InfoHub Logo

Aqtaý qalasy H.Ózbekǵalıev atyndaǵy Mańǵystaý polıtehnıkalyq koleji
qazaq tili men ádebıeti pánderiniń oqytýshysy Búrkitbaeva Gúljan Saıynqyzy

«Kim jóninde aıtsaq ta báribir emes pe? Jer betindegi jumyr basty pende jaıynda Á.Kekilbaevsha jaza alsaq durys bolar edi», - dep A.Býnın aıtqandaı, zamanymyzdyń zańǵar jazýshysy, Adaı eliniń maqtanyshy.

Ábish Kekilbaev kóptegen taqyryptarǵa qalam tartqan. Sonymen birge jazýshy óz shyǵarmalarynda analar beınesin erekshe somdaǵan. Ár zamandaǵy qazaq áıelderiniń qaısarlylyǵy, ıbalylyǵy, adamgershiligi, aqyl-parasaty, sulýlyǵy, keń júrektiligin Ábish Kekilbaev ózinshe sýrettegen.

Ana-máńgilik taqyryp. Onyń boıyndaǵy meıirimdilik, jan shýaǵy, bala úshin basty qamqorshy ekendigi, urpaq tárbıesindegi orny árqashan jas óskinge taǵylymdy mánerimen dáriptele bermek. Ájesi Zere nemeresi Abaıdy ertegi, shejiremen elitip, dana Muhtarǵa  Abaı óleńderin bala kezinde jattatyp úlgergen Áýez atasy, batyr Baýyrjannyń ájesi Qyztýmas súıikti nemeresin bala kezinen erlikke, Otanyn súıýge qulshyna tárbıelep, ádebıetke qumarlyǵyn oıatqan, ózderi de ultymyzdyń rýhanı qazynasyn boılaryna molynan sińirgen, jan dúnıeleri baı adamdar bolǵan.

Jazýshynyń birneshe shyǵarmalaryndaǵy áıel-ana beınesin tómendegishe taldasaq:

Sonaý ǵasyrlar qoınaýynda han, sultandar ústemdik etken zamandaǵy jaraly júregi syzdaǵan arýlardy kózge elesteter tarıhı romannyń biri «Úrkerde» jazýshy jońǵar handary Qaldan Seren men Syban Raptan tusyndaǵy qazaq tutqyndarynyń qolǵa túsý sátin sýretteı otyryp, kóz aldymyzǵa jońǵarlardyń qolǵa túsken áıelderdi qalaı suryptap, ózderine kúń etkenin baıandaıdy:

«Suryptaýshylar qalt-qult etip turǵan áıelderdiń qasyna keldi, syǵyraq kózderi áýeli áıelderdiń qursaq tusyna tústi. İshi sál bultıǵandardyń bárin qoldarynan súırep, ilgeri shyǵardy. Jaý tuqymyn aram qursaq Jońǵar handyǵyna keregi joq. Anadaı jerde tas dýaldyń túbinde sebelep jaýǵan jebege jem boldy.Endi olardyń kózderi áıelderdiń shashtaryna tústi. Bir tal aq shashy barlar jońǵar saıypqyrandaryn qaryq qylmaq emes. Álgi opat bolǵan tas dýaldyń túbine endi búksheń-búksheń etip, kári-qurtań ketip bara jatty. Kinámshil syǵyraq kózder saı - súıekterin syrqyratyp qosaqtaýly áıelderdi bir súzip shyqty. Jalpaq, syǵyraq kózdi keleńsiz bettiler de tuqym azdyrady dep tas dýalǵa toǵytyldy. Jońǵar tósegi, jońǵar eline tek kóz jaýyn alatyn sulýlar ǵana kerek.» (1,275-276 better).

Jazýshynyń sheberligi sol, oqyrmanyn 17 ǵasyrdaǵy qalmaq-jońǵar soǵysyn óz kózderimen kórgendeı etip eliktiredi. Bul – sol dáýirdegi qaıǵyly ana zary,kim ekenin aıta almaı kúńirengen ana!

«Úrkerdegi» áıelder – analar, arýlar, tarıhı beıneler, óz zamanynyń parasatty tulǵalary Patshaıym, Bopaı hanym syndy báıbisheler, Torǵyn sıaqty qatygezdik qurbany bolǵan álsiz arýlar.

Ábish aǵanyń kelesi áńgime, povesterinen soǵys júrekterine jara salǵan áıelder beınesin kóremiz. «Eń baqytty kún» áńgimesinde maıdannan jary oralǵan kelinshektiń tań alakeýimnen keshke deıingi tirligi, jaryna degen saǵynyshy sýretteledi. Qazaq áıeliniń  buıyǵy minezi, uıańdyǵy, úlkenge degen ınabattylyǵy tómendegideı órbıdi:

... Bul barǵanda atasy úıde bolmaǵaı da. Onda Dáýlet eń bolmasa Torǵynnyń hal – jaǵdaıyn surar edi. Bul jylap júrmes pe eken. Ana jyly maıdanǵa shyǵaryp salarda atasynan qaımyǵyp jylaı da almaǵan. Tamaǵyna tyǵylǵan ashshy jas kókiregin keýlep, úsh – tórt kúnge sheıin aýzyn ashsa, óksip – óksip qalyp júrdi. (2,41- bet, 12 – tom).

Jazýshynyń «Kóz jasy» áńgimesinde basty keıipker Ajardyń ómirin kenetten bastalǵan sum soǵys tas – talqan etedi. Ómirdiń buralań joldary bolatyny, taǵdyr árkimdi ártúrli synaqqa salatyny týraly shyǵarmanyń kelesi joldarynan kórýge bolady: «Ómir degen kekse qý. Onyń qyry men syryna túsiný eshkimniń qolynan kele qoımas. Túsinbek túgili, onyń aldynda náreste sıaqtysyń. Táttini ústi  - ústine asatady da, kenet ashshy birdeńeni aýzyńa tosa qoıady». (3, 48 – bet).

Soǵys ony kúıeýinen aıyrady. Kúıeýi joq áıelge sóz kóp eredi. «Júrekke ámir júrmeıdi» demekshi, Ajar kórshisi Jamal apaıdyń jalǵyz balasy Ábenmen kóńil jararastyrady. Jamal apaı eldiń ósegin qulaǵy shalyp, qarsy bolady. Az kún áýren súrgenmen, aq peıil mahabbattyń eskertkishindeı qalǵan jalǵyz uly onyń kókiregin qasiret azabynan aryltady.

Zaman da jańa, adam da jańa. Qalamger Ábish Kekilbaev óziniń kelesi týyndylarynda jańa zamandaǵy  áıel – analar beınesin jasaıdy.

Ábish Kekilbaev «Qus qanaty» povesinde óz anasy Aısáýleniń beınesin somdaıdy. Bala kezinen ashtyq – toqtyq, jesirliktiń taýqymetin tartqan qaısar ana jalǵyz ulyn aman – esen adam qataryna qosýdy óz analyq muraty dep biledi. «Ábishtiń anasy», «Aısáýle áje», «Aı – ana», «Aı – enem», «El anasy», «Kekilbaıdyń Aısáýlesi» bolyp dáriptelgen Aısáýle ana – qarapaıym ǵana kórgeni men túıgeni mol qazaq áıeli.

Ananyń týǵan eli Ondydan kósher sáti poveste tómendegishe baıandalady:

« ... Bulardy attandyryp salýǵa kelgen qatyn – qalashqa ojaýy men taraqtaryna deıin taratyp berdi. Tórt qanat shatpanyń súıegi men qara qazanyna ǵana tımedi. Qyzyna tapsyryp: «Qaraǵym, óziń ósken kúrkeni jazda úıińniń qasyna qalqıtyp tigip qoı. Kim biledi, shaharǵa úırenise almaı jatsaq, óz úıim – óleń tósegim daıyn turady ǵoı,- dedi.

Qarshadaıynan joldas bolǵan múlikten alǵany qorǵasyn quıǵan urshyǵy ǵana.(4,61-62 better).

Bul – Aısáýle ananyń balasy oqý bitirgen soi  Almatyǵa kósher sátinen úzindi.

Odan ári Aısáýl ana azamat qataryna qosylǵan qasynda onyń oı – múddesin, dos – jarandaryn, qudaı qosqan jan jaryn, tipti qartaıǵan shaǵynda tap kelgen beıtanys qala tirshiligin ózinshe tanyp – túsinýge tyrysady. Poveste ananyń kelini týraly pikiri bylaısha baıandalady:

«Kelinniń mini joq, biraq etsiz, jińishke súıek. Mundaılardan týǵan bala shilmıgen, shynjaý keler. Qasynyń arasy jaqyn, ıegi súıirleý, sál nársege kúıip – pisetin shytyrlaqtaý bolar. Ashýy da tez kelip, tez keter. Shirkin, arǵymaq attaı taralyp turar ma edi!» (5,93-94 better).

Jalǵyz uly úshin nege de kóngen qaıran ana júregi – aı!

Ana qalaǵa birden úırenise almap edi: «...Monshasyn aıtasyń – aý, álgi basyna shapan búrkenip, qalqa qylar qaltarys izdep, qyr asyp ketpeısiń. Ájethanasyna deıin otynyń basynda. Biraq bul jumyr basty pende nege kónbeıdi, qara kempir oǵan da úırenip aldy». (6,63 – bet). Ana qalaǵa kelgeli beri beı – jaı, tynysh ómirge ábden úırengen, bala – kelininiń jumystan kelýin kútip, ýaqytyn ótkizip jatady.

Avtor keıýananyń týmysynan bitken baıqampazdyǵy men ańǵaldyǵyn, aqyl – parasatyn názik tildi ıýmor tilimen sýrettep, aýylda ósken qazaq áıelin qala ortasyna alyp kelip, ǵasyrlar boıǵy qalyptasqan dalalyq minezdiń o bastaǵy tuǵyrdan aýytqymaıtyndyǵyn, alańsyz adamshyldyq pen qarapaıym qaıyrymdylyq áste joǵalyp ketpeıtindigin nanymdy sýretteıdi.

Al «Shetkeri úı» povesindegi Zýhranyń jeke basynyń ómiri adam qyzyǵarlyqtaı emes. Bir kezdegi albyrt, sulý Zehra taǵdyr tálkegine túskende qatty kúıinedi. Ol ólgen kúıeýiniń arýaǵy aldynda, jalǵyz uly, týysqandarynyń aldynda ábden kúnáǵa batady. Endigi serigi – qasyndaǵy qarǵyly ıti ǵana. Aqyr sońynda ol ıt te dalaǵa qańǵyp ketedi.

Jazýshy jer betinde jaqsylyq, qaıyrymdylyq uryǵyn egip, mándi ómir súrý kerektigin óz oqyrmandaryna uǵyndyrady.

Avtordyń kelesi shyǵarmasy «Bir shókim bultta» negizgi keıipkerler – Aqqaımaq pen Sháızada. «Qımyly az, qıaly kóp qyrda ósken kórikti qyzben, óz isine tyńǵylyqty, qytymyr kúnder qıynshylyǵyn basynan ótkize júrip qyńq etpegen «jer qozǵalsa, «qozǵalmas» qazaq áıelderiniń beıneleri nanymdy, kókeıge qonymdy sýretteledi. Aqqaımaq pen Sháızadanyń minez – qylyqtaryn, ózindik ishki jan – dúnıelerin shynaıy beınelegen. Olar - qarapaıym, qaıyrymdy, minezderi ashyq kúndeı jaınaǵan jaıdary adamdar. Avtor, ásirese Aqqaımaq beınesin shymyr sýrettegen. Ol – qatygez taǵdyr tálkegine moıymaǵan, jalt etpe mınýttyq arzan sezimge berilmegen jan. Týǵan ákesin soǵys jalmady, jan anasyn qara jer qushaǵyna mezgilsiz aldy. Súıgen jigiti Qarjaý aldap ketti.

Taǵdyr ony qansha aıaǵynan shalǵanmen, Aqqaımaq esh moıymady, qarsylasty. Sońynan ósek sóz de erdi. Shybyq ıilgenshe synbaıdy dep bildi.

Jazýshy Aqqaımaq obrazy arqyly qazaq áıeliniń tózimdiligin, rýhynyń asqaqtyǵyn sheber sýretteı bilgen.

«Galstýk satýshy qyz týraly hıkaıa» atty áńgimede kádimgi búgingi kúnniń qyzdarynyń beınesi jasalǵan.

Kýpede úsh qyz, aralaryna kelgen Ábenmen tanysty. Shara, Ajar, Gúljan. Karta oınap, ýaqyt ótkizdi. «Utylǵandaryń stansıadan túsip, júzim ákeliń»,- dep buıyrdy. Áben men Gúljan oryndarynan turdy. Shara Ábendi qyzǵanyp qaldy. Osylaı poezda tanysqan Ábenge Ajar ǵashyq bolyp qalady. Biraq olar qaıtyp kezdespeıdi. Keıin Ajar Ábendi kóshede áıelimen kórip qalady. Mine, bul áńgimede qazirgi jastardyń mahabbaty, qyzdardyń minez – qulqy, zamanyna saı adamynyń ósý dárejesi kórinedi.

Anasyz, arýsyz, jarsyz tirshilik joq. Olarsyz shyǵarma joq. Ábish aǵanyń analary da qazaqtyń arý tulǵalary.

Anany ardaqtaý, qadirleýdiń bir kórinisi – Ábish Kekilbaevtyń 70 jyldyq torqaly toıynda jazýshynyń anasy Aısáýlege arnap «Aı ana» eskertkishiniń salynýy.

---