InfoHub Logo

Halyq tynymsyz jasap jatady. Ásirese bizdiń dáýirimizde órshigen talant-ónerdiń alýan túrin kórsetti. El ózegin jaryp shyqqan aqyn Jambyl, kúıshi Dına, artıs Qalybek, sýretshi Qasteevterdi bylaı qoıǵanda, aýyl men qala úıirmeleri bergen jastardan kórkemóner, kórkem sóz beline kóterilgender az ba ?Kesteshi, oıýshy, toqýshy, kúmisshi sıaqty on saýsaǵynan óneri tógilgen qolónershiler bar. Dene shynyqtyryp, oı keńitetin saýyqshy, oıynshylar bar. Solardyń bári oshaq basynda, qora mańynda júrgende de sosıalızm saraıyn bezeı, zeınetteı júredi. Jurtshylyqtyń ózinen ózi órbip jatqan osy óner baılyǵyn aınadaı kórsetetin, uıymdastyra, basqara otyryp, joǵary kóteretin mekeme — Halyq tvorchestvosynyń respýblıkalyq úıi.

Biz bul úıge mindeti qandaı ardaqty, isi qandaı qyzyqty degen kóterińki kóńilmen kelip, jabyńqy qabaqpen shyqtyq. Ashyp aıtqanda, kóksegen úıimizdiń aty dardaı ózi kúıki eken. Qaýyrt keshken qalyń eldiń sońynda qıqańdaǵan rydbandy eske túsirdi. Ádette, isi kedeı bastyq eli málimettermen baıýǵa tyrysady. Dırektor S. Esqalıev joldas ta osy arzan ádiske jabysqan. Odan-budan qurastyrǵan málimetterinde 4. 393 úıirme, olarda 43. 307 adam bar. Adam bolǵan soń ulty, jynysy, ózine tán isi, tilegi bolatyny tabıǵı nárse. Osyny bilmegen basshynyń basshylyǵy ne bolmaq? Dırektor bilmeıdi. Bilmese de basqarady. Basshylyǵy — anda-sanda jiberiletin azyn-aýlaq pesalar men metodıkalyq hattar ǵana. Bulardyń sapasy bylaı tursyn sany da, tym quldyrap ketken. Bir pesany 100-150 dana kóbeıtedi. Sonda 4.393 úıirmeniń qanshasy alady. Ras, keıde baspamen kóbeıtip, lıstovkalar da taratypty.Biraq, sol repertýarlardyń talaıy úıirmege jetpeı, jolda qalsa, jetkenderinen jaǵdaısyz hattar túsip jatyr.

Bip hatta: «jazýy kórinbeıdi, kir. Ony qoıý múmkin emes. Bizge mundaı montajdaryńyzdy jibermeı-aq qoıyńyz...» depti.

Endi bir hatta: «Sizder bizge «Prátnye neprátnostı» pesasyn jiberipsizder. Ony qoıýǵa tıym salynǵan. Materıal jibergende durystap qaraýlaryńyz kerek qoı...» deıdi.

Tize bersek mundaı hattar kep. Osy hattyń ekeýin de Oral qalasynan Ivanov jazady. Jazýdan jalyǵyp, óz tusynan tirshilik etip jatqandar qansha ekenin kim bilsin. Qostanaı oblysyndaǵy keıbir aýdandarda «Alýan-alýan», Qostanaı oblysyndaǵy Qarasý aýdanynda «Qoıshy Kóben» sıaqty sahnadan áldeqashan qýylǵan pesalar áli qoıylyp júr. Repertýarǵa sýsaǵan úıirmeler «Qyz Jibekti» «Grozany» julmalap jatsa, Esqalıevtar Almatyda otyryp «jetilgeni» dep qol soǵady.

Baqylaýdan, basqarýdan, halyq óneriniń tolyp jatqan,basqa salalarynan qol úzip, tek repertýar daıyndaýshy bop qalǵan respýblıkalyq halyq tvorchestvosy Úıi múgedek shyǵarmalardyń panasy sıaqty. Nári az, sýy kóp, topqa túser kúıi joq, jasyq pesalardyń bazaryn dırektor Esqalıev kóterse, repertkom Ábilǵazın mórdi bylsh-bylsh basa bergen. Bul netken soqyr batyrlyq. Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń arnaıy qaýlylarynan keıin ádebıet pen kórkemóner aldynda, jalpy salt-sana maıdanynda mindet, jaýapkerlik kúsheıip turǵan kezde dármensiz pesaǵa osy joldastar qansha pana? Úp etse ushyp ketetin ondaı panasymaqqa zárý bolmasa da, qaısybir dramatýrkterimiz paıdalana qoıypty. Solardyń ishinde «Aqmaral» pesasymeı Shahmet Qusaıynovty, «Qyz qumar jigit» pesasymen İlıas Esenberlındi, «Maqtan» pesasymen Sarǵalı Begalındi kórgende tek basyńdy shaıqaısyń.

«Qyz joqta dúnıe maǵan tún sekildi
Qyz bolǵan jerde maǵan oıyn kúlki», —

dep, Esemberlın Janaı sıaqty eki qyzǵa birden ǵashyq bolǵan áýmeserdi jyrlapty.

Qusaıynovtyń bas geroıy Suńǵat mosqal tartqanda qudaı atyp tóseginen jerıdi. Ǵashyǵy Aqmaralǵa, «Aq tósińdi bylaı etip bir aımalaıyn...» dep umtylǵanda, sahnada kórý túgil, oqýǵa uıalasyń.

Jasaqbaev «Múmkin oqıǵa» degen pesasynda Otan soǵysynan qaıtqan Jáýtik pen Mansurdy mazaqtaıdy. Ekeýiniń de áıeliniń aty Márjapıa eken. Bul «dramatýrgtiń» fantazıasynsha áıeli attas adamdar attaryn ózgertý kerek, áıtpese shatysady. Jáýtik pen Mansur Márjapıalaryn tanymaı, pesanyń óne boıynda shatasyp, aqyrynda avtor tanyp beripti.

Sarǵaıǵannyń bári altyn emes, ómirde bardyń bári jazýshyǵa taqyryp emes. Jaqsy taqyryptyń ózi jan salmasa óli. Tárbıelik qasıeti, ómirdiń qat-qabat túıinderiniń birin sheshýge kómegi tımegen shyǵarmaǵa tek qaǵaz ǵana shydaıdy. Bizdiń jurtshylyq ondaıdy laqtyryp tastaıdy. Esenberlın, Qusaıynov, Jasaqbaev joldastar ulan-baıtaq elimizden eshteme tappaǵandaı, áý desip mahabbat máselesin jazǵan. Mahabbat tek erli-zaıyptyń arasynda ǵana ma? Sondaǵy kúnde osylaı jazyla ma? Bul netken sholaq uǵym! Jazýshylar uıymynyń, kórkemóner sovetiniń pikiri qaıda? Eń bolmaǵanda bedeldi jazýshylardyń, kórkemóner mamandarynyń jeke pikiri qaıda? Biri joq. Saıası qate tabylmaǵan shyǵarmanyń bári jaqsy degen de, repertkom men dırektor qabyldaı bergen. Zıansyzdyń bári paıdaly emes, paıdasyzdyń aqyry zıan. Buny bilmeı basshylyq etý qandaı qıyn. Aldyna 4000, artyna 1,5 myń som tólegen «jaqsylardyń» segizi birden qulapty sahnadan. Sháken Aımanovtyń «Shtabta», «Dildá kempir», «Arman» degenderi tym quryǵanda sahnaǵa bir shyǵyp ta kórmepti.

Maı bıdaı basshylardy jeńil tabysshyl jazýshylardan góri kezdeısoq adamdar kóbirek jem qylǵan. Nurǵalımov degenniń qasań tildi birneshe aýdarmalary, Shegen Ahmetovtyń bıshara pesalary basqa mekemeniń bosaǵasynan attaı almasa, tvorchestvo úıiniń tórinen oryn alypty. Dırektor Esqalıev ózin de umytpaǵan. Buryn kásip qylmasa da, tvorchestvo úıine kelgen soń ılhamy túsip, pesalar aýdarady.

Kórinbeı jatyp joq bolyp, jetpeı jatyp keıin qaıtqan suıyq shyǵarmalardyń týýyna sebep ne?

Bizdiń pikirimizshe avtorlar men qabyldaýshylardyń teris uǵymynan týǵan. «Tómengi úıirmelerge osy da bolady» degen. Durysynda sara pikirli, alǵyr tildi, sulý sújetti kórkem shyǵarma aldymen sol balań úıirmelerge kerek nashar pesalardy túzep qoıatyn ysylǵan rejıser, saı sahna olarda joq. Zady, kórkem shyǵarma oqýshysyn, kórýshisin jetelemeı, olar ony jetelep júrse sordaǵy.

Qala men kolhozda, sovhozdar men jumysshy poselkelerinde ózdiginen týyp, ózdiginen istep jatqan kórkemóner úıirmeleri jerdi jaryp shyqqan bulaq tárizdi — halyqtyń rýhanı kúshi. Sol kúshti durys arnaǵa salyp jiberse, sarqyraǵan ózen bolady. İs taǵdyry qolda. Keshegi Uly Otan soǵysy kezinde osy usaq úıirmeler úlken teatrdan ozyp ketti. Mysaly, Almatydaǵy barlyq teatrlardyń gospıtáldarda, ásker bólimderinde, jumysshy aralarynda bergen konsertinen, Almaty úıirmeleriniń bergen konserti kóp edi. Bir jerde úıirmeshilerdiń semınary, bir jerde qolóner kórmesi , endi bir jerde ádebıetti kórkem oqýshylardyń konkýrsy bolyp jatsa, respýblıka kóleminde úıirmeler úshin repertýar báıgesi de jarıalanyp jatty. Notaly án-kúıden, sahnaǵa laıyqty túrli janrly kórkem ádebıettiń tórt jınaǵy kitap bolyp shyqty. Ondaǵy ozyq úıirmeshilerge gramota berildi..

Osynyń bárin uıymdastyrǵanda halyq tvorchestvosynyń respýblıkalyq Úıi qarajat, apparat, ýaqyt jaǵynan qazirgiden áldeqaıda qıyn jaǵdaıda bolatyn. Kóptiń, kópshilik uıymdardyń kómegimen isteldi. Al, búgin nege istelmeıdi? Buǵan bir ǵana respýblıkalyq tvorchestvo Úıi kináli bolsa, tipti isti túzeý op-ońaı. Basqa da kinálylar bar. Úıirmelerde aqy alyp otyrǵan basybaıly basshy joq. Úıirmeler klýb, mádenıet úıi, mektep mańdaryna toptalǵan. Músheleriniń kóbi jastar. Sondyqtan óner talapkerlerin tárbıeleý isi bir ǵana repýblıkalyq Tvorchestvo úıiniń enshisine tımeıdi. Mádenı-aǵartý komıtetiniń, Oqý mınıstrliginiń, kásipodaq, komsomol uıymdarynyń da ardaqty mindeti. Bulardyń ózara tyǵyz baılanysy áli joq. Birine biri sermep «ol onyń jumysy» degen syltaýlarmen árqaısysy ózin – ózi jubatyp keledi. Bularǵa jón siltep, baqylap otyratyn partıa uıymdary da úıirme jumysy salt –sana jumysy ekenin jete baǵalamaı júr. Ózgeniki ózge, kórkemóner isteriniń respýblıkalyq basqarmasy, onyń oblystyq bólimderi kórkemóner úıirmelerine kózdi juma qaraýyna qaıran qalasyń.

Birneshe mysaldar keltireıik. Almatyda 80 shamaly úıirme bar. Osyndaı zor kúshti elemeýge bola ma? Elese, respýblıkalyq Tvorchestvo úıiniń dırektorynan solardyń jaıyn surar edi, baıandamasyn tyńdar edi. Suramaǵan da, tyńdamaǵan da.

Oktábrdiń 30 jyldyq merekesinde qala úıirmeleriniń ónerin úlken sahnada kórsetip qalaıyq degen jaqsy talap bolypty. KazGÝ komsomol komıtetiniń sekretary Temirǵalıev joldas bul talaptan bas tartqan. Kóp músheniń biri sheginse eshteńe emes, sekretar sheginse súırep aparý ońaı ma. Úlken kollektıv úlken sahnada kórinbeı qalsa da, qalalyq komsomol komıteti joqtamapty.

Respýblıkalyq tvorchestvo úıi úıirmelerdiń ónerin qarańyzdar dese, Pavlodardaǵy oblystyq kórkemóner bólimi — Muratov joldas: «Onyńyzdy ótkize almadyq. Óıtkeni, bizde ondaı kollektıv joq» dep jaýap qaıyrady. Búkil oblys boıynda ondaı kollektıv joq bolsa Muratov nesine otyr? Bar bolsa ony kórmegende ne kórip otyr? «Kórdim — kóp sóz, kórmedim — az sóz» degendi Muratov joldas bul arada baıqamaı qoldanǵan.

Qazaqstan jeri keń, úıirmeleri kóp, bytyrap júr. Basshy, tárbıeshi kadrlar jetimsiz. Eger aýdandyq, oblystyq ortalyq teatrdaǵy ysylǵan artıser mańyndaǵy úıirmelerdi bir-birden shepke alsa da, júzdegen úıirmeni bir belge shyǵaryp tastar edi. Osy tilekti respýblıkalyq tvorchestvo úıi Almatynyń jastar teatryna aıtsa, dırektor Demchenko joldas «aqshasyz járdem joq» dep toq eterin bir-aq estirtipti. Satyp alǵan járdemniń saýdadan aıyrmasy ne? Jurtshylyqtyń sony aıtaryn bilgen kórkemóner qyzmetkerleri kásipodaǵynyń basshysy Zımın joldas «aqsha emes-aý, akterlerde ýaqyt joq» dep Demchenkony aqtap alypty. Aqsha ystyq, advokattyq jaman kásip emes. Biraq, kóp tilegine qaıshy kelse ekeýiniń de jaman bolýy op-ońaı. Kásipodaqtyń ortalyq mekemesi osyny aıtqanda, onyń tómengi uıymdary, mádenıet qyzmetkerleri ne aıtpaq?

Respýblıka kóleminde eki oblysta ǵana Tvorchestvo úıi bar. Sonyń biri — Oralda. Oraldan Kýznesov joldas bylaı dep jazady: «...Saqtaýǵa alǵan sýretterdi joǵalttyńyzdar. Sýretshiler menen surap jatyr. Búıte berseńizder bedel qalatyn emes...»

Aqyl surap, eńbeginen aırylǵan Kýznesovqa, Ashanın, Bolshakov sıaqty talapker sýretshilerge respýblıkalyq Tvorchestvo úıi: «...Bul sýretterdiń aktýaldyq merzimi ótip, mańyzy joıylǵandyqtan qanshalyq quny bar...» dep jaýap qaıyrady.

Osy kórsetilgen mysaldar kórkem úıirmege basshylyqtyń qaı dárejede ekenin kórsetedi. Birsypyra uıymdardyń mini aıtyldy. Biraq bul jóninde ózgeshe jaýapty respýblıkalyq kórkemóner isteri jóninde basqarma jaıynda aıtylmady. İstemese nesin aıtasyń. S. Ahmetov eshteme istemegen. Eki jyl boıynda Esqalıevtiń baıandamasyn bir ret tyńdapty da, «qanaǵattandyq» depti.

Aýlaqtaǵy basshylarǵa qarap úıirmeler tek jatqan joq. Jergilikti Sovet saılaýy kezinde 5. 597 konsert berip, 40 dúrkin radıodan sózin tyńdatty halyqqa. Jyl saıyn egis, oraq tusynda daladaǵy brıgadalarǵa, zvenolarǵa baryp kórsetetin saýyqtaryn eske alsaq, eleýsiz usaq úıirmelerdiń de kópshiligi kómekke jaramaı keldi. Respýblıkalyq tvorchestvo úıiniń odan - budan qurastyryp «istegenim mynaý» degenderi shóldegen aýyzǵa bir tamǵan tamshydaı –aq bolǵan soń, biz ony dáriptep aıtyp jatpadyq. İs negizinen qaıta qurýdy tileıdi.

1948

---