InfoHub Logo

Tek aldyńa qarap órleý berseń, artyńa qaramaı qansha joǵarylaǵanyńdy bilmeısiń. Ádebıetimizdiń ósýin shamalaý úshin de sonaý alystaǵy artqa kóz qyryn sala otyrý kerek. Oktábr revolúsıasynan buryn qazaqtyń birer prosenti ǵana saýatty bolsa, sol azdyń ózi bir arnaǵa quıǵan joqty, Epos, Abaı, keritartpa dinshiler — úsheýi ádebıettiń úsh baǵyty edi.

Ult tileýin aıaq aýzynan tilegen ıslamshyl ultshyldar — «...A, qudaıym aqqa jaq...» nemese «Maqshýqatym, haqıqatym...» dep jatsa,

Epos — «Taıbýrylǵa shý dedi,

Shý degende gýledi»,

Abaı — «Ózine sen, ózińdi alyp shyǵar,

Eńbegiń men aqylyń eki jaqtan ...» —

Osy az mysaldyń ózi ádebıetimizdiń tarıhy ala ekenin aıqyn kórsetedi. Qazaq sovet ádebıeti, sonyń ishinde proza da sońǵy baǵytty, Abaı ustaǵan shynshyl baǵytty ustady. Bul jerde «Abaı baǵyty» dep prozamyzdyń halyqtyq tili, shynshyldyǵy jóninde ǵana aıtam. Bolmasa, kórkem prozada Abaıdan úlgi aldyq, tipti Abaı armanynan bárin kóremiz.

Qazaq kórkem prozasy shyn mánisinde sovet dáýirinde týyp, orys ádebıetiniń kúshti yqpalymen erjetti. Qazir eki kezeńnen asyp, úshinshi kezeńde tur. Rýshyldyq, feodaldyq, dinshildik, kapıtalısik shyrmaýlaryndaǵy pyshyrandy aýyldy bosatyp, sosıalısik jolǵa salý qandaı qıyn bolsa, buryn ádebıettik saltqa enbegen jumysshy, jalshy, kedeı ortashalardy shyǵarmanyń súıkimdi geroıy jasaý da ońaıǵa túsken joq. Alǵa súıregen komýnıstik ıdeıaǵa, revolúsıalyq jigerge ergen ysylmaǵan til, tóselmegen qalamdar azdyǵymen qosa alǵashqy kezde birsypyra toıpańdyǵyn da kórsetti. Ony ústemdiginen aıyrylǵan taptyń jyrshylary tabalaı otyryp, ózderiniń syrty sulý, ishi shirik shyǵarmalaryn qarsy qoıdy. Ádebıettegi jańa men eskiniń meılinshe taıtalasqan bul kezeńin qoryta aıtsaq, ólip bara jatqan tap ádebıetiniń syrty dúrdeı, ishi bos, ústemdik alǵan jańa tap ádebıetiniń ishi myqty syrty pás edi.« Jasasyn Sovetpen» bastalyp, «jasasyn batyraq kedeımen» aıaqtalyp otyratyn.

Ekinshi kezeńde prozamyzdyń álsiz jerin kúsheıtý úshin, dáldep aıtqanda túr men mazmunnyń teń túsýi úshin kúresýge týra keldi. Bul kúreste prozamyzdyń ósýine keremet jaǵdaı jasaldy. Besjyldyqtar negizindegi sosıalısik shabýyldar qoǵamdyq qatynasty, adam pıǵyldaryn, búkil Otan kórkin múlde ózgertti. Kertartpa toptardyń shańyraǵy kúırep jatty...

Osy kezde Uly Oktábrde týǵan jastar eseıip, qalamy da bastyǵyp qalǵan. Olar Lenın pikirlerine órleýmen qatar Gorkıı,Serafımovıch, Fýrmanov, Fadeevterdi de oqyp úlgerdi. Sábıt Muqanov sıaqty dara shyqqan aǵa jazýshylardyń ózine orystan tapqan ádebıettik jańa pikir, jańa úlgilerin usyna keldi bular. Sábıt endi «Adasqandar», «Temir tas», «Meniń mektepterim», «Jumbaq jalaý» romandarymen kórinse, «Týlaǵan tolqyn» povesin bas qylyp, birneshe áńgimelerimen Ǵabıt Músirepov te kórindi. «Tátti qaýyn» sıaqty usaq áńgimelerimen Qalmaqan Ábdiqadyrov, «Zabal», «Armansyzdar» áńgime-povesterimen Áljappar Ábishev, «Dóń asqan», «Arman aǵysy» roman, povesterimen Ǵabdol Slanov «Qurdastar» povesimen Sattar Erýbaev, «Aıqas» povesimen Qajym Jumalıev, usaq áńgimelerimen Seıitjan Omarov ta jetti.

Joly úlken Muhtar óz jolyna laıyq sybaǵamen keldi prozaǵa. Jańarǵan «Eńlik — Kebek», jańa «Túngi saryn», «Abaıǵa» birneshe pesalaryn, kórkem áńgimelerin toptaı ákelip bir qoıdy. Onyń ústine «Abaıdyń» birinshi tomyn, orys klasıkterinen tamasha aýdarmalaryn qosqanda, prozamyzdyń shyraıy tipti ene tústi.

«Ómir men ólim» romanyna usaq áńgimelerimdi erte men de shyqqanmyn sonda.

Birinshi kezeńdegi prozamyzdyń komýnıstik ıdeıa úgiti,tan jigin ashý, aýyldy sovettendirý, jer bólisi, iri baılardy konfeskeleý sıaqty sosıalızm daıyndyqtary kórinse, ekinshi kezeńde jasalyp jatqan sosıalızmniń ózi kórindi.

Traktordy rydýan deýge bolmasa, kolhozshyny burynǵydaı qara sharýa deýge de bolmaı qaldy. Ómirdiń shapshań damyǵandyǵy sonsha, ádebıetke jańa ǵana ene bastaǵan jalshy, kedeı, ortashalardy syryp tastap, jumysshy, kolhozshy solardan shyqqan oqymystylar ekpindi, stahanovshylar oryn aldy. Elimizdegi qoǵam, ekonomıka ózgerisi adamdardyń pıǵylymen qosa tilin de kóp ózgertti. Ádebıet oı men tildiń jıyntyǵy. Otanymyzdaǵy uly jańalyqtar ádebıetke de, uly jańalyq engizdi. Prozanyń jeke kemshilikterin kórip, bul jańalyqtaryn kórmesek ábes-aq bolar edi.

Sovet dáýirindegi qazaq prozasy — áriden kele jatqan jýan tamyrly orys prozasyn óksheleı esip kele jatqan, shyn mánisinde kórkem proza. Kórkemdik degenimiz, alǵa súıregen oı, alǵyr til, ıgi isi — búgingi ómirimiz. Prozada bul qasıettiń bári bar. Biraq, osy dárejede turyp qalý ómirden qalyp qoıý bolady. Óıtkeni ómir dáıim jyljyp otyrady. Qoǵam kóshi qazir komýnızm beline shyǵyp barady. Sol belden qaraǵanda jaqsy degenimiz jabaıy bop, shyn jaqsy alda kórinedi. Sondyqtan ósý jolyndaǵy proza endi úshinshi kezeńge kóterilip keledi.

Eger men tarıhshy bolsam, qazaq prozasynyń úshinshi kezeńin Uly Otan soǵysynan bastar edim. Bıyl Memlekettik birinshi syılyq alǵan Muhtar Áýezovtiń «Abaı» romany osy kezeńde bitti. Odaq kóleminde sóz bolǵan Sábıt Muqanovtyń «Syrdarıa», meniń «Shyǵanaq Bersıev», Mıllıoner» romandarym osy kezeńde týdy. Ǵabıt Músrepovtyń «Qazaq batyry», Áljappar Ábishevtiń «Jas túlek», Ǵabdol Slanovtyń «Janar taý», «Keń óris», Qalmaqan Ábdiqadyrovtyń «Komsomol zvenosy» povesteri men jazýshy Ábdijámil Nurpeıisovtyń «Kýrlándıa» romany da osy kezde týdy. Árıne, bulardyń biri joǵary, biri tómen. Birinde az, birinde kóp kemshilikter bar. Sóıtse de prozamyzdyń úshinshi kezeńi bıigirek ekenin aıqyn dáleldep tur.

Bul kezeńde de kótermeshiler, jańa kúshter qosylyp jatyr. Á. Nurpeıisov, M. Tıesov, M. Imanjanov, S. Begalın, K. Orazalın, taǵy basqalar roman, poves, áńgimelerimen ádebıet qazynasyn tolyqtyra tústi.

Prozamyz birinshi kezeńde sosıalızm daıyndyqtaryn, ekinshi kezeńde jasalyp jatqan sosıalızmniń ózin kórsetse, úshinshi kezeńde qazaq halqynyń komýnızmge kóship bara jatqanyn kórsete bastady. Bul jolda, eńbek adamynyń mártebesi, dál ómirdegideı shyǵarmada da sharyqtaı tústi, eńbek adamy shyǵarmaǵa da kórik bere tústi.

Osynyń bárin rastaǵandaı, Búkilodaqtyq Jazýshylar uıymynyń dekabr plenýmy qazaq ádebıetine joǵary baǵa berdi. Ol baǵany aldymen prozaǵa berilgen baǵa deýimiz kerek. «Abaı» sıaqty romanymyz qazaq ádebıetiniń ǵana emes, búkil sovet ádebıetiniń aldyńǵy qataryna qosyldy. Qazaq ádebıetiniń Moskvadaǵy onkúndiginde prozamyz taǵy da bir úlken synnan, búkil sovet halqynyń nazarynan ótip otyr. Jeke kemshilikterimiz az emes shyǵar, aıtar jurtshylyq. Biraq osy ótýdiń, ótkizýdiń ózi óskendiktiń úlken belgisi ekeni daýsyz.

Ósken ádebıetke tilek te ósti. Buǵan deıin kónip kelgen keıbir kemshilikterge endi kónbeıtin boldy jurt. Shyǵarmanyń betinde azyn-aýlaq qylshyq kórinse de, alyp tastamaı, tógip tastaıtyn halge jetti. Qazaqtyń qazirgi jańa qaýymy bir kezdegi ardaqty epos, ulttyq salt degenderdiń ózin talǵap-talǵap qabyldaıdy. Meni kórsetseń ózime tán oıym, isim, saltym, tilimmen kórset dep tur. Biz keıde ony baıqamaı shoferdiń basyna tymaq kıgizip, «shý janýar, shý» degizip alamyz.

Ózi aldaqashan joıylyp, aty ǵana qalǵan ulttyq qaısybir ádet, minez, pishinderdi, nanymsyz epostyq ásireleý men mánin joıǵan qaısybir sózderdi jańa ádebıetimizge qajetsiz tyqpalaý da bar. Óskeleń qazaq prozasy eskiniń bul qaldyqtarynan da úzdiksiz tazarý jolynda. Óıtkeni, jańarǵan ulttyń jańa ádebıetine jamaý jaraspaıdy.

Prozamyzdyń basty eki kemshiligin atap aıtpasqa bolmaıdy. Biri — áńgime - novela janrlary úshinshi kezeńge kóterile almaı keledi, óte az. Sol azdyń ózi bireń-sarańy bolmasa, kórkemdik jaǵynan qatty aqsap jatyr. Ekinshi kemshilik - taqyryp kedeıligi. Bir jerinde qar jaýsa, bir jerinde jańbyr jaýyp, endi bir jerinde kúnshýaq bolyp turatyn qazaqtyń keń jerinde ne joq? Adam kásipteriniń,adam obrazdarynyń tabıǵat baılyqtarynyń alýan-alýan túrleri bar. Prozamyz osy baı dúnıeniń keskinin tolyq bere alǵan joq áli.

Sovet kórkem ádebıeti sosıalısik realızm ádisimen ǵana jasalyp keledi. Bul ádispen ómirdiń ishi, syrtyn, qubylysyn, aldyn ala kórsete alady. Bári shyndyq. Shyndyqtan, týǵan sosıalısik romantıka sharyqtaı bermek. Prozamyzda shyndyq neǵurlym basym bolsa, solǵurlym sharyqtaı túsedi, neǵurlym álsiz bolsa, solǵurlym jer baýyrlaı beredi. İİİyndyq degenimiz kórgeniń ǵana emes, kórmegenińde. Sosıalısik realızm ómir aınasy ǵana emes alysty aldyńa ákeletin kúshti romantıka da.

Sovet ádebıeti jer júzinde eń kórkem, eń kúshti ádebıet bolǵanda osyndaı qaǵıdasymen, ómirshildigimen boldy.

1949

---