Adamgershilik qundylyqtardy jeke tulǵa boıynda qalyptastyrý
Adamgershilik qundylyqtardy jeke tulǵa boıynda qalyptastyrý
Jospary:
İ.Kirispe.
Jeke tulǵa boıynda ulttyq qundylyqtardy qalyptastyrýdaǵy mektepterdiń róli
İİ. Negizgi bólimi
Jeke tulǵa boıynda jalpy adamzattyq qundylyq qasıetterin qalyptastyrý joldary
İİİ.Qorytyndy
İ.Kirispe.
Jeke tulǵa boıynda ulttyq qundylyqtardy qalyptastyrýdaǵy mektepterdiń róli
S. Ǵabbasov «Halyq pedagogıkasynyń negizderi» taqyrybyndaǵy jınaǵynda.
Jańa kezeńdegi bilim berýdiń ózekti máselesi jas urpaqqa adamgershilik-rýhanı tárbıe berý. Qundy qasıetterge ıe bolý, rýhanı baı adamdy qalyptastyrý onyń týǵan kezinen bastalýy kerek degen. [7].
Qazaqstan Respýblıkasynyń 2015 jylǵa deıingi bilim berýdi damytý tujyrymdamasynda «Bilim berýdiń maqsaty - jyldam ózgerip otyratyn dúnıe jaǵdaılarynda alǵan tereń bilimniń, kásibı daǵdylarynyń negizinde erkin baǵdarlaı bilýge, ózin-ózi iske asyrýǵa, ózin-ózi damytýǵa jáne óz betinshe durys, adamgershilik turǵysynan jaýapty sheshimder qabyldaýǵa qabiletti, deni saý jeke tulǵany qalyptastyrý» delingen. Joǵaryda atalǵan qaǵıdalardy ustana otyryp, qazaqstanda ulttyq jáne jalpy adamzattyq qundylyqtardy, tarıhı tájirıbelerdi, san ǵasyrlyq mádenı ulttyq dástúrlerdi eskere otyryp, qazirgi bilim mazmunyn jańǵyrtýda, jańa talaptar qoıa otyryp ulttyq rýhta bolashaq urpaqty tárbıeleý kerek dep sanaımyz.
Erkindik pen demokratıa qanatyn jaıyp, ekonomıkasy damyp, keleshegi dańǵyl qazaq elindegi bilim júıesi de kúrdeli reformalardy basynan keshirip, uly keshke erýde. «Jańa álemdegi jańa Qazaqstandy» qurý bizdiń aldymyzǵa úlken maqsattar qoıyp otyr. Ol - jeke tulǵanyń jáne qoǵamnyń, «Parasatty ekonomıkanyń» qajettilikteriń qanaǵattandyrý úshin básekelestikke qabiletti bilim berý júıesin qalyptastyrý.[5.6]
«Qytaılyqtar uly qytaı qorǵanyn, ıtalándyqtar sazdy áýenimen tań qaldyrsa, qazaq halqy ulttyq qundylyqtar men baı tilin maqtan etedi», - degen eken uly kemeńger jazýshy M.O.Áýezov. Kele jatqan ǵalamdaný kezeńinde uly jazýshymyz atap aıtqan ulttyq qundylyqtarmyz ben baı tilimizdi keler urpaqqa jetkizýde mekteptiń roli men ustazdar qaýymynyń alar orny erekshe jáne kún tártibinen túspes ózekti másele bolyp qalýy kerek. M.Jumabaev kezinde: «Árbir el keleshegine negizdi balalaryn tárbıeleıtin, daıarlaıtyn mektebimen salmaq. Bir eldiń taǵdyry - mektebiniń qurylysyna baılanysqan nárse». Bul eskirmeıtin ıgi sóz, ózgermeıtin bir shyndyq. Qazaqtyń taǵdyry, keleshekte el bolýy da mektebiniń qandaı negizge qurylýyna baryp tireledi.
Mektebimizdi taza, saý, berik Hám óz janymyzǵa qabysatyn, úılesetin negizge qura bilsek, keleshegimiz úshin taıynbaı-aq serttesýge bolady. Sondaı negizge qura almasaq, keleshegimiz kúńgirt», - dep keleshek urpaqty ulttyq qundylyqtar júıesinde tárbıeleýge oı salady jáne de bul pedagogıkalyq asa mańyzdy másele ekenin meńzeıdi. Búgingi jahandaný úrdisinde ár ult, ár memleket ózindik mentalıtetin, ózindik bet-beınesin saqtap qalýǵa tyrysýda. Bizdi de osy úrdisten alyp shyǵar-ejelden qalyptasqan ulttyq qundylyqtarymyz jáne bilimdi urpaq. Sol sebepten jas urpaqty tárbıeleýde basty ustanar baǵytymyz – ulttyq qundylyqtar bolýy qajet.
Biz ınternet júıesimen jańa ozyq tehnologıamen, tipti ǵaryshty ıgerýmen ǵalamdy tań qaldyra almaımyz. Sanaýly jyldardan keıin elimizdegi barlyq mektepterdiń materıaldyq-tehnıkalyq bazasy álemdik standartqa saı bolatynyna shúbámiz joq. Sonda basqa elden nemen erekshelenemiz? Árıne ulttyq mádenıetimizben, ádet-ǵuryptarymyzben, tilimiz, dilimizben qazaqstandyq mentalıtetimizben ǵana erekshelenemiz. 2007jylǵy shildede qabyldaǵan Q.R. «Bilim týraly» zańynyń 11 babynda «Ulttyq jáne adamzattyq qundylyqtar, ǵylym men praktıka jetistikteri negizinde jeke adamdy qalyptastyrýǵa, damytýǵa jáne kásiptik shyńdaýǵa baǵyttalǵan sapaly bilim alý úshin qajetti jaǵdaılar jasaý», - dep bilim berý júıesiniń mindetin anyqtap berdi. Qazaq halqynyń keshken tirligi men turmysy sonaý kóne ǵasyrdan beri jasasyp kele jatqan baı aýyz ádebıetinde saqtalǵan. Ulttyq qundylyqtardyń keń óristi, kelisti kórinis tabýy – halyqtyń maqal-mátelderinde, sheshendik sózderinde, danalyqtarynda. Mektepte bastaýysh synyptan bastap oqýshylarǵa maqal-mátel, jumbaq, jańyltpash, jyr jattatyp, ertegini naqyshyna keltirip baıandaýdy úıretip, rýhanı qundylyqty boıyna sińiremiz. Jastaıynan osylardy estip, ulttyq bulaqtan sýsyndap nár alǵan bala eshqashan da ulttyq kelbetin joımaıdy.
Balanyń boıyna ulttyq qundylyqtyń nárin seýip, azamat qylyp ósirý ustazǵa da baılanysty. Tárbıeniń túp qazyǵy muǵalimnen bastaý alady. Sondyqtan da ustazdyń bilimdi de bilikti bolýy kerek. «Bilim týraly» zańda «Pedagogıkalyq qyzmetker mártebesi» bóliminiń engizilýi bizdi qýantady ári úlken jaýapkershilik júkteıdi.
Respýblıkamyzdyń árbir azamaty ultyna, senimi men nanymyna, saıası kózqarasymen, ustaǵan baǵyt-baǵdaryna qaramastan, ózi ómir súrip, aýasyn jutyp, ıgiligin paıdalanyp otyrǵan memlekettiń «Týǵan elim, Otanym» dep tanýy kerek. Memleketke esimin berip otyrǵan ulttyq salt-dástúrlerine qurmetpen qaraý, onyń tili men dilin syılaý, rámizderin ardaqtap, jetistikterine shattaný - qoǵamnyń árbir múshesiniń mindeti. Olaı bolsa balanyń sana - sezimin sol ulttyq mádenıeti men salt dástúrlerin meńgerý negizinde damytý kerek, ulttyq qundylyqty jastaıynan bala boıyna sińire bilsek elimizdiń erteńi ashyq, keleshegi jarqyn da nurly bolmaq, nesimen erekshelenbek degende ulttyq qundylyǵymen jáne bilimdi urpaǵymen degenimiz jón bolar.
İİ. Negizgi bólimi: Jeke tulǵa boıynda jalpy adamzattyq qundylyq qasıetterin qalyptastyrý joldary
Búgingi tańda jas urpaqty óz halqynyń tarıhyn, tegin, salt dástúrin, tilin bilimin, adamzattyq mádenıetti, adamı qasıetti mol tereń túsinetin shyǵarmashyl tulǵa etip tárbıeleý ómir talaby, qoǵam qajettiligi. Qazaqstan Respýblıkasy Bilim týraly zańynda jas urpaqqa jan-jaqty bilim men tárbıe berýdiń memlekettik saıasatynyń negizi ustanymdaryn aıqyndap berdi.[1.6] Olar: Qazaqstan Respýblıkasynyń barlyq adamzatynyń bilim alýǵa teń quqylyǵy, árbir adamzattyń ıntelektýaldyq damýy, psıho - fızıologıalyq jáne jeke basynyń erekshelikteri, halyq úshin bilimniń barlyq deńgeıine keń jol ashylýy. Iaǵnı, bilim zańynda árbir azamattyń bilim alýǵa quqyqtyǵyn negizge ala otyryp, oqýshy boıyna ulttyq qundylyq qasıetterin qalyptastyryp, qurmetteýge tárbıeleýde dıdaktıkalyq sharttar ıaǵnı oqytý, tárbıeleý, damytý, qalyptastyrý úrdisin jan-jaqty qamtý qajettiligi týyndaıdy.
Oqýshy boıyna ulttyq qundylyqtardy jáne jalpy adamzattyq qundylyq qasıetterdi qalyptastyrý úshin ulttyq mádenıet, sal - dástúr, halyq taǵylymdary jáne t.b. máselelerine toqtalyp ótkenimiz jón.Qazaq mádenıeti – ǵasyrlar boıy qalyptasqan ulttyq mádenıet. Ol ulttyq tálim-tárbıeniń negizinde damyp, qalyptasty. Jalpy adamzattyq qundylyq qasıetter ulttyq tárbıemen ulttyq mádenıettiń damýyndaǵy qozǵaýyshy kúshi bolyp tabylady. Árbir halyqtyń tarıhy tirshiligi men rýhanı tájirıbesi bar. Halyqtyń turmys – tirshiligindegi rýhanı tájirıbeleri arqyly qalyptasqan tárbıelik jáne dúnıetanymdyq kózqarastaryn biz halyq pedagogıkasy deımiz. Halyq pedagogıkasy – halyq mádenı murasy. Halyq pedagogıkasy sol halyqtyń (ulttyń) etnostyq erekshelikterine baılanysty damyp, qalyptasqan.
Al, ulttyq tárbıe men jalpy adamzattyq qundylyq qasıetteriniń máselesi – adamzat tarıhynan ón - boıyna urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp kele jatqan uly maqsat. Bul adamzattyń órkenıettiń ózgeshe bıigine kóterilgen, úshinshi myńjyldyqqa qadam basqan kezeńinde de jas memleketimiz úshin rýhanı asyl murat bolyp Qazaqsatandyq patrıotızm, azamattyq paryz, tulǵa boıyndaǵy ulttyq qundylyqtar men ar tazalyǵy jáne jalpy adamzattyq qasıetterdi jatqyzamyz. Jas urpaqqa ulttyq tárbıe berýdiń baǵdarly ıdeıalary elimizdiń Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtyń «Qalyń elim Qazaǵym» atty jınaǵynda memlekettik ıdeologıa máselesin udaıy este ustaýymyzdy eskerte kele bylaı dep jazdy: «Biz arystarymyzǵa arnalǵan tarıhı zerde kesheninde men qazaqstandyq otanshyldyq sezimin tárbıeleýge kóńil bólgen edim»-degendi.
Olaı bolsa, qazirgi kezeńde mektep tabaldyryǵynan bastap bilim berýde el tarıhyn tereń qozǵap, tárbıe saǵattarynda qazaq zıaly qaýymynyń eńbekterin, qoǵam damýyna qosqan úlesin aıtyp túsindirý arqyly oqýshylardyń adamı qundylyq qasıetterin qalyptastyra alamyz.Oqýshynyń jalpy adamzattyq qasıetterine meımandostyq, kisilik, syılasymdylyq, ımandylyq, kishipeıildik, keńpeıildilik, salaýattylyq, tirshilikke beıimdiligi, ónerpazdyq, sheshendik, aqynjandylyq, sypaılyǵy, mádenıettiligi t.b. qasıetteri arqyly erekshelenedi. Árbir ulttyń ulttyq tárbıege (halyq pedagogıkasyna) baılanysty damyp, qalyptasqan. Halyq pedagogıkasy ulttyq ádebıet pen sol ulttyń salt-dástúrinen quralady.[2.4]
Ataqty pedagog Sýhomlınskıı: «Bala kezde úsh jastan on eki jasqa deıingi aralyqta ár adam óziniń rýhanı damýyna qajetti nárseniń bárin de ertegiden alady».
Rýhanılyq jeke tulǵanyń negizgi sapalyq kórsetkishi. Rýhanılyqtyń negizinde adamnyń minez-qulqy qalyptasady, ar-uıat, ózin-ózi baǵalaý jáne adamgershilik sapalary damıdy. Munyń ózi meıirimdilikke, izgilikke shaqyrady.
Olar adamdy qurmetteý, oǵan sený, ádeptilik, kishipeıildik, qaıyrymdylyq, janashyrlyq, izettilik, ınabattylyq, qarapaıymdylyq t.b. Adamgershilik - eń joǵary qundylyq dep qaraıtyn jeke adamnyń qasıeti, adamgershilik jáne psıhologıalyq qasıetteriniń jıyntyǵy.
Adamgershilik taqyryby - máńgilik. Ol eshqashan eskirmek emes. Jas urpaqtyń boıyna adamgershilik qasıetterdi sińirý - ata-ana men ustazdardyń basty mindeti. Adamgershilik ár adamǵa tán asyl qasıetter. Adamgershiliktiń qaınar bulaǵy - halqynda, otbasynda, olardyń ónerlerinde, ádet-ǵurpynda. Ár adam adamgershilikti kúndelikti turmys-tirshiliginen, ózin qorshaǵan tabıǵattan boıyna sińiredi. Jas urpaqty sanaly, sergek etip tárbıeleý otbasy men mektep qyzmetkerleriniń birden bir paryzy. Oqý tárbıe jumysyn durys jolǵa qoıýda ata-analarmen jumystyń orny orasan. Sondyqtan bizdiń mektebimizde ata-analarmen jumystardyń alýan túrleri iske asyrylýda. Onda «Bilgenge marjan», «Qaýipsizdik erejesi», «Ata-analarǵa keńes» degen buryshtar bar.
Atap aıtar bolsaq, dástúrli ata-analar jınalystarymen birge taqyryptary: «Balaǵa kórkemdik tárbıe berý», ashyq sabaqtarǵa, oıyn-saýyq keshteri, ata-analarǵa arnalǵan saýalnamalar, basqa sharalar uıymdastyrylyp otyrady. Ár ata-ananyń mektepte bolyp jatqan is-sharalarǵa degen qyzyǵýshylyq bildirýi de ár qalaı.
Osy turǵyda oıyndardy oınata otyryp, ata-ana ózin balasha sezingenin aıtady. Ata-analarǵa arnalǵan merekelik sharalar ótti. «Meniń Qazaqstanym», «Jańa jyl merekesi», «Báısheshek búr jarǵanda» - atty analarǵa, ájelerge arnalǵan merekemiz jáne «Qosh bol, mektebim» atty úlken keshter ótkizemiz.
Ata-analarmen júrgizilgen áńgime - keńeste bala tárbıesi máselesinde ata-ananyń jaýapkershiligi zor ekendigi, balanyń otbasynda adam balasyna tán qasıetterge daǵdylanyp uıada kórgeninen ónege alatndyǵy sóz boldy.
«Azamat bop men erteń, Otanǵa qyzmet etemin» - atty ashyq shara ótti. Bul sharada balalar patrıottyq sezimge tárbıeleý týǵan eline, jerine degen súıispenshiligin arttyrý, áskerdegi boryshyn óteýge daǵdylandyrý maqsaty boldy. Mektebimizde ata-analar basqa da mamandarmen kezdesip, pikirlesip otyrady. Ata-analar muǵalimniń basty kómekshisi deýge bolady. Balalardyń jasalǵan jumystarynan kórmeler uıymdastyrylyp turady. «Otbasy» taqyrybyna baılanysty «Otbasy - altyn uıam» atty ashyq shara, ata-analardyń qatysýymen ótkizilip, úlken jumys júrgizildi.
Balalar týǵan uıalary jaıynda, anasymen dıalog túrinde sóılesip, óz pikirleri men oılaryn erkin bildire aldy. Balalar sabaqtarmen ǵana shektelmeı, sabaqtan tys ýaqytta alýan túrli sharalar ótkiziledi. Mysaly, «Jıren jaman ádetten, úıren jaqsy ádeppen» - degendeı halqymyz balalarmen «Ádeptilik - ádemilik» atty tárbıe saǵaty da ótkizildi.
Osy keshte balalar ádeptilik týraly maqal-mátelder aıtylyp, qoıylymdar kórsetildi.Synyp jetekshiniń alǵa qoıǵan maqsaty, balanyń boıyna ulttyq sanalyq qalyptasqan, halqynyń ádet-ǵurpyn salt-dástúrlerin kóńiline toqyǵan deni saý, shymyr da shynyqqan, symbatty, halyqtyń tilin biletin, rýhanı baılyǵy mol, jan-jaqty azamat tárbıelep ósirý.[3,7]
Oqýshylar boıyna ulttyq qundylyqtar men jalpy adamzattyq qasıetterdi qalyptastyrý men qurmetteýge, saqtaýǵa tárbıeleýde belgili álemdik, otandyq ǵalymdardyń eńbekterin paıdalanýǵa bolady. Osy arqyly oqýshynyń mádenıetti, bilimi keńeıedi. Oqýshynyń mádenıetti bolýy úshin ulttyq mádenıetti ushtastyrýy qajet. Olaı bolsa, oqýshylardyń ulttyq qundylyq qasıetterin qalyptastyrý negiziniń birden-biri mektepishilik júrgiziletin tárbıelik is-sharalar. Adamnyń boıyna jaqsy adamgershilik qasıetteriniń qalyptasýy, óner-bilimdi ıgerý - tárbıege, ósken ortaǵa, úlgi-ónege berer ustazǵa baılanysty.
İİİ.Qorytyndy
Tárbıeniń túp qazyǵy úlgi berer ustazda, «Ustazǵa qarap shákirt óser» dep halqymyz ustazǵa úlken júk artqan.
- Qazirgi tańdaǵy muǵalimderge oqýshylardyń tárbıe jumysyn uıymdastyrýdy qatań talappen suraıdy. Oǵan negizinen mynadaı úsh túrli basty mindet júkteledi.
- tárbıe jumysyn úılestirip otyrý;
- synypta oqýshylarmen búkil tárbıe jumysyn uıymdastyryp, oǵan baǵyt berý;
- mekteppen otbasynyń baılanysyn jasaý;
Muǵalim, ustazdardyń jumysy qıyn, jaýapty, óte kúrdeli. Sondyqtan balalarǵa súıispenshilikpen qarap, barlyq kúsh-jigerin salmasa, ony talapqa saı oryndaý qıyn. Qazirgi oqýshylardyń aqyl-oıynyń damýyn zertteý t.b. málimetterdi ár kezde bilip otyrý, testik ádisti qoldaný mektepterde oryn ala bastady.
Ásirese balanyń damý barysyn esepke alý, beıimdiligin, qyzyǵýshylyqtaryn, sabaqqa degen kózqarasyn t.b. keıbir obektıvtik kórsetkishterdi nazardan tys qoldanýǵa bolmaıdy. Mekteptiń júregi muǵalim bolsa, synyppen júrgizetin synyp jetekshisi. Oıymdy tujyrymdaı kele oqýshylardyń ulttyq qundylyqtary men jalpy adamzattyq qasıetterin synyptan tys tárbıelik is-sharalar arqyly qalyptastyryp,ǵylymı turǵyda dáleldep damytý bizdiń tikeleı paryzymyz.
Jospary:
İ.Kirispe.
Jeke tulǵa boıynda ulttyq qundylyqtardy qalyptastyrýdaǵy mektepterdiń róli
İİ. Negizgi bólimi
Jeke tulǵa boıynda jalpy adamzattyq qundylyq qasıetterin qalyptastyrý joldary
İİİ.Qorytyndy
İ.Kirispe.
Jeke tulǵa boıynda ulttyq qundylyqtardy qalyptastyrýdaǵy mektepterdiń róli
S. Ǵabbasov «Halyq pedagogıkasynyń negizderi» taqyrybyndaǵy jınaǵynda.
Jańa kezeńdegi bilim berýdiń ózekti máselesi jas urpaqqa adamgershilik-rýhanı tárbıe berý. Qundy qasıetterge ıe bolý, rýhanı baı adamdy qalyptastyrý onyń týǵan kezinen bastalýy kerek degen. [7].
Qazaqstan Respýblıkasynyń 2015 jylǵa deıingi bilim berýdi damytý tujyrymdamasynda «Bilim berýdiń maqsaty - jyldam ózgerip otyratyn dúnıe jaǵdaılarynda alǵan tereń bilimniń, kásibı daǵdylarynyń negizinde erkin baǵdarlaı bilýge, ózin-ózi iske asyrýǵa, ózin-ózi damytýǵa jáne óz betinshe durys, adamgershilik turǵysynan jaýapty sheshimder qabyldaýǵa qabiletti, deni saý jeke tulǵany qalyptastyrý» delingen. Joǵaryda atalǵan qaǵıdalardy ustana otyryp, qazaqstanda ulttyq jáne jalpy adamzattyq qundylyqtardy, tarıhı tájirıbelerdi, san ǵasyrlyq mádenı ulttyq dástúrlerdi eskere otyryp, qazirgi bilim mazmunyn jańǵyrtýda, jańa talaptar qoıa otyryp ulttyq rýhta bolashaq urpaqty tárbıeleý kerek dep sanaımyz.
Erkindik pen demokratıa qanatyn jaıyp, ekonomıkasy damyp, keleshegi dańǵyl qazaq elindegi bilim júıesi de kúrdeli reformalardy basynan keshirip, uly keshke erýde. «Jańa álemdegi jańa Qazaqstandy» qurý bizdiń aldymyzǵa úlken maqsattar qoıyp otyr. Ol - jeke tulǵanyń jáne qoǵamnyń, «Parasatty ekonomıkanyń» qajettilikteriń qanaǵattandyrý úshin básekelestikke qabiletti bilim berý júıesin qalyptastyrý.[5.6]
«Qytaılyqtar uly qytaı qorǵanyn, ıtalándyqtar sazdy áýenimen tań qaldyrsa, qazaq halqy ulttyq qundylyqtar men baı tilin maqtan etedi», - degen eken uly kemeńger jazýshy M.O.Áýezov. Kele jatqan ǵalamdaný kezeńinde uly jazýshymyz atap aıtqan ulttyq qundylyqtarmyz ben baı tilimizdi keler urpaqqa jetkizýde mekteptiń roli men ustazdar qaýymynyń alar orny erekshe jáne kún tártibinen túspes ózekti másele bolyp qalýy kerek. M.Jumabaev kezinde: «Árbir el keleshegine negizdi balalaryn tárbıeleıtin, daıarlaıtyn mektebimen salmaq. Bir eldiń taǵdyry - mektebiniń qurylysyna baılanysqan nárse». Bul eskirmeıtin ıgi sóz, ózgermeıtin bir shyndyq. Qazaqtyń taǵdyry, keleshekte el bolýy da mektebiniń qandaı negizge qurylýyna baryp tireledi.
Mektebimizdi taza, saý, berik Hám óz janymyzǵa qabysatyn, úılesetin negizge qura bilsek, keleshegimiz úshin taıynbaı-aq serttesýge bolady. Sondaı negizge qura almasaq, keleshegimiz kúńgirt», - dep keleshek urpaqty ulttyq qundylyqtar júıesinde tárbıeleýge oı salady jáne de bul pedagogıkalyq asa mańyzdy másele ekenin meńzeıdi. Búgingi jahandaný úrdisinde ár ult, ár memleket ózindik mentalıtetin, ózindik bet-beınesin saqtap qalýǵa tyrysýda. Bizdi de osy úrdisten alyp shyǵar-ejelden qalyptasqan ulttyq qundylyqtarymyz jáne bilimdi urpaq. Sol sebepten jas urpaqty tárbıeleýde basty ustanar baǵytymyz – ulttyq qundylyqtar bolýy qajet.
Biz ınternet júıesimen jańa ozyq tehnologıamen, tipti ǵaryshty ıgerýmen ǵalamdy tań qaldyra almaımyz. Sanaýly jyldardan keıin elimizdegi barlyq mektepterdiń materıaldyq-tehnıkalyq bazasy álemdik standartqa saı bolatynyna shúbámiz joq. Sonda basqa elden nemen erekshelenemiz? Árıne ulttyq mádenıetimizben, ádet-ǵuryptarymyzben, tilimiz, dilimizben qazaqstandyq mentalıtetimizben ǵana erekshelenemiz. 2007jylǵy shildede qabyldaǵan Q.R. «Bilim týraly» zańynyń 11 babynda «Ulttyq jáne adamzattyq qundylyqtar, ǵylym men praktıka jetistikteri negizinde jeke adamdy qalyptastyrýǵa, damytýǵa jáne kásiptik shyńdaýǵa baǵyttalǵan sapaly bilim alý úshin qajetti jaǵdaılar jasaý», - dep bilim berý júıesiniń mindetin anyqtap berdi. Qazaq halqynyń keshken tirligi men turmysy sonaý kóne ǵasyrdan beri jasasyp kele jatqan baı aýyz ádebıetinde saqtalǵan. Ulttyq qundylyqtardyń keń óristi, kelisti kórinis tabýy – halyqtyń maqal-mátelderinde, sheshendik sózderinde, danalyqtarynda. Mektepte bastaýysh synyptan bastap oqýshylarǵa maqal-mátel, jumbaq, jańyltpash, jyr jattatyp, ertegini naqyshyna keltirip baıandaýdy úıretip, rýhanı qundylyqty boıyna sińiremiz. Jastaıynan osylardy estip, ulttyq bulaqtan sýsyndap nár alǵan bala eshqashan da ulttyq kelbetin joımaıdy.
Balanyń boıyna ulttyq qundylyqtyń nárin seýip, azamat qylyp ósirý ustazǵa da baılanysty. Tárbıeniń túp qazyǵy muǵalimnen bastaý alady. Sondyqtan da ustazdyń bilimdi de bilikti bolýy kerek. «Bilim týraly» zańda «Pedagogıkalyq qyzmetker mártebesi» bóliminiń engizilýi bizdi qýantady ári úlken jaýapkershilik júkteıdi.
Respýblıkamyzdyń árbir azamaty ultyna, senimi men nanymyna, saıası kózqarasymen, ustaǵan baǵyt-baǵdaryna qaramastan, ózi ómir súrip, aýasyn jutyp, ıgiligin paıdalanyp otyrǵan memlekettiń «Týǵan elim, Otanym» dep tanýy kerek. Memleketke esimin berip otyrǵan ulttyq salt-dástúrlerine qurmetpen qaraý, onyń tili men dilin syılaý, rámizderin ardaqtap, jetistikterine shattaný - qoǵamnyń árbir múshesiniń mindeti. Olaı bolsa balanyń sana - sezimin sol ulttyq mádenıeti men salt dástúrlerin meńgerý negizinde damytý kerek, ulttyq qundylyqty jastaıynan bala boıyna sińire bilsek elimizdiń erteńi ashyq, keleshegi jarqyn da nurly bolmaq, nesimen erekshelenbek degende ulttyq qundylyǵymen jáne bilimdi urpaǵymen degenimiz jón bolar.
İİ. Negizgi bólimi: Jeke tulǵa boıynda jalpy adamzattyq qundylyq qasıetterin qalyptastyrý joldary
Búgingi tańda jas urpaqty óz halqynyń tarıhyn, tegin, salt dástúrin, tilin bilimin, adamzattyq mádenıetti, adamı qasıetti mol tereń túsinetin shyǵarmashyl tulǵa etip tárbıeleý ómir talaby, qoǵam qajettiligi. Qazaqstan Respýblıkasy Bilim týraly zańynda jas urpaqqa jan-jaqty bilim men tárbıe berýdiń memlekettik saıasatynyń negizi ustanymdaryn aıqyndap berdi.[1.6] Olar: Qazaqstan Respýblıkasynyń barlyq adamzatynyń bilim alýǵa teń quqylyǵy, árbir adamzattyń ıntelektýaldyq damýy, psıho - fızıologıalyq jáne jeke basynyń erekshelikteri, halyq úshin bilimniń barlyq deńgeıine keń jol ashylýy. Iaǵnı, bilim zańynda árbir azamattyń bilim alýǵa quqyqtyǵyn negizge ala otyryp, oqýshy boıyna ulttyq qundylyq qasıetterin qalyptastyryp, qurmetteýge tárbıeleýde dıdaktıkalyq sharttar ıaǵnı oqytý, tárbıeleý, damytý, qalyptastyrý úrdisin jan-jaqty qamtý qajettiligi týyndaıdy.
Oqýshy boıyna ulttyq qundylyqtardy jáne jalpy adamzattyq qundylyq qasıetterdi qalyptastyrý úshin ulttyq mádenıet, sal - dástúr, halyq taǵylymdary jáne t.b. máselelerine toqtalyp ótkenimiz jón.Qazaq mádenıeti – ǵasyrlar boıy qalyptasqan ulttyq mádenıet. Ol ulttyq tálim-tárbıeniń negizinde damyp, qalyptasty. Jalpy adamzattyq qundylyq qasıetter ulttyq tárbıemen ulttyq mádenıettiń damýyndaǵy qozǵaýyshy kúshi bolyp tabylady. Árbir halyqtyń tarıhy tirshiligi men rýhanı tájirıbesi bar. Halyqtyń turmys – tirshiligindegi rýhanı tájirıbeleri arqyly qalyptasqan tárbıelik jáne dúnıetanymdyq kózqarastaryn biz halyq pedagogıkasy deımiz. Halyq pedagogıkasy – halyq mádenı murasy. Halyq pedagogıkasy sol halyqtyń (ulttyń) etnostyq erekshelikterine baılanysty damyp, qalyptasqan.
Al, ulttyq tárbıe men jalpy adamzattyq qundylyq qasıetteriniń máselesi – adamzat tarıhynan ón - boıyna urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp kele jatqan uly maqsat. Bul adamzattyń órkenıettiń ózgeshe bıigine kóterilgen, úshinshi myńjyldyqqa qadam basqan kezeńinde de jas memleketimiz úshin rýhanı asyl murat bolyp Qazaqsatandyq patrıotızm, azamattyq paryz, tulǵa boıyndaǵy ulttyq qundylyqtar men ar tazalyǵy jáne jalpy adamzattyq qasıetterdi jatqyzamyz. Jas urpaqqa ulttyq tárbıe berýdiń baǵdarly ıdeıalary elimizdiń Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtyń «Qalyń elim Qazaǵym» atty jınaǵynda memlekettik ıdeologıa máselesin udaıy este ustaýymyzdy eskerte kele bylaı dep jazdy: «Biz arystarymyzǵa arnalǵan tarıhı zerde kesheninde men qazaqstandyq otanshyldyq sezimin tárbıeleýge kóńil bólgen edim»-degendi.
Olaı bolsa, qazirgi kezeńde mektep tabaldyryǵynan bastap bilim berýde el tarıhyn tereń qozǵap, tárbıe saǵattarynda qazaq zıaly qaýymynyń eńbekterin, qoǵam damýyna qosqan úlesin aıtyp túsindirý arqyly oqýshylardyń adamı qundylyq qasıetterin qalyptastyra alamyz.Oqýshynyń jalpy adamzattyq qasıetterine meımandostyq, kisilik, syılasymdylyq, ımandylyq, kishipeıildik, keńpeıildilik, salaýattylyq, tirshilikke beıimdiligi, ónerpazdyq, sheshendik, aqynjandylyq, sypaılyǵy, mádenıettiligi t.b. qasıetteri arqyly erekshelenedi. Árbir ulttyń ulttyq tárbıege (halyq pedagogıkasyna) baılanysty damyp, qalyptasqan. Halyq pedagogıkasy ulttyq ádebıet pen sol ulttyń salt-dástúrinen quralady.[2.4]
Ataqty pedagog Sýhomlınskıı: «Bala kezde úsh jastan on eki jasqa deıingi aralyqta ár adam óziniń rýhanı damýyna qajetti nárseniń bárin de ertegiden alady».
Rýhanılyq jeke tulǵanyń negizgi sapalyq kórsetkishi. Rýhanılyqtyń negizinde adamnyń minez-qulqy qalyptasady, ar-uıat, ózin-ózi baǵalaý jáne adamgershilik sapalary damıdy. Munyń ózi meıirimdilikke, izgilikke shaqyrady.
Olar adamdy qurmetteý, oǵan sený, ádeptilik, kishipeıildik, qaıyrymdylyq, janashyrlyq, izettilik, ınabattylyq, qarapaıymdylyq t.b. Adamgershilik - eń joǵary qundylyq dep qaraıtyn jeke adamnyń qasıeti, adamgershilik jáne psıhologıalyq qasıetteriniń jıyntyǵy.
Adamgershilik taqyryby - máńgilik. Ol eshqashan eskirmek emes. Jas urpaqtyń boıyna adamgershilik qasıetterdi sińirý - ata-ana men ustazdardyń basty mindeti. Adamgershilik ár adamǵa tán asyl qasıetter. Adamgershiliktiń qaınar bulaǵy - halqynda, otbasynda, olardyń ónerlerinde, ádet-ǵurpynda. Ár adam adamgershilikti kúndelikti turmys-tirshiliginen, ózin qorshaǵan tabıǵattan boıyna sińiredi. Jas urpaqty sanaly, sergek etip tárbıeleý otbasy men mektep qyzmetkerleriniń birden bir paryzy. Oqý tárbıe jumysyn durys jolǵa qoıýda ata-analarmen jumystyń orny orasan. Sondyqtan bizdiń mektebimizde ata-analarmen jumystardyń alýan túrleri iske asyrylýda. Onda «Bilgenge marjan», «Qaýipsizdik erejesi», «Ata-analarǵa keńes» degen buryshtar bar.
Atap aıtar bolsaq, dástúrli ata-analar jınalystarymen birge taqyryptary: «Balaǵa kórkemdik tárbıe berý», ashyq sabaqtarǵa, oıyn-saýyq keshteri, ata-analarǵa arnalǵan saýalnamalar, basqa sharalar uıymdastyrylyp otyrady. Ár ata-ananyń mektepte bolyp jatqan is-sharalarǵa degen qyzyǵýshylyq bildirýi de ár qalaı.
Osy turǵyda oıyndardy oınata otyryp, ata-ana ózin balasha sezingenin aıtady. Ata-analarǵa arnalǵan merekelik sharalar ótti. «Meniń Qazaqstanym», «Jańa jyl merekesi», «Báısheshek búr jarǵanda» - atty analarǵa, ájelerge arnalǵan merekemiz jáne «Qosh bol, mektebim» atty úlken keshter ótkizemiz.
Ata-analarmen júrgizilgen áńgime - keńeste bala tárbıesi máselesinde ata-ananyń jaýapkershiligi zor ekendigi, balanyń otbasynda adam balasyna tán qasıetterge daǵdylanyp uıada kórgeninen ónege alatndyǵy sóz boldy.
«Azamat bop men erteń, Otanǵa qyzmet etemin» - atty ashyq shara ótti. Bul sharada balalar patrıottyq sezimge tárbıeleý týǵan eline, jerine degen súıispenshiligin arttyrý, áskerdegi boryshyn óteýge daǵdylandyrý maqsaty boldy. Mektebimizde ata-analar basqa da mamandarmen kezdesip, pikirlesip otyrady. Ata-analar muǵalimniń basty kómekshisi deýge bolady. Balalardyń jasalǵan jumystarynan kórmeler uıymdastyrylyp turady. «Otbasy» taqyrybyna baılanysty «Otbasy - altyn uıam» atty ashyq shara, ata-analardyń qatysýymen ótkizilip, úlken jumys júrgizildi.
Balalar týǵan uıalary jaıynda, anasymen dıalog túrinde sóılesip, óz pikirleri men oılaryn erkin bildire aldy. Balalar sabaqtarmen ǵana shektelmeı, sabaqtan tys ýaqytta alýan túrli sharalar ótkiziledi. Mysaly, «Jıren jaman ádetten, úıren jaqsy ádeppen» - degendeı halqymyz balalarmen «Ádeptilik - ádemilik» atty tárbıe saǵaty da ótkizildi.
Osy keshte balalar ádeptilik týraly maqal-mátelder aıtylyp, qoıylymdar kórsetildi.Synyp jetekshiniń alǵa qoıǵan maqsaty, balanyń boıyna ulttyq sanalyq qalyptasqan, halqynyń ádet-ǵurpyn salt-dástúrlerin kóńiline toqyǵan deni saý, shymyr da shynyqqan, symbatty, halyqtyń tilin biletin, rýhanı baılyǵy mol, jan-jaqty azamat tárbıelep ósirý.[3,7]
Oqýshylar boıyna ulttyq qundylyqtar men jalpy adamzattyq qasıetterdi qalyptastyrý men qurmetteýge, saqtaýǵa tárbıeleýde belgili álemdik, otandyq ǵalymdardyń eńbekterin paıdalanýǵa bolady. Osy arqyly oqýshynyń mádenıetti, bilimi keńeıedi. Oqýshynyń mádenıetti bolýy úshin ulttyq mádenıetti ushtastyrýy qajet. Olaı bolsa, oqýshylardyń ulttyq qundylyq qasıetterin qalyptastyrý negiziniń birden-biri mektepishilik júrgiziletin tárbıelik is-sharalar. Adamnyń boıyna jaqsy adamgershilik qasıetteriniń qalyptasýy, óner-bilimdi ıgerý - tárbıege, ósken ortaǵa, úlgi-ónege berer ustazǵa baılanysty.
İİİ.Qorytyndy
Tárbıeniń túp qazyǵy úlgi berer ustazda, «Ustazǵa qarap shákirt óser» dep halqymyz ustazǵa úlken júk artqan.
- Qazirgi tańdaǵy muǵalimderge oqýshylardyń tárbıe jumysyn uıymdastyrýdy qatań talappen suraıdy. Oǵan negizinen mynadaı úsh túrli basty mindet júkteledi.
- tárbıe jumysyn úılestirip otyrý;
- synypta oqýshylarmen búkil tárbıe jumysyn uıymdastyryp, oǵan baǵyt berý;
- mekteppen otbasynyń baılanysyn jasaý;
Muǵalim, ustazdardyń jumysy qıyn, jaýapty, óte kúrdeli. Sondyqtan balalarǵa súıispenshilikpen qarap, barlyq kúsh-jigerin salmasa, ony talapqa saı oryndaý qıyn. Qazirgi oqýshylardyń aqyl-oıynyń damýyn zertteý t.b. málimetterdi ár kezde bilip otyrý, testik ádisti qoldaný mektepterde oryn ala bastady.
Ásirese balanyń damý barysyn esepke alý, beıimdiligin, qyzyǵýshylyqtaryn, sabaqqa degen kózqarasyn t.b. keıbir obektıvtik kórsetkishterdi nazardan tys qoldanýǵa bolmaıdy. Mekteptiń júregi muǵalim bolsa, synyppen júrgizetin synyp jetekshisi. Oıymdy tujyrymdaı kele oqýshylardyń ulttyq qundylyqtary men jalpy adamzattyq qasıetterin synyptan tys tárbıelik is-sharalar arqyly qalyptastyryp,ǵylymı turǵyda dáleldep damytý bizdiń tikeleı paryzymyz.
You Might Also Like
-
Synyptan tys sharalarda oqýshylardyń ulttyq dúnıetanymyn halyq taǵylymdary arqyly qalyptastyrý tájirıbemnen.
