InfoHub Logo

«Adamzat balasynyń aldynda úsh aıǵaqty zor mindet tur: biri – beıbitshilikti, ekinshisi – rýhanıatty, úshinshisi – tabıǵatty qorǵaý hám saqtap qalý. Bulardyń qaı – qaısy da bizdiń tirshiligimizdiń basty baǵdary. Bir-birin tolyqtyratyn uǵymdar. Osy úsh bastaýǵa Qazaqstannyń ǵana emes, búkil álemniń bolashaǵy baılaýly» dep elbasymyz N.Á.Nazarbaev aıtpaqshy adamzat balasynyń ómir súrýine qajet dep tanıtyn osy úsh faktor. Munyń ishinde, ásirese «rýhanıat» eń mańyzdysy. Sebebi adam balasy rýhanı azyqsyz ómir súre almaıdy. Jalpy álemdegi kez-kelgen alypty alyp qarasaq ta eń aldymen tálim-tárbıege, bilimge, adamgershilikke úndeıdi, bolashaq urpaqtyń ón boıyna rýhanı azyq sińirýge tyrysady. Óıtkeni tálim-tárbıeniń, adamgershilik qasıetterdiń adam ómirinde alar orny erekshe. Ataqty ǵulama ǵalym, álemniń ekinshi ustazy Ál-Farabıdiń de «Tárbıesiz berilgen bilim – adamzattyń qas jaýy» degen ataly sóz bar. Osydan – aq tárbıeniń adam ómirindegi mańyzyn kórýge bolady. Osy turǵydan kelgende qazaq halqynyń ulyaqyny Abaı Qunanbaıulynyń óleńderi men qara sózderi halyqqa erekshe tárbıe beredi, adamgershilikke úndeıdi. Ońaıdan qıynǵa qaraı, jaqynnan jyraqqa qaraı, qyzyqty, kúlkili jaıdan úlken tolǵaýly qorytyndyǵa qaraı birtindep jetekteıdi. Munyń barlyǵy adamzatty adamgershilikke jeteleý maqsatynda edi. Endi aqynnyń birneshe qara sózderine kóńil aýdaryp kórelik. Abaıdyń qara sózderiniń kim úshin bolsa da, tárbıelik máni zor. Áıtse de bilimge umtylýshy jastar úshin adamnyń qolyn baqytqa jetkizetin ilim – bilimdi ıgerý de jastardyń ǵana qolynan keletin is. Qartaıǵan adamǵa qansha umtylsa da, óndireri az bolmaq. Sondyqtan bilimge umtylǵan jastar uly aqynnyń bul aıtqandaryn berik este saqtaý qajet.

Abaıdyń «Altynshy», «Segizinshi», «On birinshi» sózderi joǵarǵy ilim – bilimge umtylýǵa bóget jasaıtyn nadandyq, maqtanshaqtyq, minezderdi sheneýge arnalady. «Birlik, tirlik» degen sóz uǵymdarynyń mánin asha kelip, «Altynshy sózinde» Abaı: «Birlik – aqylǵa birlik, malǵa birlik emes», - dese, sol áńgimesiniń ekinshi jerinde: «Yrys – aldy tirlik» deıdi. Janyn qorǵalap, jaýdan qashyp, qorqaq atanyp, eńbek qylýdan, qyzmet qylýdan qashyp, erinshek atanyp, ez atanyp, dúnıede álgi aıtylǵan yrysqa dushpan bolady.....

«Keseldi jalqaý, qyljaq bas,

Ázir tamaq, ázir as,

Syrtyń pysyq, ishiń nas,

Artyn oılap uıalmas, - bolyp júrip, tirimin deme, onan da Alla jibergen aq buıryqty ólimniń ózi artyq», -deıdi. Uly aqyn osy pikirin óziniń «Úshinshi», «On birinshi» sózderinde de tolyqtyryp, ushtaı túsedi. Mal úshin ar- namysyn satý, biriniń ústinen biri aryz berip, jala jabý, aýyzbirshiliktiń bolmaýy tárizdi minezderdiń bári de nadandyqtan qashyq bolýǵa tárbıeleıdi. Bul áńgimelerdiń ıdeıalyq mazmuny da, keleshek urpaq úshin qundylyǵy da osynda.

Óziniń óleńderindegi tárizdi qara sózderinde de urlyq, paraqorlyq, páleqorlyq, mansapqorlyq, taǵy basqalar eldiń el bolýyna zor bóget ekendigin aıta kelip, «Qyryq birinshi sózinde» uly aqyn eki nárseni usynady: birinshisi – «Bek zor úkimet», ekinshisi – qarjy. Úkimettiń kúshimen qazaqtyń ul, qyzdaryn eriksiz túrde mektepke berip, olardy ǵylymnyń ár salasynan mamandandyryp, oı-sanasyn jańasha tárbıelep, burynǵylardan múlde ózge psıhologıa, ózgeshe nanym-senimdegi adamdar etip tárbıelese, sonda ǵana eldiń túzeletinin aıtqan.

Abaıdyń «On jetinshi sózi» qaırat, aqyl, júrek, ǵylymǵa arnalady. Aldyńǵy úsheýi adam úshin ózderiniń atqaratyn jumystaryn aıta kelip, ár qaısysy ózin birinshi orynǵa qoıyp, talasady da, ǵylymǵa tórelikke júginedi. Ǵylym úsheýiniń de jaqsyly, jamandy qasıetterin dál sıpattap, ádil synaıdy. Jeke –jeke úsheýinde de kemshilik bar. «...Osy úsheýiń basyńdy qos, onyń ishinde júrekke bılet», - dep úkim shyǵarady. «Eger úsheýiń ala bolsań, men júrekti jaqtaımyn», - deıdi olarǵa ǵalym. Demek Abaı júrekti, ıaǵnı adam-adamdy súıý, adam úshin qyzmet etýdi birinshi orynǵa qoıady. Biraq ǵylym boıynsha da, Abaısha da eń ıdeal nárse –osy aıtqanymdaı tabylsa, tabanynyń topyraǵyn kózge súrterlik qasıetti adam sol», - deıdi.

Tap osy tárizdi, taǵy bir úlken adamgershilik máselesin qozǵaıtyn shyǵarmasy –«Otyz altynshy sózi». Qara sóz týraly. Óz kezeginde uıattan, ardan bezgenderdi synaı kelip, uıat jáne onyń túrlerin sóz etedi. Uıattyń bir túri – adamnyń balalyq dáýirinde bolatyn tabıǵı qubylysta, ekinshisi – jasyqtyq, ynjyqtyqpen baılanysty. «Uıalmas nárseden uıalý – aqymaqtyq, jamandyq», - deı kelip, shyn mánindegi uıat qandaı bolý kerek degen suraqqa jaýap beredi.

«Uıat degen –adamnyń óz boıyndaǵy adamshylyǵy, ıttigińdi ishińnen óz moınyńa salyp, sógip, qylǵan qylmysynyń aty. Ol ýaqytta tilge sózge de túspeıdi, kóńilge oı da túspeıdi. Kózdiń jasyn, murynnyń sýyn súrtip alýǵa da qolyń tımeıdi, bir ıt bolasyń. Kóziń kisi betine qaramaq túgil, esh nárseni kórmeıdi. Mundaılyqqa jetip uıalǵan adamǵa ókpesi bar adam keshpese, ıakı onyń ústine taǵy aıamaı órtendirip, sóz aıtqan kisiniń óziniń deadamshylyǵy joq dese bolar», - deıdi.

«Uıat kimde bolsa, ıman sonda» degen qazaqtyń maqalynan dauıatqa úlken mán bergenin kóremiz. Sondyqtan uly aqynymyz Abaı da bul máselege asa kóńil bólip, óskeleń urpaqtyń ar-uıattaryn taza saqtaýyn arman etken. Bul qara sózdiń búgingi tańda da tárbıelik máni zor.

Abaıdyń «Jetinshi sózinde» ushyrasatyn «jannyń tamaǵy» degen kúrdeli fılosofıalyq uǵym bar. Ony Abaı bizdiń sanamyzdan tys ómir súretin obektıvti dúnıeniń sanada sáýlelenýi nátıjesinde paıda bolatyn ǵylym, bilimniń jınaqtalǵan qory retinde qaraıdy.

Osy sebepten de Abaı: «...qumarlanyp, jıǵan qazynamyzdy kóbeıtsek kerek, bul jannyń tamaǵy edi», - dep qaıyra túsinik berip otyr...Abaı Qunanbaev qara sóz kitabynyń avtory.

Abaıdaı ustaz aqynnyń bul «Jetinshi sózde» kózdegen maqsaty adamnyń boıynda týa paıda bolatyn jan qumary arqyly óz urpaǵynyń sanasyna tek qana jannyń paıdaly tamaqtaryn sińirý edi. Mine, Abaıdyń aǵartýshylyq kózqarasynyń tamyr alǵan bir salasynyń qaınar kózi osy jaqta jatyr.

Abaı bul baǵyttaǵy oılaryn ózge sózben «Ǵylym tappaı maqtanba» t.b. óleńderinde aıtqan. Munda ol «jannyń tamaǵy týraly» uǵymdy óz zamanynyń turǵysynan kelip, «adam bolý» úshin qajet kóp kerektermen aýystyrady. Aqyn tolyq adam bolý týraly óziniń júıeli de qalyptasqan kózqarasynyń tezısin usynady. Onysy:

Adam bolam deseńiz...

Bes nárseden qashyq bol...,-

Bes nársege asyq bol, - degen joldarda jatyr.

Aqynnyń búkil shyǵarmalaryndaǵy negizgi bir tutas taqyrypta ózekti ıdeıa bolǵan. Abaıdyń pikirinshe, ishki rýhanı qazynamyzdyń molyǵýy tikeleı ózimizdiń qolymyzdaǵy is. Osy pikir Abaıdyń «On toǵyzynshy sózinde» de qaıtalanady. Abaıdyń dúnıe tanymy boıynsha sananyń, aqyldyń paıda bolýy kúndelikti ómir tájirbıesiniń nátıjesinen ǵana týyndaıtyn tabıǵı qubylys. Sondyqtan da Abaı «On toǵyzynshy sózinde»:

«Adam ata-anadan týǵanda esti bolmaıdy: estip, kórip, ustap, tatyp eskerse, dúnıedegi jaqsy, jamandy tanıdy-daǵy, sondaıdan bilgeni, kórgeni kóp bolǵan adam bilimdi bolady. Estilerdiń aıtqan sózderin eskerip júrgen kisi ózi de esti bolady. Sol estilerden esitip bilgen jaqsy nárselerdi eskerse, jaman degennen saqtansa, sonda iske jaraıdy, sonda adam dese bolady», - dep joǵarydaǵy óleń úzindisindegi oıyn osy sózinde odan ary keńite otyryp damytatynyn kórýge bolady.

Qorytyndylaı kele, biz uly aqynymyz Abaı Qunanbaıulynyń dáýirinde aıtyp ketken atama sózderiniń áli kúnge deıin óz ómirimizge qajettiligin uǵyndyq. Onyń adamgershilikke baýlyǵan, tárbıege negizdelgen qara sózderi arqyly rýhanı azyq aldyq, adamdyq sıpatta boı túzeýge tyrystyq. Demek bul aqynnyń halyqpen birge jasaǵandyǵy. Aqyn murasy - halyqtyń sarqylmas asyl qazynasy. Ár qazaqta tálim alar ǵıbratty sózder kóp bolǵaı.

---