InfoHub Logo

Ádebıet 8 cynyp
Sabaqtyń taqyryby: Ahmet Iúginekıdiń «Aqıqat syıy» dastany
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Ahmet Iúginekıdiń ómiri jáne shyǵarmashylyǵymen oqýshylardy tanystyrý, dastandaryndaǵy ımandylyq, kórkem minez máselelerin úıretý;
Damytýshylyq: ıslam dáýiri ádebıetiniń ókilderi týraly bilimderin keńeıtý, osy kezeń aqyndarynyń shyǵarmashylyqtarynyń stıldik erekshelikterin túsindire otyryp, ádebı teorıalyq bilimderin jetildirý;
Tárbıelik: ımandylyqqa, adamgershilikke, jan dúnıeni taza ustaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: jańa sabaq
Sabaqtyń túri, ádis‐tásilderi: áńgimelesý, túsindirý, suraq‐jaýap, baıandaý
Sabaqtyń kórnekiligi: kitaptar, kespe qaǵazdar
Sabaqtyń barysy:

I. Uıymdastyrý kezeńi
A) sálemdesý;
Á) klass tazalyǵyna mán berý;
B) oqýshylardy túgendeý, zeıinderin sabaqqa aýdarý.

II. Ótkendi qaıtalaý kezeńi
Suraqtar:
Ejelgi dáýir ádebıeti qaı ǵasyrlardyń arasyn qamtıdy?
(b. z. d. Vİİ - V ǵ. B. z. HV ǵasyryna deıin).
Qandaı dáýirlerge bólinedi? Qalaı júıelenedi?
(1. Zamanymyzdan burynǵy saq, ǵun dáýirlerindegi jazý‐syzýlar, ańyz‐jyrlar b. z. d. 7−5ǵǵ. B. z. 5ǵ.;
2. Túrik qaǵanaty dáýirindegi ádebıet 5−8ǵ.;
3. Oǵyz dáýirindegi ádebıet 9−10 ǵ.;
4. Islam dáýirindegi ádebıet 10−12 ǵ.;
5. Altyn Orda dáýirindegi ádebıet 13−14ǵ..)
Esik qalasynan tabylǵan Altyn bekzadanyń janyndaǵy kúmis tostaǵanda qandaı jazý bar edi?
(«Aǵa, saǵan bul oshaq! Oshaǵynan bezgender, tizeńdi búk! Halyqta azyq‐túlik mol bolǵaı!» dep jazylǵan).
Alyp Er Tońany «Shahnama» kitabyndaǵy kórkem beınesi qalaı atalady? (Afrasıap).
Alyp Er Tońany joqtaýdy qaı ǵalym jazyp alǵan? (Mahmut Qashqarı)
Orhon eskertkishteri qaı dáýirde, qaı ǵasyrda jazylǵan? (Túrik qaǵanaty dáýirinde, 8 ǵasyr).
Ne sebepti «Orhon eskertkishteri» dep atalady? (Monǵolıadaǵy Orhon ózeni mańaıynan tabylǵandyqtan).
Orhon eskertkishteri kimderge arnalyp jazylǵan? (Bilge qaǵan, Kúltegin, Tonykókke).
Jyrdyń ıdeıalyq muraty ne? (El táýelsizdigi men birligi. Elge qorǵan bolǵan batyrlardy dáripteý).
Qorqyt ata kim? Qaı ǵasyrda ómir súrgen? (Áýlıe, sáýegeı, jyraý, kúı atasy. 8‐ǵasyrda ómir súrgen).
«Qorqyt ata kitabynda» qandaı naqyldar bar?
Qorqyt ata neni izdegen? İzdegenin tapty ma?
«Oǵyz qaǵan» jyryndaǵy Oǵyzdyń uldarynyń aty kim? (Kún, Aı, Juldyz, Kók, Taý, Teńiz).
Oǵyz qaǵan qaı elmen soǵysty? (Úrim qaǵanmen)
Ábýnasyr ál‐Farabı kim? Qandaı ǵylym salasynda eńbekter jazǵan?
Ábýnasyr ál‐Farabıdiń qandaı óleńderin bilesińder?

IIİ. Jańa sabaq. Ahmet Iúginekıdiń «Aqıqat syıy» dastany
Ahmet Iúginekı, Iýgnakı Adıb Ahmed ıbn Mahmýd (12 ǵasyrdyń sońy, Túrkistan óńiri — 13 ǵasyrdyń basy, sonda) — orta ǵasyrlyq aqyn, hakim, oıshyl. Iúginekı (qazaqsha Júınek) qalasynda týyp ósken.
Ahmed Iúginekıdiń ǵumyry, ómir súrgen ortasy týraly derekter tym tapshy. Zaǵıp bolyp týyp, fánı jalǵannyń jaryq sáýlesin kórmeı baqıǵa ozǵan Ahmet jastaıynan ilim - bilimge qumartyp, túrki tilderi men arab tilin jetik meńgergen. Sharıǵat qaǵıdalaryn jan - jaqty zerttep - tanyp, tereń ilimine saı “Ádıb Ahmed” degen qurmetti atqa ıe bolǵan. Aqyl - oıy tolysyp, dinı tanymy ábden kemeldengen shaǵynda Ahmet Iúginekı qysqasha taqyryptarǵa bólip, ıslam qundylyqtaryna negizdelgen óleń - jyrlaryn ómirge keltire bastaıdy. Keıin bul jádigerlikterdiń basy biriktirilip, “Hıbýat - ýl - haqaıq” (“Aqıqat syıy”) dep atalatyn dıdaktıkalyq óleńder jınaǵyna aınalǵan. Mazmuny, tanymdyq nári jaǵynan alǵanda “Aqıqat syıy” — Ábýnasyr ál - Farabı, Mahmýd Qashqarı, Balasaǵunı, Qoja Ahmet Iasaýı muralarymen ishteı astasyp, 9 — 13 ǵ. aralyǵyndaǵy túrki dúnıesiniń rýhanı qazynalarynyń jarqyn týyndysyna aınaldy.

«Aqıqat syıy» dastanynyń mazmunynan aıqyndalatyn mynadaı qundylyqtar júıesi bar. Birinshiden, Alla taǵala – absolútti qundylyq. «Ólini tiri, tirini óli etedi». Búkil qudirettiń ıesi uly bir Qudaı. Ekinshiden, baqyt joly tek bilim arqyly tanylady. Quny joq baqyr mysqa teńelgenshe, bilim arqyly joǵary kóterilip ǵalym bolýdy úndeıdi. Úshinshiden, dúnıe sońynda qansha júgirýge bolady? Baılyq pen kedeılik tek Allanyń isi. «Kúlli qateniń basy – dúnıequmarlyq». Tórtinshiden, jomarttyq pen sabyrlyqqa umtylý. «Alla sabyrlylyqty súıedi, óıtkeni ár qasirettiń sońy qýanysh». «Jaqsylyqty úmit etseń, sabyr et». Besinshiden, qýlyq - sumdyq, sumyraılyq, jaýyzdyq, aramdyq pen qanypezerlikti biriktiretin zalymdyqtan saqtaný. Ǵalymnyń eńbek etýinen, oqymystynyń bı bılep, án shyrqaýynan, taqýanyń sıynýdy qoıǵanynan qoryqty. Beıbastyqtardy tyıatyn adamdardyń qalmaǵanyn, olardyń kóbeıgenin qynjyla aıtty.

Ahmet Iúginekıdiń “Aqıqat syıynyń” túpnusqasy bizdiń zamanymyzǵa jetpeı, birjolata joǵalyp ketken. Ahmet Iúginekı murasynyń 14 — 15 ǵasyr jasalǵan 3 túrli kóshirmesi, 3 túrli úzindisi bar. Onyń ishinde eń eskisi — 1444 jyly Samarqanda Aryslan Qoja tarhan Ámirdiń qalaýymen Záınúl Ábdin bın Sultan Baqyt Jýrjanı Qusaıyn kóshirip jazǵan nusqa. Kóne uıǵyr, aragidik arabsha hatqa túsken nusqanyń jalpy kólemi — 508 jol. Bul mura qazir Stambuldaǵy Aııa - Sofıa kitaphanasy qorynda saqtaýly; 2 - nusqa Stambulda 1480 jyly Shaıh zada Abd ár - Razzaqtyń uıǵyr jáne arab jazýymen kóshirgen, 506 joldan turatyn úlgisi. Parsysha, tájikshe túsiniktemeleri bar, Stambuldaǵy Aııa — Sofıa kitaphanasynda saqtaýly bul jádigerlikti N. Ásim 1915 jyly, al qalasynyń Mahmýdov 1972 jyly alǵash jarıalaǵan; “Aqıqat syıynyń” úshinshi arabsha nusqasy 14 ǵasyrdyń aqyrynda, nemese 15 ǵasyrdyń basynda 524 jol óleń kóleminde kóshirilgen. Ol Stambuldaǵy Top - Qapy saraıynda saqtaýly. Sol sıaqty “Uzyn kópirdegi Seıit Áli” degen kisiniń kitaphanasynan tabylyp, Ankara kitaphanasyna tabys etilip, keıin múldem joǵalyp ketken Ahmed Iúginekı muralary týraly derek bar.