InfoHub Logo

«Abaı romany» romany qazaq ádebıetiniń, sonymen qosa búkil sovet ádebıetiniń maqtany dep otyrmyz. Bul sóz tek ádebıetshilerdiń ǵana emes, qazaq halqynyń mártebesin joǵarylata túsedi. Biri kelip, biri ketip, ámán almasyp jatqan halyq tarıhta ne qaldyryp ketip jatqanyn baıqamaı qalady. Bizdiń zamanymyzda osynsha sharyqtaıtyn aqyldy Abaıdy óz zamany da bilgen joq–ty. Biz búgin qansha bildik desek te, keleshekte qaı shyǵarmanyń qansha sharyqtaıtynyn bile qoıar ma ekenbiz? Óıtkeni, uly qasıet úlken taý tárizdi: ishine kirseń kóp shoqy, syrtyna shyqqanda ǵana zorlyǵyn, aıbynyn aıqyn kórsetedi. «Abaı» romany maǵan dál osy sekildi baıqalady.

Bir ǵasyr burynǵy qazaq eliniń beınesin, pıǵyl, oıyn qamtyǵan bul romannyń keńdigi, tereńdigi bylaı tursyn, kórkem túrde ǵylymdyq dárejege jetti. Sol dáýirdi zertteýshilerge óte qundy materıaldar berip, qalǵany áne jatyr degendeı jón siltep tur.

Lenınniń qıal sharyqtaı bersin, Belınskııdiń kórkem shyǵarma ómirdi jańartyp jasaıdy, Chernyshevskııdiń aldaǵy ómirden ala bil, Dobrolúbovtyń oqýshyńdy úıret, adamdy, oqıǵany kótere kórset, degen qaǵıdalary romannyń boıyna qan bop tarap ketken.

Sol kezdegi rýshyldyq, feodaldyq, kapıtalısik jáne din shyrmaýyndaǵy qazaq eliniń ylaı sýdaı óńinen ishin kórý qandaı qıyn edi, talaılar shatasqan da bolatyn. Muhtardy shatastyrmaı alyp shyqqan marksızm, lenınızm bolsa, qazaq elin kóp álekten qutqarǵan orystyń Abaı súıengen ozyq pikirleri boldy. Osy pikirler qazaq kóshin Rossıanyń uly kerýenine ákep tirkedi.

Tarıhı kúreste feodaldyq bar tulǵasymen Qunanbaı kórinedi. Óz eliniń, orys eliniń eń jaqsy qasıetterin joǵary kótere Abaı kórinedi. Bir elge talasqan ákeli-balaly — eki zamannyń ókiline Zere, Uljan sıaqty uly analar el betin ashyp, el úkimin estirtip otyrady. Ózine tán ózgeshelikterimen túgel kóringen eskishil áke, jańashyl bala, dana ana obrazdary «Abaı» romanyn eshýaqytta eskirtpeıdi, balamyzdyń balasy oqyǵanda ózimizdeı súısinip oqymaq. Óıtkeni, eskilik, jańalyq, danalyq, tartystar qaýym bolǵan jerde qashan da bola bermek.

Romanda 30-40 adam bar. Árqaısysynyń boıyna shaqtap is, minez, til berilgen. Onyń bárin bul jerde taldaýǵa oryn tar. Eger qazaq elin bir tutas dene esebinde alsaq, sol adamdar osy deneniń bir-bir múshesi bolyp tur da, Abaı bas bolyp ózgeshe tur.

«Abaı» romany Memlekettik syılyqty osyndaı jaqsy qasıetterimen aldy. «Abaı» romanyna berilgen báıge — shyn mánisinde qazaq ádebıetine berilgen báıge. Otyz jyldyń ishinde qazaq sovet ádebıetine berilgen báıge. Otyz jylda qazaq sovet ádebıeti týyp ta, er jetip te úlgerdi. Tek er jetken ádebıettiń ǵana ishinen shyqty «Abaı» Eger jalǵyz «Abaı» romany ǵana bolyp, onyń jýan túbiri, ony qorshaǵan, ol qorektengen ádebıet ortasy bolmasa «Abaı» romany bul dárejege kóterile almaǵan bolar edi. Sondyqtan «Abaı» romanyn baǵalaý búkil qazaq ádebıetin baǵalaý dep túsinýimiz kerek.

Al, qazaq ádebıeti Abaıdan bastap orys ádebıetiniń yqpalymen ósip keledi. Bul pikir, árıne, qazaqtyń ulttyq ózgesheligin joqqa shyǵara almaıdy. Úlgini orystan alǵan Abaı óleńderinen artyq kórkem de, qazaqy da óleń bolǵan joq áli. Olaı bolsa, bizge orys yqpaly tek oryssha kitap oqýdan enbeıdi. Orys mádenıetin tvorchestvolyq ádispen meńgergen qazaq uǵymyna, qazaq ómirine beıimdegen talantty qazaqsha eńbek arqyly da enip jatyr. Sondaı eńbektiń eń qundysy eń bir qundysy «Abaı» romany. Bul romandy kórkemdik, tarıhtyq jaǵynan qandaı baǵalasaq, qazaq ádebıetine uly orys mádenıetin engizý jaǵynan da sondaı baǵalap, jete zertteýimiz kerek.

Romannyń sújeti, jazýshynyń qoldanǵan ádisi — ádebıetimizdiń aldyna teorıalyq máseleler qoıyp otyr. Sovet ádebıeti sosıalısik realızm ádisimen jasalyp jatsa, sosıalısik realızm tek sosıalısik ómir tájirbıesinen ǵana týady degen pikirdi durys desek «Abaı» romany ótken ǵasyr turmysynan jazylǵan bop shyǵady. Bul — bir. Ekinshiden. Muhtar sújet qurýda Batys Evropa romandary túgili orys romandaryna kóp soqpaı, ózinshe ketken. Sújet dástúrin keıde attap túsip otyrǵan. Sonda da roman jaqsy shyqty. Munyń sebebi ne, syry qaıda? «Abaı» romanynyń mańynda ádebıetshilerimiz ádebıettiń, osyndaı teorıalyq jaǵyn keń tolǵanyp, baspasóz betinde aıtystar ashýlary kerek qoı dep oılaımyn.

1940

---