InfoHub Logo

Týǵan ólkem
(4 synyptarǵa arnalǵan qazaq tilinen dıktant jumystary)

Meniń ólkem
Batys Qazaqstan oblysy – Qazaqstannyń qıyr soltústik batysynda, Jaıyq ózeniniń ortańǵy aǵysynda ornalasqan.
Oblystyń jalpy shekarasynyń uzyndyǵy 2274 shaqyrym, sonyń ishinde Reseımen memlekettik shekara - 1400 shaqyrym, Qazaqstan oblystarymen - 847 shaqyrym. Oblys soltústiginde jáne batysynda Reseı Federasıasynyń Saratov, Samara, Orynbor, Volgograd oblystarymen, al shyǵysy men ońtústiginde Qazaqstannyń Aqtóbe, Atyraý oblystarymen shektesedi. Qazaqstannyń 14 oblystarymen salystyrǵanda Batys Qazaqstan oblysy jer kólemi boıynsha 8 - shi orynda.
Tapsyrma.
1. San esimderdi taýyp, olardy sózben jaz.
2. Jalqy esimderdiń astyn syz.

Sen bilesiń be?
Batys Qazaqstan oblysynda 500 - ge tarta omyrtqaly janýarlar túri jáne júzdegen, myńdaǵan omyrtqasyz janýarlar kezdesedi.
Qustardyń torǵaılar otrádyna kiretin túrleri: qaratorǵaı, jylqyshy, bezgeldek, uzaq, qarǵa t. b. adamǵa úlken paıda keltiredi. Olar baý - baqsha, egistik alqabynda, orman - toǵaıdyń ósimdikterine zıandy jándikterdi joıyp otyrady.
Búrkit, japalaq, úki, qarǵa, lashyn, kezquıryq sıaqty jyrtqysh qustar tabıǵat tazalyqshylary.

Tapsyrma.
1. Etistikterdi taýyp, olardyń qaı shaqta turǵanyn anyqta.
2. Tasymaldanbaıtyn sózderdi terip jaz.
Quralaı
Quralaıdyń salqyny – shamamen mamyrdyń jıyrmasynan bastalyp onshaqty kúnge sozylatyn aýa raıynyń qubylmaly kúnderi. Kóbinese adamǵa da, malǵa da jaısyz qara sýyq, yzǵyryq jel esedi, ne jaýyn - shashyndy bolady.
Aqbókender jalqy da, egizde týady. 3 - 4 kúndik quralaı jaýynynan qutyla almaıdy. Qater týǵan kezde olar typyr etpeı jata qalady. Ony eki adym jerden de baıqamaı qalasyń, óıtkeni túsi sol jerdiń reńine uqsas keledi. Osy kezde bókenniń laqtary aıaqtanady.
Batys Qazaqstan malshylary Quralaı ótkennen keıin ǵana jaılaýǵa kóshe bastaıdy.
Tapsyrma.
1. San esimderdiń astyn syz. Rettik san esimge aınaldyryp jaz.
2. Mátinde qansha sóılem bar, jaz.

Tapsyrma.
1. Birinshi sóılemdegi daýyssyz qatań dybystardyń astyn syz
2. Kamshat sózin septe.

Qabyrshaqty
Qabyrshaqty – Kóshim ózeniniń ekinshi ataýy. Qabyrshaqty ózendegi sý baqalarynyń qabyrshaqtaryna baılanysty qalyptasqan. Olar túlegen kezde eski qabyrshaqtarynan arylady, ózen jaǵasy osyndaı qabyrshaqtarǵa toly bolǵandyqtan Qabyrshaqty atanǵan.
Qabyrshaqty ózeni Birqazan kóline quıady. Kól mańaıyn jaǵalaı qamys pen qoǵa, sýdan qashyqtaǵan saıyn - ashyshóp, ıttaban, jyńǵyl, buzaýbas, aq jýsan, ıtsıgek, aqseleý men betege ósken.
Kóshim kanaly arqyly tórt sý qoımasyna quıylyp, shabyndyq jáne jaıylymdyq jerlerdi sýarýǵa paıdalanylady. Kóshim kanaly osy oblys eńbekkerleriniń qajymas qaıratynyń belgisi.
Otyzynshy jyldary elimizde tehnıkalyq quraldar jetpeı jatqan kezde eńbekshi buqara bul kanaldy qolmen qazǵan.

Tapsyrma.
1. Bes dara etistikterdi terip jaz. Olardy kúrdeli etistikke aınaldyryp jaz.
2. Qazǵan sózin úsh shaqqa aınaldyryp jaz.

Dala kúzeni
Oral óńirinde kóp taraǵan dala kúzeni. Onyń sándi terisi shıkizat esebinde shet elderge shyǵarylatyn ań. Jalpy túsi aqshyl sary, tek qylshyǵynyń ústi ǵana qońyr. Baýyry aqshyl. Osyǵan qarap keıde ony aq kúzen dep te ataıdy. Onyń qysqy terisi qundy. Bul kezde onyń júni uzyn, jumsaq jáne qalyń keledi.
Kúzender in qazbaıdy, basqa kemirýshiler inin qoldanady. Ol aýylsharýashylyǵyna zıan keltiretin sarshunaqtardy qurtady.

Tapsyrma.
1. Syn esimderdi taýyp, astyn syz.
2. Segizinshi sóılemdi sóılem múshelerine talda.

Or qoıan
Batys Qazaqstan oblysynda keń taralǵan terisi baǵaly ań - or qoıan. Jaıyq ózeniniń jaıylymynda kóp kezdesedi. Qoıandardyń ishindegi eń irisi. Salmaǵy 6 - 7 kg.
Or qoıan kóbinese ashyq dalaly jerlerde, arasy sırek shoq toǵaıdyń arasynda, ózenniń jaıylmasynda, shoq - shoq butanyń arasynda, jyra boıynda, kóldiń jaǵasynda kóp shoǵyrlanady.
Olar jylyna 10 - 12 kójek týady. Bul qoıannyń eti men terisi baǵaly. Zıandy jaqtary da joq emes. Ol egis jáne orman, baqsha daqyldaryn zaqymdap zıan keltiredi, mal men adam arasynda aýrý da taratýshylar.
Tapsyrma.
1. Jýan sózderdi túbiri men qosymshasyna ajyratyp, belgile.
2. Jaıylymynda, zıandy sózderin býynǵa ból.

Sý qoınaýlary
Batys Qazaqstan oblysynyń terıtorıasynan 200 - ge jýyq ózender aǵady, onyń jalpy uzyndyǵy 5100 km quraıdy. Onyń segizi ǵana jaz boıy aǵysyn saqtap otyrsa, qalǵany keýip ketedi.
Sol sıaqty 178 ózender men toǵandar bar, onyń 56 - sy tushshy sýly. Jer asty sýlary da bar. Osyndaı sý qoınaýlarynyń jaǵasynda kóptegen ósimdikter ósip, janýarlar tirshilik etedi.
Tapsyrma.
1. Mátinde qansha sóılem bar? Jazyp kórset.
2. Sońǵy sóılemdi sóılem múshelerine talda.

Kóshim jylqysy
Negizi 1963 jyly qurylǵan «Krasnogor» jylqy zaýyty – álemge tanymal «Kóshim» asyl tuqymdy jylqysyn ósiretin birden – bir sharýashylyq. 1973 jyly oǵan asyl tuqymdy jylqy zaýyty mártebesi berildi.
Kóshim jylqysy – minip - jegýge arnalǵan, qazaqy jylqydan edáýir iri, súıegi berik, tózimdi, tebinde baǵýǵa da jaqsy beıimdelgen tuqymdyq top. Túsi qońyr, jıren, tory. Ony aýyr jumysqa jáne et - sút
Tapsyrma.
1. Sońǵy sóılemdegi dybys úndestigine baǵynbaı turǵan sózdiń astyn syz.
2. Mátinde jýan aıtylǵan tórt sózdiń túbiri men qosymshasyn ajyratyp, belgile.

Kúzen
Óz jaýlarynan qorǵaıtyn, kúzenniń analyq bezinen shyǵatyn óte sasyq ıisti zat shyǵyp turady. Sondyqtan qazaqtar bul jyrtqyshty sasyq kúzen dep ataıdy.
Batys Qazaqstannyń tabıǵaty kúzenge qolaıly, sondyqtan olar kóbirek kezdesedi. Jaıqalyp ósken shabyndyǵy bar dalaly aımaq, shól, shóleıtti óńirler, ózen men kólder olardyń negizgi mekeni. Usaq kemirgishter – dala kúzeniniń negizgi qoregi. Olar in qazbaıdy, basqa kemirýshiler inin qoldanady. İnderinde jas et saqtaıtyn bólek oryndary bolady.
Sasyq kúzenniń terisi qarashadan bastap qundy. Sondyqtan qarashadan bastap aqpanǵa deıin aýlaýǵa ruqsat etiledi.

Tapsyrma.
1. Mátinde qansha sóılem bar ekenin anyqta. Jazyp qoı.
2. Mátindegi qurmalas sóılemniń astyn syz.