InfoHub Logo

(Gorkııden)

…Meniń sol jaq búıirimnen qara bult qaptap, tútindetip kele jatyr. Bulttyń salmaǵy jerge batqandaı, jer qaıqandap qabaǵyn shytqandaı bolady.

Qara bulttyń jap-jalbyr buıra keleńkesi baýyrymen jer syzyp, «á» degenshe kóz kórim jerdi jaýyp áketti… Men de, qalbańdap qasymda kele jatqan meniń kóleńkem de qara bulttyń qara sur kóleńkesiniń qoınyna kirip ketti…

Kúzgi bozǵylt bet sary kún kórpege oranǵańdaı, qara bulttyń artyna jasyryndy da, kirpikterin jerge shansha qoıdy…

Jer ústinde adam balasy bolýdan qasıetti ne bar deısiń. Tek qandaı adamnyń balasy bolý kerek, sony aıt. Buǵan qosatyn bir sóz — adamdy ezetin adamnyń balasy bolma, adamda ezetin adamdy adamǵa da sanama…

Árıne, adam ómirinde kóp qıyndyqtar ushyrasady. Onsyz ómirdiń ózi de ólimtikpen teń, sur kóleńke bolar edi. Kúres pen kúlki, qaıǵy men shattyq, alys pen jeńis, jeńis pen jetilis bolmasa, bul shirkinniń ózi de tońǵan muz, uıyǵan aıran emes pe?.. Áńgime taýdaı qıyndyqty tymaqtaı silketin zaman jasaýda ǵoı. Jasaımyz da ondaı zamandy!

— Iá, adam balasy bolýǵa ne jetedi deısiń: ne kórmeısiń, ne bilmeısiń, istegiń kelse ne istemeısiń. Tek istemeseń ǵana esh nárse qyzyqtyrmaıdy, ne qınamaıdy, ne qýandyrmaıdy, ne qaıǵyrtpaıdy, is tabylmaıdy. Kýanysh-shattyqqa da beıjaı, shaqyrylmaǵan qonaqtaı yǵysyp qarap, ornyndy taba almaı, kezdesken butaqqa ilige ketesiń.

…Meniń oń jaǵymda tyrbıǵan talsymaqtyń arasynda teńselip kele jatqan kóp adamnyń bastary qyltıady. Tereń teńizdiń shýlaǵan tolqyny bulardyń daýsyn áreń ǵana estirtedi. Bular Sýhýmnan Áshemirge jumys izdep kele jatqan ashtar.

Men bulardy jaqsy bilem: birge istesip, kúni keshe esebimdi birge alysqanmyn. Bulardyń keıin qalǵan sebebi, kúnniń shyǵýyn teńiz jaǵasynda kóreıin dep, men túnde shyǵyp ketkem.

Bireýi tompaq bet, sary oramal tartqan jas áıel, basqalary erkek. Áıel býaz, ishi tegenedeı tóńkerilip, alqymyna tirelip turǵan sıaqty. Kádimgi, kúninde myń kórseń bir qaramaı kete beretin jupyny adam. Nursyz kózi bozaryp, qoryqqan qoıandaı alaıyp, uıasynan shyǵyp barady. Basyndaǵy sary oramaly kúnbaǵysqa usap, alshań basyp kele jatqanyn kórip otyrmyn. Sýhýmda onyń baıy ólip qalǵanyn da bilem. Úıtkeni, men osylarmen bir barakta turǵam. Orys halqynyń jalpaq ádeti boıynsha, ómirdegi baqytsyzdyqtaryn talaı ret-aq aıtqan. Shýlasyp kelip sóılegende aınala alty shaqyrymǵa estilip turatyn. Bular bir jabyrqaý adamdar. Ózderin ómir boıy qaıǵy basyp, ábden ezip jiberipti. Týǵan jerden aıdap shyǵyp, kúzgi qýraǵan japyraqtaı ushyryp, osy jaqqa alyp kelgen de sol ómirdiń kemtarlyǵy. Qazirgi kúnde aýyr beınettiń ábden-aq ılegeni sonsha, barlyq dúnıege ógeı ulsha qaraıdy. Esh nársege qýanbaıdy, qaıǵyrmaıdy da: olardyń ol kezdegi enshisiniń ózi de sol ǵoı. Aıanysh túrde, qaıyrshylarsha ǵana birine biri ezý tartyp:

— Shirkin jer-aq eken…

— Baılyqtyń qulaǵy kórinip turǵany-aı…

— Joq, tasy kóp eken…

— Iá, qolaıly jer emes… — desedi.

Súıtedi de, óz jerlerin keńes qylady. Etekteı bolsa da óz jerindi aıtsaıshy: jeti atadan bergi óliniń súıegi, tiriniń teri sińgen jer emes pe… Óz jerlerin ári-beri maqtap keledi de:

— Bizdiki deıtin jerdiń ózi osy jerdiń betinde qaldy ma, joq pa?

— Osy biz jer betin túgel bizdiki desek qansha qatelesemiz? — dep, birin biri jeńinen tartyp aılaly pishinmen jymıysyp tura qalady. Bul suraýlary túıindi bir qorytyndy sekildenip elesteıdi.

…Álgi kele jatqan sary oramaldy áıel bir kezde aǵash arasyna súńgip ketkendeı boldy. Tamaǵymdy jep boldym da, shelekshemdi belime ilip, qısyq taıaǵymdy qolyma alyp, álgilerdiń artynan men de jóneldim…

Bir búıirimnen aqyryn ǵana yńyrsyǵan adam daýysy keldi. Kádýilgi janyńdy silkindirip, júregindi jeıtin, adamǵa ǵana estiletin adamnyń yńyrsýy. Qarasam, bir top taldyń arasyn ashyp jiberip, arqasyn talǵa súıep, manaǵy áıel otyr eken. Basyn bir jaq ıyǵyna salyp, eki ezýi qulaǵyna jetkendeı kerilip, aýzy qısaıyp ketipti. Kózi uıasynan shyǵyp barady, esinen tanyp bara jatqan tárizdi. Qaıystaı qara qoldarymen tónkerilgen ishin basypty da, adam qorqarlyqtaı aýyr dem alyp otyr.

Tóńkerilgen ishi tolqyp, bir joǵary, bir tómen túsedi. Sap-sary tisi aqsıyp, aýyr qınalysta.

— Nemene, bireý urdy ma? — dedim qasyna kelip.

— Ket ári, uıatsyz… Ket! — dep, jalań aıaqtarymen qumdy osyp, jerdi tyrnalap jatyp, basyn shaıqady.

Túsine qaldym… Buryn da bir ushyrasqan jumysym bolatyn… Sonda da qorkyp, keıin sekirip kettim. Áıel baıǵus qınalyp kózinen jasy parlaı bastady. Uıasynan shyǵyp bara jatqan kózderi jarylyp keteıin dep turǵandaı shıyrshyq atady. Beti kúp-kúreń bolyp, dolyryp ketipti.

Sháınegimdi, shelekshemdi tastaı berdim de áıeldiń qasyna keldim. Shalkasynan jatqyzdym da, tizesin búgeıin dep em, áıel betime salyp qaldy. Súıtti de, keýdemnen ıterip jiberip, aıýǵa usap qyryldap, áreń buryldy da, tórt taǵandap aǵashtyń ishine qaraı súıretile jóneldi.

— Buzaqy, saıtan… — dedi maǵan.

Biraq tórt taǵandap júre almady, qoldary búgilip qulaı ketti. Bet-aýzy qumǵa kirip ketti de, aıaqtaryn erbendetip, yńyrsı bastady. Tezirek júgirip keldim de, shalqasynan salyp turyp, tizesin búktim.

— Jat qımyldamaı… Qazir balandy tabasyń! — dedim. Úıtkeni qaǵanaǵy jarylǵan eken… Súıttim de, júgirip teńizge baryp, bilegimdi túrip jiberip, qoldarymdy ysyp turyp jýdym da, akýsherka qyzmetine kiristim.

Áıel olaı da búktetiledi, bulaı da búktetiledi. Otqa janǵan taldyń qabyǵyndaı toqsan buraldy, sorly ana. Jerdi uryp, qolyna túsken kódeni julyp alyp, aýzyna tyǵa bastady. Sol kezde dúnıege kele jatqan adamnyń basy da kórine bastady-aý, áıteýir. Baqytty ma, joq pa, áıteýir dúnıege bir jańa adam kele jatyr…

Áıel ekeýmiz az ǵana ursysyp ta qaldyq. Áıel tisiniń arasynan birdeńe dep maǵan ursady, men de aqyryn ǵana oǵan ursamyn. Áıel janyna batqandyqtan jáne erkekten uıalǵandyqtan ursatyn shyǵar deımin, men áıeldiń ózin aıaǵandyqtan ursam.

— Qudaıy qurǵyr-aı… — deıdi áıel, tisiniń arasynan syzdyqgap.

Kókpeńbek erinderin tistep alypty, aýzynan qandy kóbik burqyrap jatyr. Kúnge kúıip ketkendeı boıaýsyz kózderinen domalanǵan jas burshaqtaı yrǵıdy. Sorly ana denesinen dene bólip, bir adam ekige bólinip, aýyr beınettiń aqtyq saǵatyn ótkizip jatyr.

— Ket deımin… Netken uıatsyz ediń… — deıdi áıel, álsiregen qoldarymen meni keýdege ıterip.

— Aqymaq bolma. Balandy tabýyndy bil! — deımin men oǵan keıip.

Beısharany qalaı aıamassyń. Júregimdi oıyp bara jatqany sonsha, meniń kózimnen de jas burq ete tústi.

— Bolsaıshy, jyldamyraq! — deppin aıqaılap.

… Minekeı, meniń qolymda qyzyl shaqa adam jatyr. Kózim jasqa tolyp tursa da, qyp-qyzyl ekenin anyq kórem. Týa salyp dúnıege rıza bolmaı jatyr: bulqynady, tyrbandaıdy, jaǵalasyp júr. Áli de kindiginen sheshesimen baılanysyp jatsa da, barqyrap baj-baj etip:

— Men!.. Men!.. — deıdi.

Báleket, jylmandap qolymnan túsip te ketetin. Qolyma alyppyn da, qýanǵanymnan qarappyn da qalyppyn.

— Kesseıshi kindigin!.. — deıdi ana, kózi jumýly jatqan kúıi. Kókpeńbek erinderi áreń qımyldaıdy.

— Pyshaqpen… kes! — deıdi taǵy da.

Meniń pyshaǵymdy baraqta bireý urlap áketken. Sondyqtan balanyń kindigin tisimmen qyryqtym. Bala baqyrady, jańa ǵana sónip jatqan kózderi jaınap, ana kúle bastady. Qaıystaı qara qoldary qaltasynan birdeme izdep:

— Qaltamda bir jip bar edi… kindigin baılaıtyn… — deıdi ana kúlimdep.

— Óziń jóndele tur, men balany shomyldyryp ákeleıin, — dep balany ala jóneldim.

— Aqyryn, áı… Eptep net… Baıqa… Aqyryn! — dedi ana.

Qolymdaǵy qyzyl adam epteýdi kerek etetin emes, judyryǵyn túıip alyp:

— Men… Men!.. — deıdi barqyrap.

— Sen!.. Sen!.. Nyǵaıa ber! Bolattaı berik, tastaı qatty bol! Áıtpese óz jaqyndaryń-aq basyńdy julyp áketedi, — deıim balaǵa.

Teńizdiń ezýi kópirgen tolqynyna tosyp kep alǵanymda, bala manaǵydan keri de basymyraq aıǵaıǵa basty. Arqasy men keýdesine aqyryn ǵana shapalaqtaǵanymda, kózin tyrjıtyp, typyrlaı bastady.

— Aıqaıla, kóter kókke daýysyndy, qyzyl adam! — deıim qyzyl adamǵa.

Qaıtyp kelsem, ana kezin jumyp ernin tistelep balanyń «joldasyna» tolǵatyp jatyr eken. Yńqyldap jatyp:

— Ózime bershi, kúnimdi! — dedi.

— Jata tur, asyqpaı!

— Joq, bershi ózime!-dep, qaltyraǵan qoldarymen túımesin aǵytyp, kókiregin ázirleı bastady. Kókiregin bosatýǵa járdem berdim de, balany anasynyń jyp-jyly baýyryna salyp em, bile qoıdy bilem, baryldaýyn qoıyp, tyıshyǵa bastady. Ana balasyn qandaı tanysa, bala da anasyn sondaı tanı qoıǵan sıaqty! Bir kezde ashshy bir aıǵaılady da, ana da kúlip jiberdi.

Ananyń sóngen kózi jaınap sala berdi. Qýanysh súıý, meıirimdilik oınady ananyń kózinde.

— Meniń shelekshemdi ápershi… — dedi maǵan. Shelegin áperdim, ananyń betine de qan oınaı bastady.

— Endi ári ket! — dedi bir kezde.

— Áýrelenbe, men-aq istep tastaıyn…

— Joq, ári ket!..

Aǵashtyń ishine baryp jasyryna qoıdym. Azyraq sharshaǵandaımyn. Biraq keýdemde bir ádemi qustar án salyp turǵandaı. Án sondaı ádemi, tolqyn úni men ekeýin jyl boıy tyndaýǵa da bolatyn. Bir kezde áıel ornynan turdy.

— Áı, nege turdyń? — dedim.

Qolymen jerge súıenip otyryp:

— Myna qarashy, sáýlem qalaı ádemi uıqtaıdy, — dedi.

— Árıne, balanyń bári de osylaı ádemi uıqtaıdy. Kúzgi jalqyn japyraqtyń ústinde uıqtap jatqany bolmasa, basqa túk aıyrmasy joq.

— Sen, ana, azyraq jata tur. Qazir turýǵa bolmaıdy, — dedim áıelge.

— Joq… Tezirek turyp álgilerge jetpesem bola ma…

— Qaıda? Áshemirge me?

— Ie, sonda. Joldastarym birtalaı jerge baryp qalǵan shyǵar. Tezirek qýyp jeteıin…

— Apyrmaý, sen júre alasyń ba?

— Júrmegende qaıtem?.. Olarǵa jetpesem bolmaıdy. Jumystan qalaıyn ba?

Ana tal túbine judyryǵyn túıip jatqan kyzyl adamǵa meıirimdi kóziniń barlyq nuryn tógip qaraǵan saıyn betine qan júgiredi. Ananyń nurly kózi balany aqyryn ǵana, erkeletip qana sıpaǵandaı bolady. Tańerteńgi tymyqta kúnniń kózi ǵana osylaı sıpaı alady dúnıeni.

Butaq terip ot jaqtym da, tastan jeroshaq jasap, shaı qaınattym.

— Ana, qazir saǵan shaı ishkizem.

— Shyn ba? Jaqsy bolar edi, keýip qaldym bilem.

— Seni álgi joldastaryń nege tastap ketti?

— Tastap ketýshi me edi… Ózim qaldym. Ózderi azyraq iship alyp edi, jaqsy boldy. Áıtpese olardyń aldynda qalaı bosanar edim?..

Osyny aıtty da, uıaldy bilem, bilegimen betin japty.

— Bul birinshi balań ba?

— Iá, birinshi balam. Sen kimsiń?

— Men be, adammyn-aý deıim…

— Árıne, adamsyń? Qatynyń bar ma edi?

— Joq. Ázir reti kelmeı qoıdy…

— Ótirik aıtasyń.

— Nege?

— Endeshe qatyn jumysyn qaıdan bilesiń?

— Oqyp edim. Stýdent degendi biletin shyǵarsyń?

— Nege bilmeımin, bizdiń poptyń balasy da stýdent edi, pop bolam dep oqyp júr.

— Men de solardyń biri… Jaraıdy, sý ákeleıin.

Ana balasyna qarady da, dem ala ma eken dep qulaǵyn salyp tyndady.

— Jýynar edim… Sý tanys emes: netken sý ózi… ári sortań, ári ashshy…

— Osy sýǵa shomyl. Bul naǵyz densaýlyqqa paıdaly sý… — dedim.

— Qoı ári!

— Ras, ári jyly bolady.

— Sen birdeme biletin shyǵarsyń…

Men sýǵa keldim. Tastan tasqa sekirgen tolqyndar jalyn jalbyratyp, synaptaı oınap, án salady. Kúzgi altyn japyraqtar tolqyńda qalqyp, altyn jaz aqtyq kúnderin shattyqpen ótkizeıin degendeı-aq saǵymdanyp, sylań qaǵady…

Qaıtyp kele jatsam, ana jan-jaǵyna qaranyp, tastan tasqa eńbektep barady eken.

— Áı, ne istep júrsiń?

Áıel otyra qaldy da, birdemeni jasyra bastady. Túsine qoıdm.

— Maǵan ber, men kómip tastaıyn…

— Aınalaıyn-aı, kómbeýge bolmaıdy ǵoı. Durysynda monshanyń tabaldyryǵyna kómý kerek edi… — dedi.

— Bul araǵa jaqynda monsha salynbaıdy.

— Sen oıyn qylasyń, men qorqam… Ań jep qoısa qaıtem?.. Balanyń joldasyn jerge berý kerek qoı, — dedi.

Moınyn bir jaǵyna buryp otyrǵan kúıi ap-aýyr birdemeni maǵan berip jatyp:

— Táńir jarylǵasyn, tereńirek kóm, balamdy aıasań… — dedi uıalǵan daýyspen.

Jumysty bitirip, qaıtyp kele jatsam, ana teńizge shomylyp keledi eken. Ústi-basy sý, kóılegi bar jaǵyna qısaıyp ketipti. «Shirkinde aıýdyń kúshi bar shyǵar!» dep oıladym.

Balmen, qaıraqtaı bolyp qatyp qalǵan qara nanmen shaı ishtik.

— Oqýdy tastaǵansyń ǵoı, sirá? — dedi áıel.

— Iá, tastadym…

— Araq ishesiń ǵoı?

— Iá, ólgendeı ishetin edim…

— Óı, men seni Sýhýmda kórgen ekemin-aý? Bastyqpen tamaqqa talasyp jattyń ǵoı bir kúni… Sonda-aq oılap em, báleket, bir eshkimnen qoryqpaıtyn maskúnem eken dep…

Súıtti de balasyna qarap:

— Apyrmaı, balam ólip qalmas pa eken?.. Sen járdem berdiń, kóp jasa… — dedi.

Shaıdy iship bolyp, men «múlkimdi» jınap jatqanymda áıel jerge qarap qalǵyp otyr edi. Bir ýaqytta kózin ashyp, ornynan tura bastady.

— Júreıin dep otyrmysyń?

— Iá!

— Aý, abaıla, ana!

— Joq, júrem. Joldastaryma jetem. Balany maǵan áperip jiber.

— Men kóterip júreıin.

Ana bergisi kelmeıdi. Azyraq talastyq ta, aıaǵynda balany men kóterdim.

— Apyrmaı, qulap túspesem… — dep ana qolyn meniń ıyǵyma artty.

Rossıa jerine jańa kelgen, taǵdyrynyń beti ashylmaǵan qyzyl adam meniń qolymda jatyp, mardamsyp murnyn tarta túsedi. Teńiz jaǵasyn sabalap, aǵash shýyldap, ózen sýy syńqyldaı túsedi. Jas bosanǵan jas ana, jańa qyryq burap, ózegin úzgen beınetti eleń qylmastan Áshemirdiń aýyr jumysyna tartyp keledi. Júrgen saıyn kózderinen mahabbat tógip, jas bóbegine qarap qoıady.

— Dúnıeniń shetine deıin osylaı júre bersem, ulym erkin dúnıede ósse, júrýge sharshamas edim-aý! Adamnyń anasy bolý qandaı jaqsy!

Júregim qýanysh tógip, nur shashyp kele jatqanyn qarashy! — dedi ana, bir jerde tura qalyp…

Teńiz qatty týlaıdy. Qara bult naızaǵaı shashyp, burshaq tógýge ázir tur. Meniń qanatym kerilip, órisim keńip, qurmetti ananyń ulyna qarap:

— Sen, qyzyl adam, tez er jet! Qatty aıqaıla, dúnıe estisin! — deımin.

Bul ýaqıǵa áldeqashan boldy. Biraq ananyń qurmeti qashan da jańa ǵoı.

---