InfoHub Logo

«Turan» ýnıversıteti
Ǵylymı jetekshi: fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent Týlekova Gúljan Qajymuratqyzy
Oryndaǵan: Qalıbaı Farıza Davletqalıqyzy

Ańdatpa

Maqalanyń kirispe bóliminde «dostyq» týraly kishigirim túsinikteme beriledi. Dostyqtyń uly sezim ekendigi týraly eki ǵalymnyń oıy kirispede aıtylady. Negizgi bólim eki argýmentke negizdelgen.

Birinshi argýment: Naǵashybek Qapalbekulynyń «Dos júregi» shyǵarmasynyń jelisi boıynsha (dosqa degen renish týraly aıtylady).
Negizgi bólimniń ekinshi argýmenti: Abaı Qunanbaıulynyń «Kóńilim qaldy, dostan da, dushpannan da» óleńi. Onyń mazmuny boıynsha Abaıdyń óz dáýiri men ortasyn synǵa alýy jaıly taldaýlar júrgizilgen.

Qorytyndy bólimde aıtar oıdyń túıini jetkizildi. Dál osy qorytyndyǵa Abaıdyń «birińdi qazaq, biriń dos, kórmegen istiń bári bos» degen óleń joldarymen aıaqtalady.

Kilt sózder: dostyq, sezim, nıet, renish, naǵyz dostyq.                                           

Otrajenıe serdsa drýga v proızvedenıı Abaıa ı Nagashybeka

Anotasıa

Vo vvodnoı chastı statı daetsá nebolshoe obásnenıe "drýjby". Vo vvedenıı rasskazyvaetsá o tom, chto drýjba-eto velıkoe chývstvo. Osnovnaıa chastosnovana na dvýh argýmentah.

Pervyı argýment: po motıvam proızvedenıa Nagashybeka Kapalbekovıcha «Dos júregi».

Vtoroı argýment osnovnoı chastı: stıhotvorenıe Abaıa Kýnanbaıýly «Kóńilim qaldy dostan da,dushpannan da». Po ego soderjanıý proveden analız krıtıkı Abaıa svoeı epohı ı sredy.

V zaklúchıtelnoı chastı  dan vyvod.

Klúchevye slova: drýjba, chývstva, namerenıa, obıda, nastoıashaıa drýjba.

Reflection of a friend's heart in the work of Abai and Nagashybek

The abstract

In the introductory part of the article, a small explanation of "friendship" is given. The idea of two scientists that friendship is a great feeling is expressed in the introduction. The main part is based on two arguments.

The first argument: based on the work of Nagashybek Kapalbekovich "Dos juregi". There is talk of resentment towards the friend.

The second argument of the main part: the poem "I am disappointed, both from friends and from enemies" by Abay Kunanbayuly. According to its content, an analysis of Abai's criticism of his era  and environment was carried out.

In the final part, a summary of what was said was conveyed. It is to this conclusion that Abai concludes with the statement: "one Kazakh, one friend, everything you do not see is empty. "

Key words: friendship, feelings, intentions, resentment, true friendship.

«Dostyq» [1] uǵymy qazaq halqy úshin kıeli uǵymdardyń qataryna  jatqyzylady. Ol adamdardyń bir-birine degen shúbásiz senimi jáne shynaıylyǵy, bir maqsat pen ortaq kózqaras ustanýy. Dostyq- jaýapkershilik pen rýhanı jaqyndyqtyń nyshany. Dostyq - qazaq halqynyń qanyna sińgen asyl qasıetteriniń biri. Qazaq halyq aýyz ádebıetinde dostyq jaıly maqal-mátelder san-alýan: «dos ajaryń, dushpan bazaryń», «úıinde asy joqtyń, túzinde dosy joq»,  «esepti dos aıyrylmas» jáne t. b. Sonymen birge, Muhtar Shahanovtyń «Dostyq ólkesiniń zańy» [2] óleńi, A. Baıtursynulynyń «Dostyma hat» [3] óleńimen qatar, álem ádebıetindegi D. Roýlıngtiń  «Garrı Potter» [4], Ý. Goldıngtiń «Shybyndar myrzasy» [5] kitaby. Bul shyǵarmalardyń barlyǵynyń ortaq taqyryby bireý ǵana. Ol - dostyq.

Dostyq degen uly sezim bolǵany sonsha, ataqty fılosof  A. Shopengaýer óziniń «naǵyz shynaıy dostyq adamdardyń bir-birimen tereń, taza jáne adal qarym-qatynasyn qajet etedi. Bul degenimiz - dosyńyzdyń qaıǵysy men qýanyshyna odaqtasa bilý degen sóz. Osynyń bári adamnyń tabıǵı ózimshildik, órkókirektik qasıetterin joıady» [6], - dep aıtyp ketken. Ras, naǵyz dostyq tabandylyq pen shynaıylyq qasıetterin qajet etedi. Demek, dostyń azdy-kóptigi mańyzdy emes, tek shynaıylyǵy, dosqa degen senimi bolsa, bolǵany. Alaıda, mektep jyldaryndaǵy men stýdenttik shaqtaǵy dostyń aıyrmashylyǵy jer men kókteı. Iaǵnı, ár kezdegi dostyń orny ár bólek.

XXI ǵasyrdaǵy ekiniń birin tolǵandyryp otyrǵan másele XXI ǵasyrdyń aǵymynda shynaıy dostyqtyń bet beınesin kórýge bolady ma degen suraq. Osy kezde jeke tulǵalardyń pikiri ekige bólinedi. Biri bul ómirde shynaıy dostyqty bar dep sanasa, ekinshi biri naǵyz dosty kezdestirý múmkin emes dep oılaıdy. Osy týraly A. Baıtursynulynyń óleńi de bar [3;44-b]:

«. . . Kim bilip, er eńbegin sezip jatyr,
Kim shydap joldastyqqa tózip jatyr?
Sasyq mı, salqyn júrek sanasyzdar
Alańsyz aq maltasyn ezip jatyr. . .
. . . Aıtqanmen taýsyla ma ony-muny,
Talaıdyń tańdamaly túpki syry:
Janasqan shyn kóńilmen jaqyndyq az-
Kóbiniń ishi salqyn, syrty-aq jyly. . .

Aqshaǵa abyroıyn, aryn satyp,
Azǵan jurt, adamshylyq qalmaı syny.
Jany ashyp, jaqyn úshin qaıǵyrar ma
Jany mal, jaqyny mal, maldyń quly?!».

Aqynnyń bul óleńi arqyly adamdardyń pıǵyl-nıeti aram, dostyqty aqsha úshin lezde satyp kete alatyny, qıyn jaǵdaıda joldastyqqa tóze almaıtynyn jetkizedi. Árıne, bul ekinshi bir adamnyń kóńiline qatty áser etedi. Ol adamda ókpe-renish sezimi týyndap, qabaǵy qatyńqy kúıdi basynan ótkeredi. Osylaı eki ortanyń arasy kelispeýshilik, daý-damaıǵa ulasyp ne dostyqtyń úzilýimen aıaqtalady. Osyndaı máseleni óz shyǵarmasynda qozǵaǵan jazýshy - Naǵashybek Qapalbekuly.

Naǵashybek Qapalbekuly - aqyn-jazýshy, tarıhshy, Qazaq jýrnalısıkasynyń iri qaıratkeri. 1950 jyly 16 naýryzda Almaty oblysy Jambyl aýdanyna qarasty Qyzylásker aýylynda týǵan. [8;6-b]. Soǵys ardageri. Qalamyn ómir serigindeı etken jazýshy búgingi tańda   qyryqtan astam kitaptyń avtory atanyp, tanymy mol taǵylymdyq eńbekter jazdy. Bul dúnıeler qalamgerdiń til baılyǵy, dúnıetanymy keńdigi men sheberligimen erekshelenedi. Taǵy bir aıta ketý kerek dúnıe, Naǵashybek Qapalbekulynyń eńbekteriniń taqyryby men mazmuny da aıryqsha. Ol jýrnalısıka ónerin óte tıanaqty qoldanǵan desek artyq etpeıdi. Sondyqtan da ár oqyrman Naǵashybek shyǵarmalaryn oqyǵanda kóz aldyna kórkem sýretter men beıneler elesteıtini de sodan. Osyǵan baılanysty jazýshynyń «Eńlikgúl», «Qyzyl elik», «Jeroshaqtyń tútini», «Aq shymyldyq», «Mahabbatsyz ómir joq» degen sekildi tanymal povesteri men áńgimeler jınaǵy shyqty. Solardyń bireýi- «Dos júregi» [8;161-b. ] shyǵarmasy. Ol 1985 jyly jaryq kórgen.

Áńgime bir aýylda birge oınap-ósken Tańat, Ermek, Qaıyrken degen úsh dostyń oqıǵasy jaıynda baıandalady. Shyǵarma jelisi boıynsha aýrýhanada jatqan Qaıyrken, dosy Tańattyń bir ret bolsyn hal-jaǵdaıyn suraspaı ketýine renishin bildiredi. Buǵan «Men quttaıynan biletin Tańat bolsa myna aıqaılasań daýsyń jeter tustaǵy aýrýhanada jatqan maǵan quryǵanda bir soǵýy tıis edi-aý. . . », -  dep aıtqan sózi dálel bolady. Al Tańat mektep bitirisimen qalaǵa ınstıtýtqa túsken. Jazǵan hattary kúnde kelmese de, jıi kelip turatyn.

Qaıyrkenniń aýrýhanada sary jambas bolyp jatqanyna bir aıdan asyp ketkenine qaramastan, Tańatty kelip qalady-aý degen qıalmen oıy san-sarsańǵa ketti. Alaıda, Tańattyń oıy ınstıtýtty bitirý men otbasy qamyn asyraýda boldy. Osy kezde Qaıyrken óziniń burynǵy  estelikterine sholý jasap, Tańatqa qalaı jan ushyra kómekteskendigin eske alady. Ár senbi, jeksenbi saıyn qaladan sary avtobýspen keletin Tańatty Qaıyrken men Ermek taǵatsyzdana kútetin.

Bir kúni Tańat aýylǵa kelip, Qaıyrken ekeýi áńgimelesip otyrǵanda Tańat: «Qaıyrken, men oqýdy tastaıtyn boldym» ,-dep ún qatady. Mundaıdy úsh uıyqtasa da túsine kirmeıtin Qaıyrken «O, nege?» , - dep tańdana suraıdy. «Qalada álgi Bolǵanbaev degen naǵashym bar emes pe?. . . Sheshem baryp páter tabylǵansha dep sonyń úıine Sábıra ekeýmizdi ornalastyrǵan. . . Aqyry senesiń be, eki shabadanymdy esiginen laqtyryp, masqaralap qýyp shyqty. «Káne, páter aqyny tóleńder, qańǵyrǵan qaıyrshy» deı me. » , - dep ún qatty. Osyny estigen dosy qamyǵyp qalady. Biraq, Qaıyrkenge qurylys ýchaskesiniń proraby Ivan Ivanovıch Beırýt eki júz somdy kasır arqyly sanap berip, kómek qolyn sozady. Ol eki júz somdy alyp, Tańattyń qolyna ustatady. Ol bolsa «Bul aqshańdy jazda sysoǵa (SSO- qurylysshy stýdentter otrády degen) baryp kelgen soń qaıyramyn. », - dep aıtady.

Arada alty jyl kóleminde ýaqyt ótip, Qaıyrken otaý qurdy. Osy alty aıdyń ishinde Tańat qaryzyn qaıtarmaq túgili, bir kelip ketpedi. Tek pochta arqyly alty jyl buryn alǵan sol baıaǵy eki júz somyn toı kúni qaıtarady. Bul jaǵdaıda dosty óz paıdasyna asyrý máselesi qarastyrylady. Qazirgi tańda  mundaı jaǵdaı óte jıi kezdesetini de ras. Adamdardyń peıili jaman bolyp, naǵyz dostyq degen armanǵa aınalyp bara jatyr. Sondyqtan da ekiniń biri shynaıy, qıyn kezde artyńnan pyshaq suqpaıtyn dosty tabý múmkin emes dep oılaıtyndyǵy da sondyqtan.

Dostyq pen dushpannan kóńili qalyp, aldap-arbaýdy óz eńbekterinde jyr etken- Abaı Qunanbaıuly. Uly aqyn, aǵartýshy, qazaqtyń jazba ádebıetiniń jáne ádebı tiliniń negizin salýshy - Abaı(Ibrahım) Qunanbaıuly Óskenbaıuly Shyǵys Qazaqstan oblysy Abaı aýdanynda  Shyńǵys taýynyń baýyrynda dúnıege kelgen. [9] Aqyn ǵumyrynyń sońyna deıin artynan aıtýly ádebı murasyn qaldyrdy. Sonyń biri «Kóńilim qaldy, dostan da , dushpannan da» [10;38-b. ] óleńi. Bul óleńinde aqyn óz dáýiriniń, óz ortasynyń kórinisine kóńili tolmaı, qatty synǵa alyp, ótkir oılaryn tizbelegen. Onda el ishinde beleń alǵan urlyq-qarlyqty, suramsaqtyqty, birin-biri mansap úshin aıaqtan shalatyn pendeshilikti qatty synaıdy. Oǵan myna óleń joldary dálel bola alady:

«Kóńilim qaıtty dostan da, dushpannan da,
Aldamaǵan kim qaldy tiri janda?
Alys-jaqyn qazaqtyń bárin kórdim,
Jalǵyz jarym bolmasa anda-sanda.
Paıda úshin bireý joldas búgin tańda,
Ol tura bastan jyǵa qısaıǵanda.
Munan meniń qaı jerim aıaýly dep,
Birge turyp qalady kim maıdanda?. . . ». [10;38-b. ]

Aqyn osyndaı jaǵymsyz jaǵdaılarǵa jıirkenip, halyqtyń bolashaq jaǵdaıyna alańdaıdy. Negizinen, halyqtyń dostyǵy men birligi osyndaı qıyn kezeńderden kórinis tabady. El-jurt aýyrpatshylyq  kezeńderdi jumylyp birge kóterse, qıyndyqtyń ataýly bolmaıdy.

Qazirgi tańda Qazaqstan Respýblıkasy táýelsizdigin alǵannan keıin, qıyn kezderdi ár ult bir memleket bolyp bolyp, dostyq qarym-qatynasta memlekettiń ary qaraı damýyna, ósip-jetilýine aıryqsha úles qosý úshin 1995 «Qazaqstan halqy Assambleıasy» [11] quryldy. Sonymen qatar, etnomádenı birlestikter quryp, jalpyulttyq qaýipsizdikti qamtamyz etýdi maqsatyna aınaldyrdy. Tereńine úńilip qaraǵanda, mundaı isti atqarý bir ǵana adamnyń qolynan kelmeıdi. Ol úshin jalpy ult, memleket, halyq bolyp dostyqta is-áreket jasaý qajet. Al halyqtyń arasyna iritki salatyndardyń pıǵyl-nıeti durys emes. Olar memleket tarapyna qatysty teris qylyqtar jasaıdy (ereýilder jasap, qaqtyǵystar uıymdastyrady).

«Birińdi qazaq, biriń dos, kórmegen istiń bári bos», - dep Abaı atamyz aıtyp ketkendeı, halqymyzdyń birlik pen dostyqta bolýy óte mańyzdy. Qıyn kezde bir-birimizge demeý bolyp, qol ushyn sozý qajet. Sonda ǵana tatýlyq pen bereke paıda bolady. Al, eki jaqtyń araz bolýynan esh nárse de alǵa baspaıtynyn esten shyǵarmaý kerek.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1 - Elektrondy resýrs: https://kk. wikipedia. org/wiki/Dostyq
2 - Elektrondy resýrs: https://bilimdiler. kz/oyin_sayk/olender/1175-dostyk-olkesinin-zany. html
3 - Baıtursynuly A. ,Qyryq mysal/Dostyma hat. - Almaty: Jazýshy, 2001.
4 - Elektrondy resýrs: https://potter-1. bib. bz/
5 - Elektrondy resýrs: http://www. ivurcol. net/el_resurs/lp/39. pdf
6 - Elektrondy resýrs: https://massaget. kz/okushyilarga/shyigarma/21979/
7 -  Mutanov Ǵ. M. , Ónegeli ómir. - Almaty: Qazaq ýnıversıteti baspa úıi.
8 -  Qapalbekuly N. , Aq shymyldyq. - Almaty: JSHS RPBK Dáýir baspasy, 2009. - 384 bet.
9 - Elektrondy resýrs: https://abaialemi. kz/kz/page/view?id=1
10 - Seısenbaev R. , Óleń- sózdiń patshasy. -Halyqaralyq Abaı klýby. 2006
11 - Elektrondy resýrs: https://kk. wikipedia. org/wiki/Qazaqstan_halqy_assambleıasy

---