Abaıdyń "Óleń - sózdiń patshasy, sóz sarasy" óleńi
Abaıtaný 10 synyp
Sabaqtyń taqyryby: «Óleń – sózdiń patshasy, sóz sarasy» óleńi
Sabaqtyń jalpy maqsaty: óleńniń ıdeıasy, óleńge qoıǵan estetıkalyq talaby, aqyndyqtyń murat - maqsaty týraly, poezıanyń qoǵamdyq máni men mindetine zor mańyz berýi, aıat, hadıs, báıitsymal, meshit, minájat, ýálı syndy din derekterimen óleńniń baǵasyn halyq uǵymyna túsinikti etip aıtyp berýin, sózdiń asyly retinde poezıany joǵary baǵalaýyn uǵyndyrý.
Sabaqtyń túri: Jańa sabaq
Sabaqtyń ádisi: suraq - jaýap, leksıa
Sabaqtyń kórnekiligi:
1) «Abaı ensıklopedıasy «Atamura» 1995 j;
2) M. O. Áýezov jáne Abaıtaný problemalary, Almaty, 1982 j;
3) Q. Muqamedhanov «Abaı muragerleri» Almaty «Atamura» 1995 j;
I. Qyzyǵýshylyqty oıatý satysy:
1) Oqýshylardy túgendeý, úı tapsyrmasyn tekserý.
2) Ótken taqyrypty eske túsirý.
II. Maǵynany ajyratý satysy. Jańa sabaq
«ÓLEŃ - SÓZDİŃ PATSHASY, SÓZ SARASY» - Abaıdyń 1887 jyly jazǵan óleńi. Kólemi árqaısysy 5 tarmaqty 15 joldan turady. Ol – qazaq oqýshysyna erteden dańqty kórkem ádebıette Abaı týdyrǵan bıik turǵy esebindegi eleń. Buǵan sheıin aqyndyqtyń áleýmet tirligindegi ózgeshe qasıetterin Abaıdyń ózi de jyrlaǵan joq - ty. Aqyn men aqyndyqtyń murat - maqsaty týraly qazaq ádebıetinde Abaıdan buryn ózge de jyrlaýshy, jazýshy bolmaǵan. Eń aldymen, bul ólende Abaı aqyndyq óneri, aqyn shyǵarmalary áleýmettik tartystyń úlken quraly, zor mándi áreketi ekenin anyq túsingenin kórsetedi.
Shyǵarmanyń úlken ıdeıasy anyq halyqshyl demokrat qaıratkerlerdiń salt - sanasyn tanytady. Eń alǵashqy sózderde óleńge kórkemdiktiń shartyn qoıyp, estetıkalyq jańa norma jarıalaıdy. Adam balasy aıtyp kelgen sózdiń asyly – poezıa ekenin bıik baǵalaýmen birge, ony tómendetetin olqylyqtardy da aldymen aıtady. Al shyn jaqsy óleńdi erdiń eri, danasy týǵyzatyny sóz bolady. Shyn jaqsy óleń ózi de danalyqtyń aıǵaǵy deıdi. Biraq ózine sheıin qazaq kópshiligine jaıylyp júrgen óleń buny qanaǵat etkize almaıdy. Aıtýshy da, tyńdaýshy da nadan bolǵandyqtan poezıanyń zor qasıeti týmaı da, tanylmaı da júr deıdi.
Kelesi bir - eki shýmaqta Abaı óleń sózdiń baǵasyn din derekterimen dáleldeıdi. Musylmanshylyq uǵymynsha eń bedeldi degen jaılardy dáleldeıdi. Táńiriniń ózi, paıǵambary, musylmandarǵa ustazdyq etýshi áýlıe ǵulamasy – bári de óleńdi qadirleıtin bop atalady. Biraq qatty eskertetin nárse, Abaı bul jerde ıslam dinin madaqtaý úshin jańaǵylardy sóz etip otyrǵan joq. Tek hat tanıtyn qazaq oqýshysynyń kópshiligi moıyndaǵan din uǵymdaryn, ózine shartty túrde kerekke jaratady. Óleńniń sol ortadaǵy bedelin kóterý úshin paıdalanady. Bolmasa, ıslamnyń anyq din basy úgitshileriniń – ımam, sopylarynyń, molda, ıshandarynyń kózimen qaraǵanda, Abaı óleń sóz týraly jarıalap otyrǵan jańalyqty túgelimen kúpirlik dep sanar edi. Ózi baǵasyn kótermek bolǵan óleńdi qudaı aıtqan quranmen, paıǵambar aıtqan hadıspen teńeýden artyq din buzarlyq bolmas. Abaı ol arasyn jaqsy uǵynsa da, myna tusta sol din avtorıtetterin óz keregine jaratady. Onysy jáne óziniń tereń nanymy emes, halyq uǵymyna berilgen baj dep tanylý kerek. Osydan ary Abaı estetıkalyq jańa prınsıp jarıalaıdy.
«... İshi altyn, syrty kúmis sóz jaqsysyn
Qazaqtyń kelistirer qaı balasy?» -
degende, jańa ǵana osynyń aldynda atalǵan ıslamıattik normanyń barlyǵyn op - ońaı atap ótip, týra 1860 jyldarda N. G. Chernyshevskıı, N. A. Dobrolúbovtaı revolúsıalyq - demokrattar ádebıet úshin jarıalaǵan estetıkalyq negizge den qoıady. «İshi - altyn, syrty - kúmis» demek, mazmun men túr máselesine Abaıdyń óz kózqarasyn anyqtaıdy. Túrden mazmun qymbatyraq, baǵalyraq degendi anyq tanytady. Dál osyndaı ozǵyn oımen Abaı orystyń klasıkalyq ádebıetiniń ishindegi eń bıik shyndyǵyn tanyp, talǵap alǵanyn kórsetedi...
Osydan keıingi kóp shýmaqtarda aıtylatyn oılarynyń barlyǵymen Abaı aqyndyqtyń, sonyń ishinde óz aqyndyǵynyń jańa platformasyn, úlken deklarasıasyn jarıalaıdy. Bul jóninde Abaıdyń tolǵaýly oıy, dıalektıkalyq otrısanıe dárejesine, fılosofıalyq bıikke órleıdi. Ótken tarıh qaldyrǵan ádebıetke tarıhtyq, fılosofıalyq qatty synmen, qatal soqtyǵady. Burynǵy qazaqtyń «júırigi, shesheni»degen eski bıin maqal kólemindegi jattandy sheshendikten aspaǵan arzan oıdyń kózqarasyn kórsetkender dep biledi. Ásirese burynǵy aqyndardyń keıbir toptaryna erekshe qatty soqtyǵady.
Satymsaq aqyndy – jaǵympaz, janyn jaldaǵan jeksuryn aqyn etip, ener ustap júrýdiń ornyna qaıyrshylyqqa ketken sorlylyqty áshkereleıdi... Sonymen qatar óziniń endigi sózi qoǵamdy, halyqty túzeıtin úlken kúsh dep túsinedi. Ósıet óleń halyq dertiniń, tarıh qaıshylyqtarynyń bárin emdep, tazartatyn ózgeshe qural dep biledi. Al, Abaıdyń úgitteıtini zor adamgershilik pen halyqshyl, tazalyq joldar bolǵandyqtan, óz zamanyndaǵy barlyq mindi, soraqylyqty sol týra joldaǵy jaqsy óleń - ósıetpen túgel joıyp, joǵaltýǵa bolady dep ılanady...
Abaı «sóz túzeldi, sen de túzel» degende, bir - aq aýyz ótilý sózdi aıtyp otyrǵan joq. Osydan burynǵy jazylǵan jáne keıin jazylatyn barlyq shyǵarmalarynda, jańaǵy sıaqty ózgeshe nanymdy kóp taratyp tanytady. Óziniń barlyq shynshyl, ádiletshil qajyrly eńbegimen, óleń ustazdyǵymen zamanyn túzep alady ekenmin dep túsingen. Óz eńbegin sondaılyq uly joldaǵy úlken adam múddesi bar, erekshe eńbek dep túsingen. Abaı endi óleńdik shyǵarmanyń ózin de janr men túr jaǵynan iriktep, taldap alady.
«... Batyrdy aıtsam el shaýyp alǵan talap,
Qyzdy aıtsam, qyzyqty aıtsam qyzdyrmalap.
Ánsheıin kún ótkizbek áńgimege
Tyńdar ediń bir sózin myńǵa balap», -
degen tolǵaýda úlken mán, tereń syr bar. Halyqty tárbıeleıtin anyq ustazdyq sez ózine bólek bir alýan bolsyn. Onda tereń oımen, ashyq shyndyqpen aralasa úlken tárbıelik mán, maǵyna bolsyn deıdi. Al osylaı talap qoıǵan Abaı aqyndyqtyń kópshiligi týdyratyn áńgimeli poezıa, ýaqıǵaly, qyzyq sújetti poemaǵa synmen qaraıdy. Ony ózi jazýdan tartynady. Sebebi, batyrlyqpen qyz, qyzyqty jazý, - oqýshynyń kóńilin aqyn ózi baýlyp, bastaımyn dep otyrǵan tárbıelik joldan alań etip, aýdaryp áketedi. Ondaı shyǵarmany oqýshy oılanyp, tálim alatyn bop oqyp tyńdamaı, ánsheıin arzan qyzyq, bolymsyz ermek retinde tamashalap ketedi dep biledi...
Buryn qazaq tarıhynda, áleýmettik sanasynda bolmaǵan jańalyqty ákelýshi aqyn eń áýeli óz aldyndaǵy tarıhı eskilikpen qatty shaıqasady. Eskirip, tozyp, endi ómirge jaramsyz, kone bop qalǵan dástúrlerden óziniń negizin aýlaqqa salady. İrgesin ajyratyp alyp, tyń dúnıeni tarıhtyq jańa joldan izdeıdi. Osylaısha, aqyn men aqyndyq týraly, olardyń qoǵam tirligińsegi mindet, múddesi týraly óziniń úlken óris arnasyn saralap alyp, budan keıingi shyǵarmalarynda dál osy bir óleńde qalyptaǵan negiz boıynsha áreket etedi...
Óleń 11 býyndy qara óleń uıqasymen jazylǵan.
III. Oı tolǵanys satysy
• Aqyn óleńin oqý jáne taldaý.
Óleń – sózdiń patshasy, sóz sarasy
Óleń – sózdiń patshasy, sóz sarasy
Qıynnan qıystyrar er danasy.
Tilge jeńil, júrekke jyly tıip,
Tep - tegis jumyr kelsin aınalasy.
Bóten sózben bylǵansa sóz arasy,
Ol - aqynnyń bilimsiz bısharasy
Aıtýshy men tyńdaýshy kóbi – nadan,
Bul jurttyń sóz tanymas bir parasy.
Áýeli aıatˡ, hádıs² – sózdiń basy,
Qosarly báıitmysal³ keldi arasy.
Qısynymen qyzyqty bolmasa sóz,
Nege aıtsyn paıǵambar men ony allasy.
Meshittiń qutpa⁴ oqyǵan ǵulamasy,
Múnájat⁵ ýalılerdiń⁶ zar nalasy.
Bir sózin bir sózine qıystyrar,
Árbiri kelgeninshe óz shamasy.
Óleńge árkimniń - aq bar talasy,
Sonda da solardyń bar tańdamasy.
İshi altyn, syrty kúmis sóz jaqsysyn
Qazaqtyń kelistirer qaı balasy?
Burynǵy eski bıdi tursam barlap,
Maqaldap aıtady eken, sóz qosarlap.
Aqyndary aqylsyz, nadan kelip,
Kór - jerdi óleń qypty joqtan qarmap.
Qobyz ben dombyra alyp topta sarnap,
Maqtaý óleń aıtypty árkimge arnap.
Ár elden óleńmenen qaıyr tilep,
Ketirgen sóz qadirin jurtty sharlap.
Mal úshin tilin bezep, janyn jaldap,
Mal surap bireýdi aldap, bireýdi arbap.
Jat elde qaıyrshylyq qylyp júrip,
Óz elin baı dep maqtar qudaı qarǵap.
Qaıda baı maqtanshaqqa barǵan tańdap,
Jısa da, baı bolmapty, qansha maldy ap,
Qazaqqa óleń degen bir qadirsiz,
Byljyraq kórinedi solar dańdaq.
Eski bıshe otyrman bos maqaldap,
Eski aqynsha mal úshin turman zarlap.
Sóz túzeldi, tyńdaýshy, sen de túzel,
Senderge de keleıin endi aıańdap.
Batyrdy aıtsam el shaýyp alǵan talap,
Qyzdy aıtsam, qyzyqty aıtsam qyzdyrmalap,
Ánsheıin kún ótkizbek áńgimege
Tyńdar ediń ár sózin myńǵa balap.
Aqyl sózge yntasyz, jurt shabandap,
Kóngenim - aq soǵan dep júr tabandap.
Kisimsingen jep keter bilimsiz kóp,
Jibersem, ókpeleme, kóp jamandap.
Amaldap qaraǵaıdy talǵa jalǵap,
Árkim júr alar jerdiń ebin qamdap.
Maqtan qýǵan, malqumar neni uǵa alsyn,
Shyqpasa myńnan bireý talǵap - talǵap.
Mal jıyp aramdyqpen urlap - qarlap,
Qýsyń dese, qýanyp júr alshańdap.
Qaqsa - soqsa bir paıda túse me dep,
Eldiń baıyn elirtip "jaý mundalap".
Ynsap, uıat, ar, namys, sabyr, talap —
Bulardy kerek qylmas eshkim qalap.
Tereń oı, tereń ǵylym izdemeıdi,
Ótirik pen ósekti júndeı sabap.
Sózdikpen jumys
• Aıat (arabsha) — quran sózi.
• Hádıs (arabsha) — Muhammed paıǵambardyń sózi.
• Báıit (arabsha) — óleń. "Báıit mysal"— mysal óleń, úlgi - ónege óleń. Qutpa, hotbá (arabsha)— ýaǵyz oqý, sóıleý maǵynasynda.
• Múnáját, monejat (arabsha) — Allaǵa jalbaryný, maqtaý sóz aıtý.
• Ýálı (arabsha) — áýlıe, paıǵambar.
• Óleńnen túsingenderin «İshine - syrtyna» kestesin toltyrý.
İshine: Abaıdyń óleńge qoıatyn talaptary
Syrtyna: seniń óleńge qoıatyn talaptaryń
Sabaqty qorytý.
«Óleń - sózdiń patshasy» atty týyndysynda:
Óleń - sózdiń patshasy, sóz sarasy,
Qıynnan qıystyrar er danasy.
Tilge jeńil, júrekke jyly tıip,
Tep - tegis jumyr kelsin aınalasy.
Bóten sózben bylǵansa sóz arasy,
Ol - aqynnyń bilimsiz bısharasy....
İshi altyn, syrty kúmis sóz jaqsysyn
Qazaqtyń kelistirer qaı balasy? —
dep jaýap berdi.
Óleńdi "sóz patshasy" dep óte joǵary baǵalaı otyryp, ondaı óleńdi "er danasy" ǵana, ıaǵnı kemeńger aqyndar ǵana qıynnan qıystyryp, týdyra alatynyn aıtady. Quran sózderiniń kúlli musylmandy áýenine uıytatyn qudireti "qısynymen qyzyqty bolýy" dep, ony sózdiń asyldyǵyna dálel etedi. "Tilge jeńil, júrekke jyly tıetin", "aınalasy tep - tegis jumyr" bolýy, "bóten sózben bylǵanbaýy", sóıtip, túri men mazmuny qup jarasyp ("ishi altyn, syrty kúmis sóz jaqsysy") turýy — uly Abaıdyń óleńge qoıatyn basty talaptary.
• Abaı óleńge qandaı anyqtama bergen?
• Abaı aqyndyq pen óleńge qandaı talaptar qoıady? Abaısha naǵyz óleń qandaı bolýy kerek?
• Óleńnen aqynnyń tyńdaýshyǵa arnalǵan joldaryn tabyńdar, qazirgi tyńdaýshy týraly óz oılaryńdy bildirińder.
• Aqyn qalamynyń synyna kimder ilikken? Óleń joldarymen dáleldeńder.
Úı tapsyrmasy: «Óleń – sózdiń patshasy, sóz sarasy» óleńin jattaý.
Sabaqtyń taqyryby: «Óleń – sózdiń patshasy, sóz sarasy» óleńi
Sabaqtyń jalpy maqsaty: óleńniń ıdeıasy, óleńge qoıǵan estetıkalyq talaby, aqyndyqtyń murat - maqsaty týraly, poezıanyń qoǵamdyq máni men mindetine zor mańyz berýi, aıat, hadıs, báıitsymal, meshit, minájat, ýálı syndy din derekterimen óleńniń baǵasyn halyq uǵymyna túsinikti etip aıtyp berýin, sózdiń asyly retinde poezıany joǵary baǵalaýyn uǵyndyrý.
Sabaqtyń túri: Jańa sabaq
Sabaqtyń ádisi: suraq - jaýap, leksıa
Sabaqtyń kórnekiligi:
1) «Abaı ensıklopedıasy «Atamura» 1995 j;
2) M. O. Áýezov jáne Abaıtaný problemalary, Almaty, 1982 j;
3) Q. Muqamedhanov «Abaı muragerleri» Almaty «Atamura» 1995 j;
I. Qyzyǵýshylyqty oıatý satysy:
1) Oqýshylardy túgendeý, úı tapsyrmasyn tekserý.
2) Ótken taqyrypty eske túsirý.
II. Maǵynany ajyratý satysy. Jańa sabaq
«ÓLEŃ - SÓZDİŃ PATSHASY, SÓZ SARASY» - Abaıdyń 1887 jyly jazǵan óleńi. Kólemi árqaısysy 5 tarmaqty 15 joldan turady. Ol – qazaq oqýshysyna erteden dańqty kórkem ádebıette Abaı týdyrǵan bıik turǵy esebindegi eleń. Buǵan sheıin aqyndyqtyń áleýmet tirligindegi ózgeshe qasıetterin Abaıdyń ózi de jyrlaǵan joq - ty. Aqyn men aqyndyqtyń murat - maqsaty týraly qazaq ádebıetinde Abaıdan buryn ózge de jyrlaýshy, jazýshy bolmaǵan. Eń aldymen, bul ólende Abaı aqyndyq óneri, aqyn shyǵarmalary áleýmettik tartystyń úlken quraly, zor mándi áreketi ekenin anyq túsingenin kórsetedi.
Shyǵarmanyń úlken ıdeıasy anyq halyqshyl demokrat qaıratkerlerdiń salt - sanasyn tanytady. Eń alǵashqy sózderde óleńge kórkemdiktiń shartyn qoıyp, estetıkalyq jańa norma jarıalaıdy. Adam balasy aıtyp kelgen sózdiń asyly – poezıa ekenin bıik baǵalaýmen birge, ony tómendetetin olqylyqtardy da aldymen aıtady. Al shyn jaqsy óleńdi erdiń eri, danasy týǵyzatyny sóz bolady. Shyn jaqsy óleń ózi de danalyqtyń aıǵaǵy deıdi. Biraq ózine sheıin qazaq kópshiligine jaıylyp júrgen óleń buny qanaǵat etkize almaıdy. Aıtýshy da, tyńdaýshy da nadan bolǵandyqtan poezıanyń zor qasıeti týmaı da, tanylmaı da júr deıdi.
Kelesi bir - eki shýmaqta Abaı óleń sózdiń baǵasyn din derekterimen dáleldeıdi. Musylmanshylyq uǵymynsha eń bedeldi degen jaılardy dáleldeıdi. Táńiriniń ózi, paıǵambary, musylmandarǵa ustazdyq etýshi áýlıe ǵulamasy – bári de óleńdi qadirleıtin bop atalady. Biraq qatty eskertetin nárse, Abaı bul jerde ıslam dinin madaqtaý úshin jańaǵylardy sóz etip otyrǵan joq. Tek hat tanıtyn qazaq oqýshysynyń kópshiligi moıyndaǵan din uǵymdaryn, ózine shartty túrde kerekke jaratady. Óleńniń sol ortadaǵy bedelin kóterý úshin paıdalanady. Bolmasa, ıslamnyń anyq din basy úgitshileriniń – ımam, sopylarynyń, molda, ıshandarynyń kózimen qaraǵanda, Abaı óleń sóz týraly jarıalap otyrǵan jańalyqty túgelimen kúpirlik dep sanar edi. Ózi baǵasyn kótermek bolǵan óleńdi qudaı aıtqan quranmen, paıǵambar aıtqan hadıspen teńeýden artyq din buzarlyq bolmas. Abaı ol arasyn jaqsy uǵynsa da, myna tusta sol din avtorıtetterin óz keregine jaratady. Onysy jáne óziniń tereń nanymy emes, halyq uǵymyna berilgen baj dep tanylý kerek. Osydan ary Abaı estetıkalyq jańa prınsıp jarıalaıdy.
«... İshi altyn, syrty kúmis sóz jaqsysyn
Qazaqtyń kelistirer qaı balasy?» -
degende, jańa ǵana osynyń aldynda atalǵan ıslamıattik normanyń barlyǵyn op - ońaı atap ótip, týra 1860 jyldarda N. G. Chernyshevskıı, N. A. Dobrolúbovtaı revolúsıalyq - demokrattar ádebıet úshin jarıalaǵan estetıkalyq negizge den qoıady. «İshi - altyn, syrty - kúmis» demek, mazmun men túr máselesine Abaıdyń óz kózqarasyn anyqtaıdy. Túrden mazmun qymbatyraq, baǵalyraq degendi anyq tanytady. Dál osyndaı ozǵyn oımen Abaı orystyń klasıkalyq ádebıetiniń ishindegi eń bıik shyndyǵyn tanyp, talǵap alǵanyn kórsetedi...
Osydan keıingi kóp shýmaqtarda aıtylatyn oılarynyń barlyǵymen Abaı aqyndyqtyń, sonyń ishinde óz aqyndyǵynyń jańa platformasyn, úlken deklarasıasyn jarıalaıdy. Bul jóninde Abaıdyń tolǵaýly oıy, dıalektıkalyq otrısanıe dárejesine, fılosofıalyq bıikke órleıdi. Ótken tarıh qaldyrǵan ádebıetke tarıhtyq, fılosofıalyq qatty synmen, qatal soqtyǵady. Burynǵy qazaqtyń «júırigi, shesheni»degen eski bıin maqal kólemindegi jattandy sheshendikten aspaǵan arzan oıdyń kózqarasyn kórsetkender dep biledi. Ásirese burynǵy aqyndardyń keıbir toptaryna erekshe qatty soqtyǵady.
Satymsaq aqyndy – jaǵympaz, janyn jaldaǵan jeksuryn aqyn etip, ener ustap júrýdiń ornyna qaıyrshylyqqa ketken sorlylyqty áshkereleıdi... Sonymen qatar óziniń endigi sózi qoǵamdy, halyqty túzeıtin úlken kúsh dep túsinedi. Ósıet óleń halyq dertiniń, tarıh qaıshylyqtarynyń bárin emdep, tazartatyn ózgeshe qural dep biledi. Al, Abaıdyń úgitteıtini zor adamgershilik pen halyqshyl, tazalyq joldar bolǵandyqtan, óz zamanyndaǵy barlyq mindi, soraqylyqty sol týra joldaǵy jaqsy óleń - ósıetpen túgel joıyp, joǵaltýǵa bolady dep ılanady...
Abaı «sóz túzeldi, sen de túzel» degende, bir - aq aýyz ótilý sózdi aıtyp otyrǵan joq. Osydan burynǵy jazylǵan jáne keıin jazylatyn barlyq shyǵarmalarynda, jańaǵy sıaqty ózgeshe nanymdy kóp taratyp tanytady. Óziniń barlyq shynshyl, ádiletshil qajyrly eńbegimen, óleń ustazdyǵymen zamanyn túzep alady ekenmin dep túsingen. Óz eńbegin sondaılyq uly joldaǵy úlken adam múddesi bar, erekshe eńbek dep túsingen. Abaı endi óleńdik shyǵarmanyń ózin de janr men túr jaǵynan iriktep, taldap alady.
«... Batyrdy aıtsam el shaýyp alǵan talap,
Qyzdy aıtsam, qyzyqty aıtsam qyzdyrmalap.
Ánsheıin kún ótkizbek áńgimege
Tyńdar ediń bir sózin myńǵa balap», -
degen tolǵaýda úlken mán, tereń syr bar. Halyqty tárbıeleıtin anyq ustazdyq sez ózine bólek bir alýan bolsyn. Onda tereń oımen, ashyq shyndyqpen aralasa úlken tárbıelik mán, maǵyna bolsyn deıdi. Al osylaı talap qoıǵan Abaı aqyndyqtyń kópshiligi týdyratyn áńgimeli poezıa, ýaqıǵaly, qyzyq sújetti poemaǵa synmen qaraıdy. Ony ózi jazýdan tartynady. Sebebi, batyrlyqpen qyz, qyzyqty jazý, - oqýshynyń kóńilin aqyn ózi baýlyp, bastaımyn dep otyrǵan tárbıelik joldan alań etip, aýdaryp áketedi. Ondaı shyǵarmany oqýshy oılanyp, tálim alatyn bop oqyp tyńdamaı, ánsheıin arzan qyzyq, bolymsyz ermek retinde tamashalap ketedi dep biledi...
Buryn qazaq tarıhynda, áleýmettik sanasynda bolmaǵan jańalyqty ákelýshi aqyn eń áýeli óz aldyndaǵy tarıhı eskilikpen qatty shaıqasady. Eskirip, tozyp, endi ómirge jaramsyz, kone bop qalǵan dástúrlerden óziniń negizin aýlaqqa salady. İrgesin ajyratyp alyp, tyń dúnıeni tarıhtyq jańa joldan izdeıdi. Osylaısha, aqyn men aqyndyq týraly, olardyń qoǵam tirligińsegi mindet, múddesi týraly óziniń úlken óris arnasyn saralap alyp, budan keıingi shyǵarmalarynda dál osy bir óleńde qalyptaǵan negiz boıynsha áreket etedi...
Óleń 11 býyndy qara óleń uıqasymen jazylǵan.
III. Oı tolǵanys satysy
• Aqyn óleńin oqý jáne taldaý.
Óleń – sózdiń patshasy, sóz sarasy
Óleń – sózdiń patshasy, sóz sarasy
Qıynnan qıystyrar er danasy.
Tilge jeńil, júrekke jyly tıip,
Tep - tegis jumyr kelsin aınalasy.
Bóten sózben bylǵansa sóz arasy,
Ol - aqynnyń bilimsiz bısharasy
Aıtýshy men tyńdaýshy kóbi – nadan,
Bul jurttyń sóz tanymas bir parasy.
Áýeli aıatˡ, hádıs² – sózdiń basy,
Qosarly báıitmysal³ keldi arasy.
Qısynymen qyzyqty bolmasa sóz,
Nege aıtsyn paıǵambar men ony allasy.
Meshittiń qutpa⁴ oqyǵan ǵulamasy,
Múnájat⁵ ýalılerdiń⁶ zar nalasy.
Bir sózin bir sózine qıystyrar,
Árbiri kelgeninshe óz shamasy.
Óleńge árkimniń - aq bar talasy,
Sonda da solardyń bar tańdamasy.
İshi altyn, syrty kúmis sóz jaqsysyn
Qazaqtyń kelistirer qaı balasy?
Burynǵy eski bıdi tursam barlap,
Maqaldap aıtady eken, sóz qosarlap.
Aqyndary aqylsyz, nadan kelip,
Kór - jerdi óleń qypty joqtan qarmap.
Qobyz ben dombyra alyp topta sarnap,
Maqtaý óleń aıtypty árkimge arnap.
Ár elden óleńmenen qaıyr tilep,
Ketirgen sóz qadirin jurtty sharlap.
Mal úshin tilin bezep, janyn jaldap,
Mal surap bireýdi aldap, bireýdi arbap.
Jat elde qaıyrshylyq qylyp júrip,
Óz elin baı dep maqtar qudaı qarǵap.
Qaıda baı maqtanshaqqa barǵan tańdap,
Jısa da, baı bolmapty, qansha maldy ap,
Qazaqqa óleń degen bir qadirsiz,
Byljyraq kórinedi solar dańdaq.
Eski bıshe otyrman bos maqaldap,
Eski aqynsha mal úshin turman zarlap.
Sóz túzeldi, tyńdaýshy, sen de túzel,
Senderge de keleıin endi aıańdap.
Batyrdy aıtsam el shaýyp alǵan talap,
Qyzdy aıtsam, qyzyqty aıtsam qyzdyrmalap,
Ánsheıin kún ótkizbek áńgimege
Tyńdar ediń ár sózin myńǵa balap.
Aqyl sózge yntasyz, jurt shabandap,
Kóngenim - aq soǵan dep júr tabandap.
Kisimsingen jep keter bilimsiz kóp,
Jibersem, ókpeleme, kóp jamandap.
Amaldap qaraǵaıdy talǵa jalǵap,
Árkim júr alar jerdiń ebin qamdap.
Maqtan qýǵan, malqumar neni uǵa alsyn,
Shyqpasa myńnan bireý talǵap - talǵap.
Mal jıyp aramdyqpen urlap - qarlap,
Qýsyń dese, qýanyp júr alshańdap.
Qaqsa - soqsa bir paıda túse me dep,
Eldiń baıyn elirtip "jaý mundalap".
Ynsap, uıat, ar, namys, sabyr, talap —
Bulardy kerek qylmas eshkim qalap.
Tereń oı, tereń ǵylym izdemeıdi,
Ótirik pen ósekti júndeı sabap.
Sózdikpen jumys
• Aıat (arabsha) — quran sózi.
• Hádıs (arabsha) — Muhammed paıǵambardyń sózi.
• Báıit (arabsha) — óleń. "Báıit mysal"— mysal óleń, úlgi - ónege óleń. Qutpa, hotbá (arabsha)— ýaǵyz oqý, sóıleý maǵynasynda.
• Múnáját, monejat (arabsha) — Allaǵa jalbaryný, maqtaý sóz aıtý.
• Ýálı (arabsha) — áýlıe, paıǵambar.
• Óleńnen túsingenderin «İshine - syrtyna» kestesin toltyrý.
İshine: Abaıdyń óleńge qoıatyn talaptary
Syrtyna: seniń óleńge qoıatyn talaptaryń
Sabaqty qorytý.
«Óleń - sózdiń patshasy» atty týyndysynda:
Óleń - sózdiń patshasy, sóz sarasy,
Qıynnan qıystyrar er danasy.
Tilge jeńil, júrekke jyly tıip,
Tep - tegis jumyr kelsin aınalasy.
Bóten sózben bylǵansa sóz arasy,
Ol - aqynnyń bilimsiz bısharasy....
İshi altyn, syrty kúmis sóz jaqsysyn
Qazaqtyń kelistirer qaı balasy? —
dep jaýap berdi.
Óleńdi "sóz patshasy" dep óte joǵary baǵalaı otyryp, ondaı óleńdi "er danasy" ǵana, ıaǵnı kemeńger aqyndar ǵana qıynnan qıystyryp, týdyra alatynyn aıtady. Quran sózderiniń kúlli musylmandy áýenine uıytatyn qudireti "qısynymen qyzyqty bolýy" dep, ony sózdiń asyldyǵyna dálel etedi. "Tilge jeńil, júrekke jyly tıetin", "aınalasy tep - tegis jumyr" bolýy, "bóten sózben bylǵanbaýy", sóıtip, túri men mazmuny qup jarasyp ("ishi altyn, syrty kúmis sóz jaqsysy") turýy — uly Abaıdyń óleńge qoıatyn basty talaptary.
• Abaı óleńge qandaı anyqtama bergen?
• Abaı aqyndyq pen óleńge qandaı talaptar qoıady? Abaısha naǵyz óleń qandaı bolýy kerek?
• Óleńnen aqynnyń tyńdaýshyǵa arnalǵan joldaryn tabyńdar, qazirgi tyńdaýshy týraly óz oılaryńdy bildirińder.
• Aqyn qalamynyń synyna kimder ilikken? Óleń joldarymen dáleldeńder.
Úı tapsyrmasy: «Óleń – sózdiń patshasy, sóz sarasy» óleńin jattaý.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Elektr kabelderi, symdar jáne baýsymdar (shnýry)
