InfoHub Logo

Árqaısymyz ómirimizde onsha jaqsy emes bastyqtarǵa tap bolǵan bolýymyz múmkin. Óz ómirińizdegi eń jaman bastyqty esińizge alyńyz. Siz ony «dúnıe júzindegi eń jeksuryn bastyq» dep sıpattaǵanyńyz anyq. Myna materıaldy oqyp shyǵa salysymen, siz qalaı qatelesip júrgenińizdi túsinesiz.    

Qulıelenýshilik zamanynan keıingi álemde kádimgi «dúnıedegi eń jaman bastyq» stereotıpin jańa deńgeıge kótere alatyn bastyqtar kóp boldy. Osylardyń biriniń qolastynda istemegenińizge qýana berińiz...  

Djordj Pýlman

Bul kim edi?

Siz basqa adamdarǵa, olar siz úshin kompúterlik oıyndardy oınap bergeni úshin, aqy tóleı alatyndaı kóp aqshańyz bolǵanyn eshqashan armandap kórmedińiz be? Djordj Pýlman bolsa, The Sims oıynynyń jandy nusqasyn jasap shyǵardy.

Ol nege jaman boldy?

Eger tarıhı tulǵany «ónerkásipshi» dep ataıtyn bolsa, onda oǵan jumys isteýdiń onsha jaqsy bolmaǵanyn bildiredi. Bul temir jol arqyly baıyp ketken ónerkásip ıesi Djordj Pýlmanǵa da qatysty.   

Alaıda Pýlman óziniń jumyskerleriniń ákesi bolǵysy keldi. Zorlyq-zombylyq kórsetýge beıim, óte jaman, araq ishetin áke bolǵysy keldi. Osy sebepti ol úlken jer telimin satyp alyp, ol jerge óziniń jumyskerlerine arnalǵan qala salyp berdi. Bulaı etýiniń máni de joq emes. Basqasha aıtqanda, bul birlik sezimin týdyratyn. Eger osy úshin jaýapty adam osynsha sumyraı bolmaǵanda, bul iske asar da edi.  

Pýlmannyń qalasy, kóp ýaqyt ótpeı jatyp-aq, kishigirim patshalyq-túrmege aınalyp shyǵa keldi. Ol erkin baspasózge, qoǵamdyq jıyndarǵa nemese barlarǵa tyıym saldy. Ol óziniń adamdaryn barlyq úılerge tazalaǵy men muntazdaı bolyp turýyn tekserýge jibere salatyn. Pýlmandyq tazalyq standarttaryna saı bola almaǵandardyń bárine dúnıe-múlkin jınaýǵa 10 kún berip, sosyn qýyp shyǵatyn.   

Eger bundaı jaǵdaı bireýge unamasa, ol jerden ketip qalý ońaı emes edi. Pýlman óziniń jumyskerlerine ózi shyǵaratyn aqsha tóleı bastady. Ol aqshany qalada ǵana jumsap-jaratýǵa bolatyn jáne naǵyz aqshaǵa almastyrýǵa bolmaıtyn. Kompanıanyń ahýaly nasharlap, barlyq jumyskerlerdiń jalaqysyn azaıtyp tastaǵan kezde jaǵdaı ýshyǵyp ketti. Azaıǵan jalaqynynyń ornyn toltyrý úshin úılerdi jaldaý aqysy men dúkenderdegi baǵalar sol kúıinde qaldy, bul jumyskerlerdi qaýipti qarjylyq ot pen sý arasynda qaldyrdy. Órshı túsip, ereýilge ulasqan jaǵdaı baqylaýdan shyǵyp ketip, Odaq áskerin paıdalanýǵa týra keldi.   

Pýlmannyń jumyskerleri men jaqyn týystary ony ıttiń etinen jek kórgeni sondaı, ol qaıtys bolǵan kezde otbasy ony, múrdesin eshkim qazyp ala almaýy úshin, tonna-tonna beton basyp jatqan ózi bolat pen betonnan jasalǵan jertólege jerledi.   

Djon Edgar Gýver

Bul kim edi?

Djon Edgar Gýver 1935 jyl men 1972 jyl aralyǵynda FTB jumysynyń ár sekýndyn qur jibermeıtin dırektory boldy. Sonyń kesirinen FTB dırektory bolyp qyzmet etý merzimi 10 jylǵa deıin bolyp shektelgeni kezdeısoqtyq emes.  

Ol nege jaman boldy?  

Álem Gýverdiń qanshalyqty jyndy bolǵanyn eshqashan bile almaı ótetin shyǵar. Shpıondyq qam-qareket pen seniń ólimińnen keıin joıyp jiberilýi tıis qupıa qujattarǵa toly bólmelerge mamandanǵan uıymdaǵy beısaılanbaly qyzmettiń mán-mańyzy da osynda. Qaıtys bolǵan sátinen bastap bul kisi týraly birinen biri ótetin kóptegen oqıǵalar aıtylyp júrdi. Olardyń ishinde qaısysy aqıqat ekenin eshkim bilmeıdi, biraq ol týraly aıtatyndardyń barlyǵy ony jappaı qarý qoldanýdyń sál aldynda turǵan adam dep sıpattaıdy.   

Onyń bir ómirbaıanynda ol FTB jumys isteıtinderdiń kez kelgenine kez kelgen ýaqytta telefon soǵyp, olarǵa óziniń úıindegi bir jumysty istep qoıýdy, mysaly kókkúzerdi jóndeýdi, tapsyratyny aıtylady. Bir kúni óziniń aýlasynda júrgen bir kishkentaı ańdy baıqap qalyp, ony jabaıy ań ańdyp júrgenine kámil senip, ol ańdy tekserý úshin zerthanaǵa aparýdy talap etken. Sodan keıin ol aýlasyna tuzaq qurǵyzyp qoıyp, oǵan kórshisiniń mysyǵy túsip qalǵan.  

Ol qyzmethattardyń shetine oqyp shyǵý múmkin emes eskertpelerin shımaılap jazǵandy unatatyn. Bir kúni ol paraqtyń shetinde qalǵan bos oryn óte tar bolyp jazylǵan, eskertpe jazý múmkin emes kyzmethatty alyp, onda «Shekarany baqylańyz» dep jazyp qoıypty. Bul sózdiń neni bildiretinin eshkim bilmedi, biraq suraýǵa eshqaısysynyń batyly barmady. Osy sebepti bul joldaý shekara patrýline, ol kanadalyq jáne meksıkalyq shekarany baqylaýy úshin, jiberildi. Osy kezde Amerıka komýnıstik partıasynyń lıderi Ges Holdy qamaýǵa aldy. Bir apta ótken soń «Shekarany baqylańyz» degeni paraq jıeginde kóbirek oryn qaldyryńyz degendi bildiretini anyqtaldy.   

Sonymen qatar onyń nú stılinde túsirilgen fotosýretter salynǵan papkasy da boldy. Bul jalańash túsken Eleonora Rýzvelttiń sýretteri bolatyn. Bir keregi bolyp qalar degen oıy.  

Ol óziniń agentteriniń ár basqan qadamyn ańdyp, olardyń qaıda turýy kerek ekenin, qaı klýbtarǵa barý kerek ekenin jáne qandaı kıim kıý kerek ekenin aıtyp otyratyn deıdi. Ol tipti bastary oǵan óte kishkentaı bolyp kóringen agentterdi jumystan shyǵaryp jiberedi eken.   

Alaıdy Gýver kezindegi ómir árdaıym ádetten tys súıkimdi bolǵan joq. Bir kúni Melvıs Pórvıs Amerıka tarıhyndaǵy eń qaýipti úsh gangsterdi (Nalson balaqaıdy, sulý jigit Floıdty jáne Djon Dıllındjerdi), bul qurmetti Gýverge kórsetpeı, ustap alǵany arqyly Gýverdiń jynyn keltirdi. Gýver Melvın Pórvıs FTB-nan ketip qalǵanǵa deıin onyń yǵyryn shyǵardy jáne ony jańa jumysqa turǵyzbaýǵa tyrysyp baqty.   

Genrı Kleı Frık

Bul kim edi?

Genrı Kleı Frık «Carnegie Steel Company» basshysy, sonymen birge «Amerıkada jurttyń bári jek kóretin adam» ataǵynyń menmen ıegeri boldy.

Ol nege jaman boldy?  

1892 jyly bolattan jasalsa, barlyq nárse tamasha zattaı kórinetinin álem túısine bastady. Frık basshylyq etip otyrǵan zaýyttaǵy kásibı odaqtyń kelisimshartynyń merzimi aıaqtalyp kele jatty da, olar kelisimshartty uzartýdy ótinip, Frıktiń kabınetine keldi. Frık temekisin tartyp otyryp, qarama-qarsy — jalaqy mólsherin 22% kemitý usynysyn aıtty. Kásibı odaq bundaı usynysty qabyldamaı qoıǵanda, Frık jumysshylardy qamap, búkil zaýytqa snaıperlik munaralar turǵyzdy, oǵan qosa qaınaǵan suıyqtyqty atqylaıtyn zeńbirekterdi ornatty. Sonymen qatar ol tiken symnan úlken sharbaq turǵyzdy.    

Zaýyttyń syrtyndaǵy myńdaǵan yzaǵa býlyqqan jumysshy pıketke shyqqan soń, Frık olardy jalaqysy az jumysshylarǵa aýystyrýdy uıǵardy. Zavod janynda yzaly jumysshylardyń máselesi sheshilmegen kúıi qala berdi. Sondyqtan Frık 300 Pınkretondardy jaldap, jınalǵan tobyrǵa aıdap saldy.

Alaıda, ereýilshilerdiń de pıstoletteri, qarýlary, dınamıtteri jáne zeńbirekteri bolǵan eken. Eki jaqtan da birneshi adam qaza boldy, áskerıler kelip jetkenshe, ondaǵan adam jaralandy.

Osydan birneshe apta ótken soń belgisiz bir jigit Frıktiń kabınetine basa kóktep kirip, ony moınynan atady. Eki ret. Alaıda, Frık ornynan turyp, qaıtarma soqqy jasaıdy. Polısıa shabýylshyny tutqyndaıdy da, Frık bir aptadan soń jumysyna qaıta oralady. 2,5 myń adamdy jumystan qýyp, qalǵandarynyń jalaqysyn eki esege deıin qysqartady. Ol 27 jyldan soń ǵana qaıtys bolady. Múmkin, áldekim onyń júregine kókterektiń qazyǵyn qadap úlgergen shyǵar.

Ýılám Braıant jáne Frensıs Meı

Bular kim edi?

Ýılám Braıant jáne Frensıs Meı «Braıant jáne Meı» sirińke fabrıkasynyń qojaıyndary bolǵan. Uzaq jyldar boıy shylymqorlar óz qaltalarynda Braıant pen Meıdiń sirińkelerin ustap júrgen. Sonymen birge balalardyń qandary men kóz jastaryn arqalap júrdi.

Olar nege jaman boldy?  

Anglıadaǵy vıktorıandyq dáýir bul qabattasqan kóshelerde shomylmaǵan, egeýquıryqtarmen qorektenetin, aıanyshty ánderdi aıtyp, bılep júretin balalardyń ýaqyty bolatyn. Sol ýaqyttaǵy aýyz toltyryp aıtarlyqtaı qarsylyqqa ıe bolǵan júreksiz basshy bolýy úshin ne isteý kerek edi? Mine, sizderge Braıant pen Meıdiń ádisin usynamyz.

Birinshiden, jumysqa jasóspirim qyzdardy qabyldady. Olar óte kóp edi, ózge amaldary bolmaıtyn jáne olar basshylaryn qorǵasyn murjalarmen uryp tastaı almaıtyn. Qyzdarǵa kúnine 12 saǵattan jumys isteýge májbúrlep, aptasyna 4 shılıń (búgingi baǵamdaýmen 20 dollar kóleminde) ǵana tólep otyrǵan.

İstegen jumystary jalaqylarynan kóp bolsa da, jalaqylary alatyn tamaqtarynan az bolsa da, olar ózderiniń moraldi rýhtaryn túsirmedi, jumys berýshiler jumysshylardyń tártip buzǵandary úshin uzaq sonar aıyppul salý tizimin jasap qoıdy. Onda ájethanaǵa ruqsatsyz barmaýdan bastap aıaqtardyń lastyǵyna deıin barlyǵy bolatyn.

Keıde Braıant pen Meı ózge sirińke fabrıkalary óte kóp tabys tabatynyn baıqaıtyn. Munyń sebebi nede bolýy múmkin? Árıne, jumysshylardy óte az qınap otyrmyz dep oılaıdy! Olar sirińkeni tez tutanatyn, barlyq jaǵynan qaýipsiz qyzyl fosfordan jasaıtyn. Odan bólek aq fosfor da bolatyn, bul olarǵa barynsha arzan túsetin. Onyń basty kemshiligi — qoldanǵanda adamnyń betin ashytyp kúıdirý.

Shyndyǵynda muny «fosforly jaq» dep atady. Bul aýrýdyń sebebi onyń tútinin ishke tym uzaq jutýda edi. Bul aýrýdyń belgileri isikke ákep soǵatyn tis aýrýlary, absessten jáne qatty irińdep ketý saldarynan tómengi jaq súıek shirýinen bastalady. Sodan keıin jyltyrap, jasyl túske ene bastaıdy. Munyń bir ǵana emi — adam qaıtys bolmaı turyp, dene múshesi jaramdy bolyp turǵanynda kesip tastaý kerek bolady.

Braıant pen Meı muny bildi. Aq fosfordan jasalǵan sirińke men onymen jumys isteýdiń jaǵymsyz áserlerin ondaǵan jyldar boıy bilgen. Fabrıkadaǵy qyzdardyń keıipteriniń suryqsyzdana bastaýy — shydamdylyqtyń shegine jetip, kóteriliske shyǵýǵa ákep soǵady. Sol kezdegi eńbek qaıratkerleriniń nazaryn ózderine aýdartyp, óz quqyqtaryn qorǵap shyǵa aldy.

Braıant pen Meıdiń kompanıasy uzaq jyldar boıy jumys istep, óz qojaıyndaryna kóptegen tabys ákeldi.

Maks Blank pen Aızek Harrıs

Bular kim edi?

Maks Blank pen Aızek Harrıs «Traıangl» tigin fabrıkasynyń qojaıyndary men basqarýshylary boldy.

Olar nege jaman boldy?

Blank pen Harrıs jumysqa arnaıy túrde tek qana áıelderdi, joǵaryda aıtyp ótken joldastar sekildi jastaý, kóbinde eshqaıda kete almaıdy degen emıgrant bop kelgen áıelderdi qabyldaıdy. Olarǵa aptasyna 6-7 dollar (1909 jyl úshin óte az) ǵana tólep, keıde jumysshylar jalaqysyn kóterýdi surasa, basqarýshylar bul «jyndylardy» bastarynan urǵyzý úshin adamdar jaldaıtyn. Jeńil ónerkásip jumysshylarynyń kásipodaǵy ózge jumys berýshilermen kelisimge otyrǵanda, Blank pen Harrıs bolsa qarsylyq jasady. Buǵan qosymsha syrtqa shyǵatyn basty esikterdiń birin óndiristik urlyqty boldyrmaý maqsatynda jaýyp tastaıdy. Kenetten órt shyqqanda ne bolatynyn aıtpaǵanda, muny da mardymsyz dep sanaýǵa bolar edi.

1911 jyldyń 25-naýryzynda aıtqandaı, órt shyqty. Bir ǵana shyǵaberis tútinge tolyp, otqa oranǵansha, keıbireýler shyǵyp úlgerdi. Keıbiri  kenetten qulap ketken apattyq esikten shyǵyp úlgergen. Qalǵandary jabýly esiktiń mańynda tuzaqqa túskendeı tirideı janyp kete bardy. Barlyǵy 146 adam qaza boldy. Bul Nú-Iork tarıhyndaǵy eń sumdyq órt boldy.

Blank pen Harrısti osy qylmys úshin sottaǵan bolatyn. Olardyń baqytyna oraı kýágerlerge qaraǵanda olardyń aqshalary kóp bolatyn. Sondyqtan da ol ekeýi Maks Stoıerdi jaldap, ol tiri qalǵandardyń kýálikterin jyrtyp tastaıdy da, órttiń sebebi ashýly eńbek kásipodaqtardyń uıymdastyrǵany dep kórsetken. Al esikterdiń jabyq bolǵanyn eshkim de dáleldep bere almaıdy. Árıne, esikti japqan qulyptardy tabady. Ol shyn mánisinde jabyq bolǵan. Alaıda muny kásipodaq jasaı almas pa edi?

Bul Blank pen Harrıske yńǵaıly boldy. 23 otbasy «Traıangl» fabrıkasyndaǵy órt týraly is boıynsha utyp shyqty. Olardyń árqaısyna 75 dollardan, bul sol kezdegi 2 myńnan sál ǵana az kólemde tóledi, al qojaıyndar saqtandyrý kompanıasynan 60 myń alǵan bolatyn...

Genrı Loeb

Bul kim edi?

Tennesı shtaty, 1968-1971 jyldardaǵy Memfıs meri. 1971 jyldan beri jumyssyz.

Ol nege jaman boldy?

Úlken qalalar negizinde qala ortalaǵynda neshe túrli sýretter salyp tastaıtyn beıdástúrli seksýaldyq baǵyttaǵy sýretshilerdiń sýbmádenıetiniń arqasynda kórkeıip ketedi. Tizim boıynsha budan keıin qala kórsetetin qyzmet túrleri júredi. Jáne de Qurama Shtattardyń qapyryq ári byqsyp ketken ońtústiginde kóshelerdi qoqystan tazartý qyzmetindeı qajetti qyzmet túri joq. Bundaı qalanyń meri, qandaı amalmen bolsa da, qoqys shyǵarýshylardyń ıgiligi úshin baryn salýǵa tyrysady dep oılap qalýymyz múmkin.  

Biraq, ókinishke oraı, 60-jyldary bulaı bola qoımady, ásirese Memfıste. Onyń ústine aq násildi baı mer men qara násildi qoqys tazartýshylar bolǵan kezde. Qoqys salatyn baktar nemese ýrnalar joq, al «Negrler jınaı salady» atty júıege súıengen adamdar ártúrli kereksiz zattardy beıbereket laqtyra beretin qalada mardymsyz aqyǵa qoqys jınaý jumysyn atqarý bir basqa da, óziniń qaskóı bolǵany sebepti ǵana bassyzdyqqa jol bergen Loeb syqyldy atqaminerge jumys isteý múldem basqa nárse. Jumysshylar aǵashtardyń kóleńkesinde turýǵa bolmaıtyn. Túski as-aýqatqa 15 mınýt beriletin. Alaıda, eń jamany qoqys tasıtyn mashınalar edi. Eski, aqaýly mashınalar óte senimsiz bolyp, jumysshylar bul jaıynda Loebke qaıta-qaıta aıta berdi. Aqyr aıaǵynda osy buzyq mashınalardyń biri eki jumyskerdi janshyp, olardy qoqyspen birge týrap, bólshektep tastady.    

Jumysshylar ereýilge shyǵyp, qalalyq keńes qala basshylyǵynyń bul qam-qareketteri tipti 60-jyldardyń sońyndaǵy Ońtústik standarttary boıynsha da durys emes dep uıǵardy. Biraq Loeb keńestiń uıǵarymyn keri qaıtaryp, demonstranttardy kózden jas parlatatyn gaz shashyp, taratyp jiberý úshin polısıany jiberdi. Qoqys shyǵarýshylardyń ereýili naq osy sátte qalaǵa ondaǵan myń narazalyq bildirýshilermen birge Martın Lúter Kıngti keltirip, azamattyq quqyqtardy talap etken ulttyq qozǵalystyń isine aınaldy. Al Loeb bolsa, áskerı jaǵdaı jarıalap, Ulttyq gvardıanyń 4 myń adamyn tartty.  

Kıng 1968 jylǵy sáýirdiń 3-inde qoqys shyǵarýshylarǵa arnap sóz sóıledi. Al onyń ertesi kúni ony óltirip ketti. Kıngtiń óliminen soń Loeb te, qala da áıteýir ereýilshilerdiń talaptarymen keliskenin aıtyp ótýge arzı ma eken. Sosyn olar óz ýádelerinen taıyp, Loebtiń jeńilgenin moıyndatý úshin taǵy bir ereýilge shyǵamyz dep qorqytýyna týra keldi.

---