InfoHub Logo

Sabaq jospary
Merzimi:
Synyby: 5 "A"
Páni: qazaq ádebıeti
Sabaqtyń taqyryby: Ádebı ertegiler. Ábdildá Tájibaev. Tolaǵaı.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: oqýshylarǵa ertegi túri - ádebı ertegi týraly, Ábdildá Tájibaevtyń ómir joly jáne "Tolaǵaı" ertegisi jóninde túsinik berý. "Tolaǵaı" ertegisiniń ádebı ertegi túrine jatatyndyǵyn meńgertý.
Damytýshylyq: oqýshylardyń óz oıyn júıeli aıta bilýin, shapshańdyqqa, sózdik qorynyń moldyǵyna nazar aýdarý, pánge degen qyzyǵýshylyqtaryn, mánerlep oqý daǵdylaryn damytý.
Tárbıelik: oqýshylardy adamgershilikke, izgilikke baýlý, eljandylyqqa, er júrektilikke tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: jańa sabaq
Sabaqtyń ádis - tásilderi: slaıdtar, aktıv stýdıo dybystyq júıesi, túsindirý, jekeleı oqytý, hronologıalyq keste, Venn dıagramsy, suraq - jaýaptar.
Sabaqtyń kórnekiligi: tirek syzba, Á. Tájibaevtyń portreti, tirek syzbalar, Interaktıvti taqtamen jumys
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi:
a) sálemdesý;
á) túgendeý;
b) zeıinderin pánge aýdarý.
İİ. Jańa materıalǵa daıarlyq:
- Balalar, búgin biz Á. Tájibaevtyń ómir jolymen jáne ádebı ertegi túrine jatatyn "Tolaǵaı" ertegisimen, ertegidegi Tolaǵaıdyń eli, jeri úshin jasaǵan erligimen tanys bolamyz.

İİİ. Jańa materıaldy túsindirý:

Ádebıet neshege bólinedi?
1) aýyzsha
2) jazbasha
Aýyz ádebıetiniń túrlerin atańdar!
1. Turmys - salt jyrlary
2. Maqal - mátelder
3. Jumbaqtar
4. Jańyltpashtar
5. Ertegiler
6. Batyrlar jyrlary
7. Ǵashyqtyq jyrlar
8. Aıtys óleńderi
9. Ańyz áńgimeler

Ertegilerdiń bir salasy - ádebı ertegiler. Ádebı erteginiń jazǵan avtory belgili bolǵandyqtan, ony ádebı ertegi dep ataıdy. Ádebı ertegiler kóbinese el arasynda aýyzsha aıtylyp kelgen ańyz áńgimelerdiń negizinde týady. Ádebı ertegiler eńbek adamyn qadirleýdi, týǵan elin súıýdi, bıik adamgershilikti, shynshyl, ádiletti bolýdy ýaǵyzdaıdy.
Mysalǵa Ábdildá Tájibaevtyń "Tolaǵaıy" ádebı ertegisine jatady. Tolaǵaı atty batyr bala týraly jáne onyń atymen atalyp ketken Tolaǵaı taýy týraly halyq ańyzy arqaý bolǵan.
Ádebı ertegi avtory Á. Tájibaev ómiri, shyǵarmashylyǵy.
(aktıv stýdıo arqyly dıktordyń sózimen baıandalady)
• 1909 jyly 4 - aqpanda Qyzylorda qalasynda dúnıege kelgen.
• 1995 jyly 23 – qyrkúıekte dúnıeden ótken.
• Á. Tájibaev – aqyn, dramatýrg, ádebıet zertteýshi, Qazaqstannyń halyq jazýshysy, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor.
• Tuńǵysh jınaǵy «Jańa yrǵaq» 1933jyly jaryq kórgen.
• 50 shaqty kitaptyń avtory.
• «Tolaǵaı» ádebı ertegisi 1978 jyly jazylǵan
• «Jambyl» kınofılminiń senarıin jazǵan.
• Marapattaýlary: «Oktábr revolúsıasy» ordenimen, «Eńbek Qyzyl Tý» ordenimen eki ret, «Qurmet belgisi» ordenimen, medaldarmen.
• Ábdildá Tájibaev "Kúı atasy", "Aqyn", "Portretter" dastandary, balalar taqyrybynda da qalam tartty.
«Tolaǵaı» ertegisin oqýshylardyń ózderine jekelep oqytý.
Tolaǵaı
(Erlik týraly ańyz)
El aýzynda erterekten,
Ertek bolǵan qyzyq kópten
Bir áńgime esimde bar.
Aıtyp sony baıandaıyn,
Erinbeıin, aıanbaıyn,
Tyńdaý úshin kel, balalar.
Bes júz jyldar shamasynda
Sonaý Ertis jaǵasynda,
Bolǵan bireý Sarjan atty.
Dańqy shyqqan mergen eken,
Talaı jerdi kórgen eken,
Súıipti jurt sol qazaqty.
Jubaıy da ózine saı,
Aty Aısulý - aq maraldaı,
Aqsha beti aımenen teń.
Kórkinen de aqyly basym,
Kórshilerdiń kári, jasyn
Súısindirgen qylyǵymen...
Aıy toldy, kúni jetti,
"Ul týdy" dep el shý etti,
Dúnıege bir bala keldi.
Otyz kúndik merekeni,
Esten ketpes berekeni,
Sol aýylǵa ala keldi.
Aq tilekti dos - jarlary
At arytyp jetti bári,
Qalmaı adam kóńili jaqyn.
Aqsaqaldar qol kóterip,
Jas bóbekke bata berip,
Tolaǵaı dep qoıypty atyn.
Balǵyn bóbek jetti birge,
İlinbesin kóz ben tilge.
Keremetten týǵan jandaı:
Kere qarys, aqsha mańdaı,
Kún nurynan aqsha mańdaı,
Kún nurynan jaralǵandaı,
Kózi túsken tańǵalǵandaı.
Úshten tórtke jetti jasy,
Týǵan aıdaı eki qasy,
Aq tisteri aq merýertteı.
Qos juldyzdaı kóz janary,
Qos betiniń tamyp qany,
Jalyndaıdy janǵan órtteı.
Tym erekshe, tulǵa pishin,
Ólshep bolar emes kúshin,
Qýanyshty ata - anasy.
Bota bolyp oınaǵaly
Arqalasa on balany -
Qaıyspaıdy qabyrǵasy.
"Alyp bolar"dedi úlkender,
Tiri bolsyn, týdy bir er,
Er jetýin kútti halyq.
Arnap kelip kórer boldy,
Kórgen soń kóz sener boldy,
Alystaǵy el habarlandy.
Jeti jasta sadaq tartty,
Atqan oǵy tasty ýatty,
Jaı otynan keıin emes.
Temirden de ótkizedi,
Túndik jerge jetkizedi,
El osyny etti keńes.
Erip kári mergenderge -
Ákesimen shyqsa birge
Ań aýlaýǵa - keń daladan
Qutylmaıdy qashqan qulan.
Jalǵyz tolǵap tartýynan,
Jan qutqarmas boldy qyran.
*Osyndaı bir ańshylyqta
Ketip uzap aıshylyqqa,
Sheksiz - shetsiz kólge keldi.
Móldir sýdan shól qandyrdy.
"Alaıyn,- dep,- kózimdi ilip",
Ákesimen tilge keldi.
Jalǵyz uly - kóz janary,
Surasa da berer janyn:
"Uıyqta, qozym"dedi Sarjan.
Uıqydaǵy Tolaǵaıdy
Aınalady, tolǵanady,
Kóbelekteı ot aınalǵan.
Elsiz, malsyz kóldiń qasy,
Qalyń qamys aınalasy.
Kóz qyzyǵar ushqan qusqa.
Oqta - tekte ún beredi,
Úreıdi ala kúńirenedi,
Jem izdegen jolbarys ta.
Jolbarystyń estip únin,
Oıataıyn dese ulyn,
Ań batyryn atqyzbaqqa:
Sabyrsyz bop qyzbaıyn dep,
Tátti uıqysyn buzbaıyn dep,
Ózine - ózi saldy toqtaý.
Sol kezde bir sybdyr shyqty,
Jalt buryldy, kózin tikti,
Kórdi Sanjar ań balýanyn.
Jortyp júrip kelip qapty,
Jol tosqanyn ańǵarmapty,
O da toryp qaldy jaýyn.
Oqtan ushqyr ór jolbarys,
Jibermeıtin jatqa namys,
Laqtyratyn atandardy,
Jymıtty da qos qulaǵyn,
Kózderinen shashyp jalyn,
Jer baýyrlap jata qaldy.
Sonda mergen qatty sasty,
Adamdy ańnyń susy basty,
Jolbarystan kóz almady.
Qımyldasa, atqaly tur,
Qandy aýzyn basqaly tur,
Arbasýǵa tóze almady.
"Óldim, balam, Tolaǵaıjan!"
Degen daýys shyqty jaman
Atyp sonda turdy bala.
Tyrnaqtaryn arandatqan,
Ajdahadaı aýzyn ashqan,
Jolbarysty kórdi bala.
Ákesinen ál ketipti,
Qoıar emes, jaýy myqty,
Mendep barad, kúshi basym.
Tal shybyqtaı maıystyryp,
Teńbil shubar alǵan minip,
Kúıretetin qabyrǵasyn.
Tolaǵaıdy ashý qysty:
"Kele qal,- dep - bolsań kúshti",
Quıryǵynan aldy baryp.
Taıaq qurly kórmeı tipti,
Jolbarysty dóńgeletti.
Oınaǵandaı shyr aınalyp,
Urshyqtaıyn úıirgende,
Ekpininen soqqan jelge,
Kók quraqtar qaldy jatyp.
Álden keıin aspandatyp
Aıdyn kólge jiberdi atyp,
Kúmp etti de, ketti batyp.
- Bul ne degen úlken mysyq,
Salqyndady - aý sýǵa túsip,-
Dedi bala, kúlimdedi.
Ákesi de ezý tartty.
"Mysyq" júzip bara jatty,
Qaıyrylatyn emes endi.

İİ
Jyldar ótken...
Jazǵyturym,
Bastaldy bir jaman yrym,
Jaýmaı jaýyn jalǵyz tamshy.
Erte soldy gúl - báısheshek,
Erkin óspeı, qýrady shóp,
Etke tıdi aýyr qamshy.
Ekken egin ónbeı jerge,
Etken eńbek ushty jelge,
El kúızeldi em taba almaı.
Jabyrqaǵan jarly qaýym
Jalbaryndy tilep jaýyn,
Kókjıekten kózin almaı.
Sezgen muny Tolaǵaı da
Sabyrsyzdyq boldy paıda,
Oılanady uzaq kúnder:
"Qaıtsem jaýyn jaýdyramyn,
El sýsynyn qandyramyn,
Adal aqyl aıtar kimder?"
Kóp ótpedi. Bir kúnderi
Sheshesine erkeledi.
Otyr surap ár nárseni...
Taǵy da bir bar saýalym:
Kóp jaýady qaıda jaýyn?
Bilseń, apa, aıtshy!- dedi.
Aıǵaq ete úlkenderdi
Apataıy jaýap berdi:
- Degen sózi bar: "Taýda tandyr".
Qarly, shyńdy taý jerinde,
Tarbaǵataı óńirinde
Úzilmeıdi jylda jańbyr.
Tolaǵaıyń tyńdap aldy,
Eki beti gúl - gúl jandy.
Kidirmedi, júrip ketti.
Keýdesimen bult bógegen,
Bulttan jańbyr sebelegen
Asqar taýǵa kelip jetti.
Tańdap júrip taý jotasyn,
Talǵaı qarap orman, tasyn,
Tarbaǵataı óńirinen,
Kóńili súıgen bir shatqaldy
Uzaq yrǵap bólip aldy,
Órkeshtengen túıininen.
Basyndaǵy qaryn qosa,
Baýryndaǵy ańyn qosa,
Shaıqap bulaq, kók ormandy,
Kúshpen áreń aldy - daǵy,
Arqasyna saldy - daǵy,
Kelgen izben qaıta oraldy.
Arqalady aýyr taýdy,
Janshyp bara jatyr jandy,
Mańdaıynan ter kól bop aqty.
Jetkenshe dem almaıyn dep,
Jarty jolda qalmaıyn dep,
Sharshasa da, toqtamapty.
Taý jaqyndap qaldy kelip,
Buıralanǵan bult eńserip,
Tańdanysty kórgen adam.
Álden keıin tanyldy anyq,
"Tolaǵaı!" dep shýlap halyq,
Qýanbaǵan qalmady jan.
Quıdy jańbyr, sel bop aqty,
Kún kúrkirep shatyrlatty,
Kúıgen jerdiń kirdi jany.
Shóldegender sýǵa qandy,
Aýyl qaıta ajarlandy,
Tarqady eldiń bir qumary.
Talǵan dene, janǵan ókpe,
Kelgen shydap sonsha kópke,
Uzaqty kún syr bermegen.
Jeterine jetken kezde,
Kún eńkeıip shókken kezde,
Súrindi alyp áldeneden.
Ketti qulap, tura almady.
"Apa!" dedi jalǵyz ǵana,
Taý da basyp shóge berdi,
Apasy jas tóge berdi,
Otany úshin óldi bala.
Kim qaldy eken egilmegen,
Kim qaldy eken tógilmegen,
Kóz kórgennen Tolaǵaıdy.
Kúńirendi de anasyndaı,
Kún de baty sharasyzdaı,
Tún qap - qara shashyn jaıdy.
Aýysypty zaman talaı,
Atalǵaly taý - Tolaǵaı...
Sony úlkender ertegi etken,
Alypty taý basyp jatqan,
Ana sútin tas bop qatqan
Kóredi áli ótken, ketken.
Tolaǵaıdyń tóńireginde,
Tolqyndaǵan jelmen birge
Kók teńizdeı kók shalǵyny.
Alypty jurt ardaqtaıdy,
Alyp atyn bir ataıdy
Jylda jańbyr jaýǵan kúni.

İV. Jańa sabaqtan túsingenderin tekserý:
*Sózdikpen jumys
Otyz kúndik mereke - qazaqta úlken uzaq ýaqyt toılaǵan dástúr bolǵan. "Otyz kún oıyn, qyryq kún toıy" degen sóz sodan qalǵan.
Jaı oty - naızaǵaı
susy basty - aıbatynan seskendi
etken eńbek ushty jelge - paıdasy bolmady, zaıa ketti
Egilmegen - jylamaǵan
*Hronologıalyq kestemen jumys (ómir joly boıynsha tapsyrma)
1909 jyly 4 - aqpanda Qyzylorda qalasynda dúnıege kelgen
1995 jyly 23 – qyrkúıekte dúnıeden ótken.
1978 jyly «Tolaǵaı» ádebı ertegisi jazylǵan
1933jyly tuńǵysh jınaǵy «Jańa yrǵaq» jaryq kórgen.

50 shaqty kitaptyń avtory.

*"Tolaǵaı" ertegisinen teńeýlerdi taýyp, terip jazyńdar.
aq maraldaı, aımenen teń, jandaı, aq merýertteı, juldyzdaı, órtteı, Ajdahadaı, anasyndaı.
* Poemany satylaı keshendi taldaý
kim?
1. avtory
2. taqyryby
3. janr túri
4. ıdeıasy -
5. qurylysy:
a) shýmaq -
á) tarmaq -
b) býnaq -
v) býyn -
g) uıqas -
6. Kórkemdik ereksheligi:
1) epıtet -
2) metafora -
3) rıtorıkalyq suraq -

Ú. Jańa sabaqty qorytyndylaý:(qıma - qaǵazdardaǵy suraqtar)
1. Ertegi dastanǵa qandaı oqıǵa arqaý bolǵan?
2. Tolaǵaıdyń janashyrlyq, elge degen súıispenshilik sezimderi óz boıyńnan tabyla ma?
3. Shyǵarmanyń mazmunyn óz sózińmen qysqasha mazmundap ber.
4. Ertegini bólimderge bólip, ár bólimge at qoı.
5. Erteginiń qysqa mazmun - josparyn qur.
6. Tolaǵaıdy ádebı keıipker retinde sıpatta. (Dúnıege erekshe bolyp kelýi, minez - qulqy, erlik isteri, el esinde qalýy).
7. Tolaǵaı sekildi er bolý qolyńnan kele me? Alda - jalda jurt kúızelse sen ne ister ediń?
8. Tolaǵaıdy buryn oqyǵan keıipkerlermen salystyr!
Venn dıagramsy
Kerqula atty Kendebaı - Tolaǵaı

Sóz jumbaq
1. aýyz ádebıetiniń túri
2. Á. Tájibaev dúnıege kelgen qala
3. Islam dini uǵymynda kúlli ǵalamdy jaratýshy
4. Adamata jasaǵan eń alǵashqy adamnyń aty
5. Jańbyr úzilmeıtin óńir
6. Qurandy jattap, únemi esinde saqtaıtyn adamdar
7. Tolaǵaıdyń anasynyń aty
Sonymen balalar, Tolaǵaı - halyq armanynan týǵan keıipker eken. Ertegi ıdeıasy - el úshin, otan úshin sondaı erler týsa eken degen tilek, nıet. Tolaǵaıdyń taýdy kóterýi múmkin be? - joq, árıne,
- Senderge búgingi ertegi unady ma, balalar?
- ıá.
Úİ. Úı tapsyrmasyn berý:
Á. Tájibaevtyń ómir joly men Tolaǵaı ertegisin oqyp, mazmundaý.
Tolaǵaı ertegisinen unaǵan úzindisin jattaý.
Baǵalaý:
- Qazaq osy qonaq kelse kól - kósir,
At mingizip, jibek shapan jabatyn,- dep Q. Myrzalıev atamyz aıtqandaı senderge jabatyn shapanym búgingi alǵan baǵalaryń dep esepteńder.