InfoHub Logo

Synyptan tys sharalarda oqýshylardyń ulttyq dúnıetanymyn halyq taǵylymdary arqyly qalyptastyrý tájirıbemnen.

Jospary:
İ. Kirispe
Oqýshylardyń ulttyq dúnıetanymyn qalyptastyrý ómir talaby.
İİ. Negizgi bólim
Oqýshylardyń ulttyq dúnıe tanymyn damytý ólshemderi men kórsetkishteri.

Synyptan tys sharada oqýshylardyń ulttyq dúnıetanymyn qalyptastyrý tájirıbemnen.
İİİ. Qorytyndy bólim
Nátıjelerge saraptama.

İ. Kirispe
Oqýshylardyń ulttyq dúnıetanymyn qalyptastyrý ómir talaby.

- Zertteýdiń kókeıkestiligi. Jeke tulǵanyń ishki jan dúnıesiniń qalyptasýyna da qoǵamnyń rýhanı - mádenıetiniń damý deńgeıi men salt-sanasy yqpal etedi. Jeke tulǵany jan-jaqty qalyptasýdaǵy aýqymdy oryn alatyn komponentterdiń biri - dúnıetanym. [1.2.]
- Profesor S.Qalıev óziniń usynǵan óz zertteýlerinde ulttyq erekshelikterdiń etnostardyń arasynda áleýmettik turǵyda kórinis alýyna ózindik paıymdaýlar jasaıdy.
- Profesor S.Qalıevtiń tárbıeleýshilik – halyq aýyz ádebıeti janrlaryndaǵy tálimdik oılar, halyq shyǵarmashylyǵynyń ozyq úlgilerinen zaman aǵymyna saı jańǵyryp, turmysta qoldana bilý beıimdiligi. Tárbıelik sharalardy josparlaýda halyqtyq pedagogıkanyń ǵylymı pedagogıkamen baılanysy negizinde halyq qaǵıdalarynyń ǵylymı pedagogıkalyq talaptardy usynady.[3.2].

1. Jas mólsherin esepke alý.
2. Bolmys ereksheligin eskerý.
3. Bala tárbıesiniń ortaǵa, otbasyna baılanystylyǵy.
4. Balanyń jeke basyn qadirleý.
5. Jasyna saı aqyl – oıyn damytý.
6. Tárbıe mazmunyń bir tutastylyǵy.
7. Tárbıeniń úzilissizdigi.
8. Ujymdyq tálim-tárbıe.

Mine, osy baǵyttardy ustana otyryp ózimniń izdenis ústindegi is-tájirıbelik jumysymdy paıdaǵa asyrý maqsatynda ulttyq tárbıeniń negizin basshylyqqa ala otyryp, jumysymdy usynamyn. Meniń, ótkizgen tárbıelik sharalarda joǵaryda aıtylǵan talaptar oqýshy dúnıetanymyn damytýdyń negizi boldy dep bilemin.
- Adamnyń dúnıetanymynyń mazmuny psıhologıalyq bolmysynda.
- Dúnıetanym tutastyǵy men kóz jetkizý deńgeıi qoǵamdaǵy túrli qyzyǵýshylyqtardyń qarama – qaıshylyqtarynan kórinis alady.
- Adamnyń qoǵamdaǵy ornyndaǵy sanalyq sapasy.
- Qajettilikpen qyzyǵýshylyq sıpaty men mazmuny.
- Jeke qasıetterdiń túrlishe kórinis alýy.
Zertteýdiń boljamy: Atalǵan sıpattamalardyń ómirde kórinis alýynan jeke tulǵa qalyptasýynyń faktorlary anyqtalady. Jeke tulǵa qalyptasýynyń faktorlaryn syzba túrinde beınelesek. Oqýshylardyń dúnıetanymyn damytýda olardyń emosıonaldyq órisin eskerý qajet.

Jeke tulǵa
Jeke tuqym qýalaýshylyq Tárbıelik orta Bolmys Eńbek áreketi Qarym - qatynas
Kemeldengen jeke tulǵa Áleýmettik faktor Joǵary nerv júıesiniń fızıologıasy
Keńistik orta Anatomo - fızıologıalyq erekshelik İs – áreket orta

İİ. Negizgi bólim
Oqýshylardyń dúnıetanymyn damytý ólshemderi men kórsetkishter
Sebebi emosıonaldyq qarym – qatynas arqyly joǵaryda aıtylǵan bilim qory oqýshylardyń ıdeıalyq kózqarastaryn, adamgershilik sapalary halyq qaǵıdalary negizinde qalyptasady. Bul sapalardy qalyptastyrýǵa «Atadan qalǵan asyl sóz», «Uldan ulaǵat, qyzdan qylyq», «Ata men áje isi bizge ónege» taqyrybynda iske asyryldy. Atalǵan ıntellektýaldy jáne emosıonaldy sanalar oqýshylardyń dúnıetanymyn damytýda is – áreket – tájirıbe arqyly kórinis beredi. B.Óteshova [2]
Ony biz oqýshylardyń qalyptasqan dúnıetanymdyq baǵyty, onyń azamattyq beınesi arqyly baǵdarlaı alamyz. Árıne, is – áreketke – tájirıbelik sapalary.
qalyptasý úshin mindetti túrde oqýshylardy is – áreketke, ıntergratıvtik túrde uıymdastyrylǵan sharalar arqyly júzege asyramyz. Mysaly , pikir alysý, iskerlik róldik oıyndar ótkizý, kózqaras sabaqtary, pedagogıkalyq jaǵdaıattar sheshý, tanymdyq saıystar ótkizý
(qosymsha shema) arqyly kórsetsem tómendegideı alýǵa bolady.

Ulttyq dúnıetanym qurylymy:
1. Oılaý
2. Senim
3. Qatynas
4. Kózqaras
5. Bilim
6. Áreket
7. Parasat
8. Ulttyq sana
9. Ulttyq bolmys
10. Ulttyq moral
11. Ulttyq oılaý

Sebebi, tek qana is – áreket júzinde balanyń ishki pozısıasy, dúnıetanymdyq baǵyty aıqyn kórinis bere alady. Olardy men arnaıy uıymdastyrǵan synyptan tys sharamda baıqadym. Olar «Taǵylymy mol – Naýryz meıramy», «Kórgeni jaqsy kósh bastaıdy» t.b. [1.6.]
Joǵaryda aıtylǵan oqýshylardyń ıntellektýaldyq, emosıonaldyq, is – áreket – tájirıbelik sapalarynyń qalyptasqandyǵy men tómende kórsetilgen baǵalaý ólshemderi arqyly aıqyndadym. Qosymsha shema arqyly bylaı alýǵa bolady.

Dúnıetanym:
1. Ekologıalyq kózqarastar
2. Estetıkalyq kózqarastar
3. Saıası kózqaras
4. Quqyqtyq kózqaras
5. Dinı kózqaras
6. Pedagogıkalyq
7. Etıkalyq
8. Áleýmettik psıhologıalyq
9. Fılosofıalyq

Sonymen birge baǵalaý ólshemderi tómendegishe:
- Dúnıege fılosofıalyq, ǵylymı kózqarastary.
- Minez–qulyǵyndaǵy kórinis, moraldyq – etıkalyq talaptardy oryndalýy, qabyldaýy.
- İs – áreketinde paıdalanýy.
Zertteý barysynda atalǵan ólshemderdiń úsh deńgeıin esepke aldym. Olar: joǵary, orta, tómen.

Joǵary deńgeı – halyq taǵylymdaryn qyzyǵýshylyqpen qabyldap, onyń áleýmettik túrlerin is júzinde paıdalaný daǵdylary birshama qalyptasqan jáne tárbıelik múmkindikterin túsinip baǵalaı alýy.

Orta deńgeı – halyq taǵylymdarynyń tanymdyq, tárbıelik mánin túsinýge qulshynysy bar, biraq turmys – tirshilikte paıdalanýy júıeli qalyptaspaǵan.

Tómen deńgeı – halyq taǵylymdarynyń tanymdyq mánine kóńil bólmeıdi, turmys – tirshilikte paıdalaný daǵdylary qalyptaspaǵan.

Atalǵan deńgeılerdiń nátıjesin shyǵarýda 8 – synyp oqýshylarynyń arasynda saýalnama júrgizgen bolatynmyn. Saýalnama maqsaty – oqýshylardyń dúnıetanymyn anyqtaý baǵytynda taratyldy. Oǵan 83 oqýshy qatynastyryldy. Sonyń ishinde meniń 8 V synybymda 26 oqýshy tapsyrǵan bolatyn. Sonyń nátıjesine kórsetilgeni.
Nátıjesinde oqýshylar dúnıetanymyn halyq taǵylymdary negizinde qalyptasýdyń mynadaı olqylyqtary baıqaldy.
- Qoǵamda, otbasyndaǵy tirshilikte baladan suranys bolmaýy, ári tutynýǵa degen qajettiliktiń týyndamaýy.

Saýalnama suraqtary tómendegishe berildi. [6]
1. Ár halyqtyń sálemdesý mánerin qalaı túsindirer ediń?
2. Otbasy týraly túsinigiń?
3. Áke men anaǵa baılanysty týystyq ataýlardy ata?
4. Tyıym sózder ne úshin qajet?
5. Yrymdarǵa senesiń be, nelikten?
6. Bata túrlerin ata, bata alý nege qajet?
7. Otbasydaǵy perzenttiń ornyn eskerýdiń máni nede?
8. Qara shańyraq, otaý shyǵarý uǵymdaryn qalaı túsinesiń?
9. Ulttyq qol óner túrlerin ata?
10. Sanaǵa baılanysty halyqtyń uǵymdarynan ne bilesiń?
11. Halyqtyń qarapaıymdylyq, kómekterin atap ber?
12. Maýsymdyq merekelerdi ata?
13. Bir múshel (13 jas) jasqa baılanysty rásim, joralǵylardy bilesiń be?
14. Toı túrlerin ata?
15. Naýryz meıramynyń erekshe belgilerin atap ber?

Halyqtyń salt-dástúr, ádet-ǵurpyn, yrymdar men tyıymdardy atap berýde, tanymdyq tárbıelik mánderin ashýda ózindik paıymdaýlary tómen kórindi. 26 oqýshynyń 5 ozaty ǵana jaýap berdi. Nátıjesi sapa kórsetkish pen kórsetsem 26 oqýshydan 19% paıyz boldy.

Synyptan tys sharada oqýshylardyń dúnıetanymyn qalyptastyrý tájirıbemnen
Oqýshylardyń halyq taǵylymdaryn qanshalyqty meńgergeni týraly saýalnama, testik jumystar arqyly bilim men tárbıeniń baǵytynda deńgeıi aıqyndaldy. Kiriktirile josparlaǵan halyq taǵylymdarynyń tanymdyq mánin utymdy paıdalanýda teorıalyq jáne praktıkalyq bilim jáne tárbıe sharalary mazmundy maǵlumattar sáıkes qosymsha is-sharalar júrgizdim.[3] Kiriktirle josparlaǵan sharalardyń mazmundy maǵlumattar oqýshylar dúnıetanymyn qalyptastyrýdyń mańyzy da múmkindigi mol ekenin dáleldedi. Sol maqsatta men 8-synyptar arasynda ótkizgen tárbıelik shara taqyryby «Atadan qalǵan asyl sóz» maqsatynda – oqýshylar boıyna ádeptilikpen alǵyrlyq qasıetterdi qalyptastyrý. Oqýshylardyń mánerlep oqý, uly ǵulamalardyń sózderin jatqa aıtý qabiletterin damytý. Adam boıyndaǵy unamdy – unamsyz qylyqtardy aıyra otyryp, ataly sózden ǵıbrat alýǵa, ádeptilikke, sypaılyqqa tárbıeleý (qysqasha berildi, osy jerde tárbıe saǵaty ketedi).

Taqyryp: Atadan qalǵan asyl sóz

Maqsaty: Oqýshylar boıyna ádeptilik pen alǵyrlyq qasıetterdi qalyptastyrý,uly ǵulamalar sózderin jatqa aıtý qabiletin damytý, adam boıyndaǵy unamdy - unamsyz qylyqtardy aıyra otyryp ataly sózden ǵıbrat alýǵa, ádeptilikke, sypaılyqqa tárbıeleý.
Mazmuny: - ulttyq dúnıetanymdy damytý;
- atadan qalǵan asyl sóz jumystaryn eskertý.

Uıymdastyrý kezeńinde:
Kirispe.
Muǵalim: balalar, asyl sózderge qandaı sózderdi jatqyzar edińder?
Oqýshylar osy ýaqytta bylaı jaýap beredi: Maqal-mátelder, sheshendik sózder, bata, ańyz-áńgimeler.
Endeshe búgingi biz sharamyzda ataly sózder men balar ósıetterimen tolyq tanysatyn bolamyz.

İ bólim.
«Eskirmeıtin esti sóz»dep atalady.
Oqýshylar bul bólimde maqal-mátelder aıtyp shyǵady. Maqal-mátelder aıtýǵa on oqýshy qatystyrylady. Bul bólimniń negizgi mindetteri oqýshylar halyq taǵylymdaryn bilim mazmuny arqyly adamzattyq tárbıemen ushtastyrý.
Nátıjesi: ulttyq rýh, ulttyq namys, ulttyq sana uǵymdarynyń mánin uǵynyp, ózine jetekshi ıdeıa retinde usynady.

İİ bólim.
Kórinis qoıylady
Abylaı han men batyr arasyndaǵy sheshendik turǵydaǵy aıtylǵan maǵynaly sózderdi aıtyp ótedi.
Mazmunynda: oqýshylar sheshendik sózderdi eske saqtaý qajet. Adamzat boıyndaǵy jaqsy qasıetterdi tutý.
Mindetteri: Dúnıetanymdyq paıymdaýlaryn oı eliginen ótkizip, ulttyq rýh, namys uǵymdaryn aqıqatyn uǵyný bolyp tabylady.
Nátıjesi: Týystyq qatynastardyń tanymdyq, áleýmettik, taǵylymdyq mánderiniń sabaqtastyǵyn ajyratady, «úsh jurt» uǵymynyń qalyptasý mánin túsinedi.

İİİ bólim.
Yrym - tyıymdar bilemiz be? dep atalady.
Bul bólimde qazaq halqynyń yrym - tyıymdaryn kezek-kezek atap kórsetedi.
Mindetteri: Burynǵy kezeńde uǵym bolyp qalyptasqan uǵymdardyń tanymdyq mánine úńilýge umtyldyrý, oı salý. Oqýshylar yrym-tyıymdar týraly túsinik alady.
Nátıjesi: Qazaq halqyna tán jaýapkershilikti, paryzdy tolyq moıyndaıdy, eskeredi.

İV bólim.
Asyldyń sózi – aqyldyń keni dep ataldy.
Bul kezeńde oqýshylar Abyz ata, Qazbek bı, Marǵasqa jyraý, Táttiqara aqyndardy somdap babalar ósıetine toqtalady. Róldi somdap júrgen oqýshylar boıynan qazaq halqyna tán jaqsy uǵymdardy uıǵarǵanyn kórdim.
Nátıjesi: Bul kezeńde oqýshylar boıynan ulttyq namys pen jiger qalyptasqanyn baıqadym.

V bólim.
Degen eken...dep atalady.
Bul bólimde Abaı, Ál-Farabı syndy uly aqyndar men fılosoftardyń sózderin qysqasha aıtyp ótedi. Oqýshylar bul bólimde ǵulamalardyń sózderin jatqa aıtyp kórsetedi, sonymen birge oqýshy boıynan úlken bir halqyna degen janashyrlyq sezim baıqalady.
Shara sońynda muǵalim qorytyndylap aıaqtaıdy,
Jalpy shara kezinde oqýshylar ózderin taný – bul ulttyq rýhty boıǵa darytý men zaman aǵymyna baılanysty ulttyq namys pen halyqtyń sanasyna synǵa túsip otyrǵandyǵyn eskeredi. Ulttyq sana, senim, namys, minez-qulyqtaryn ózgertip qarapaıymdylyq tulǵa bolady. Oqýshylardyń ulttyq dúnıetanymy biryńǵaı qalyptasady.