InfoHub Logo

Ábýsına bolmashy nárseni sezgish, ańǵarǵysh kisi bolǵan eken. Bir kúni jubaıy onyń tekemetiniń astyna bir paraq qaǵazdy jaıyp salyp qoıypty. Sol kúni tósegine jetken uly tábıb jubaıyna: «Búgin tósegimiz qalyńdap qalǵan sekildi ǵoı», — depti. Kelesi kúni zaıyby tekemet astyndaǵy qaǵazdyń ústine taǵy bir paraq qaǵazdy jaıyp qoıypty. «Búgin tekemettiń ortasy dóńes bop ketipti ǵoı», — depti ǵalym bul
joly.

* * *

Buhara shaharynan qýǵyndalǵan Ábýsına sol mańaıdaǵy bir qystaqqa qonystanypty. Uly dárigerdiń óz ortasyna kelgenine qýanǵan halyq oǵan tus-tustan kele bastaıdy. Basy aýyryp, baltyry syzdaǵandar óte kóbeıip ketken soń dáriger elge: «Árkim bilegine jip baılap, bir ushyn maǵan ustatyp qoısyn», — dep jar salady. El onyń aıtqanyn isteıdi. Sóıtip júrgende bir qý dárigerdiń «áýlıeligin» synaǵysy keledi. Ol bes kún buryn jeti bala tapqan mysyqtyń moınyna jip taǵady da, ony qoınyna tyǵyp, jiptiń bir ushyn jeńinen shyǵaryp táýipke keledi.

— Danyshpanym, jipti ustap keselimdi aıtyp bere qoıshy, — deıdi qý. Ábýsına jiptiń ushyn ustap turyp:

— Mysyǵyńyz budan bes kún buryn jeti bala tapqan eken. Sodan beri sút ishpepti. Bısharalarǵa sút berińiz, — depti.

Ortaǵasyrlyq kemeńgerdiń tamyr ustaý arqyly keseldi tez de, ońaı tabatyny jaıyndaǵy ǵajaptyǵy kúni búgin de qasterlenedi.

* * *

Kúnderdiń kúninde bireý dárigerge deliquly bop qalǵan er azamat balasyn alyp keledi. Táýip syrqattyń tamyryn ustap, jigitke:

— Buharanyń meshitterin, mahallalaryn atap shyq! — deıdi. Jigit bilgenin atap beredi. Budan soń tamyrshy aýrýǵa:

— Óziń biletin jigitter men qyzdardyń esimin jáne olardyń qaıda turatynyn aıtyp shyq! — degen talabyn qoıady.

Jigit bárin aıtyp:

— Jańa meshittiń janyndaǵy úıde turatyn.., — deı bergende dáriger:

— Boldy endi, taptym, — depti.

— Danyshpanym, balamnyń tamyry ne dedi? — dep suraıdy áke.

— Balańyzdyń keseli — jańa meshit túbindegi úıdiń qyzyna degen ǵashyqtyq keseli. Endigi qamyn ózińiz bilińiz.

* * *

Bir kúni uzyndy-qysqaly eki adam uly shıpagerge alystan kelipti. Álgi ekeýdiń uzynynyń qolynda maralshybyq taıaǵy, al bákenesiniń qolynda tobylǵy sapty qamshysy bar eken. Qamshyly adam súzekke dýshar bolǵanyn, al maral shybyqty adam qolyna túsken qotyrdy emdeı almaı júrgenin aıtyp, báleden aıyǵý jolyn suraıdy.

Aýrýlarǵa kóz jazbaı qarap turǵan shıpager:

— Ekeýiń qoldaryńdaǵy qarýlaryńdy almasyńdar, — deıdi. Ekeýi solaı isteıdi. Biraq munysy ne degen dep uzyndy-qysqalylar ańyraıyp turyp qalady.

— Ekeýińniń dárileriń qoldaryńda júr eken, — deıdi sonda Ábýsına, — biraq aýysyp júr eken. Endi ekeýiń de ja- zylasyń.

— Shıpańyzdyń mánisin belmedik, taqsyr! — deıdi uzyn boılysy.

— Tobylǵy shyryshy — qotyrǵa, maral shybyq túbiriniń qaınatylǵan sýy — súzekke daýa. Men senderge óz qoldaryńda júrgen dárini aýystyryp berip turmyn, — depti sonda buharalyq aqylgóı.

* * *

Bireý eki aıaǵy birdeı semip qalǵan balasyn táýipke alyp kelipti. Dáriger aýrýdyń tamyryn ustap, aıaǵyn sıpap kóredi de, tekshede turǵan qutysyn alady. Qutyny eki aıaqtyń ortasyna qoıyp, qaqpaǵyn ashyp jiberedi. Sol kezde eki shaıan eki jaqqa ytyp shyǵyp, aýrýdyń eki tizesine tikendeı shanshyla ketedi. Dál sol sátte bala «oıbaı!» dep aıaǵyn jıyp alady.

— Balama myń da bir em darymap edi, qudirettim! — dep áke jaǵasyn ustaıdy.

— Shaıan ashshy jandy jándik. Tátti janǵa sol daýa, — depti sonda Ábýáli ıbn Sına.

* * *

— Sal aýrýyna shaldyqqanyma qyryq jyl boldy, — depti bir qart adam. Qartaıǵan shaǵymda meńdep barady, ne amal qylaıyn, qudirettim?

— Myna dárini ishińiz, al mynany sylap jaǵyńyz, — dep táýip shalǵa toz-toz qaǵazǵa oralǵan dárilerdi beredi.

— Ekeýi de eski ǵoı, — dep qalady aýrý qart.

— Eski aýrýǵa eski dári lázim, — depti sonda shıpaly adam.

Munysy aýrý adamnyń kúdigine qarsy aıtylsa kerek.

* * *

Ábýsına aýrý-syrqattarǵa: «pálen dárini ishseń nemese jaqsań, jazylasyń» dep kámil sendiredi eken. Bir kúni dindarlaý syrqatqa dáriger:

— Myna dárini ishseńiz, qulantaza aıyǵyp ketesiz, — depti.

— Allaǵa jazyp qylmaıyq. «Quda qalasa» dep aıtyńyz.

Táýip: «Quda qalasa» degendi qosyp sózin qaıtalap aıtady. Aýrýynan aıyqqan dindar birer kúnnen soń qaıta keledi.

— Bul jolǵy keseldi bir Allanyń ózi jiberdi. Oǵan dári de joq shyǵar.

— Dárisiz aýrý joq, — depti sonda fılosof, — Aýrýdy Qudaı jiberetin bolsa, onda dárisin qosa jiberedi.

* * *

Táýipke qatty jyndanǵan bireý ákelinedi. Ol kelgen bette: «men ógizbin, meni soıyp jeńder!» — dep alasuryp turady.

— ógizim, — depti dáriger. — Sen aryq ekensiń. Jemshóp jep semir. Sonan soń soıyp jeımiz.

Jyndynyń birinshi sózin maquldap, ekinshisinde onyń dittegenine qarsy sóz aıtylýy em bolǵan eken.

* * *

Ertedegi sáýegeı adamdar aıýdyń, borsyq pen tasbaqanyń qys boıy nár-qoreksiz «ólip» jatyp, kóktemde qaıta turyp ketetinine tań qalady eken.

— Aıý, borsyq pen tasbaqa jyl saıyn ólip tiriledi, ólgen adam nege tirilmeıdi? — dep surapty bir shákirt ustazynan.

— Olar meıir degen shópti tistep jatady. Sol shópti tistep ólgen adam tiriledi, — dep armanyn aıtypty ǵalym.

Aýrýlardyń keıde aıý, borsyq maıyn, tasbaqa jumyrtqasyn jeıtini sodan qalǵan eken.

* * *

Júregi, júıke tamyry asqynǵan syrqat áıgili táýipten aqyl suraıdy.

— Buǵan daýa ósimdik bar. Sony ezip ishińiz, — dep keńes beredi dáriger.

— Ol qandaı ósimdik?

— Basy tiken, túbi shalqan tárizdi ósimdik, — depti Ábý-sına.

Keseli janyna batqan adam sharlap júrip basy tiken, túbiri shalqan ósimdikti taýyp alyp, tostaǵanǵa ezip ishedi. «Qartań qulaq» degen ósimdik eken ol. Qartań qulaq Ábý-sınanyń ómirimen dárilik qasıet alyp ketipti. Mal jemeıtin, qus shoqymaıtyn sol qartań qulaǵymyz bul kúnde aloe dep atalady.

* * *

Jetpis-seksen jasqa kelgen shal Ábýáli ıbn Sınaǵa arnaıy kelipti. Ol amandyq-esendik surasqannan keıin jas shaǵynan aýrý-syrqatty bolǵanyn, biraq dárigerge barmaǵanyn aıtady.

— Kóp jyldar boıy aýrý-keselińizdi qalaı jeńip keldińiz? — dep suraıdy odan dáriger.

Áýeli erjetý úshin tyrystym, odan soń úılený, balaly bolý úshin ómir súrgim keldi. Sol maqsattaryma jetken soń nemereli, shóbereli bolýǵa umtyldym. Sóıtip júrip, mine, seksenge de jettim.

— Ómir súrýge qushtarlyq barlyq dáriden kúshti, — depti sonda shıpager kisi.

* * *

Dárigerge jaýqazyndaı jas ári sulý kelinshek kelip, egde tartqan eriniń aýyrmaı-syzdamaı ólgenin aıtyp, qatty ókinishin bildiredi.

— Keıbir erkekter, — deıdi dáriger, — sen sekildi jas ta sulý jubaıynan keselin jasyrady. Olardyń aýrýyn ólim ǵana áshkere etedi.

* * *

Bir molda Ábýálige eki aǵaıynynyń aýrý-keseli týraly sóz qozǵaıdy.

— Úlkeni, — deıdi ol, — aýyra qalsa, Qurandy jastanyp jatady da, tez aıyǵyp ketedi, al kishisine ondaı em qona qoımaıdy. Nege bulaı?

— Alǵashqysy Qurandy oqymaǵan kisi, al keıingi ony oqyǵan adam, — depti sonda dáriger.

* * *

— Tamaqsaýlyqtan ishim aýyrǵan kezde bergen áýelgi dárińiz qyshqyltym ǵana edi. Keıingi bergenińiz ashshylaý bolyp ketti ǵoı, — depti bir syrqat tábıbke.

— İshińiz keıinirek burynǵysynan ashshylaý bolyp ketipti, — depti sonda kúlimdep shıpager.

* * *

— Áýeli jeti jerimnen shıqan shyqty, odan soń olarǵa toǵyzy qosyldy. Sóıtip kóbeıe bergeni sonsha, aqyrynda jaralarymnyń sanynan jańylyp qaldym. Qatty ýaıymnan júrip jazylyp kettim. Neden jazylǵanyn bilmeımin.

— Jaralaryńnyń sanynan jańylǵanyń em bolǵan eken, — depti sonda dáriger.

* * *

Ábýáli shıpagerge bir sharýa jeti-segizge kelgenshe tili shyqpaı qalǵan balasyn alyp keledi. Dáriger balany aldyna alyp, onyń denesin túgel sıpap, sylap shyǵady. Sol kezde bala daýsyn shyǵaryp, syqylyqtap kúlip qoıa beredi, sóıleı bastaıdy. Kápelimde qýanyshqa qoıny sımaı qalǵan áke balaǵa qalaısha til bitkenin suraıdy.

— Bala náreste kezinde qatty shoshyp, tili baılanyp qalǵan eken. Meniń aldyma kelgenine qatty qýanyp, ol birden tilge keldi. Esińizde bolsyn: qorqynyshtyń emi — qýanysh.

* * *

Bir kúni túnde shıpagerdiń úıine atty, túıeli eki adam keledi. Olar kóligin esik aldyndaǵy qazyqqa baılap, ózderi kerýen saraıǵa baryp jatady. Erteńgisin erte turǵan Ábý áli ıbn Sına jolaýshylardyń túıesi men aty jaıylsyn dep bosatyp jibergisi keledi. Attyń qazyqbaý shalynǵan shylbyryn tez sheshedi, túıeniń bıdasyna kelgende ábden mashaqattanady. Sheshe almaıdy. So kezde onyń qasyna eki jolaýshynyń biri kep qalady. Sálem-saýqattyqtan keıin shıpager oǵan túıe ıesi aqylynan qatty adasqan adam ekenin aıtady.

— Taqsyr, onyńyz ras, biraq o kisiniń ózin kórmeı jatyp keselin qalaı bile qoıdyńyz? — dep suraıdy ań-tań qalǵan jolaýshy.

— Esalań baılaǵan jipti aqyldy adam sheshe almaıdy, — depti sonda Avısena.

* * *

Bir kúni túnde kemeńger dáriger kerýen saraıǵa kelip, uıqyda jatqan adamdardy aralap kóredi. Aıaq-qolyn jan-jaqqa jiberip, emin-erkin jatqan qonaǵyn kórgende ol: «Mynaý kúlli keselin uzaq jolyna tastap kelgen eken» degendi aıtady. Onyń qasynda búk túsip jatqan kisini kóre sala: «Mynaý qaıǵy-qasiretke shermende bolyp qalǵan beıshara» depti. Osy paıymdaýlardan keıin qasynda erip júrgen shákirti ustazynan bárin qalaı bilgenin suraıdy.

— Kóp júrgen adamǵa aýrý ilese almaıdy, ondaılar sondyqtan qannen-qapersiz uıyqtaıdy, al shermende alqynǵan ókpesin, mazasyz janyn basý úshin búk túsip jatady, — deıdi táýip.

* * *

Dáýletti bir kisiniń balasy aýyryp qalady. Uzaq júrip aýrý balanyń aýylyna keledi táýip. Sóıtse bala ólip qalǵan eken. Jas ketken balanyń ákesi perzentiniń ólimi neden bolǵanyn bilgisi keledi. Ol úshin balanyń ishin jaryp kórý kerektigin aıtady dáriger. Ólgen balanyń ákesi oǵan kelise qoıady.

Dáriger balany jaǵalaryna jalbyz ósken aryqtyń jaǵasyna aparyp, onyń ishin jarady, búıregine qatqan qabyrshaqty alyp, jalbyz ústine laqtyryp jiberedi. Báleniń neden bolǵanyn bilgen otashy qolyn jýý úshin aryqqa taıap keledi de, álginde laqtyryp jibergen nársesin qaraıdy. Jalbyz ústine túsken qatqaq tez erip ketkenin kórip, ol tań-tamasha qalady. So kúni jalbyzdyń búırek keseline em ekenin bilgen eken.

* * *

Bir kúni uzaq jolda kele jatqan dáriger keń jazıra jerde jer jyrtyp, maqta egip júrgen dıqanmen dıdarlasyp, áńgimelesip qalady.

— Sizdiń qaǵaz betin órnektep júrgen qaýyrsyn qalamyńyzdan meniń jerdi taspadaı tilip júrgen jeraǵashym artyq, — deıdi dıqan maqtanyshpen.

— Meniń qalamym kestelegen kez-kez kitap seniń kúlli jerińdi jaýyp tastaıdy, — dep qalady aıtysqa shyqqan dáriger.

— Sizdiń qalyńdyǵy kez-kez kitabyńyzdyń qaǵazy meniń jeti qat jerimniń aq maqtasynan ılenip basylǵan, — deıdi budan soń dıqan.

— Seniki durys, — depti sonda ǵulama jeńilgenin moıyn dap, — seniń jeraǵashyń óz jerin ómirbaqı jyrta beredi.

---