Abylaı handyǵy
Abylaı handyǵy
Konspekt
Abylaı han (Ábilmansur, Sabalaq) 1711 - 1781 jyldary ómir súrgen. Ol qazaq handyǵynyń burynǵy shekarasyn qalpyna keltirip, eldiń saıası - ekonomıkalyq damýyna ózgerister engizgen memlekettik qaıratker. Abylaı qarakereı Qabanbaı, shapyrashty Naýryzbaı, qanjyǵaly Bógenbaı, taraqty Baıǵozy, Malaısary, Baıan batyrlardyń kúshin biriktire bildi.
1740 jyly tamyzda Abylaı han jáne Orta júz hany Ábilmámbet, taǵy da basqa 120 starshynmen Orynborǵa kelip, Reseı memleketine ant berdi. Sonymen qatar, qazaq halqynyń tutastyǵyn saqtaý maqsatynda Sın ımperıasymen de qarym qatynasty úzbedi. Ol Peterbýrg pen Pekınge elshilikter attandyryp otyrdy.
1745 jylǵy qontaıshy qazasynan keıin taqqa talasýshylardyń biri – Ámirsana Abylaıdy panalap, Orta júzge qashty. Ámirsananyń qazaq jerin panalaýyn Manchjýr - Sın áýleti shabýyl jasaý úshin paıdalandy. 1757 jyly maýsymda qytaı qolbasshylary Fý De, Chjao Hoı bastaǵan ásker Qazaq shekarasyna basyp kirdi. 1757 - 1760 jyldary Qazaq eliniń derbestigin, jeriniń birligin qamtamasyz etý maqsatynda Abylaı Pekınde Qytaı bıligin moıyndady. 18 ǵasyrdyń 20 - 30 jyldary jońǵarlar basyp alǵan shekaralyq aımaqtaǵy jaıylymdar dıplomatıalyq jolmen qaıtarylyp alyndy. 1760 jyly qytaılar Tarbaǵataı taýlary mańaıynda kóship júrgen qazaqtardy qýdalaǵanda, ony kelissózder arqyly sheshe bildi. Jońǵarıa joıylǵannan keıin, onyń jerin basyp alǵan Manchjýr - Sın bıleýshileri Abylaımen kelise otyryp jańa shekara belgiledi.
Abylaı Orta Azıa handyqtarymen baılanysyn damytýǵa kóńil bóldi. 1771 jyly úsh júz ókilderi Abylaıdy barlyq qazaqtyń bıleýshisi dep tanydy. Onyń Jońǵarıaǵa qarsy azattyq kúrestegi, halyqtyń basyn biriktirýdegi rólin, Reseı men Qytaıdyń qyspaǵyna qaramastan, is júzinde eldiń derbestigin saqtap qalǵandyǵyn moıyndady. 1778 jyly 24 mamyrda II Ekaterına Abylaıdy tek Orta júzdiń hany etip bekitti. Abylaı han Reseımen qarym - qatynasta beıbit jaǵdaıda bolý qajettigin eskerip, resmı túrde bodandyqty moıyndady. Al is júzinde táýelsizdigin saqtady.
Han bıligine qoıylǵan shekteýlerdi Abylaı han moıyndamady. İri ulystardy bıleýge ózine jaqyn sultandardy taǵaıyndady. Bılerdiń qyzmetine shek qoıdy. Óz saraıynda toptasqan halyq batyrlarynyń qoldaýyna súıenip, josparlaryn qıyndyqsyz iske asyryp otyrdy. Abylaı han qazaqtardyń Ertis, Esil boıy, Kókshetaý, Tarbaǵataı óńirine egin sharýashylyǵyn damytýyn qoldady. Abylaı han tóńiregine belgili jyraýlar, aqyndar toptasty: Úmbeteı jyraý, Tátiqara aqyn, Buqar jyraý. 1781 jyly Abylaı han dúnıe saldy. 1781 jyly Abylaıdyń bas mırasqory Ýálı han bolyp saılandy. Ýálı sultandy Reseı memleketi Orta júz hany retinde tanyǵanymen, ol memleket basqarýǵa qabiletsiz boldy. Qazaq handyǵynyń birligin Abylaı sıaqty qamtamasyz ete almady.
Konspekt suraqtar
1. Abylaıdyń bas mırasqory kim?
2. Abylaı han tóńiregine toptasqan aqyn - jyraýlar:
3. Abylaı han qaı óńirde egin sharýashylyǵyn damytýdy qoldady?
4. Abylaı han el basqarýda kimge arqa súıedi?
5. Abylaıdy Orta júzdiń hany etip bekitken bıleýshi:
6. Abylaı qaı jyly han bolyp saılandy?
7. 18 ǵasyrdyń 70 jyldary Abylaı kimge shabýyl jasady?
8. Tarbaǵataı mańaıynda kóship júrgen qazaqtardy kimder qýdalady?
9. Abylaı Qytaı bıligin qaı jyldary moıyndady?
10. Qytaı shabýylyna qarsy Kishi júzden jasaǵymen kelgen sultan:
11. Abylaı sultannyń maqsaty:
12. Abylaıdy panalap, Orta júzge qashqan jońǵar bıleýshisiniń murageri:
13. Abylaı jońǵar tutqynyna qaı jyly tústi?
14. Abylaı hannyń ómir súrgen jyldary:
15. Qaı jyly Orta júz hany Ábilmámbet pen Abylaı sultan Reseı memleketine ant berdi?
16. Qaı kórshi elmen Abylaı han ózara qarym - qatynasynda tatý - tátti saıasat ustanýǵa tyrysty?
Taqyryptyń testi
Abylaı handyǵy. júkteý
Konspekt
Abylaı han (Ábilmansur, Sabalaq) 1711 - 1781 jyldary ómir súrgen. Ol qazaq handyǵynyń burynǵy shekarasyn qalpyna keltirip, eldiń saıası - ekonomıkalyq damýyna ózgerister engizgen memlekettik qaıratker. Abylaı qarakereı Qabanbaı, shapyrashty Naýryzbaı, qanjyǵaly Bógenbaı, taraqty Baıǵozy, Malaısary, Baıan batyrlardyń kúshin biriktire bildi.
1740 jyly tamyzda Abylaı han jáne Orta júz hany Ábilmámbet, taǵy da basqa 120 starshynmen Orynborǵa kelip, Reseı memleketine ant berdi. Sonymen qatar, qazaq halqynyń tutastyǵyn saqtaý maqsatynda Sın ımperıasymen de qarym qatynasty úzbedi. Ol Peterbýrg pen Pekınge elshilikter attandyryp otyrdy.
1745 jylǵy qontaıshy qazasynan keıin taqqa talasýshylardyń biri – Ámirsana Abylaıdy panalap, Orta júzge qashty. Ámirsananyń qazaq jerin panalaýyn Manchjýr - Sın áýleti shabýyl jasaý úshin paıdalandy. 1757 jyly maýsymda qytaı qolbasshylary Fý De, Chjao Hoı bastaǵan ásker Qazaq shekarasyna basyp kirdi. 1757 - 1760 jyldary Qazaq eliniń derbestigin, jeriniń birligin qamtamasyz etý maqsatynda Abylaı Pekınde Qytaı bıligin moıyndady. 18 ǵasyrdyń 20 - 30 jyldary jońǵarlar basyp alǵan shekaralyq aımaqtaǵy jaıylymdar dıplomatıalyq jolmen qaıtarylyp alyndy. 1760 jyly qytaılar Tarbaǵataı taýlary mańaıynda kóship júrgen qazaqtardy qýdalaǵanda, ony kelissózder arqyly sheshe bildi. Jońǵarıa joıylǵannan keıin, onyń jerin basyp alǵan Manchjýr - Sın bıleýshileri Abylaımen kelise otyryp jańa shekara belgiledi.
Abylaı Orta Azıa handyqtarymen baılanysyn damytýǵa kóńil bóldi. 1771 jyly úsh júz ókilderi Abylaıdy barlyq qazaqtyń bıleýshisi dep tanydy. Onyń Jońǵarıaǵa qarsy azattyq kúrestegi, halyqtyń basyn biriktirýdegi rólin, Reseı men Qytaıdyń qyspaǵyna qaramastan, is júzinde eldiń derbestigin saqtap qalǵandyǵyn moıyndady. 1778 jyly 24 mamyrda II Ekaterına Abylaıdy tek Orta júzdiń hany etip bekitti. Abylaı han Reseımen qarym - qatynasta beıbit jaǵdaıda bolý qajettigin eskerip, resmı túrde bodandyqty moıyndady. Al is júzinde táýelsizdigin saqtady.
Han bıligine qoıylǵan shekteýlerdi Abylaı han moıyndamady. İri ulystardy bıleýge ózine jaqyn sultandardy taǵaıyndady. Bılerdiń qyzmetine shek qoıdy. Óz saraıynda toptasqan halyq batyrlarynyń qoldaýyna súıenip, josparlaryn qıyndyqsyz iske asyryp otyrdy. Abylaı han qazaqtardyń Ertis, Esil boıy, Kókshetaý, Tarbaǵataı óńirine egin sharýashylyǵyn damytýyn qoldady. Abylaı han tóńiregine belgili jyraýlar, aqyndar toptasty: Úmbeteı jyraý, Tátiqara aqyn, Buqar jyraý. 1781 jyly Abylaı han dúnıe saldy. 1781 jyly Abylaıdyń bas mırasqory Ýálı han bolyp saılandy. Ýálı sultandy Reseı memleketi Orta júz hany retinde tanyǵanymen, ol memleket basqarýǵa qabiletsiz boldy. Qazaq handyǵynyń birligin Abylaı sıaqty qamtamasyz ete almady.
Konspekt suraqtar
1. Abylaıdyń bas mırasqory kim?
2. Abylaı han tóńiregine toptasqan aqyn - jyraýlar:
3. Abylaı han qaı óńirde egin sharýashylyǵyn damytýdy qoldady?
4. Abylaı han el basqarýda kimge arqa súıedi?
5. Abylaıdy Orta júzdiń hany etip bekitken bıleýshi:
6. Abylaı qaı jyly han bolyp saılandy?
7. 18 ǵasyrdyń 70 jyldary Abylaı kimge shabýyl jasady?
8. Tarbaǵataı mańaıynda kóship júrgen qazaqtardy kimder qýdalady?
9. Abylaı Qytaı bıligin qaı jyldary moıyndady?
10. Qytaı shabýylyna qarsy Kishi júzden jasaǵymen kelgen sultan:
11. Abylaı sultannyń maqsaty:
12. Abylaıdy panalap, Orta júzge qashqan jońǵar bıleýshisiniń murageri:
13. Abylaı jońǵar tutqynyna qaı jyly tústi?
14. Abylaı hannyń ómir súrgen jyldary:
15. Qaı jyly Orta júz hany Ábilmámbet pen Abylaı sultan Reseı memleketine ant berdi?
16. Qaı kórshi elmen Abylaı han ózara qarym - qatynasynda tatý - tátti saıasat ustanýǵa tyrysty?
Taqyryptyń testi
Abylaı handyǵy. júkteý
You Might Also Like
