Abaı men Shákárimniń tanymdyq aqıqat algebrasy
Taqyryby: Abaı men Shákárimniń tanymdyq aqıqat algebrasy
Maqsaty:
1. Abaı men Shákárimniń aqıqat tanymdyq algebrasyndaǵy qara sózder, óleń – jumbaqtar arqyly oqýǵa, bilimge shaqyrý. Úshburyshtar taqyryby boıynsha pıfagor teoremasyn qoldanyp esepter shyǵarýda bilimderin tekserý.
2. teorıalyq bilimin praktıkada ushtastyryp logıkalyq oılaý qabiletin, tanymyn, pánge qyzyǵýshylyǵyn damytý, shyǵarmashylyq qyzmetin arttyrý.
3. Oqýshylardyń belsendiligin arttyrý, óz betinshe izdenýge tárbıeleý.
Barysy:
• Uıymdastyrý.
• Abaı men Shákárimniń aqıqat tanymdyq algebrasy
• «Oı - jumbaq»
• İzdenis jumystary
• Qorytyndy
Pán muǵ: Kázirgi kezde esimi álemge áıgili Uly Abaı atamyzdyń keıingi urpaqtarǵa qaldyrǵan asyl muralary aqyl men adamgershiliktiń, taǵlym men tárbıeniń ónegesine aınalyp otyr. «Asyl sózdi izdeseń, Abaıdy oqy erinbe», - dep S. Toraıǵyrov aıtqandaı ónegeli ósıet aıtqymyz kelse aýzymyzǵa «Abaı atamyz aıtqandaı» degen sóz tirkesteri oralady. Sol asyl muralardyń bir salasy - Abaı men Shákárimniń aqıqat tanymdyq algebrasy. Búgingi sabaǵymyzda Abaı, Shákárim jumbaqtary arqyly oqýshylardy bilimge, ǵylymǵa shaqyrýynyń kázirgi zaman turǵysyndaǵy mańyzyn kórsetýdi maqsat ettim.
1) Ýa, halaıyq, halaıyq,
Bárine jar salaıyq.
Búgingi kún tórinde,
Matematıka elinde.
Esep sheship jarysyp,
Jumbaq sheship ańdysyp,
Shabyt tasyp shalqysyp,
Jumbaq sherdi shashaıyq
At salysyp aıanbaı,
Bar ónerge basaıyq.
2) Matematıka ǵylymdar patshasy dep,
Moıyndaǵan bar ǵalym jer sharynda.
Sol qaǵıda taǵy da dáleldenbek,
Búgingi kún baǵdarly josparynda.
Shabyttanyp shalqytqan aqyn sózi
Qulaǵyn sal bizderge naqyl sózi,
«Óleń quraý tunǵan bul matematıka
Tórt amalǵa baǵynar jerdiń júzi».
Osylaısha ádebıettiń salasynda
Baǵyndyryp tastaıyq jáne bizde.
3) Oıly da órnekti sózderdiń patshasy Abaı men Shákárim bilim taný
jumbaqtaryn aqyl – oı ustartý jumystaryna sheber paıdalana bilgen ustaz aqyndar. Shákárim óziniń uly Ahat Qudaıberdıevke «Jumbaq ermek úshin aıtylmaıdy, adam balamnyń tapqyrlyq, sezimtaldyq qasıetterin ushqyrlaý úshin tárbıelik maqsatta aıtylýy qajet. Sondyqtan onyń aıtylýy men sheshilýi de ózara dál kelýi kerek», - dep aıtqan.
Muǵ: Abaı jumbaqtarynyń asqary – «Alla myqty jaratqan segiz batyr» degen óleń - jumbaǵy:
Alla myqty jaratqan segiz batyr,
Baıaǵydan soǵysyp áli jatyr.
Kezek - kezek jyǵysyp, jatyp turyp,
Kim jyǵary belgisiz túbinde aqyr. (Abaı. İ tom.)
Sheshýi: Bul shyǵarmadaǵy aıtylmaq oı Arıstotel sózin tilge tıek ete otyryp taldar bolsaq «bar bolmystyń anasy – qos qarama qarsylyq», matematıkalyq anyqtamaǵa súıener bolsaq qandaı da túrlendirýler arqyly bir - birimen bettestirýge bolatyn sımmetrıalyq nárseler, ıaǵnı, qys pen jaz, taq pen jup, tún men kún, jamandyq pen jaqsylyq.
Muǵ: «Abaı joly» romanynyń jelisi boıynsha romandy tolyq oqýǵa qumarlyǵyn arttyrý maqsatynda esep shartyn qurastyrý.
1) Musylmanqul soǵysy. («Abaı joly», İ tom)
Qunanbaı men jigitek rýlarynyń arasynda qaqtyǵys, jer daýy, el daýy.
Esep: Qunanbaı men jigitek sarbazdarynyń sany – 2040.
Qunanbaı qoly jigitekten 2 ese kóp bolsa, árqaısynda neshe sarbazdan bolady?
2) Bójeı asy. («Abaı joly», İ tom)
Abaı sheshesi Uljanmen aqyldasa otyryp, Bójeı asyna atsalysýǵa qamdandy. Osy joly asqa jınalǵan el aǵalary Abaı qurmetine rıza bolyp, ol úlken qurmetke ıe boldy. Asqa Jetisýdan Bójeı naǵashylary Naıman, Mataı, Syban rýlarynan kelgen kisiler sany olarǵa arnap tigilgen úılerden 12 ese kóp boldy. Eger olardyń qosyndysy 130 bolsa, naǵashylar sany men tigilgen úı sany qansha?
Muǵ: Shákárim shyǵarmalary arasynda matematıkalyq oılar men ádisterdi nasıhattaýǵa arnalǵan taǵy bir óleń – jumbaq bar.
Bir nárseden úsh sıpat qyldym qaıla,
Bul jumbaqty shesherlik adam qaıda.
Bir sıpatyn ortadan kesip alsam,
Ornynda taǵy bolar ekeý paıda.
Bireý dep kesip alyp tastaǵanym,
Úsheý bolyp jatady basqa jaıda. (Shákárim shyǵarmalary. 277 bet)
Sheshýi:
Bir qaǵazdy qı daǵy úshburyshtap,
Bir buryshyn ortasynan kes durystap.
Qalǵan qaǵaz bolady tórtburyshty,
Úshburyshty qıyǵyn tursań ustap.
Syzbalyq túsindirmesi:
AVS úshburyshynyń AS jáne VS qabyrǵalarynyń boıynda jatqan E jáne D eki núkte arqyly ótetin ED túzýimen qıar bolsaq, sonyń nátıjesinde eki túrli pishindeme shyǵady.
Jáne de Shákárimniń bul jumbaǵyn geometrıada dáleldenetin úshburyshtyń eshbir tóbesi arqyly ótpeıtin túzý týraly teoremanyń túsindirmesi retinde paıdalanýǵa bolady.
Teorema: Eger úshburyshtyń eshbir tóbesi arqyly ótpeıtin túzý onyń bir qabyrǵasyn qısa, onda ol túzý qalǵan eki qabyrǵasynyń tek bireýin ǵana qıady.
Múǵ: Abaı mektebiniń mańdaı aldy shákirti Shákárim Pıfagor oqýynyń máni men maǵynasyn jaqsy bilgen.
Ertede bir danyshpan,
Zerttep meni sonshama.
Arnady bir teorema
Óz teoremasyn ashqanda,
100 ógiz soıyp toı jasap
Bar baılyǵyn shashqandy.
Kóp jyldar sol teorema
100 ógiz bolyp atalǵan.
Sol esimder bul kúnde
Sharlap ketti jer – kókti.
Sheshýi: Pıfagor teoremasy. Tik buryshty úshburysh.
Kelse eger sóz kezegi
Tanystyrýdy bastaıyn.
Atapty elim erkeletip,
Tik buryshty úshburysh dep.
Zerttep meni sonshama
Arnady Pıfagor teorema.
Meniń eki qabyrǵam,
Tik burysh jasap qıylysqan.
Katet dep olardy ataǵan.
Qarsy qarap tik buryshqa
Jatyr úshinshi qabyrǵam
Gıpotenýza dep oǵan aıdar taqty taǵy atam
Bar meniń jaqyn týysym
Ataqty «Egıpettik úshburyshym!»
Qorytyndy.
«Egıpettik úshburyshym!»
Ejelgi Vavılon men Mysyr elinde bul teoremany jer ólsheý jumystaryna paıdalanǵan.
Mysaly: Jipti birdeı 12 bólikke túıindermen bólip, jiptiń ushtaryn baılaǵan. Sodan keıin qabyrǵalary 3, 4, jáne 5 bólikke teń úshburysh qurastyrǵan. Sonda úshburyshtyń 5 bólikten turatyn qabyrǵasyna qarsy jatatyn burysh tik bolady. Sondyqtan osy úshburyshty Egıpet úshburyshy dep atap ketken. Bizge jetken ańyzdarǵa qaraǵanda Pıfagor osy teoremanyń qurmetine qurbandyqqa 100 ógiz shalǵan desedi.
Maqsaty:
1. Abaı men Shákárimniń aqıqat tanymdyq algebrasyndaǵy qara sózder, óleń – jumbaqtar arqyly oqýǵa, bilimge shaqyrý. Úshburyshtar taqyryby boıynsha pıfagor teoremasyn qoldanyp esepter shyǵarýda bilimderin tekserý.
2. teorıalyq bilimin praktıkada ushtastyryp logıkalyq oılaý qabiletin, tanymyn, pánge qyzyǵýshylyǵyn damytý, shyǵarmashylyq qyzmetin arttyrý.
3. Oqýshylardyń belsendiligin arttyrý, óz betinshe izdenýge tárbıeleý.
Barysy:
• Uıymdastyrý.
• Abaı men Shákárimniń aqıqat tanymdyq algebrasy
• «Oı - jumbaq»
• İzdenis jumystary
• Qorytyndy
Pán muǵ: Kázirgi kezde esimi álemge áıgili Uly Abaı atamyzdyń keıingi urpaqtarǵa qaldyrǵan asyl muralary aqyl men adamgershiliktiń, taǵlym men tárbıeniń ónegesine aınalyp otyr. «Asyl sózdi izdeseń, Abaıdy oqy erinbe», - dep S. Toraıǵyrov aıtqandaı ónegeli ósıet aıtqymyz kelse aýzymyzǵa «Abaı atamyz aıtqandaı» degen sóz tirkesteri oralady. Sol asyl muralardyń bir salasy - Abaı men Shákárimniń aqıqat tanymdyq algebrasy. Búgingi sabaǵymyzda Abaı, Shákárim jumbaqtary arqyly oqýshylardy bilimge, ǵylymǵa shaqyrýynyń kázirgi zaman turǵysyndaǵy mańyzyn kórsetýdi maqsat ettim.
1) Ýa, halaıyq, halaıyq,
Bárine jar salaıyq.
Búgingi kún tórinde,
Matematıka elinde.
Esep sheship jarysyp,
Jumbaq sheship ańdysyp,
Shabyt tasyp shalqysyp,
Jumbaq sherdi shashaıyq
At salysyp aıanbaı,
Bar ónerge basaıyq.
2) Matematıka ǵylymdar patshasy dep,
Moıyndaǵan bar ǵalym jer sharynda.
Sol qaǵıda taǵy da dáleldenbek,
Búgingi kún baǵdarly josparynda.
Shabyttanyp shalqytqan aqyn sózi
Qulaǵyn sal bizderge naqyl sózi,
«Óleń quraý tunǵan bul matematıka
Tórt amalǵa baǵynar jerdiń júzi».
Osylaısha ádebıettiń salasynda
Baǵyndyryp tastaıyq jáne bizde.
3) Oıly da órnekti sózderdiń patshasy Abaı men Shákárim bilim taný
jumbaqtaryn aqyl – oı ustartý jumystaryna sheber paıdalana bilgen ustaz aqyndar. Shákárim óziniń uly Ahat Qudaıberdıevke «Jumbaq ermek úshin aıtylmaıdy, adam balamnyń tapqyrlyq, sezimtaldyq qasıetterin ushqyrlaý úshin tárbıelik maqsatta aıtylýy qajet. Sondyqtan onyń aıtylýy men sheshilýi de ózara dál kelýi kerek», - dep aıtqan.
Muǵ: Abaı jumbaqtarynyń asqary – «Alla myqty jaratqan segiz batyr» degen óleń - jumbaǵy:
Alla myqty jaratqan segiz batyr,
Baıaǵydan soǵysyp áli jatyr.
Kezek - kezek jyǵysyp, jatyp turyp,
Kim jyǵary belgisiz túbinde aqyr. (Abaı. İ tom.)
Sheshýi: Bul shyǵarmadaǵy aıtylmaq oı Arıstotel sózin tilge tıek ete otyryp taldar bolsaq «bar bolmystyń anasy – qos qarama qarsylyq», matematıkalyq anyqtamaǵa súıener bolsaq qandaı da túrlendirýler arqyly bir - birimen bettestirýge bolatyn sımmetrıalyq nárseler, ıaǵnı, qys pen jaz, taq pen jup, tún men kún, jamandyq pen jaqsylyq.
Muǵ: «Abaı joly» romanynyń jelisi boıynsha romandy tolyq oqýǵa qumarlyǵyn arttyrý maqsatynda esep shartyn qurastyrý.
1) Musylmanqul soǵysy. («Abaı joly», İ tom)
Qunanbaı men jigitek rýlarynyń arasynda qaqtyǵys, jer daýy, el daýy.
Esep: Qunanbaı men jigitek sarbazdarynyń sany – 2040.
Qunanbaı qoly jigitekten 2 ese kóp bolsa, árqaısynda neshe sarbazdan bolady?
2) Bójeı asy. («Abaı joly», İ tom)
Abaı sheshesi Uljanmen aqyldasa otyryp, Bójeı asyna atsalysýǵa qamdandy. Osy joly asqa jınalǵan el aǵalary Abaı qurmetine rıza bolyp, ol úlken qurmetke ıe boldy. Asqa Jetisýdan Bójeı naǵashylary Naıman, Mataı, Syban rýlarynan kelgen kisiler sany olarǵa arnap tigilgen úılerden 12 ese kóp boldy. Eger olardyń qosyndysy 130 bolsa, naǵashylar sany men tigilgen úı sany qansha?
Muǵ: Shákárim shyǵarmalary arasynda matematıkalyq oılar men ádisterdi nasıhattaýǵa arnalǵan taǵy bir óleń – jumbaq bar.
Bir nárseden úsh sıpat qyldym qaıla,
Bul jumbaqty shesherlik adam qaıda.
Bir sıpatyn ortadan kesip alsam,
Ornynda taǵy bolar ekeý paıda.
Bireý dep kesip alyp tastaǵanym,
Úsheý bolyp jatady basqa jaıda. (Shákárim shyǵarmalary. 277 bet)
Sheshýi:
Bir qaǵazdy qı daǵy úshburyshtap,
Bir buryshyn ortasynan kes durystap.
Qalǵan qaǵaz bolady tórtburyshty,
Úshburyshty qıyǵyn tursań ustap.
Syzbalyq túsindirmesi:
AVS úshburyshynyń AS jáne VS qabyrǵalarynyń boıynda jatqan E jáne D eki núkte arqyly ótetin ED túzýimen qıar bolsaq, sonyń nátıjesinde eki túrli pishindeme shyǵady.
Jáne de Shákárimniń bul jumbaǵyn geometrıada dáleldenetin úshburyshtyń eshbir tóbesi arqyly ótpeıtin túzý týraly teoremanyń túsindirmesi retinde paıdalanýǵa bolady.
Teorema: Eger úshburyshtyń eshbir tóbesi arqyly ótpeıtin túzý onyń bir qabyrǵasyn qısa, onda ol túzý qalǵan eki qabyrǵasynyń tek bireýin ǵana qıady.
Múǵ: Abaı mektebiniń mańdaı aldy shákirti Shákárim Pıfagor oqýynyń máni men maǵynasyn jaqsy bilgen.
Ertede bir danyshpan,
Zerttep meni sonshama.
Arnady bir teorema
Óz teoremasyn ashqanda,
100 ógiz soıyp toı jasap
Bar baılyǵyn shashqandy.
Kóp jyldar sol teorema
100 ógiz bolyp atalǵan.
Sol esimder bul kúnde
Sharlap ketti jer – kókti.
Sheshýi: Pıfagor teoremasy. Tik buryshty úshburysh.
Kelse eger sóz kezegi
Tanystyrýdy bastaıyn.
Atapty elim erkeletip,
Tik buryshty úshburysh dep.
Zerttep meni sonshama
Arnady Pıfagor teorema.
Meniń eki qabyrǵam,
Tik burysh jasap qıylysqan.
Katet dep olardy ataǵan.
Qarsy qarap tik buryshqa
Jatyr úshinshi qabyrǵam
Gıpotenýza dep oǵan aıdar taqty taǵy atam
Bar meniń jaqyn týysym
Ataqty «Egıpettik úshburyshym!»
Qorytyndy.
«Egıpettik úshburyshym!»
Ejelgi Vavılon men Mysyr elinde bul teoremany jer ólsheý jumystaryna paıdalanǵan.
Mysaly: Jipti birdeı 12 bólikke túıindermen bólip, jiptiń ushtaryn baılaǵan. Sodan keıin qabyrǵalary 3, 4, jáne 5 bólikke teń úshburysh qurastyrǵan. Sonda úshburyshtyń 5 bólikten turatyn qabyrǵasyna qarsy jatatyn burysh tik bolady. Sondyqtan osy úshburyshty Egıpet úshburyshy dep atap ketken. Bizge jetken ańyzdarǵa qaraǵanda Pıfagor osy teoremanyń qurmetine qurbandyqqa 100 ógiz shalǵan desedi.
You Might Also Like
