InfoHub Logo

Abaıtaný 10 synyp
Sabaqtyń taqyryby: «Jelsiz túnde jaryq aı» óleńi
Sabaqtyń jalpy maqsaty: «Jelsiz túnde jaryq aı» óleńinde aqynnyń túngi tabıǵat kórinisteriniń ásem sýretin poezıa tilimen órnekteýi, aqyn keıipkerleriniń sezim tolqynystaryn tabıǵat qubylystarymen astastyra beıneleýi týraly uǵyndyrý.
Sabaqtyń túri: Jańa sabaq
Sabaqtyń ádisi: suraq - jaýap, leksıa
Sabaqtyń kórnekiligi:
1) U. Ábildauly «Abaıdy oqý álippesi» Almaty «Raýan» 1994 j;
2) M. Myrzahmetuly «Abaı júrgen izbenen» Almaty «Qazaqstan» 1985 j;
3) B. Baıǵalıev «Abaı ómirbaıany muraǵat derekterinde» Almaty «Arys» baspasy, 2001 j;

I. Qyzyǵýshylyqty oıatý satysy:
1) Oqýshylardy túgendeý, úı tapsyrmasyn tekserý.
2) Ótken taqyrypty eske túsirý.

II. Maǵynany ajyratý satysy. Jańa sabaq
«JELSİZ TÚNDE JARYQ AI» - Abaıdyń 1888 jyly jazǵan óleńi. Árqaısysy 4 tarmaqty 5 shýmaqtan turady. Óleń – aqynnyń tabıǵat kórinisterin, mahabbat syrlaryn kesteli tilmen aıshyqtaǵan álem poezıasyndaǵy shoqtyǵy bıik týyndylarynyń biri.

Onda pák, taza mahabbattyń belgisindeı jaryq aıly, jelsiz tún... jan tolqynysyna ún qosyp, sybyrlasqandaı qalyń aǵash japyraǵy, júreksingen kóńil, búlyqsyǵan sezimmen astasyp, kóleńkeli, tereń saıǵa gúrildeı qulaǵan ózen dybysy, osyndaı syrly, sulý túnde, áldeqaıdan estilgen sazdy án, tynymsyz tirlik almaǵaıyp ýaqyt dabylyndaı beısaýat úrgen ıt pen úzdik - sozdyq aıtaq astynda súıgenimen jolyǵýǵa aýlaqqa asyqqan sulý qyz jandy beınedeı erekshe lırıkalyq leppen tamasha sýretteledi. Bir ǵajaby, ózgeshe sezim qursaýyndaǵy sulý qyz joq, jaı ǵana qyz – tún jamylyp, súıgenimen kezdesýge shyqqan qyz týraly tek óleńniń 3 - shýmaǵynda ǵana, onda da sońǵy tarmaqtarda aıtylady.

Aqyn oǵan deıin túngi tabıǵattyń ásem kórinisin názik poezıa tilimen órnekteıdi. Biraq kelesi tolqyn ásem, tipti janyńdy rahatqa bóleıtin sýretke múlde basqasha keıip beredi. Ústirt qaraǵanda burylys shuǵyl sıaqty. Qas qalamgerdiń sheberligi de osynda. Áýeli kóńildiń jańa yrǵaǵyna kósher, ári tek qana qazaq tirshiligine syıysar kórinister keltiredi, ol – taý jańǵyrtqan án, úrgen ıt pen aıtaq daýsy. Bir ǵajaby, aqyn atap kórsetpese de, án – syrly, muńdy, áýezdi, ıttiń úrisi men oǵan qosyla shyqqan aıtaqta zil, qater belgisi joq: «Taý jańǵyryp, án qosyp, Úrgen ıt pen aıtaqqa...». Bul – óleńniń alǵashqy shýmaqtary arqyly kóńilde berik ornyqqan syrshyldyqtyń nátıjesi. Kóńil kúıi ǵana almasqan joq, qas zerger shyǵarmanyń zattyq qurylymynda da jańa sapaǵa qaraı oıysady: álginde ǵana nazarda jansyz tabıǵat tursa, endi jandy tirshilik lúpili estiledi.

Sondyqtan da kelesi tarmaqtarda adamnyń – jol tosqan qaraqshy, kesh qalǵan jolaýshy emes, súıgenimen kezdespek jas sulýdyń shyǵa kelýi tabıǵı qabyldanbaq. «... Kelmep pe ediń jol tosyp, Jolyǵýǵa aýlaqqa?!». Qandaı qyz, qandaı sezimder jetelegen jan – kimge bolsa da aıqyn. Abaı keıipkerleriniń sezim tolǵanystaryn aınalada bolyp jatqan jalpy sýretter arqyly beınelegen. Sanadaǵy sáýle – jelsiz tún, jaryq aı, tasyǵan ózen sýretteri – keri shaǵylysyp, qupıa kezdesýge, bálkim, óz ómirindegi eń alǵashqy mahabbat suhbatyna bet burǵan qyzdyń júrek lúpilimen astas jarastyq tabady. Aıly tún, dirildegen sáýle, qamsyz da beıbit dybystar, ońashaǵa asyqqan qyz – bári kelisimdi úndestikte. Syrtqy áserdi kókirek syzdatar syrǵa aınaldyryp, sezim qylyn shegine jetkere buraǵan aqyn endi birden aǵytylady. Syrly tún de joq, súıgen jigit te joq, qyz sezimi – jańaǵy tabıǵat kórinisteriniń tikeleı ishki tolqynysqa ulasýy, rýhy taza, jany názik sulýdyń júrek lúpili.

«Taımańdamaı tamyljyp,
Bir sýynyp, bir ysyp,
Dem ala almaı, damyl qyp,
Eleń qaǵyp, bos shoshyp.
Sóz aıta almaı bógelip,
Dúrsil qaǵyp júregi.
Turmap pa edi súıenip,
Tamaqqa kirip ıegi?»

Kenet júrekke muń quıylady. Kesheli - búgindi bolǵan, bolyp jatqan jaı emes, jekelik sıpaty mol, naqty sezim kúıiniń sýreti eken, ótip ketken baǵzy bir kúnderden qalǵan estelik eken, jasy jetken nemese zamany ozǵan jannyń endi qaıtalanbas baqytty sáti eken. Óleń áseri eń sońǵy joldarda, «Turmap pa edi súıenip» deıtin, ótken shaq formasyndaǵy tirkesten soń burynǵydan ármen kúsheıe túsedi. Endi manadan beri kózge shalynbaǵan, sútteı túndi syrttaı baqylap, ımenshek sulýdyń jolyn tosyp turǵan jigit – dál qazirgi mezette sol bir qımas kezin muńdy saǵynyshpen eske alýshy aqyn (nemese onyń lırıkalyq keıipkeri) boı kórsetedi jáne sát ozǵan saıyn tulǵalana, eńselene túsedi. Sıpattalǵan sýret, beınelengen sezim – qanshama zamannan beri ishte tunǵan, sanada súzilip, túısikte tańbalanǵan syrly áýez – er jigittiń darqan jany, kirshiksiz kóńilimen qosa adamdyq beıne, rýhanı bıigin de aıqyn tanytady. Óleń 7, 8 býyndy júıede qalyptasqan. 1 -, 2 -, 3 -, 5 - shýmaqtary shalys uıqaspen kestelense, 4 - shýmaǵy shubyrtpaly uıqaspen órnektelgen.
«Abaı» bul óleńine án shyǵarǵan. Án Abaıdyń kompozıtorlyq talantynyń segiz qyrly, bir syrly qýatyn, onyń kórkemdik talǵam - tanymynyń bıiktigin tanytady. 1935 jyly kompozıtor L. A. Hamıdı Árham Ysqaqovtan ánniń eki túrin notaǵa túsirip aldy. Alaıda osy eki án bir - birinen tek óleńniń 3 - tarmaǵynyń basynda sál ǵana áýen yrǵaqtyqpen erekshelenetini bolmasa, jalpy án melodıasy bir. Ánniń melodıalyq - yrǵaqtyq qurylysy 4 tarmaqty óleń - jyr kestesiniń negizinde qalyptasqan. Yrǵaq ekpini baısaldy, birqalypty sozyńqy qońyr únmen oryndalady. Maýjyraǵan jelsiz, ásem tún, jaryq aı - aýyl túniniń tamasha bir sátin, adamnyń tabıǵat qushaǵynda otyrǵan bir mezetin mınorlyq ladtaǵy áýen sózben sýretteıdi.

III. Oıtolǵanys satysy
• Aqyn óleńderin oqý jáne taldaý.
• Sózdikpen jumys

Jelsiz túnde jaryq aı

Jelsiz túnde jaryq aı,
Sáýlesi sýda dirildep,
Aýyldyń jany tereń saı,
Tasyǵan ózen kúrildep.

Qalyń aǵash japyraǵy
Sybyrlasyp ózdi - ózi,
Kórinbeı jerdiń topyraǵy,
Qulpyrǵan jasyl jer júzi.

Taý jańǵyryp, án qosyp
Úrgen ıt pen aıtaqqa.
Kelmep pe ediń jol tosyp
Jolyǵýǵa aýlaqqa?

Taımańdamaı tamyljyp,
Bir sýynyp, bir ysyp,
Dem ala almaı damyl qyp,
Eleń qaǵyp, bos shoshyp.

Sóz aıta almaı bógelip,
Dúrsil qaǵyp júregi,
Turmap pa edi súıenip,
Tamaqqa kirip ıegi?

BÚÚ

Sabaqty qorytý.
Abaıdyń tabıǵatty sýretteıtin óleńderiniń ishinde "Jelsiz túnde jaryq aıdyń" orny erekshe. Osynaý shaǵyn óleńde aıly tún men jaılaýdaǵy eldiń túngi tirshiliginiń sulý da syrly kórinisteri tabıǵı qalpynda tamyljyta sýrettelgen.
Sáýlesi sýda dirildegen jaryq aı, aýyldyń janyndaǵy tereń saı, onda kúrkirep aqqan taý ózeni, áldeneden qýana sybyrlasqan qalyń aǵashtyń japyraqtary, ıt - qusqa ma, beısaýat júrginshige me, úrgen ıtterdiń úni men qoı kúzetkenderdiń aıtaǵy, sol daýystardan taýdyń jańǵyrýy — osynyń bári keremet sheberlikpen jan bitire sýrettelgen. Sondyqtan ony oqyǵanda baıaǵy qazaq ómiriniń ertegideı bir ásem sýreti qaıta tirilip, kisiniń jany jadyrap, kókiregine shýaq tógilgendeı sezimge bólenedi.

Úıge tapsyrma: «Jelsiz túnde jaryq aı» óleńin jattaý