InfoHub Logo

Osynshama túsińizde kóretin baılyqqa óz janyn satyp ala almaı, eń aqyry dininen bas tartyp, shoshqa baǵýshynyń qolynan qylǵynyp ólgen ımperatordy bilesiz be? Ol úshin sál tarıhqa sheginis jasaıyq.

Bir materıkte bir ózi qojalyq etken el qaıdaǵy bir shoshqa baǵýshynyń tabanynda taptalady dep kim oılady? Bir patshasynyń baılyǵy KSRO-nyń altyn qorynan asyp túsetin 6 tonna altyn, 12 tonna kúmis saqtalǵan ertegilerde aıtylatyn baılyq árip tanymaıtyn ıspandyq shoshqa baǵýshynyń qolyna túsetinin kim bilgen? Onyń ólimimen ataqty ımperıa da o dúnıege attandy.

6 tonna altyn, 12 tonna kúmis!!!

Bul — ańyzǵa aınalǵan Inkter ımperıasy.

Imperator Ataýalpa tutqynǵa tústi. Inkter óz bıleýshisin tutqynnan bosatýy úshin tonnalaǵan altyn tóledi. Biraq munyń bári qur bekershilik bolatyn. Ispandar ınkter ımperatoryn tirileı otqa órtemek boldy. Eger Ataýalpa óz dininen bas tartyp, katolık dinin moıyndasa otqa órtemeýge ýáde etedi. Beıshara kúıge túsken ımperator ómiriniń sońǵy sátinde óz dininen de bas tartty. Osylaısha ol qylǵyndyryp óltirildi.

Baılyqqa belsheden batqan Inkter ımperıasy bar bolǵany 180 adamdyq Pısarronyń aldynda tize búkti. Al Pıssaronyń osyǵan deıin kim bolǵanyn bilesiz be?

Onyń hat tanıtyn saýaty bolmady. Ol kedeı otbasynda dúnıege keldi. Onyń bilim alýyna da eshkim kóńil bólmedi. Jas kezinde shoshqa baǵyp, qorada eńbek etti. Tipti ákesi ony óz ulym dep moıyndaǵan emes. Osyndaı zańsyz, shoshqa baǵatyn ul bolashaqta búkil Eýropany altynǵa kómedi dep kim oılaǵan? Bul — shynaıy tarıh.

Qazir Qazaq eli shylqyǵan baılyqtyń ústinde otyr. Árıne, qara halyqqa odan bes tıyn paıda joq ekeni sizge de, maǵan da belgili. Qazaqstan «ekinshi Kýveıt» bolmaq túgili Kambodja bolyp ketýdiń az-aq aldynda tur. Qazaqstan — jer baılyǵynyń alapat teńizi. Sizge naqty derek keltireıin be? Qarańyz onda.

Qazaqstan dúnıe júziniń 186 eliniń ishinde vólfram, qorǵasyn jáne barııdiń qory boıynsha birinshi orynda, hromıt, kúmis, sınk boıynsha ekinshi. Qazaqstanda hromıttiń álemdik qorynyń úshten bir, ýran men marganestiń tórtten bir bóligi, temir keniniń onnan bir bóligi ornalasqan.

Barlanǵan tas kómir jáne qońyr kómirdiń úlesi 200 mlrd, temir 8 mlrd, munaı men gaz 2 mlrd, Kókshetaýdan 120 tonnaǵa deıin altyn óndirýge baılyǵymyz jetkilikti. Álemde eń sırek kezdesetin vólfram, tantal-nıobıı, vısmýt, kadmıı sekildi mıllıondaǵan dollar turatyn ken oryndary ár qıyrymyzda tógilip jatyr. Oılap qarańyzshy, munyń janynda álginde aýzymyzdyń sýy quryp baıandaǵan Ataýlpanyń tonnalaǵan altyny jáı bir dúnıe ǵoı.

Alla aman saqtasyn, biraq kúnderdiń kúni kórshi otyrǵan qytaıdyń qurt-qumyrsqa, baqa-shaıan jegen áskeri basyp kirse seniń mıllıondaǵan, mıllıardtaǵan baılyǵyńa qaramaıdy. Seniń kezinde Qabanbaı, Bógenbaı degen batyryń bolǵanyna, qazaqtyń arǵy atasy Shyńǵyshan degen sózińe pysqyrǵany bar. Uly Dala eli degen urandardyń quny bes tıyn bolady ol kezde. Árıne, qazaq qarsylasady. Biraq qarsylasýǵa da kúsh kerek. 6 tonna altyn, 12 eń bolmaǵanda  bir ǵana patshanyń ómirin saqtap qalýǵa kúshi jetpedi. Basqasy basqa eń aqyry oǵan óz dininde de ólýge mursha berilmedi. Búkil qurlyqta belsheden baılyqqa batqan alyp ımperıa qaıdaǵy bir shoshqa baǵýshynyń tabanynda taptalyp, masqara kúıinde tarıh sahnasynan joǵalyp ketti.

Munan siz ne túıdińiz? Shoshqa baǵýshynyń qyzyqty ómiri me, álde jaı tarıhı oqıǵa bolǵasyn qyzyqtyńyz ba?

Siz bir nársege nazar aýdaryńyz: ımperator Ataýlpany tutqynǵa alyp ketkende qara halyq onyń baılyǵyn ıspandardyń qolyna jaı ustata saldy. Árıne, azdap qımaǵan bolar, biraq berdi. Nege? Nege dep oılaısyz? Sebebi sol mıllıondaǵan qazyna qara halyqtyki emes edi. Tipti qara halyq buryn sońdy ondaı qazynanyń baryn da bilmedi. Al ıspandar muny jaqsy túsindi. Sol sebepti keıbir ınkter ıspandardy qutqarýshydaı qabyldady. Biraq ıspandar eshqandaı qutqarýshy emes edi, olar bar bolǵany altynǵa qunyqqan baskeserler bolatyn. Munan shyǵatyn bir ǵana qorytyndy bar: eldiń shylqyǵan baılyǵy jalǵyz at tóbelindeı birneshe adamnyń atasynan qalǵan mura emes. Bul baılyq búkil qazaqtyki!

Myna meniń, seniń atań osy baılyqty kezinde qanymen de, janymen de qorǵady. Sondyqtan munda bizdiń árbirimizdiń úlesimiz bar. Halyq sol baılyq óziniki ekenin sezingende ǵana, sodan óz úlesin alǵanda ǵana baılyǵyn, elin, basshysyn da qandaı jaý kelse de qorǵaıdy. Eger mıllıardtaǵan aqsha bılikti saqtap qala alsa Ataýalpa 36 jasynda ıt ólimmen ólmes edi.

Bul oqıǵa joǵaryda otyrǵan keıbir aǵalarymyzǵa sabaq bolsa eken...

Rysbek Ramazanuly, tarıhshy

---