InfoHub Logo

№25 jalpy orta bilim berý mektebiniń

8 «Á»synyp oqýshysy Shakarman Arna

Jetekshisi:Temirjanova Merýert Ásetqyzy.

 

Abaı Kunanbaıuly 1845 jyly qazirgi Shyǵys Qazaustan oblysyndaǵy Shyńǵys taýynyń baýyrynda dúnıege kelip, 1904 jyly dúnıeden qaıtqan. Abaı qazaq ádebıetindegi qaıtalanbas zor tulǵa, aqyn, fılosof, aǵartýshy.

   Abaı óziniń balalyq shaǵyn ájesi men anasynyń qasynda ótkizdi. Abaıdyń boıynda tabylatyn barlyq jaqsy qasıetter men ónerge degen qushtarlyq anasy men ájesiniń tárbıe ónegesinde jatyr.

  ...Túbinde baıandy eńbek egin salǵan,

     Jasynan oqý oqyp, bilim alǵan.

     Bı bolǵan, bolys bolǵan óner emes,

     Eńbektiń budan ózge bári jalǵan.

   Ol aýyl moldasynan dáris alyp, saýatyn ashqannan keıin Semeıge saýatyn jetildirý maqsatymen Ahmet Rıza medresesinde oqydy. Abaı medresede oqyp júrgende Shyǵystyń poezıasyna qyzyǵyp, Shyǵys aqyndary sıaqty óleń jazýǵa talpyndy. Abaı óner men bilim jolyndaǵyizdenisin óz betimen úırenip, damytady. 80-inshi jyldardyń ortasynda Abaı aqyndyq jolǵa bet burdy. Abaı óleńderdi úzbeı jazýǵa tyrysqan. Biraq, sol kezdegi el arasyndaǵy tartystar birińǵaı aqyndyqpen aınalysýǵa múmkindik bermegen. Abaı aqyndyq jolǵa bet burǵanda óleń joldaryn bilimge, óner men mádenıetke arnady.Ol 1885 jyly «jasymda ǵylym bar dep eskermedim» -degen tuńǵysh shyǵarmasyn jazǵan. Osy óleń tuńǵysh shyǵarmasy bolýymen qatar, aqyndyq óner jolyndaǵy Abaıdyń izdenisin tanytady. Bul óleńinde aqyn ǵylym men bilimdi zertteı almaǵanyna ókinish bildirýimen birge, bolashaqta jastar qapyda qalmaı óner men bilimge yntalanyp, eńbektenýine jón silteıdi.

     Ynsap, uıat, ar-namys, sabyr, talap,

     Bulardy kerek qylmas eshkim ualap.

     Tereń oı, tereń ǵylym izdemeıdi,

     Ótirik pen ósekti júndeı sabap.

     Aqyl, qaırat, júrekti birdeı usta,

     Sonda tolyq bolasyń elden bólek.

 Árbir adamnyń boıynda ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek qasıetteri bar. Adamnyń osy qasıetteri týraly Abaı on jetinshi qara sózinde jazǵan.

   Dúnıede esh nárse óz muratyna qaıratsyz jete almaıdy. Ǵylym men bilimdi oqyp úırený,jalyqpaı izdený-qaırattyń isi. Adasqan jolǵa bara jatqan boıdy qaıta jıǵyzyp alatyn da-ystyq qaırattyń isi. Biz ǵylym men bilimdi aqylsyz úırene almaımyz. Adamnyń árbir sózi de aqyl-sanadan ótedi. Al júrek bolsa ol adam denesiniń patshasy. Adamnyń jany da júrekte meken qylady, adam boıyndaǵy qan da júrekten taraıdy. Adamǵa janyn ashytyp, kishige raqym qyldyryp, ýlkennen uıat saqtaıtyn-jyly júrek. Aıtyp ketken qaırattyń qasıetteri ras. Biraq qaırat keıde jamandyqty berik ustap ketedi. Aqylsyz eshteme tabylmaıtyny da ras. Biraq amal da, aıla daaqyldan shyǵady. Jaqsy men jamannyń ekeýi de aqylǵa súıenedi. Jaqsy men jamanǵa izdegenderin taýyp beretin aqyl. Aqyldyń qyry kóp, júrek aqyldyń kóp qyryna júrmeıdi. Jaqsylyq aıtqanǵa kónip, jamandyq aıtqanǵa ermeıdi. Qaırattyń da kúshi mol, ony da júrek erkine jibermeıdi. Oryndy iske kúshin aıatpaıdy, orynsyz jerge qolyn bosatpaıdy.

   Abaıdyń qarasózderi-aqynnyń sóz ónerindegi kórkemdik qýatyn, danalyq dúnıetanymyn kórsetetin prozalyq shyǵarmalar. Onyń qarasózderiniń jalpy sany qyryq bes bólek, olardyń taqyryby jaǵynan bir baǵytta jazylmaǵan, ár alýan. Abaıdyń alty-jeti qarasózderi qysqa bolsa, keıbireýi taqyryby jaǵynan aýqymdybolyp keledi. Abaı óziniń qarasózderinde shyǵarmanyń kórkine ǵana nazar aýdara qoımaı, sonymen qatar shyǵarmanyń tereńdigi men ıdeıasyna zer salǵan. Onyń qarasózderi jalpy qazaq halqyna ortaq asyl sózge aınaldy.1918 jyly Semeıde shyqqan «Abaı» jýrnaldarynda Abaıdyń birneshe qarasózderi jaryq kórdi. Sodan keıin onyń qarasózderi fransýz, qytaı, orys jáne t.b kóptegen tilderge aýdaryla bastady.

   Aqyn óziniń talantty shákirtterin tárbıelep ósirdi. Abaıdyń izbasar shákirtteri Shákárim, Kókbaı, Aqylbaı, Kákitaı jáne Maǵaýıa boldy. Abaı kózi tirisinde óziniń óleńderin jınaǵan emes. Olardyń árqaısysyn bir japyraq qaǵazǵa jazyp, jastarǵa taratyp bere bergen. Olar Abaıdyń óleńderin jattap alyp otyrǵan. Sóıtip Abaı óleńderi qazaq dalasynda aýyzdan aýyzǵa taralyp kete bardy. Onyń óleńderi qoldan qolǵa kóshirip alyndy. Ondaı qoljazba kóshirmege ıe bolý árbir saýatty qazaq úshin zor ǵanıbet bolatyn. Keıinirek Abaıdyń týyndylaryn onyń uly Turaǵúl jınastyra bastady. Abaı óleńderiniń eń alǵashqy jınaǵy 1909 jyly aqyn Kákitaıdyn arqasynda Qazan qalasynda basylyp shyqty. Abaı Qunanbaevtyń óleń- derin jınaýǵa jáne bastyryp shyǵarýǵa kóp kúsh-jiger jumsap, ıgi yqpal etken adal aqyn Kókbaı Janataıuly (1864—1927) boldy. Ol óleńder belgili qoǵam qaıratkeri Álıhan Bókeıhanulynyń redaksıasymen basylyp shyqty.

   Abaı otandyq tarıhymyz ben ádebıetimizde asa kórnekti oryn alady. Abaı qazaqtyń ulttyq jazba ádebıetiniń negizin qalady. Aqynnyń mol ádebı murasy tek bir halyqtyń ǵana emes, búkil adamzattyń rýhanı qazynasy  bolyp sanalady. Qazaqstanda uly Abaıdyń esimi kóptegen eldi mekender men kóshelerge, Almaty Ulttyq ýnıversıtetine, Almaty qalasyndaǵy Memlekettik akademıalyq opera jáne balet teatryna berilgen. Uly aqynnyń qurmetine Qazaqstan men Reseıde eskertkishter ornatylǵan. Qazaqstannyń joǵary oqý oryndarynda Abaı shyǵarmashylyǵyna arnalǵan halyqaralyq jáne respýblıkalyq ǵylymı konferensıalar jyl saıyn ótkizilip turady.

---