Abaıdyń tabıǵat lırıkasy
Taraz qalasy ákimdiginiń bilim bóliminiń
«Ǵ. Muratbaev atyndaǵy №17 orta mektebi»
komýnaldyq memlekettik mekemesi
Qazaq tili men ádebıeti páni muǵalimi: Seıtqasymova T.
Sabaqtyń taqyryby׃ Abaıdyń tabıǵat lırıkasy.
Bilimdilik maqsaty: Oqýshylarǵa Abaı óleńderin barynsha tereń meńgertý, jatqa aıtý, óleńdi taldaý mashyǵyn jetildirý, teorıalyq uǵymdardy túsindirý, etnografıalyq tanymdaryn keńeıtý.
Damytýshylyq: Oqýshylardyń shyǵarmashylyqpen jumys isteýine yqpal etý, oılaý qabiletterin, sóıleý mádenıetin jetildirý.
Tárbıelik: Oqýshylarǵa estetıkalyq, ekologıalyq tárbıe berý, olardyń poezıa, saz óneri, beıneleý óneri sekildi kórkem óner dúnıesine súıispenshilikterin arttyrý. Abaı ulylyǵyn tereń sezdirý, týǵan tabıǵatqa qamqorlyq jasaýǵa tárbıeleý.
Sabaq túri: Jarys sabaq (toptyq)
Ádis – tásili: Baıandaý, «Oı qozǵaý», «Dóńgelek stol», Toptyq jarys.
Pánaralyq baılanys: Tarıh, án - kúı.
Kórnekilik: Suraqty tapsyrmalar salynǵan konvert. Aqyn portreti, Abaı sózderi jazylǵan plakattar, qosymsha dıdaktıkalyq materıaldar, O. Súleımenov, M. Maqataev sýretteri.
Sabaq barysy:
1. Uıymdastyrý. Qyzyǵýshylyqty oıatý.
«Óldi deýge syıa ma, oılańdarshy ólmeıtuǵyn artyna sóz qaldyrǵan»,- dep tóreligin ózi sheshken Abaı búgin de jarqyn beınesimen, jalyndy jyrymen bizben birge jasasyp keledi.
Júregińniń túbine tereń boıla,
Men bir jumbaq adammyn, ony da oıla.
Soqtyqpaly, soqpaqsyz jerde óstim,
Myńmen jalǵyz alystym kiná qoıma,- dep aqynnyń ózi aıtqandaı, «soqtyqpaly, soqpaqsyz jerde ósip», tar jol, taıǵaq keshý ómir keshken, ókinish pen óksigi kóp, qaıǵysy men qasireti mol qarańǵy qapas ólkede de el muńyn «asaý júreginen» aǵyta, shabytty jyr ǵyp tókken alyp, qazaqtyń bas aqyny atanǵan uly aqynymyz Abaı Qunanbaıulynyń ómiri men shyǵarmashylyǵymen tanysqan bolatynbyz.
Jańa sabaǵymyzdy bastamas buryn, biz tek qazaq eli ǵana emes, búkil dúnıe júzi tanyǵan Abaı atamyz týraly ne bilemiz? Ótkendi pysyqtaý maqsatynda " Abaı álemi" taqyrybynda berilgen suraqtarǵa jaýap bereıik!
2. Týǵan jerin ata. (Semeı oblysy, Shyńǵystaý taýynyń bókteri.)
3. Aqyn qaıda jerlendi?
4. Abaı shyǵarmalarynyń tuńǵysh jınaǵy qaı jyly shyqty? 1909j
5. Abaıdyń ósken ortasy, týǵan – týystary týraly ne bilesiń?
6. Abaı qaı jyly ákimshilik, bılik jumystaryna aralasty? 1858j
7. Qaı jazýshy Abaıdy: "Qazaqtyń klasık ádebıetiniń atasy, qazaq poezıasynyń kún shýaqty asqar bıigi", – dep baǵalady. (Muhtar Áýezov)
8. Abaı alǵashqy óleńderin kimniń atynan jazdy?
9. A. Qunanbaev qaı jyly «Eskitam» medresesinde dáris aldy? 1853 j
10. Semeıdegi Abaı oqyǵan medrese qalaı atalǵan? ( Ahmet - Rıza.)
11. Abaıdyń qandaı óleńderimen tanystyń?
(«Ǵylym tappaı maqtanba», «Ásempaz bolma árnege», «Qansonarda búrkitshi shyǵady ańǵa», «Jasymda ǵylym bar dep eskermedim», «Jaz», «Kúz», «Qarasha, jeltoqsanmen sol bir eki aı», «Jazǵytury», «Adamnyń keıbir kezderi», «Qulaqtan kirip boıdy alar»t. b.
12. Abaıdyń qandaı kúılerin bilesińder?
(«Jeldirme», «Maı túni», «Tory jorǵa»)
13. Abaıdyń ánderi «Kózimniń qarasy», «Jelsiz túnde jaryq aı», «Segiz aıaq», «Aıttym sálem, Qalamqas», «Boıy bulǵań», «Tatánanyń haty», «Qor boldy janym»
14. Ahmet Baıtursynov 1913 jyly "Qazaq" gazetinde jarıalanǵan maqalasynda Abaıdy qalaı baǵalady? («Qazaqtyń bas aqyny» dep baǵalady.)
Tarıhı synaq hat
Olaı bolsa, búgingi sabaǵymyzdy Abaı atamyzdyń jyldyń 4 mezgiline arnalǵan óleńderimen ary qaraı jalǵastyrmaqpyz.
Abaı. Abaı. Uly Abaı, dana Abaı,
Dana Abaıym – qasqaıǵan nán qaraǵaı.
Qazaǵymnyń buıyrypty baǵyna
Ǵasyrda bir týylatyn daram - aı.
Uly Abaıym, sańlaǵym nar tulǵa,
Óshpesteı ǵyp iz qaldyrdyń artyńa.
Tabıǵattyń san qyrynan júrekke
Ornyqtyryp uıalatty jyr tulǵań!
Jańa sabaq.
Búgin biz Abaıdyń tabıǵat lırıkasy jaıynda sóz etpekpiz. Eń aldymen «lırıka»degen sózge túsinikteme berip alaıyq. Lırıka degenimiz aqynnyń ishki jan dúnıesiniń sezim kúshimen tebirene tolqýy, óz basynyń kóńil - kúıi, kúıinish - súıinishi tán. Lırıkanyń 4 túri bar.
L ı r ı k a
Fılosofıalyq saıası mahabbat tabıǵat
Abaıdyń tárbıelik máni zor lırıkalarynyń biri – tabıǵat lırıkasy. Tabıǵat Abaıǵa onyń aqyndyq shabytyna túrtki bolǵan úlken dúnıe. Aqyn jany men tabıǵattaǵy uqsastyq, tabıǵattyń jańaryp jasarýy, jaralanýy aqynnyń ishki sezim pernelerine qozǵaý salyp, sol sezimdi aqyn qaǵaz betine túsirdi. Syldyrap aqqan bulaqtan, jaz jaılaýdan, tipti qaharly qystan da sulýlyq izdeıdi. Tabıǵatty jyrlamaǵan, ony óz ánine qospaǵan aqyn kemde - kem. Biraq Abaı salyp ketken jol, aqyn jyrlaǵan tabıǵat, árıne, ózgeshe. Tabıǵat – adam ómir súrer, tirshilik eter ortasy. Onsyz ómir joq. Mine, osy tabıǵat kórinisterin, oǵan bólingen qazaq dalasyndaǵy ómirdi, turmys - haldi sýretteýge Abaıdyń kóptegen óleńderi arnalǵan jáne Abaıdan buryn tabıǵat kórinisterin munshalyq tereń ári jan - jaqty jyrlaǵan aqyn bolǵan emes. Tabıǵat lırıkasy - Abaıdyń uly talantyn, bıik mádenıetin tanytatyn óleńder. Ásirese, jyldyń tórt mezgili týraly jazylǵan óleńderi beıneti men zeıneti mol mal baqqan sharýany, quty men juty aralas aýmaly - tókpeli kúı keshken kóshpeli aýyldy, sol dáýirdegi qoǵamdyq qarym - qatynastyń ár alýan belgilerin anyq, qanyq boıaýmen kórsetetin, óz zamanynyń aınasy bolarlyq sulý shyǵarmalar. Tabıǵatqa jan bitirýdi uly Abaı óziniń orys klasıkterinen úırengen. Bul óleńderin aqyn 1886 - 1890 jyldar aralyǵynda jazǵan. Biz búgin Abaıdyń jyl mezgilderine baılanysty «Qys», «Jazǵytury», «Kúz», «Jaz» óleńderine baılanysty jarys sabaq ótkizbekshimiz.
Jarysqa 2 top qatysady.
Oqýshylardy topqa bólý. Top basshysyn saılaý.
Oı qozǵaý: «Dóńgelek stol» strategıasy boıynsha berilgen aq paraqtarǵa jyl mezgilderi týraly sıpattap jazady.
1 top.
Serik – Bizdiń tobymyzdyń aty – «Qys»
- Qys belgisi – qardy biz tósbelgi etip alyp otyrmyz.
Kúz - jyl mezgiliniń ishindegi eń bir sulý da baılyqtyń sımvoly. Kúz mezgili kelisimen oqýshylardyń sabaq oqý mezgilderi tuspa - tus keledi. Kúzde barlyǵy qystyń qamyn oılap, jaz boıy baǵyp - qaqqanyn jınaı bastaıdy. Sóıtip, kúz óziniń qońyrqaılyǵyn, ásemdigin qysqa berip, jer betin appaq kórpemen oranǵandaı kúıge túsedi. Qys – tazalyq pen páktiktiń belgisi.
2 top.
Janar – bizdiń tobymyzdyń aty – «Kóktem». Kóktemde aınala jasyl túske aınalady. Sondyqtan biz jasyl tústi, gúlderdi tósbelgi etip aldyq.
Kóktem - tirshilik ataýlynyń jandanyp, jańalyqqa talpynar kezeńi. Kóktemde qys boıy qardyń astynda jatqan barlyq tabıǵat baılyǵy boı kóterip, jańara túsedi.
Al, jaz - jadyraǵan jylylyqtyń, qýanyshtyń, súıispenshiliktiń áserin beretin jaıly kezeń. Jazdy sýrettegen qaı jazýshynyń týyndysyn qarasaq ta jylylyqtyń lebi esip turǵandaı áser beredi.
Iá, ózimizdiń týyp - ósken ońtústik óńiriniń de ózindik ereksheligi bar. Biz bul tusta keńinen maqtana alamyz. Óıtkeni jyl on eki aıdaǵy 4 jyl mezgiliniń bizdiń óńirde barlyǵy bolady. Biz olardyń árqaısysynyń ereksheligin tolyq kóre alamyz.
Olaı bolsa,
Qara sózi, qara óleńi qarymdy,
Tolǵaıdy Abaı muńym menen zarymdy.
Abaı syndy dana týǵan halyqtyń,
Ul - qyzy da bolý kerek daryndy, - dep jarys sabaǵymyzdy bastaımyz.
Jarys 6 baǵyt boıynsha ótedi.
1. «Poezıa»
2. «Teorıa»
3. «Án - kúı»
4. «Etnografıa»
5. «Júıesin tapqan sóz júrekke jetedi» Danalyq oıdan dán izde!
6. «Ekologıa»
Jarys sabaqtyń maqsaty - senderdiń óner - bilimderińdi jan - jaqty baıqaý. Ár baǵyttyń arnaıy suraq tapsyrmalary bar.
1 baǵyt – «Poezıa»
1 tapsyrma. Ár toptyń músheleri birin - biri jalǵastyryp, óleńdi mánerlep jatqa aıtý kerek.
«Abaı barlyq qazaqtyń maqtanyshy ǵana emes, ar - uıaty, ulttyq namysy. Abaı shyqqan bıik, Abaı boılaǵan tuńǵıyq qazaq halqynyń shyqqan shyńy, oı túbine súńgigen tereńi. Abaı qazaq poezıasynyń táńiri, qarasóziniń paıǵambary ǵana emes, qazaq rýhynyń jıyntyǵy, qazaq ultynyń kósemi. Sondyqtan Abaıdy oqymaǵan, sózin kóńiline toqymaǵan, tym qurysa bir aýyz óleńin jatqa da bilmeıtin oqýshylar bolmaýǵa tıis».
2 tapsyrma. Oqýshylar óleńderiniń shyǵý tarıhymen tanystyrady.
Abaıdyń «Qys» óleńi oqylady. (oqýshy oqıdy)
«Qys «óleńiniń shyǵý tarıhy Abaı izbasarlarynyń biri Turaǵul óz esteliginde: «Aq kıimdi, deneli, aq saqaldy»» dep óleń qylǵany 1884 jyly Semeı óńirinde qys qatty bolyp, el jutaǵan, mal qyrylǵan eken. Qysta jaýǵan qar sáýir aıynda erigen eken. Sondyqtan Abaı atamyz «Aq kıimdi, deneli, aq saqaldy» dep qys beınesin zor tulǵaly adam retinde sıpattaǵan.
«Jaz» óleńindegi aýyl - Abaıdyń óz aýyly. Abaıdyń aıańshyly – Abaıdyń Ábdirahmatpen alǵan aıańshyl Kúreńtóbel aty. Aıqaıshy shaly – sol jyly óz aýlymen kórshi bolǵan Ánet Barmaq degen shal. Qus salyp júrgen jas jigitter, óziniń balalary – Aqylbaı, Ábdirahman bolatyn dep óz esteliginde Abaıdyń aıyrylmas dosy Kókbaı aqyn baıandaǵan.
«Jazǵytury» óleńiniń shyǵý tarıhy Kókbaı aqyn óz esteliginde: «1880 jyldan bastap, 1886 jyldarǵa sheıin Abaı óz óleńderin Kókbaı sózderi dep berip júrdi. 1886 jyldyń jazynda el jaılaýǵa shyqty. Abaı aýlynyń eń óristep baryp ornyqpaq bolǵan aýly Baqanas ózeniniń boıy edi. Kósh júrip ketti, biz Abaımen birge birneshe kisi bolyp artynan keldik. Osy jyly Abaı aýylynda doktor Dolgopolov ta qonaqta edi. Aýyl Baqanastyń boıyndaǵy Kókbeıit degen jerge qonyp jatyr eken. Abaı qonyp jatqan aýyldy kórip: «Osy sýretti óleń qyl»,- dedi. Men biraz óleń qylyp edim, jaqtyrmady da, ózi jazbaqshy boldy. Sonymen úı tigilip bolyp, bárimiz jınalǵan soń, Abaıǵa kelip edim: « Óleń Kóksheniń boıynan asaıyn dedi ǵoı» dedi. Men « Assa, basynda men qolqalap alǵan nárse emes. Endi retin taýyp ózińiz qaıyryp alyńyz» dep qaljyńdadym. Sóıtsem, sol kúni «Jazdy kún shilde bolǵandany» jazǵan eken. Oqyp berdi. Ózi jazǵan óleńine ózi az da bolsa qanaǵat qylǵanyn kórgenim sol. Meniń qaljyńyma oraı qylyp: «Sen soǵymyńa bir tý bıe al, al men endi óleńimdi ózim alaıyn» - dedi.
«Ǵ. Muratbaev atyndaǵy №17 orta mektebi»
komýnaldyq memlekettik mekemesi
Qazaq tili men ádebıeti páni muǵalimi: Seıtqasymova T.
Sabaqtyń taqyryby׃ Abaıdyń tabıǵat lırıkasy.
Bilimdilik maqsaty: Oqýshylarǵa Abaı óleńderin barynsha tereń meńgertý, jatqa aıtý, óleńdi taldaý mashyǵyn jetildirý, teorıalyq uǵymdardy túsindirý, etnografıalyq tanymdaryn keńeıtý.
Damytýshylyq: Oqýshylardyń shyǵarmashylyqpen jumys isteýine yqpal etý, oılaý qabiletterin, sóıleý mádenıetin jetildirý.
Tárbıelik: Oqýshylarǵa estetıkalyq, ekologıalyq tárbıe berý, olardyń poezıa, saz óneri, beıneleý óneri sekildi kórkem óner dúnıesine súıispenshilikterin arttyrý. Abaı ulylyǵyn tereń sezdirý, týǵan tabıǵatqa qamqorlyq jasaýǵa tárbıeleý.
Sabaq túri: Jarys sabaq (toptyq)
Ádis – tásili: Baıandaý, «Oı qozǵaý», «Dóńgelek stol», Toptyq jarys.
Pánaralyq baılanys: Tarıh, án - kúı.
Kórnekilik: Suraqty tapsyrmalar salynǵan konvert. Aqyn portreti, Abaı sózderi jazylǵan plakattar, qosymsha dıdaktıkalyq materıaldar, O. Súleımenov, M. Maqataev sýretteri.
Sabaq barysy:
1. Uıymdastyrý. Qyzyǵýshylyqty oıatý.
«Óldi deýge syıa ma, oılańdarshy ólmeıtuǵyn artyna sóz qaldyrǵan»,- dep tóreligin ózi sheshken Abaı búgin de jarqyn beınesimen, jalyndy jyrymen bizben birge jasasyp keledi.
Júregińniń túbine tereń boıla,
Men bir jumbaq adammyn, ony da oıla.
Soqtyqpaly, soqpaqsyz jerde óstim,
Myńmen jalǵyz alystym kiná qoıma,- dep aqynnyń ózi aıtqandaı, «soqtyqpaly, soqpaqsyz jerde ósip», tar jol, taıǵaq keshý ómir keshken, ókinish pen óksigi kóp, qaıǵysy men qasireti mol qarańǵy qapas ólkede de el muńyn «asaý júreginen» aǵyta, shabytty jyr ǵyp tókken alyp, qazaqtyń bas aqyny atanǵan uly aqynymyz Abaı Qunanbaıulynyń ómiri men shyǵarmashylyǵymen tanysqan bolatynbyz.
Jańa sabaǵymyzdy bastamas buryn, biz tek qazaq eli ǵana emes, búkil dúnıe júzi tanyǵan Abaı atamyz týraly ne bilemiz? Ótkendi pysyqtaý maqsatynda " Abaı álemi" taqyrybynda berilgen suraqtarǵa jaýap bereıik!
2. Týǵan jerin ata. (Semeı oblysy, Shyńǵystaý taýynyń bókteri.)
3. Aqyn qaıda jerlendi?
4. Abaı shyǵarmalarynyń tuńǵysh jınaǵy qaı jyly shyqty? 1909j
5. Abaıdyń ósken ortasy, týǵan – týystary týraly ne bilesiń?
6. Abaı qaı jyly ákimshilik, bılik jumystaryna aralasty? 1858j
7. Qaı jazýshy Abaıdy: "Qazaqtyń klasık ádebıetiniń atasy, qazaq poezıasynyń kún shýaqty asqar bıigi", – dep baǵalady. (Muhtar Áýezov)
8. Abaı alǵashqy óleńderin kimniń atynan jazdy?
9. A. Qunanbaev qaı jyly «Eskitam» medresesinde dáris aldy? 1853 j
10. Semeıdegi Abaı oqyǵan medrese qalaı atalǵan? ( Ahmet - Rıza.)
11. Abaıdyń qandaı óleńderimen tanystyń?
(«Ǵylym tappaı maqtanba», «Ásempaz bolma árnege», «Qansonarda búrkitshi shyǵady ańǵa», «Jasymda ǵylym bar dep eskermedim», «Jaz», «Kúz», «Qarasha, jeltoqsanmen sol bir eki aı», «Jazǵytury», «Adamnyń keıbir kezderi», «Qulaqtan kirip boıdy alar»t. b.
12. Abaıdyń qandaı kúılerin bilesińder?
(«Jeldirme», «Maı túni», «Tory jorǵa»)
13. Abaıdyń ánderi «Kózimniń qarasy», «Jelsiz túnde jaryq aı», «Segiz aıaq», «Aıttym sálem, Qalamqas», «Boıy bulǵań», «Tatánanyń haty», «Qor boldy janym»
14. Ahmet Baıtursynov 1913 jyly "Qazaq" gazetinde jarıalanǵan maqalasynda Abaıdy qalaı baǵalady? («Qazaqtyń bas aqyny» dep baǵalady.)
Tarıhı synaq hat
Olaı bolsa, búgingi sabaǵymyzdy Abaı atamyzdyń jyldyń 4 mezgiline arnalǵan óleńderimen ary qaraı jalǵastyrmaqpyz.
Abaı. Abaı. Uly Abaı, dana Abaı,
Dana Abaıym – qasqaıǵan nán qaraǵaı.
Qazaǵymnyń buıyrypty baǵyna
Ǵasyrda bir týylatyn daram - aı.
Uly Abaıym, sańlaǵym nar tulǵa,
Óshpesteı ǵyp iz qaldyrdyń artyńa.
Tabıǵattyń san qyrynan júrekke
Ornyqtyryp uıalatty jyr tulǵań!
Jańa sabaq.
Búgin biz Abaıdyń tabıǵat lırıkasy jaıynda sóz etpekpiz. Eń aldymen «lırıka»degen sózge túsinikteme berip alaıyq. Lırıka degenimiz aqynnyń ishki jan dúnıesiniń sezim kúshimen tebirene tolqýy, óz basynyń kóńil - kúıi, kúıinish - súıinishi tán. Lırıkanyń 4 túri bar.
L ı r ı k a
Fılosofıalyq saıası mahabbat tabıǵat
Abaıdyń tárbıelik máni zor lırıkalarynyń biri – tabıǵat lırıkasy. Tabıǵat Abaıǵa onyń aqyndyq shabytyna túrtki bolǵan úlken dúnıe. Aqyn jany men tabıǵattaǵy uqsastyq, tabıǵattyń jańaryp jasarýy, jaralanýy aqynnyń ishki sezim pernelerine qozǵaý salyp, sol sezimdi aqyn qaǵaz betine túsirdi. Syldyrap aqqan bulaqtan, jaz jaılaýdan, tipti qaharly qystan da sulýlyq izdeıdi. Tabıǵatty jyrlamaǵan, ony óz ánine qospaǵan aqyn kemde - kem. Biraq Abaı salyp ketken jol, aqyn jyrlaǵan tabıǵat, árıne, ózgeshe. Tabıǵat – adam ómir súrer, tirshilik eter ortasy. Onsyz ómir joq. Mine, osy tabıǵat kórinisterin, oǵan bólingen qazaq dalasyndaǵy ómirdi, turmys - haldi sýretteýge Abaıdyń kóptegen óleńderi arnalǵan jáne Abaıdan buryn tabıǵat kórinisterin munshalyq tereń ári jan - jaqty jyrlaǵan aqyn bolǵan emes. Tabıǵat lırıkasy - Abaıdyń uly talantyn, bıik mádenıetin tanytatyn óleńder. Ásirese, jyldyń tórt mezgili týraly jazylǵan óleńderi beıneti men zeıneti mol mal baqqan sharýany, quty men juty aralas aýmaly - tókpeli kúı keshken kóshpeli aýyldy, sol dáýirdegi qoǵamdyq qarym - qatynastyń ár alýan belgilerin anyq, qanyq boıaýmen kórsetetin, óz zamanynyń aınasy bolarlyq sulý shyǵarmalar. Tabıǵatqa jan bitirýdi uly Abaı óziniń orys klasıkterinen úırengen. Bul óleńderin aqyn 1886 - 1890 jyldar aralyǵynda jazǵan. Biz búgin Abaıdyń jyl mezgilderine baılanysty «Qys», «Jazǵytury», «Kúz», «Jaz» óleńderine baılanysty jarys sabaq ótkizbekshimiz.
Jarysqa 2 top qatysady.
Oqýshylardy topqa bólý. Top basshysyn saılaý.
Oı qozǵaý: «Dóńgelek stol» strategıasy boıynsha berilgen aq paraqtarǵa jyl mezgilderi týraly sıpattap jazady.
1 top.
Serik – Bizdiń tobymyzdyń aty – «Qys»
- Qys belgisi – qardy biz tósbelgi etip alyp otyrmyz.
Kúz - jyl mezgiliniń ishindegi eń bir sulý da baılyqtyń sımvoly. Kúz mezgili kelisimen oqýshylardyń sabaq oqý mezgilderi tuspa - tus keledi. Kúzde barlyǵy qystyń qamyn oılap, jaz boıy baǵyp - qaqqanyn jınaı bastaıdy. Sóıtip, kúz óziniń qońyrqaılyǵyn, ásemdigin qysqa berip, jer betin appaq kórpemen oranǵandaı kúıge túsedi. Qys – tazalyq pen páktiktiń belgisi.
2 top.
Janar – bizdiń tobymyzdyń aty – «Kóktem». Kóktemde aınala jasyl túske aınalady. Sondyqtan biz jasyl tústi, gúlderdi tósbelgi etip aldyq.
Kóktem - tirshilik ataýlynyń jandanyp, jańalyqqa talpynar kezeńi. Kóktemde qys boıy qardyń astynda jatqan barlyq tabıǵat baılyǵy boı kóterip, jańara túsedi.
Al, jaz - jadyraǵan jylylyqtyń, qýanyshtyń, súıispenshiliktiń áserin beretin jaıly kezeń. Jazdy sýrettegen qaı jazýshynyń týyndysyn qarasaq ta jylylyqtyń lebi esip turǵandaı áser beredi.
Iá, ózimizdiń týyp - ósken ońtústik óńiriniń de ózindik ereksheligi bar. Biz bul tusta keńinen maqtana alamyz. Óıtkeni jyl on eki aıdaǵy 4 jyl mezgiliniń bizdiń óńirde barlyǵy bolady. Biz olardyń árqaısysynyń ereksheligin tolyq kóre alamyz.
Olaı bolsa,
Qara sózi, qara óleńi qarymdy,
Tolǵaıdy Abaı muńym menen zarymdy.
Abaı syndy dana týǵan halyqtyń,
Ul - qyzy da bolý kerek daryndy, - dep jarys sabaǵymyzdy bastaımyz.
Jarys 6 baǵyt boıynsha ótedi.
1. «Poezıa»
2. «Teorıa»
3. «Án - kúı»
4. «Etnografıa»
5. «Júıesin tapqan sóz júrekke jetedi» Danalyq oıdan dán izde!
6. «Ekologıa»
Jarys sabaqtyń maqsaty - senderdiń óner - bilimderińdi jan - jaqty baıqaý. Ár baǵyttyń arnaıy suraq tapsyrmalary bar.
1 baǵyt – «Poezıa»
1 tapsyrma. Ár toptyń músheleri birin - biri jalǵastyryp, óleńdi mánerlep jatqa aıtý kerek.
«Abaı barlyq qazaqtyń maqtanyshy ǵana emes, ar - uıaty, ulttyq namysy. Abaı shyqqan bıik, Abaı boılaǵan tuńǵıyq qazaq halqynyń shyqqan shyńy, oı túbine súńgigen tereńi. Abaı qazaq poezıasynyń táńiri, qarasóziniń paıǵambary ǵana emes, qazaq rýhynyń jıyntyǵy, qazaq ultynyń kósemi. Sondyqtan Abaıdy oqymaǵan, sózin kóńiline toqymaǵan, tym qurysa bir aýyz óleńin jatqa da bilmeıtin oqýshylar bolmaýǵa tıis».
2 tapsyrma. Oqýshylar óleńderiniń shyǵý tarıhymen tanystyrady.
Abaıdyń «Qys» óleńi oqylady. (oqýshy oqıdy)
«Qys «óleńiniń shyǵý tarıhy Abaı izbasarlarynyń biri Turaǵul óz esteliginde: «Aq kıimdi, deneli, aq saqaldy»» dep óleń qylǵany 1884 jyly Semeı óńirinde qys qatty bolyp, el jutaǵan, mal qyrylǵan eken. Qysta jaýǵan qar sáýir aıynda erigen eken. Sondyqtan Abaı atamyz «Aq kıimdi, deneli, aq saqaldy» dep qys beınesin zor tulǵaly adam retinde sıpattaǵan.
«Jaz» óleńindegi aýyl - Abaıdyń óz aýyly. Abaıdyń aıańshyly – Abaıdyń Ábdirahmatpen alǵan aıańshyl Kúreńtóbel aty. Aıqaıshy shaly – sol jyly óz aýlymen kórshi bolǵan Ánet Barmaq degen shal. Qus salyp júrgen jas jigitter, óziniń balalary – Aqylbaı, Ábdirahman bolatyn dep óz esteliginde Abaıdyń aıyrylmas dosy Kókbaı aqyn baıandaǵan.
«Jazǵytury» óleńiniń shyǵý tarıhy Kókbaı aqyn óz esteliginde: «1880 jyldan bastap, 1886 jyldarǵa sheıin Abaı óz óleńderin Kókbaı sózderi dep berip júrdi. 1886 jyldyń jazynda el jaılaýǵa shyqty. Abaı aýlynyń eń óristep baryp ornyqpaq bolǵan aýly Baqanas ózeniniń boıy edi. Kósh júrip ketti, biz Abaımen birge birneshe kisi bolyp artynan keldik. Osy jyly Abaı aýylynda doktor Dolgopolov ta qonaqta edi. Aýyl Baqanastyń boıyndaǵy Kókbeıit degen jerge qonyp jatyr eken. Abaı qonyp jatqan aýyldy kórip: «Osy sýretti óleń qyl»,- dedi. Men biraz óleń qylyp edim, jaqtyrmady da, ózi jazbaqshy boldy. Sonymen úı tigilip bolyp, bárimiz jınalǵan soń, Abaıǵa kelip edim: « Óleń Kóksheniń boıynan asaıyn dedi ǵoı» dedi. Men « Assa, basynda men qolqalap alǵan nárse emes. Endi retin taýyp ózińiz qaıyryp alyńyz» dep qaljyńdadym. Sóıtsem, sol kúni «Jazdy kún shilde bolǵandany» jazǵan eken. Oqyp berdi. Ózi jazǵan óleńine ózi az da bolsa qanaǵat qylǵanyn kórgenim sol. Meniń qaljyńyma oraı qylyp: «Sen soǵymyńa bir tý bıe al, al men endi óleńimdi ózim alaıyn» - dedi.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
