InfoHub Logo

(Gorkııden)

Maqtasaq — áıeldi maqtaıyq ta, qurmetteıik te áıeldi. Áıel — ana, barlyq qıyndyqty jeńetin sarqylmaıtyn kúsh, kózdi bulaq emes pe!..
Azıanyń aqsaq barysy Temir jer betin qanǵa boıap, oıdy qyrǵa teńep, jonnan jol salyp, jer sharyn asyqtaı úıirgisi kelgen adam. Bul, sansyz eldi ózine baǵyndyryp, sheksiz jerdi qanǵa sýarǵan, aıbatynan aı jasyrynǵan Temir.

Ol elý jyl jalǵandy jalpaǵynan basyp, ózinen ózgede kúsh baryn sezgen de adam emes. Temirdiń temir ókshesi talaı qalany molaǵa, talaı eldi dalaǵa aınaldyrdy. Talaı memleketti balshyqtaı janshyp, shalshyqtaı shashyp jiberdi. Pildiń shoıyn tabany qumyrsqanyń ıleýin qalaı tapasa, bul odan da asyrdy. Onyń júrip ótken jerinen tórt jaǵyna túgel aqqan qan ózenderi saı-salany topandaı basty. Jeńilgen eldiń súıeginen bıik munaraly mınaret, saraılar saldyrdy.

Temir ajalmen kúsh teńestirip, ómirdi talqandady. Óziniń jalǵyz uly Jáńgirdi ajal alǵanyn kektep, ajalǵa talaı jerde qamshy soǵyp, qarmysyn qaıtardy. Ol ajaldyń kúnbe-kún alyp turatyn qurbandyǵyn tartyp alǵysy keldi. Sodan keıin qaıǵyǵa býlyǵyp, aryp-talyp, ajaldyń ózi de ashtan ólsin dedi.

Jalǵyz balasy Jáńgir ólgende Samarqan halqy ot túkirip, qan qaqyrǵan arystanyn qaraly qoshametpen qarsy alǵan ǵoı. Ólim egip, ólimtik orǵan, aınalasyna ý shashqan aqsaq arystan qara men kekten ǵana kıinip, ishin jalyn órtep, sher kernep shyqqan edi.

Otyrarda ólimmen ushyrasyp, ulyn bergen saǵattan bastap, otyz jyl boıy Temir bir ret ezý tartqan emes-ti… Sol ushyrasqanda ólim ony jeńip, ózim ólsem dúnıege ý shasharym bolady degen ulyn tartyp alǵan-dy. Sodan beri qabaǵyna qyraý, murtyna muz qatqan ashýly Temir erinderin tas jumyp alyp, eshkimge basyn ımesten kele jatqan. Sodan beri otyz jyl boıy Temirdiń júregi adam balasyn aıaý degenge, adam balasyn súıý degenge múlde jabylyp qalǵan! Ol adam balasyn ólim oraǵymen orýdan basqany is dep te sanaýdy qoıǵan.
Dúnıede áıeldi qurmettep, áıeldi nurǵa bóleıik te! Áıel — ana, dúnıedegi jalǵyz kúsh qoı: onyń aldynda Azıanyń aıbarly arystany Temir de, Temirdi jeńgen ólim de basyn ıedi!

Baǵdad pen Shamdy talqandap, emshektes Syr men Ámýdarıadan Ertiske tóngen, Azıanyń etegin alyp jatqan Qytaıǵa shabýyl jasaǵan, Shyńǵystan keıin Azıany qushaǵyna tutas syıǵyzam degen, qandy kózinen ot shashqan Temir, ıt úrýin, bala jylaýyn toqtatqan Temir osy Aqsaq edi. Áńgime osy Aqsaq barys jaıynda!..

Temir Qanyǵul degen ádemi alańynda saırandaýǵa shyqty. Úıtkeni ol dalaǵa shyqsa, qaı jaqqa ólim sebý kerektigin kózimen kórgendeı bolyp qaıtatyn edi. Aınalaǵa kóz jiberip, jerdiń etegine deıin kórgisi keldi. Temirdiń kózi jetetin jerdegi adam balasynyń bári de, tyshqanǵa usap, inderine kirip ketip edi. Sondyqtan, Samarqannyń kók maıyn munaralarynan basqa esh nárse kerinbedi. Alǵashqy ekpinmen «órte Samarqandy!» degen ámir bergisi kelip turdy da:

— Joq, Samarqandaǵy kók moıyndardy adam súıeginen saldyrǵam! Órtemeımin! — dedi ishinen.

Alańǵa tigilgen bes myń aq shatyr, bári de dóp-dóńgelek, aq qyzǵaldaq, aq gúl sekildi. Báriniń tóbesinde de bir-bir jalaý Temirge tabynyp, basyn ıip tur. Báriniń ortasynda Aqsaq Temirdiń ala shatyry — alyp ordasy tur. Bul tórt buryshty, aınalasy júz qadam, úsh naıza boıy bıiktigi bar kúmbez. Ortasynda on eki altyn baǵan. Tóbesinde kókpeńbek munara. Sary, qara, kók jibekten qıýlastyryp jasalǵan ala shatyr. Kim bilsin qansha áıel, qansha ýaqytta toqyp shyǵarǵanyn? Shatyrdy bes júz qyzyl baýmen jerge tańyp tastapty. Áıtpese, jer táńirisi Temirdiń ala shatyryn jel ushyryp áketý de múmkin emes pe…

Shatyrdyń tórt buryshynda tórt kúmis qyran. Ortasyńda, kók kúmbezdiń dál ortasynda, bıik taqta, eshkimge jeńgizbegen, jeńgizben de degen besinshi aqıyq Aksaq Temir kóregenniń ózi otyr.

Temir aspan tústi kók jibekten kıingen. Ústi-basy ot shashyp, jalyn jalap turǵan injý tastar… Bul tastar onyń ústinde bes-aq myndaı eken! Qaharynan qar tókken appaq basynda aq bórik. Bórkiniń shoshaq tóbesinde judyryqtaı qyp-qyzyl jaqut. Temirdiń qyp-qyzyl kózi dúnıeni jalmap, jalt-jult etedi. Qandy kózi qan shashyp, tóńkerilip qoıady.

Aqsaqtyń júzi qan qatqan, tot basqan jalpaq almas pyshaq sekildi. Ol myń ret qanǵa batyp shyqty ǵoı. Sondyqtan qannan qalǵan tottyń izi ap-aıqyn. Qysyq kózderi dúnıeniń asty-ústin túgel kórip turǵandaı: jalt etkende, brıllıant jalt etti me dep kalasyń. Qulaǵynda Seılonnyń qyp-qyzyl jaqutynan jasalǵan qos syrǵa, sulý qyzdyń ernindeı qyzaryp, Temirdiń qatpar betin súıip turǵandaı.

Osy kúni dúnıede joq kilemderdiń ústine araq quıǵan úsh júz altyn bokal. Ómirdi talqandap, ólim sebýge qumartqan Temir sardar, bekterimen birge saraıynda otyr.

Temirdiń art jaǵynda ánshi-kúıshiler, qatarynda eshkim joq. Aıaǵynda, eń jaqyn aqsúıek týǵandary, sultandar, baıbatshalar, ásker bastyqtary otyr. Bárinen de patshaǵa jaqynyraq mas aqyn Kermene otyr. Kermene dúnıeni talqandaǵan Temirdiń:

— Ýa, Kermene! Eger meni sata qalsa, sen qansha berip alar ediń? — degen suraýyna, beti búlk etpesten:

— Jıyrma bes ásker berer edim, — degen ǵoı.

— E, jıyrma bes ásker meniń myna belbeýimniń ǵana quny emes pe? — dep, tańdanǵan Temir aqyrǵanda:

— Jıyrma bes áskerdi sol belbeýiń úshin ǵana berem! Belbeýge ǵana… Áıtpese, seniń óziń qara kúreshke keregiń joq adam emessiń be! — dep taǵy bir basyp qalǵan ǵoı shyndy súıetin aqyn Kermene.

Mine, aqyn Kermene patshalardyń patshasy sanalǵan, jer júzine ólim, ólimtik orǵan Temirge osylaı degen! Jaýyzdyqtyń, ólimniń, qaýip-qaterdiń túpsiz bulaǵy Temirden taısalmaǵany ǵoı, shirkinniń! Maqtaıyq ta, qurmetteıik te, osyndaı shyndyqtyń dosy bolǵan aqyndy! Bular qashan da Ámir Temirden joǵary!

Qurmetteıik, kótereıik, ádemilep, kórkem túrde shyndyqty aıtqan aqyndardy. Olarda shyndyqty aıtýdan basqa baǵynatyn qudaı, tabynatyn táńiri bolmasyn!

Sonymen oıyn qyzyp, shattyq bılegen baıbatshalar maıdanda aqqan qan ózenderiniń tereńdigin ólshesip otyrdy. Mýzyka yrǵalandap, patsha shatyrynyń aldynda halyq oıyny bastaldy. Yńyrsyǵan qalyń eldiń qaıǵysyn tabanǵa tapap, az ǵana toptyń shattyǵyna aınaldyrdy. Ólimniń ordasy Temirdiń qandy qabaǵyn ashamyzdep, kúldirgishter laqtaı sekirdi. Ómir ıesi adam balasyn qalaı óltirýdiń ádisin kórsetip ásker de oınaıdy.

Aqsaq barystyń adamdary qoryqqannan qýanyp, araq pen qymyzǵa barlyq qylmysty tunshyqtyryp otyrǵan bir kezde Temirdiń qulaǵyna ashynǵan bir daýys keldi.

Ý-shý, aıǵaıdy, kúıshilerdiń kúıin, ánshilerdiń ánin qaq jaryp, Temirdiń qulaǵyna ilekken daýys áıel daýsy edi. Uıa basar búrkittiń tákappar daýsy Temirge aıqyn estildi. Temir ólimmen alysqanda ólim onyń betine daq, júregine dyq salǵan ǵoı, sondyqtan myna daýys oǵan tanys kórindi.

— Daýsynda ólim kóleńkesi elestegen netken adam? Shaqyryńdarshy! — dedi Temir murnsha qan ıisi kelgendeı jan-jaǵyna alaqtap.

— Qaıdan ekeni belgisiz bir áıel paıda boldy. Úsh arysty bılep turǵan arystan, sizdi kórem dep boı bermeı tur! — desti qasyndaǵylary.

— Arapsha sóıleıdi. Ústi-basy kir, shań. Ózi esalań bolsa kerek… — desti bireýleri.

— Ákelińder! — dedi Temir óz sezimine ǵana baǵynyp.

Sonymen Temirdiń aldyna jalań aıaq, ústindegi barlyq lypasy dalba-dulba áıeldi alyp keldi.

Qara shashtary tarqatylyp, jalańash kókiregin jabýǵa keýdesine túsken, beti shoıyndaı qap-qara. Biraq jasymaǵan kózi ot shashyp, ámir etip turǵandaı. Qap-qara qoldaryn Temirge sozǵanda bir qaltyramady.

— Baıazıt sultandy jeńgen sen be? — dep surady áıel salǵan jerden.

— Iá, men. Men talaıdy jeńdim. Jeńgenimniń ishinde o da bar. Jeńýden áli sharshaǵanym da joq!.. Sen kelgen jumysyń ne edi, sony sóıle! — dedi Ámir Temir sazaryp.

— Tynda! — dedi áıel. — Sen ne isteseń de adam ǵanasyń. Al, eńdi men — ana! Sen ólimge kyzmet etesiń, men ómirge qyzmet etemin. Sen ólim shashasyń, men ómir shashamyn. Dúnıege adam ákelem, bildiń be? Sondyqtan men seni adamǵa sanamaımyn da.

— Men eshkimniń qalaı sanalýymen eseptesip kórgen de emespin, eseptese almaımyn da! Jumysyndy aıt, áıel! — dedi tákappar Temir.

— Tynda, elimniń eginshisi Temir! Sen meniń aldymda qúnálysyń. Menimen eseptespeı tura almaısyń da. Meniń aldymda kúnáńdy jýsyn dep keldim. Seniń baǵynǵanyń «Kúsh ádildikte!» degen uran degendi aıtty. Men buǵan ılanbaımyn. Biraq sen maǵan eriksiz ádil bolasyń. Úıtkeni men — ana! Sen ólim sepseń, men dúnıege ómir sebem. Seni jeńem! Sondyqtan sen maǵan ádil bola alasyń! — dedi.

Temir patsha da muny uǵarlyq danyshpan edi. Shyǵystyń salqyn danyshpandyǵyn almady deısiń be, áıeldiń sózindegi batyldyq pen kúshtilikti de sezip:

— Óziń otyrshy, sezindi tyndaǵym kep barady, — dedi.

Áıel baıbatshalardy etegimen syryp, qaq jaryp baryp kilemniń ústine otyra ketti. Qaı jerge qalaı otyrýdy ózi tandady. Úıtkeni otyrǵandardy adamǵa sanamady da. Sonan soń sózin bastady:

— Men Salerno degen jerden keldim. Ol alys jer Italıada. Sen bilmeısiń. Seniń qandy tuıaǵyń ol jerge jetken joq. Biraq onda da sen sekildi ólim egýshi tolyp jatyr. Ákem balyqshy edi, baıym da balyqshy. Baıym baqytty edi: úıtkeni ony baqytqa bólegen eńbek pen men ǵoı! Odan soń, jalǵyz bir ulym bar edi. Ol jer betindegi adamnyń aqyldysy, sulýy bolatyn edi, — dedi.

Sol kezde:

— Meniń Jáńgirimdeı eken ǵoı… — dedi Temir patsha aqyryn ǵana kúrsinip.

— Joq, joq! Naǵyz sulý, naǵyz aqyldy bala meniki edi. Senen týǵan bala, adam balasynyń ókinishin aqtaı alatyn ba edi! — dedi ana áıel tiksinip. — Teńizdiń jaǵasynda otyrǵan bizge talaýshylar kelgende ulym alty-aq jasta edi. Talaýshylar ákemdi de, baıymdy da, taǵy da kóp adamdy óltirip, ulymdy tartyp áketti. Ómirdi talaýshy seniń joldastaryń qaıda bolsa da tolyp jatyr. Mine, endi sol ulymdy jer betin sharlap, izdep júrgenime tórt jyl tolyp barady. Ulym qazir sende eken, ony anyq bildim. Úıtkeni, álgi talaýshylardy Baıazıt sultannyń áskeri ustapty. Baıazıtti sen jeńip aldyń da, qolynda baryn túgel tartyp aldyń ǵoı, sonyń ishinde meniń ulym da bar. Ulymnyń qazir qaıda ekenin sen bilesiń. Ózime qaıtaryp berýge mindettisiń! — dedi.

Ana osyny aıtqanda, ózderin danyshpan sanaıtyn baı-batshalar kúlisip:

— Baıǵus, jyndy eken… Esinen tanǵan ǵoı, — desipti.

Jalǵyz Kermene aqyn ǵana anaǵa kúlmeı qaraıdy da, Aqsaq Temir ǵana tandanyp otyrady.

— Bul ana bolǵanda da aqyldan tanǵandaı ana eken! Bolsań bol! — deıdi Kermene aqyn. Al, endi ómirdiń dushpany, ólimniń eginshisi Temir bylaı depti:

— Áıel! Sen men bilmeıtin elden neǵyp keldiń? Arada taý bar, tas bar, ózen bar, teńiz bar, ıt murny ótpeıtin qalyń orman bar, olardan qalaı óttiń? Júgirgen ań, ushqan qus saǵan qalaı tımedi? Qansha el — adam bar. Adam ańnan da jaýyz, olar seni qalaı aman jiberdi? Adamnyń kúshi bitkenshe joldas bolatyn bir nárse — qarý. Sende o da joq. Qalaı bul jerge aman jettiń? Osynyń bárin aıt. Sońda ǵana men tandanýdy qoıyp, esimdi jıam. Sonda ǵana seni túsine alam. Aıtshy, tezirek! — deıdi.

Qurmetteıik, kótereıik te áıeldi! Ana áıeldi qurmetteıik! Onyń súıýi taýsyla ma, búkil dúnıe sonyń emshegin emip, er jetken emes pe? Adamda ne qasıet bolsa, bári kúnniń kózi men ananyń sútinen alynǵan qasıet. Ananyń qurmeti áli jetken joq!

Áıel Temirge bylaı depti sonda:

— Men bir-aq teńizge ushyradym. Onda aral da kóp eken, balyqshy da kóp eken. Adamdy aıýandaı sorǵan sen sekildi patshalardan qashqan adam tamaǵyn teńizden taýyp júr. Balyqshy bolsa qaıyqta bolady ǵoı. Súıgen ulyńdy izdeseń jel artyńnan shyǵady, teńizden qaıyqpen óttim… Al, endi ózenge kóp ushyrastym. Teńiz jaǵasynda ósken anaǵa ózennen ótý qıyn ba? Taý deısiń ǵoı? Taýdy men eleń de qylǵanym joq, baıqaǵanym da joq! Orman otyn bergennen basqa toqtaý qylǵan joq! — deıdi.

Mas Kermene shydamaı:

— Mundaı anaǵa taý degen jazyq bolyp ketpeı tura ala ma? — deıdi shynymen.

— Aıý, qabylan, arystan, basyn jerge salbyratqan taǵy ógizder kóp ushyrady. Kózi seniń kózine uqsap ottaı oınap, ólim shashyp turǵan barys ta eki ret maǵan qarap turdy. Biraq árbir ańnyn júregi bar emes pe? Olarmen osy senimen sóıleskendeı sóılesip júrdim. Qanisher ańdardy, qan ishkish patsha, senimen salystyrǵanyma ashýlanba! Olar da meniń ana ekenimdi bilip, ılandy: aýyr kúrsinip, meni aıap jónderine júre berdi. Ańnyń da balasyn súıetinin sen bilmeıtin be ediń? — deıdi áıel Temirge tónip.

— Solaı, áıel! — deıdi Aqsaq Temir basyn ızep. — Ańdar adamnan kóri de óz balasyn artyq súıedi. Eń qatty jaýyzdyq adam balasynan shyǵady degen qorytyndyǵa mende keldim… — deıdi Temir, jańa bir dúnıeni kórgendeı oıǵa batyp.

— Adam degen bala ǵoı. Úıtkeni ananyń janyna kóz salsań júz ese bala, adam qashan da anasynyń balasy. Árkimniń anasy bar. Sen shal, bilesiń be, seni de áıel tapty. Sen qudaıdan bas tarta alasyń, al endi anadan bas tarta almaısyń, shal! — deıdi áıel.

— Solaı, áıel! — deıdi Kermene aqyn qoryqpastan-aq. — Ógizdi qansha jınasań da buzaý tappaıdy. Kúnsiz gúl óspeıdi. Súıýsiz baqyt joq. Áıelsiz súıý joq. Anasyz aqyn da bolmaıdy, batyr da bolmaıdy! — deıdi.

— Ber balamdy ózime qaıtaryp! Úıtkeni men anamyn, balamdy súıemin, — deıdi áıel tup-týra Aqsaq barys Temirge.

Bas ıeıik te, qurmetteıik te uly adamdardy tapqan anany! Arıstoteldi de, Fırdoýsıdi de ana tapty. Eskendir men soqyr Gomer de ananyń balasy. Bárin de dúnıege jetektep ákelgen ana. Ananyń uly orny qashan da óziniki!

— Men táńiri quly Temirmin, tıisti sózdi ǵana aıtam! Men kóp jasqa keldim. Meniń tabanymda qara jer de yńyrsıdy. Myna Qolymmen ólim qurbandyǵyn baýdaı túsirip júrgenime otyz jyl boldy. Nege búıtesiń deısiń ǵoı, ony da aıtaıyn: men patsha, aldymen osyny bilem. Patshanyń patshalyǵy neǵurlym keń bolsa, solǵurlym onyń ózi de uly patsha. Men ózimniń patsha ekenimdi tanysam, patshalyǵymdy keńeıte berýim kerek. Áıtpese men qandaı patshamyn? Sondyqtan men memleket alyp, ózime el baǵyndyram. Bul — bir. Ekinshi, ólim meniń ulym Jáńgirdi alyp, júregimniń kúnin sóndirdi. Sondyqtan ólimniń kúnbe-kúngi qurbandyǵyna arnaǵan adamyn tartyp alyp, kegimdi alyp júrmin. Menimen patshalyq úshin, el úshin kóp adam alysty. Biraq adam úshin eshkim alysyp kórgen joq. Adam degen kim? Meniń jolymda nege turady? Men ony bilmeımin. Baıazıt sultandy jeńip alǵanymda:

— Qudaıǵa memleket, adam degeniń túkke turmaıdy eken… Kóresiń be, qudaı memleket pen adam balasyn, seni men sekildi adamǵa berip qoıdy: sen soqyrsyń, men aqsaqpyn degen Temir — men bolatynmyn. Baıazıtti shynjyrlap meniń aldyma ákelgende, men osyny aıttym. Baıazıt shynjyrdyń salmaǵynan janshylyp, maıysyp tura almady. Bakytsyzdyqqa ushyrap, ómirdiń qulaǵan molaǵa shyqqan jýsanyndaı ashshy ýyn tatyp turǵan Baıazıttiń kózine qarap turyp men osylaı degem.

— Men táńiri quly Temirmin, tıisti sózdi ǵana aıtam! Mine, meniń aldymda áıel otyr. Bul áıel búginge deıin ózim bilmegen sezimdi qozǵap, meni jeńip barady. Bul áıel menimen adamsha sóılesip otyr, ótinbeıdi — buıyrady. Bul áıeldiń nege munsha kúshti ekenin túsindim dep oılaımyn. Bul ómirdiń ıesi, bul ana, bul ulyn súıedi. Ulyn súıýi, ol uly ómirdiń bir ushqyny ǵoı. Kim biledi, múmkin, ol ushqynnan áldeneshe ǵasyrǵa ketetin jalyn týar. Múmkin, jerdi jylytyp, baqyt sebetin adam bolar… Men jerge ólim egip, qanmen jaqsy sýardym. Jer qazir maıy sorǵalap tur, qyrtystandy. Endi semiz jerge baq ekpeı, baqyt egetin adam kerek shyǵar…

Dúnıeni jalmap, adam balasyna topandaı tıgen, táńirimen talasqan Temir taǵy da kóp oılanyp otyrdy da:

— Men táńiri quly Temirmin, tıisti sózdi ǵana aıtam. Úsh júz salt ásker, qazir jerdiń tórt buryshyn aralaýǵa attansyn. Tapsyn olar myna áıeldiń ulyn! Áıel osynda kúte turady. Munymen birge men de kútip otyram. Kimde-kim munyń ulyn atqa mingizip ákelse, ol shyn baqyttyń dámin tatady. Solaı ǵoı, áıel? — deıdi.

Áıel betine túsken qara shashyn keıin silkip tastady da:

— Solaı! Osyny iste! — dedi azyraq ezý tartyp.

Sol kezde, álgi aıbatynan aı jasyrynǵan qaharly shal — aqsaq Temir ornynan turyp, áıelge basyn ıdi…

Qýanyshty Kermene aqyn shattanyp:

— Gúl men juldyz jaıyndaǵy óleńniń bári súıý jaıyndaǵy óleń bolady. Maıdyń aıyn, kóktegi kúndi aıtsań, bu da súıý jaıyndaǵy óleń bolady. Biraq adamnyń anasy, ómirdiń myqty báıteregi ana jaıyndaǵy óleń áli aıtylǵan joq! — deıdi.

— Solaı, Kermene! — deıdi Temir de.

Barlyq baıbatshalar jańa ǵana syqaqtap kúlgen áıelge qarap «ana!» dep tandandy da qaldy.

Bul shyndyq qoı. Úıtkeni qaı anadan surasań da:

— Biz ólimnen kúshtimiz: biz dúnıege aqyn da, aqyldy da, danyshpan da, er de beremiz. Ólim adam balasyn qurtýǵa tyryssa, biz ony jeńip, adam balasyn kebeıttik! — demeı me!..

---