InfoHub Logo

Sabıtova Aıana
Turan ýnıversıteti Almaty q. Qazaqstan Respýblıkasy
6V03103-Gýmanıtarlyq zań fakúlteti:Psıhologıa mamandyǵynyń 1 kýrs stýdenti
Ǵylymı jetekshisi fılologıa ǵylymdarynyń kondınanty profesor Týlekova G . H.

Anotasıa

Bul maqalanyń kirispe bóliminde «Ómir fılosofıasy» týraly sóz bolyp, gnoselogıalyq túsinikter týraly baıandalady. Negizgi bólimde «Tolyq adam» beınesin qalyptastyratyn izgi qasıetter týraly, «Tolyq adam» ilimi týraly jazylady. Naǵashybek Qapalbekulynyń «Dos júregi» áńgimesindegi «Tolyq adam» beınesi taldanady. 

Kilt sózder: tolyq adam beınesi, gnoseologıalyq optımızm, gnoseologıalyq skeptısızm, ómirdiń máni, gnoseologıalyq agnostısızm.

Vstýpıtelnaıa chastetoı statı rasskazyvaet o «Fılosofıı jıznı» ı opısyvaet gnoseologıcheskıe konsepsıı. V osnovnoı chastı napısano o dobrodeteláh, formırýıýshıh obraz «Sovershennogo cheloveka», ob ýchenıı o «Sovershennom cheloveke». Analızırýetsá tenevoı oblık obraza «Polnyı mýjchına» v rasskaze «Serdse drýga» Nagashıbeka Kapalbekýly. Zaklúchıtelnaıa chaststatı zakanchıvaetsá zaklúchenıem Vıktora Frankla.

Klúchevye slova: selostnyı obraz cheloveka, gnoseologıcheskıı optımızm, gnoseologıcheskıı skeptısızm, smysl jıznı, gnoseologıcheskıı agnostısızm.

The introductory part of this article talks about the "Philosophy of Life" and describes epistemological concepts. In the main part, it is written about the virtues that form the image of the "Perfect Man", about the doctrine of the "Perfect Man". The shadow appearance of the image of the “Full Man” in the story “The Heart of a Friend” by Nagashibek Kapalbekuly is analyzed. The final part of the article ends with Viktor Frankl's conclusion.

Key words: integral image of a person, epistemological optimism, epistemological skepticism, meaning of life, epistemological agnosticism.

Adam faktoryndaǵy tolyq adam beınesi (Naǵashybek Qapalbekulynyń “Dos júregi” áńgimesindegi máseleler)

Adam balasy oı-órisi damyp, ómirdi tanýǵa talpynǵan sátte «Ómirdiń máni» [1] degen sanany sarsańǵa salyp, oıdy san-saqqa júgirtetin aýyr da, azapty suraqqa jaýap izdedi. Bul suraqqa uly oıshyldar men uly fılosoftar túrli túıinder keltirip, túrli tujyrymdar jasady. Osy túrli túıinder men túrli tujyrymdar arqyly fılosofıada «Ómir fılosofıasy» degen bógenaıy bólek, baǵyty erek fılosofıalyq qozǵalys qalyptasty [2]. Bul qozǵalys 19 ǵasyrdyń aıaǵy men 20 ǵasyrdyń basynda nemistildi elderde keń taraldy. Ómirdiń máni men maqsatyn, muraty men mańyzdylyǵyn, qundylyǵy men ereksheligin zerdeleıtin qozǵalystyń Frıdrıh Nısshe, Vılgelm Dılteı, Anrı Bergson, Georg Zımmel, Osvald Shpengler, Lúdvıg Klages, Artýr Shopengaýer sekildi ókilderi boldy. Osy ókilder «Ómirdiń máni» degen saýaldyń tóńireginde kóptegen eńbekter jazyp, dúnıe dıdaryn taný úshin oı dıskýssıasyn uıymdastyrady. 

Qaı zamanda da, qaı ýaqytta da fılosoftar aspan men jerdi, táńir men bolmysty, ómir men ólimdi tanýǵa talpynǵany jazyldy. Osy izdenister men zertteýler arqyly adam balasynyń dúnıege degen kózqarasy men tanymy da ózgerip otyrdy. Fılosofıa ǵylymynda izdenister men zertteýlerdiń sátsiz shyǵyp, qundy oılardyń qurdymǵa ketetin sátteri kóp bolady. Bul salada negizsiz teorıa men dáleldenbegen ıdeıalar da jeterlik. Osy tamyrsyz teorıalar men pispegen ıdeıalardy suryptaý úshin «Gnoseologıalyq optımızm», «Gnoseologıalyq skeptısızm», «Gnoselogıalyq agnostısızm» [3] degen úsh túsinikti qoldanýǵa bolady. 

Gnoseologıalyq optımızm – adamnyń tanymdyq, kórkemdik qabiletiniń sheksiz ekenine sený [4]. Optımızm – dúnıege senimmen qarap, úmitsizdikten aýlaq bolý. Osy gnoseologıalyq optımızm arqyly pálsapalyq paıymdarǵa ılanyp, adam balasynyń qarym-qabiletine tolyq senýge bolady. 

Gnoseologıalyq skeptısızm – adamnyń dúnıe dıdaryn tolyq tanıtynyna sený, biraq, paıymdarǵa kúmán kózimen qaraý. Bul – durys. Kez kelgen paıymǵa tabynyp, kez kelgen tujyrymǵa sený – ǵylym úshin de qaýipti. Fılosofıalyq oı, fılosofıalyq tujyrym, fılosofıalyq zertteý kúmin men syn arqyly ǵana damyp, jetiletini sózsiz. Gnoseologıalyq skeptısızm arqyly ǵana qarapaıym ıdeıalar uly ıdeıalarǵa aınalady. 

Gnoseologıalyq agnostısızm – adamnyń qabiletine múldem senbeıtńn túsinik. Bul túsiniktegi adamdar úshin ǵylymnyń dúnıeni tolyq tanyp, ǵalymnyń álem úshin uly oılardy emes, pessmıstik oılardy ǵana qup kóredi. 

Osy úsh túsinik arqyly kez kelgen ǵylymı eńbekti taldap, kez kelgen ıdeıanyń tanymyna jaqyndaýǵa bolady. Máselen, ómir týraly Vıktor Frankl: «Ómir – azap shegý jáne sol azaptan jol tabý» [5]degen oı aıtady. Bul oı arqyly ómirdiń máni qasıeti men qasiretinde ekenin sózsiz túsinemiz. Vıktor Frankl ǵumyry konslagerde – ótse de stenograf tásilin paıdalanyp jazýyn toqtatpaǵan adam [6]. Qanshama azapty artqa tastap, qanshama qıyndyqty jeńip shyqqan psıholog-fılosoftyń ǵumyr joly « Ómir – azap shegý jáne sol azaptan jol tabý» degen bir sóılemge sıyp turǵan sekildi. Osy sóılem arqyly ómir – qıyndyǵy men qasireti kóp, qaltarysy men bultarysy jeterlik tynymsyzjol ekenin túsinemiz. 

Ómirdiń máni týraly sóz bolǵan sátte adam ómiri úshin mańyzdy nárseler mindetti túrde sóz bolady. Bir adam úshin ómirdiń máni otbasyda, bir adam úshin ómirdiń máni meıirimdilikte, bir adam úshin ómirdiń máni syılastyqta, bir adam úishn ómirdiń máni senimde, bir adam úshin ómirdiń máni ónerde bolýy múmkin. Osy qundylyqtar týraly fılosoftardyń oılary men pikirleri de jeterlik. Adamgershilik týraly Frıdrıh Nısshe «Dinshildigińdi Qudaıǵakórset, maǵan adamgershiliń kerek» [7], - degen pikir bildirse,  Abaı «Úsh-aq nárse adamnyń qasıeti: ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek» [8], - degen oı aıtady. Oskar Ýaıldyń «Londonda tuman ómir súrmeıtin edi, eger ony óner kelip ashpaǵanda»  [9] degen paıymy men Frıdrıh Nıssheniń «Bizdi bul álemniń realızminde joıylyp ketpeýden qutqaratyn bir-aq nárse bar, ol – óner», «Óner bizge ómirdiń shyndyǵynan ólip ketpeý úshin kerek» [10] degen sekildi oılardy da ónerdiń adam ómiri úshin mańyzdylyǵy aıqyndap tur. Adam úshin mahabbat, syılastyq, meırimdilik, senim, óner sekilid izgi sezimder men qundy qundylyqtar mańyzdy ekeni túsinikti. Biraq, erkindik joq jerde osy qundylyqtardyń eshqandaı da máni, eshqandaıda da maǵynasy bolmaıdy. Erkindik bolmaǵan sátte mahabbat úlken mánge ıe emes, syılastyq sógiledi, meıirimdilik mezi etedi, sezim saltanat qurmaıdy, óner quldyraıdy. Osy tusta «Ómiridiń máni – erkindik» dep jaýap berýge bolatyn sekilidi. Erkindik týraly Vólter: «Erkindik – bul sizge berilgen syı emes. Bul – sizden eshqashan tartyp alý múmkin emes dúnıe!», [11], - deıdi. Rasynda da, adam balasy úshin eń mańyzdy nárse – erkindik. Oı erkindigi, rýh erkindigi, sana erkindigi joq jerde – tán erkindigi men sóz erkindiginiń eshqandaı da paıdasy joq ekeni sózsiz túsinikti. Gabrıel Garsıa Markestiń «Júz jyldyq jalǵyzdyq» romanynda Hose Arkadıo Býendıa jaıly «Aıaq qoly bosaǵanmen, ol otyrǵan oryndyǵynan qozǵalǵan joq. Jip sheshilse de, kózge kóriner shyrmaýdan da shymyr bir qudiretti kúsh talyshnnyń dińine shegelep tastaǵandaı, jaýyn men jel ótinde tapjylmaı otyra berdi» [12], - degen sóılem bar. Bul sóılem arqyly Gabrıel Garsıa Markes ózi erkin bolsa da – oıy bodan, ózi táýelsiz bolsa da – sanasy qul adamnyń beınesin keremet kórsetedi. Dúnıedegi eń qasiretti nárse – sananyń táýelsiz bolmaýy, oıdyń bodan bolýy. Sanasy táýelsiz, oıy erkin adam ǵana «tolyq adam» beınesin qalyptastyrady.

Zulmat zamandarda da, jaýgershilik jyldarda da adam óz tanymyna jaqyndaýǵa talpynyp keldi.Kóptegen ýaqyttar boıy adam ózin tolyq jetildirip, jan-jaqty damytý úshin ártúrli eksprımentterge de bardy. Adam óz damýy úshin ártúrli bilimdi de, ǵylymdy da, fılosofıany da paıdalandy. Adamzat balasy úzdik bolýǵa talpynys jasady, minsiz bolýǵa tyrysty. Osy ýaqytta adam úshin baǵdar bolatyn kóptegen ilimder de jaryq kórdi. Máselen, Nıssheniń «Asqan adam» ilimi, ál-Farabıdiń «Parasatty adam ilimi», Abaıdyń «Tolyq adam» ilimi adam fılosofıasyn tereń zerdelegen shyǵarmalar. Osy shyǵarmalardyń barlyǵy da adam ómiri men adam qundylyǵyna tereń boılaıdy. Mysaly, Abaıdyń «Tolyq adam» ilimi «Ǵylym tappaı maqtanba»óleńinen bastalǵan:

«Bes nárseden qashyq bol, bes nársege asyq bol, adam bol deseńiz» [13] , - degen joldar arqyly-aq «Tolyq adam» konsepsıasyn anyq túsinýge bolady. Osy «bes asyl» men «bes dushpandy» ajyrata bilgen adamnyń ǵumyry mándi bolatyny sózsiz. Biraq, qoǵamda «Adamzattyń bárin súı baýyrym dep» dep adamzatty birdeı súıýge shaqyryp, «Jáne súı haq joly dep ádiletti» dep ádilettiń jaqtaýshysy bolýǵa úndegen Abaıdyń «Tolyq adam» ilimi sóz júzinde ǵana iske asyp jatqanyn baıqaımyz. Qoǵamdaǵy adamdardyń minezi men sózinen «Tolyq adam» beınesin baqylaý múmkin emes. Tolyq adam beınesiniń kóleńke kórinisi týraly Abaı da kóp jazdy, kóp kúıindi. Al, búgingi tańda osy taqyrypqa qalam siltep júrgen jazýshylardyń biri – Naǵashybek Qapalbekuly. 

Naǵashybek Qapalbekuly – jazýshy. 1950 jyly 16 naýryzda Almaty oblysy, Jambyl aýdany, Qyzylásker aýylynda týǵan [14]. Shyǵarmalary tyń obrazdar arqyly erekshelenetin jazýshynyń kóptegen áńgimeleri bar. Osy áńgimelerdiń ishinde adamdy san suraqtyń qursaýynda qaldyryp, jaýaby joq álemge engizetin erekshe áńgimesi – «Dos júregi». Bul áńgimeniń eń basty ereksheligi – adam. Adamnyń syry da, muńy da, qaıǵysy da, qasireti de, qýanyshy da, shattyǵy da – osy shyǵarmada jazylǵan. Keıipkerdiń jan dúnıesine úńilip, keýde sandyǵynyń qulpyn ashýǵa tyrysý arqyly oqyrmanǵa oı tastaý ońaı sharýa emes ekeni túsinikti. Naǵashybek Qapalbekulynyń «Dos júregi» áńgimesinde «tolyq adam» beınesiniń tutas kórinisi keremet kórsetiledi. Áńgimede «Tolyq adam» beınesiniń tutas kórinisi – Qaıyrken bolsa, «Tolyq adam» beınesiniń kóleńke kórinisi – Tańat. Tańat – adamǵa qaraı sózi ózgerip, zamanǵa qaraı minezi ózgeretin adamdardyń tıptik obrazy sekildi. Shyǵarmany oqyǵan sátte «Elge bal urttatyp, men degende qıas tartatyn bul taǵdyr ıtke ne jazdym? El qatarly meniń de tuıaǵym bútin, tórt qubylam nege túgel emes? Nege men de qaltaǵa jol pulymdy salyp alyp, Almatyǵa barmaımyn...» dep kúıinetin Qaıyrkendi de aıap, minezi adamǵa baılanysty túrlenetin, qyzmettik ósýdi ǵana qalaıtyn Tańatqa da meıirimdilikpen qaraısyz. Bul – jazýshynyń sheberligi. Jazýshy Tańatty tolyqtaı jaman adam retinde kórsetpeıdi. «Tańattar» bizdiń aınalymyzda jeterlik, jan-jaǵymyzǵa kóz salǵan sátte kóp ekenin baıqaımyz. Osy sebepti Tańatty tolyqtaı jek kórý múmkin emes. Tańattyń minezderi týraly sóz bolyp, dúnıeqońyzdaǵy týraly aıtylǵan sóılemderde – ózińizdi jamandap jatqan sekildi kúı keshesiz. Bul – «tolyq adam»beınesiniń kóleńke kórinisi. Kez kelgen adam, kez kelgen tulǵa minsiz emes ekeni túsinikti. Tańat – bizdiń hám sizdiń minezderimizden qurylǵan obraz. Osy obraz arqyly Naǵashybek Qapalbekuly sizdi de, bizdi de úlken saýaldarǵa jeteleıdi.

Paıdalanǵan ádebıet:

1 – Nısshe.F.V., Tak govorıl Zaratýstra. – Moskva: Lenızdat, 2020.
2 – Shopengaýer.A., Myslı. – Moskva: Azbýka, 2014.
3 – Lektorskıı.V.A., Sýbekt. Obekt. Poznanıe. –  Moskva: Naýka, 1980.
4 – Avtonomova.N., Poznanıe ı perevod. Opyty fılosofıı ıazyka. – Moskva: Rossııskaıa polıtıcheskaıa ensıklopedıa, 2008.
5 – Frankl.V., Chelovek v poıskah smysla. – Moskva: «Progres», 1990.
6 – Frankl.V., Skazat jıznı «Da!»: Psıholog v konslagere. – Moskva: Alpına Pablısher, 2014.
7 – Nısshe.F.V., Chelovecheskoe, slıshkom chelovecheskoe. – Moskva: Azbýka, 2015.
8 – Qunanbaev.A., Abaıdyń qara sózderi. – Almaty: Mazmundama, 2022.
9 – Ýaıld.O., Portret Dorıana Greıa. Pesy ı stıhotvorenıa. – Moskva: Eksmo-Press, 2014.
10 – Nısshe.F.V., Ecce Homo. Antıhrıst (sbornık). – Moskva: Azbýka-Attıkýs, 2015.
11 – Vólter., Fılosofskıe povestı. – Moskva: Azbýka-Attıkýs, 2015.
12 – Garsıa.M.G., Júz jyldyq jalǵyzdyq. – Astana: Folıant, 2020.
13 – Qunanbaev.A., Óleńder. – Almaty: MelomanPublishing, 2020.
14 – Naǵashybek Qapalbekuly. – Elektrondyresýrs: https://kk.wikipedia.org/wiki/Naǵashybek_Qapalbekuly.

---