Shákárim Qudaıberdiuly «Qalqaman - Mamyr» dastany
Taqyryby: Shákárim Qudaıberdiuly «Qalqaman - Mamyr» dastany.
Sabaqtyń maqsaty:
a) Bilimdilik: hıkaıattyń mazmunyn uǵyndyrý arqyly Qalqaman, Kókenaı áreketine eki túrli kózqarasty baǵa berý, dastannyń shyǵý tarıhyna toqtalý;
á) Damytýshylyq: oqýshynyń oı erkindigin, estetıkalyq sezimin oıatý, qysqasha mazmundatý arqyly til damytý, sóıleý mádenıetin qalyptastyrý, suraqtar arqyly oqýshy belsendiligin arttyrý, ózdiginen bilim alýǵa baýlý;
b) Tárbıelik: oqýshylardy poemadaǵy keıipkerlerdiń jaqsy minez - qulyq, oryndy is - áreketterin taldaý arqyly adamgershilik, meırimdilik, qamqorlyq jasaýǵa baýlý;
Sabaqtyń qurylymy:
1. Uıymdastyrý kezeńi. Oqýshylardy túgendeý, oqý quraldaryn tekserý, synypty topqa bólý, ótken sabaqta berilgen materıaldardy suraý, tekserý, bekitý.
Sabaqtyń túri: aralas sabaq
Sabaqtyń ádisteri: mátinmen jumys, pikir aıtý, suraq - jaýap, sahnalandyrylǵan kórinis, suraqtar arqyly problemalyq jaǵdaı týǵyzý.
Kórnekiligi: Aqyn portreti, ınteraktıvti taqta, kitap kórmesi
Formasy: ujymdyq, toptyq, jeke
Pánaralyq baılanys: tarıh, geografıa
Muǵalimniń kirispe sózi
1. Ótken sabaqty qorytyndylaý úshin Shákárim kim? degen saýal boıynsha klaster jazǵyzý
2. Suraqtar qoıý arqyly Shákárim týraly ózdiginen oqyp kelgen bilimderin tekserý
Suraq: Balalar, qazaq ádebıeti tarıhynda Abaıdan keıingi tulǵaly aqyn atanǵan Shákárim týraly kim ne biledi?
Muǵalim: Durys. Shákárimniń ómir deregi týraly taǵy kim tolyqtyrady?
Shákárimniń ómir deregi týraly estelik tyńdatý
Muǵalim: Óte jaqsy. Óte qyzyqty estelik aıttyń, sonymen Shákárimniń aqyndyq bulaǵynyń kózin ashqan kim eken, balalar?
Slaıdtan Qunanbaı shejiresin kórsetý
Muǵalim: Óte durys aıttyń. Belgili ǵalym Qaıym Muhamedhanovtyń sózimen aıtsaq: Uly aqyn dúnıeden qaıtqan soń halyq Shákárimdi ekinshi Abaıymyz dep tanyp, erekshe qurmettegen. Bul pikir Shákárimdeı darynǵa halyq tarapynan berilgen ádil baǵa. Abaı da dananyń aqyndyq dástúrin zańdy túrde jemisti jalǵastyrǵan ol ózi ómir súrgen kúrdeli kezeńniń ashshy shyndyǵyn óz týyndylarynda tap basyp sýretteı bildi. Sol shyǵarmanyń biri ózderińniń mazmunymen tanysyp kelip otyrǵan Qalmaqan – Mamyr dastany.
Oqýlyqpen jumys júrgizý.
Mátindi mánerlep oqý. Úsh toptan úsh oqýshyǵa Qalqaman men Mamyrdyń sózin tapqyzyp oqytý
Sózdik jumysy. Kitaptaǵy qıyn sózderdi dápterge jazdyryp, túsindirý
Bastańǵy
Erkek - shora
Tobyqty
Jyrdyń taqyrybyna toqtalý, mazmunyn ashý.
Muǵalim: Balalar, úıde jyrdyń mazmunymen tanysyp keldińder. Jyrdyń shyǵý tarıhyna toqtala otyryp, jyrdaǵy basty oqıǵalarǵa nazar aýdaryp, mazmundap kóreıik.
1722 jyly Syr boıyn jaılaǵan qalyń Tobyqty rýy ishindegi tarıhı oqıǵa. Demek, bul oqıǵa Shákárimniń óz rýy ishindegi tarıhı derek. Shyǵarma eki jastyń tragedıasymen órbise, 1723 jylǵy tarıhı qazaq soryna bitken «aqtaban shubyryndy» oqıǵasymen aıaqtalady.
Bul poemany aqyn tarıhı hıkaıa dep ataǵan. Óıtkeni dastannyń oqıǵasy aqtaban shubyryndy zamanynda ótedi. Poemanyń alǵashqy shýmaqtarynda Ánet baba, Mámbeteı, Qalqaman, Mamyr, Kókenaı esimderi atalyp tanystyrylady.
Muǵalim: Ánet baba, Mámbeteılerdi aqyn kim dep tanystyrady, olardyń Qalqaman men Mamyrǵa qandaı týysqandyq qatysy bar?
Slaıdtan Tobyqty shejiresin kórsetý
Muǵalim:. Al endi dastanda Mamyr, Qalqaman beıneleri qalaı sýretteledi?
Muǵalim: Jyr jelisi boıynsha osy eki jasty jaqyndastyratyn bir tosyn oqıǵa bolady. Kim aıtady eken?
Muǵalim: Bastańǵy degen ne?
Kelesi kezekti Qalqaman men Mamyrdyń áńgimesine bereıik.
Eki oqýshy rólge bólip, jyrdan úzindi oqıdy.
Muǵalim: Mine balalar, Qalqaman men Mamyrdyń arasyndaǵy syrdy tyńdadyq. Neni túsindik? Ne uqtyq?
Kórinis:
Ánet baba oılanyp otyr.
Oljaı: O, qasıetińnen aınalaıyn, Ánet babam! Qapy qaldyq.
Ánet: O, qudaıym. Óziń saqtaı kór. Júrisiń sýyt, ne habarmen keldiń?
Oljaı: Qıyn sharýa bolyp tur. Balam Qalqaman Mamyrdy alyp qashyp keldi. Tobyqty jaqynnan qyz almaýshy edi. Nendeı aqyl beresiń, baba!
Ánet: O, qudaıym! Bir sorǵa dýshar qylaıyn degeniń be? Túsimde bir jaman tús kórip edim. Ne joryrymdy bilmeı otyr edim. O, toba! Qatelesesiń - aý. Bitispeıtin bir iske kez boldym - aý, balam. Kókenaıdyń minezi qatal edi. Keshire alarma eken?
Sosyn Oljaıǵa:
Ýa, Oljaı, bolar is boldy. Tobyqtyǵa habar qyl. Maldy aıamasyn. Mámbeteıdiń kómeıin malmen tyǵyndasyn.
Oljaı: Qup bolady, baba! Aıtqanyńdy qalyń Tobyqtyǵa jetkizemin.
Muǵalim: Osy kórinisten kimniń beınesin tanydyńdar? Minezdeme berińder
Muǵalim: Olaı bolsa, minezdeme degen ne?
Muǵalim: Iá, balalar ómir – kúres, onyń aıdynynda meırimdilik pen qatygezdik, jaqsylyq pen jamandyq sıaqty kereǵar uǵymdar kezektesip jatady. Sonyń dáleli myna bir kórinis.
Kórinis:
Qyz – kelinshekterimen Mamyr kele jatady.
Birinshi qyz: Mamyr - aý, aýylǵa da kelip qaldyq. Myna qyrdyń asty seniń aýylyń.
Ekinshi qyz: Iá, aýylyńdy da saǵynǵan shyǵarsyń.
Mamyr: ıá, saǵyndym ǵoı. Qaıran meniń týǵan aýylym. Samal jelińdi
saǵyndym - aý. Jupar ańqyǵan kók shóbińdi saǵyndym.
Jeńgesi: O, jasaǵan, myna kele jatqan Erkejanym ba? Qudaı - aý seni de kóretin kún bolady eken - aý!
Mamyr: Iá, jeńeshe, týǵan jerdiń qadirin uzatylǵan qyz bilmegende kim bilsin. Saǵyndyq qoı, týǵan jerdiń qasıetti topyraǵyn.
Jeńgesi: Iá, qaraǵym - aı! Qaıtsin - aı, endi! Júre ǵoı qarǵam, úı jaqqa. Sol kezde qara kıimdi Kókenaı shyǵady.
- Áı, qoıshy bala, anaý kele jatqan top kimder? Aıt, janyńnyń barynda.
Qoıshy: Ol Mamyr kókem ǵoı, tórkindep kele jatqan.
Kókenaı: Ah, júziqara! Uıalmaı aýylǵa kele jatqanyn qara. Seniń qunyń bir oq qana. Áı, essiz, malǵundar. Bylaı ketińder, ana júzi qaranyń qasynan. Bylaı turyńdar, eger ólgileriń kelmese. Qazir atamyn, atańa nálet júzi qarany! (Mamyr júregin ustap qulaıdy).
Mamyr:
O, Alla janym!
Kókenaı, qarǵamaımyn seni. Aqtyq sózimdi tyńda. Meniń isim aq. Jazyǵym tek Qalqamandy súıgenim. Senen óler aldyndaǵy aqtyq tilegim. Qalqamandy óltire kórme. Obalyna qalma jazyqsyz jannyń. Moınyńa bir qan júktegeniń jeter. Óltire kórme Qalqamandy.
Qalqaman, qosh aman bol! (Sahna jabylady).
Muǵalim: Balalar, ózderiń jańa ǵana Kónenaı qatygezdiginiń kýási boldyńdar.
Mamyrdy aıamaı, qanyn júktegen Kókenaı Mamyrdyń aqtyq sózinen soń óz áreketin toqtatty ma?
Muǵalim: Sonymen, balalar, jyr oqıǵasy nemen aıaqtalady?
Kestemen jumys.
Endi keıipkerler taǵdyryna tereń úńileıikshi. Basty keıipkerler týraly óz pikirimizdi ashyq aıtyp mynadaı suraqtar boıynsha pikirtalas uıymdastyraıyq.
1. Qalqaman men Mamyrdyń qosylǵany durys pa, burys pa?
Jınaqtaýshy top.
Iá, men Qalqaman men Mamyrdyń qosylǵany durys deımin. Olar – adal mahabbat ıeleri. Birin – biri qatty súıedi. Mamyr óler aldynda da óziniń Qalqamanǵa degen mahabbatyn dáleldep ketti. Ózi ólse de Qalqamannyń tiri qalýyn armandady, baqyt tiledi. Sondyqtan men ekeýiniń qosylǵanyn durys dep oılaımyn.
Dattaýshy top: Joq, bul pikirge qosyla almaımyn. Olar birin – biri unatsa da, sezimdi aqylǵa jeńdirý kerek edi. Óıtkeni, olar birinshiden, ata saltyn buzdy. Ol kezde ata saltyn oryndamaı, bata buzǵan adamdy jazalaǵan. Ekinshiden, olar ózara aǵaıyndy, týys adamnyń balalary. Sondyqtan olar qazaqta jeti ataǵa jetpeı qyz almaý degen qaǵıdany, zańdy buzdy. Sondyqtan ata - dástúrin buzyp otyrǵan ekeýin aıyptaımyn.
Jaqtaýshy top: Qalqaman men Mamyrdy qosylýy durys emes, Óıtkeni olar ózara týystas adamdar.
2. Kókenaı áreketin qalaı baǵalaısyńdar? Jyrda Kókenaı batyr dep sýretteledi, onyń batyrlyq áreketi jyrda kórine me?
Jınaqtaýshy top: Erte kezde kináli adamdardyń aıyptaıtyn arnaýly zań oryndary bolmaǵan. Jazasyn óteý úshin jatatyn túrmeler de bolmaǵan. Sondyqtan el bıleýshi adamdar, ıaǵnı ár rýdyń Ánet, Qalqaman sıaqty kósemderi dalalyq sot jasap, ózderinshe úkim shyǵaryp otyrǵan. Kókenaı - óz zamanynyń salt - dástúrin berik ustaǵan adam. Sondyqtan onyń Mamyrdy, Qalqamandy jazalaýy durys dep oılaımyn.
Sondyqtan Kókenaı Mamyrdy jazalamasa, keleshekte taǵy týysqan adamdar qosylyp qoıýy múmkin edi. Sondyqtan bolashaqta jastarǵa sabaq bolsyn dep osyndaı qatygezdikke bardy dep oılaımyn.
Jaqtaýshy top: Kókenaıdyń áreketi durys.
Dattaýshy top:
Kókenaı - óz zamanynyń qatygez adamy. Ol eki jastyń arasyndaǵy tikenek sıaqty. Birin - biri unatqan eki jastyń obalyna qaldy. Mamyr da, Qalqaman da ólim jazasyna kesetindeı eshteńe búldirgen joq. Olar – adal mahabbat ıeleri. Oǵan dálel Qalqamannyń myna sózi:
Mamyr – aý, aıtyp tursyń áldeneni,
Sharıǵat qosady eken nemereni.
Qaıǵy oılap jaman yrym aıta berme,
Alańsyz súıgen bolsań anyq meni.
Osylaı birin – birine úzdikken eki ǵashyqty aıyrǵan Kókenaı áreketin men aıyptaımyn. Kókenaı – eski salt – sananyń adamy, ol oqymaǵan qarańǵy adam.
Jyrda Kókenaı batyr dep atalady. Biraq onyń batyrlyǵy eshqandaı epızodta joq. Myltyqsyz, qarýsyz qyz, jigitti óltirý – batyrlyq emes. Ol baryp turǵan qorqaqtyq. Adal, uly mahabbattan qoryqqan dep túsinemin.
3. Qalqamannyń el ortasynan ketkeni durys pa? Terispe?
Jınaqtaýshy top: Qalqaman qazaq halqynyń sol kezdegi salt - dástúrin buzdy.
Birinshiden, Mamyrdyń atastyrylyp qoıǵan jeriniń batasyn buzdy. Ekinshiden, ózimen jaqyn týysqan adamnyń qyzyn aldy. Sondyqtan el birligi buzyldy, daý – janjal kóbeıdi. Osy sebepten Qalqamannyń kózge kúıik bolmaı, alysqa ketkeni durys.
Jaqtaýshy top: Qalqaman ózin oqqa baılap bergen týysqandaryn keshire almady. Elinde júrgen soń Mamyrdyń qaıǵysyn da umyta almady. Sondyqtan el ishinen ketkeni durys deımin.
Dattaýshy top: Men Qalqamannyń elden ketýin qalamaımyn. Týystary, Ánet baba ol úshin qatty qınaldy. Ony ólim jazasyna kesken - Mámbeteıler. Sondyqtan jekpe – jekte aman qalǵan soń, elinde qalýy kerek edi.
Qalqaman elden bezip, ózin kórsetti. Ony elden eshkim qýǵan joq. Ol ókpelese tek Kókenaıǵa ǵana ókpeleýi kerek edi. Elde júrip Kókenaıǵa qarsy kúsh kósetýi kerek edi. Mamyrdy shyn júregimen súıetinin, óziniń adal mahabbat ıesi ekenin dáleldep, ózi úshin ólip ketken Mamyrǵa umytylmastaı etip eskertkish munara ornatýy kerek edi. Mysaly Aısha bıbige eskertkish ornatqan Qarahan batyr sıaqty. Sondyqtan onyń elden ketkeni durys emes dep oılaımyn.
Muǵalim: Iá, balalar árqaısyń óz pikirlerińdi dáleldep aıtyp shyqtyńdar. Qalqaman men Mamyrdyń qosylýy durys, teris dep kesip aıtý qıyn. Ol zaman áıel zatyn qor etken, buǵaýda ustap, malǵa satqan zaman, sondyqtan erkindikke umtylǵan Qalqaman Mamyr júrek qalaýyn maqsat ete bilgen, adal mahabbatqa júgindire bilgen. Shákárimniń da maqsaty sol. Ol da óz zamanynyń qatań qaǵıdasyna narazy, qarsy.
Al, Kókenaı beınesine keletin bolsaq, óz zamanynyń zańyn buljytpaı oryndaıtyn, odan basqa bilimi joq dońaıbat el aǵasy. Shash al dese bas alatyn qatal, qatygez. Ejelden kele jatqan ata - baba dástúrin buzdy dep jazyqsyz Mamyrdy qurbandyqqa shaldy. Eger Kókenaıdyń eń qurmasa dinı saýaty bolsa, adam qanyn moınyna júktemes edi, adam qanynyń salmaǵyn biler edi.
Al Qalqamannyń eline ókpelep ketýi durys dep jatyrmyz, al shynaıy mahabbat turǵysynan qarasaq, el ishinde qalyp Mamyrdyń basyna umytylmastaı eskertkish qoısa, nur ústine nur bolar edi - aý.
Ne desek te eki toptyń da naqty jaýaptaryna men yrzamyn. Basty maqsat - Qalqaman – Mamyr oqıǵasynan ǵıbrat alý.
Myna rebýsty sheshsek, maqal shyǵady
Sabaqtan alar tálimimiz:
« Ata salttan attaýǵa bolmas,
Júrek qalaýyn tastaýǵa bolmas».
Oqýshylardyń bilimin baǵalaý.
Úı tapsyrmasy: İ-topqa Shyǵarma «Eger men Qalqaman bolsam...»
İİ topqa Jyrǵa kompozısıalyq taldaý jasaý
İİİ topqa Jyrdaǵy jaǵymsyz, jaǵymdy keıipkerlerge minezdeme jazyp kelý
Sabaqtyń sońynda Shákárimniń «Bul án burynǵy ánnen ózgerek» ánin oryndaýmen aıaqtalady.
Sabaqtyń maqsaty:
a) Bilimdilik: hıkaıattyń mazmunyn uǵyndyrý arqyly Qalqaman, Kókenaı áreketine eki túrli kózqarasty baǵa berý, dastannyń shyǵý tarıhyna toqtalý;
á) Damytýshylyq: oqýshynyń oı erkindigin, estetıkalyq sezimin oıatý, qysqasha mazmundatý arqyly til damytý, sóıleý mádenıetin qalyptastyrý, suraqtar arqyly oqýshy belsendiligin arttyrý, ózdiginen bilim alýǵa baýlý;
b) Tárbıelik: oqýshylardy poemadaǵy keıipkerlerdiń jaqsy minez - qulyq, oryndy is - áreketterin taldaý arqyly adamgershilik, meırimdilik, qamqorlyq jasaýǵa baýlý;
Sabaqtyń qurylymy:
1. Uıymdastyrý kezeńi. Oqýshylardy túgendeý, oqý quraldaryn tekserý, synypty topqa bólý, ótken sabaqta berilgen materıaldardy suraý, tekserý, bekitý.
Sabaqtyń túri: aralas sabaq
Sabaqtyń ádisteri: mátinmen jumys, pikir aıtý, suraq - jaýap, sahnalandyrylǵan kórinis, suraqtar arqyly problemalyq jaǵdaı týǵyzý.
Kórnekiligi: Aqyn portreti, ınteraktıvti taqta, kitap kórmesi
Formasy: ujymdyq, toptyq, jeke
Pánaralyq baılanys: tarıh, geografıa
Muǵalimniń kirispe sózi
1. Ótken sabaqty qorytyndylaý úshin Shákárim kim? degen saýal boıynsha klaster jazǵyzý
2. Suraqtar qoıý arqyly Shákárim týraly ózdiginen oqyp kelgen bilimderin tekserý
Suraq: Balalar, qazaq ádebıeti tarıhynda Abaıdan keıingi tulǵaly aqyn atanǵan Shákárim týraly kim ne biledi?
Muǵalim: Durys. Shákárimniń ómir deregi týraly taǵy kim tolyqtyrady?
Shákárimniń ómir deregi týraly estelik tyńdatý
Muǵalim: Óte jaqsy. Óte qyzyqty estelik aıttyń, sonymen Shákárimniń aqyndyq bulaǵynyń kózin ashqan kim eken, balalar?
Slaıdtan Qunanbaı shejiresin kórsetý
Muǵalim: Óte durys aıttyń. Belgili ǵalym Qaıym Muhamedhanovtyń sózimen aıtsaq: Uly aqyn dúnıeden qaıtqan soń halyq Shákárimdi ekinshi Abaıymyz dep tanyp, erekshe qurmettegen. Bul pikir Shákárimdeı darynǵa halyq tarapynan berilgen ádil baǵa. Abaı da dananyń aqyndyq dástúrin zańdy túrde jemisti jalǵastyrǵan ol ózi ómir súrgen kúrdeli kezeńniń ashshy shyndyǵyn óz týyndylarynda tap basyp sýretteı bildi. Sol shyǵarmanyń biri ózderińniń mazmunymen tanysyp kelip otyrǵan Qalmaqan – Mamyr dastany.
Oqýlyqpen jumys júrgizý.
Mátindi mánerlep oqý. Úsh toptan úsh oqýshyǵa Qalqaman men Mamyrdyń sózin tapqyzyp oqytý
Sózdik jumysy. Kitaptaǵy qıyn sózderdi dápterge jazdyryp, túsindirý
Bastańǵy
Erkek - shora
Tobyqty
Jyrdyń taqyrybyna toqtalý, mazmunyn ashý.
Muǵalim: Balalar, úıde jyrdyń mazmunymen tanysyp keldińder. Jyrdyń shyǵý tarıhyna toqtala otyryp, jyrdaǵy basty oqıǵalarǵa nazar aýdaryp, mazmundap kóreıik.
1722 jyly Syr boıyn jaılaǵan qalyń Tobyqty rýy ishindegi tarıhı oqıǵa. Demek, bul oqıǵa Shákárimniń óz rýy ishindegi tarıhı derek. Shyǵarma eki jastyń tragedıasymen órbise, 1723 jylǵy tarıhı qazaq soryna bitken «aqtaban shubyryndy» oqıǵasymen aıaqtalady.
Bul poemany aqyn tarıhı hıkaıa dep ataǵan. Óıtkeni dastannyń oqıǵasy aqtaban shubyryndy zamanynda ótedi. Poemanyń alǵashqy shýmaqtarynda Ánet baba, Mámbeteı, Qalqaman, Mamyr, Kókenaı esimderi atalyp tanystyrylady.
Muǵalim: Ánet baba, Mámbeteılerdi aqyn kim dep tanystyrady, olardyń Qalqaman men Mamyrǵa qandaı týysqandyq qatysy bar?
Slaıdtan Tobyqty shejiresin kórsetý
Muǵalim:. Al endi dastanda Mamyr, Qalqaman beıneleri qalaı sýretteledi?
Muǵalim: Jyr jelisi boıynsha osy eki jasty jaqyndastyratyn bir tosyn oqıǵa bolady. Kim aıtady eken?
Muǵalim: Bastańǵy degen ne?
Kelesi kezekti Qalqaman men Mamyrdyń áńgimesine bereıik.
Eki oqýshy rólge bólip, jyrdan úzindi oqıdy.
Muǵalim: Mine balalar, Qalqaman men Mamyrdyń arasyndaǵy syrdy tyńdadyq. Neni túsindik? Ne uqtyq?
Kórinis:
Ánet baba oılanyp otyr.
Oljaı: O, qasıetińnen aınalaıyn, Ánet babam! Qapy qaldyq.
Ánet: O, qudaıym. Óziń saqtaı kór. Júrisiń sýyt, ne habarmen keldiń?
Oljaı: Qıyn sharýa bolyp tur. Balam Qalqaman Mamyrdy alyp qashyp keldi. Tobyqty jaqynnan qyz almaýshy edi. Nendeı aqyl beresiń, baba!
Ánet: O, qudaıym! Bir sorǵa dýshar qylaıyn degeniń be? Túsimde bir jaman tús kórip edim. Ne joryrymdy bilmeı otyr edim. O, toba! Qatelesesiń - aý. Bitispeıtin bir iske kez boldym - aý, balam. Kókenaıdyń minezi qatal edi. Keshire alarma eken?
Sosyn Oljaıǵa:
Ýa, Oljaı, bolar is boldy. Tobyqtyǵa habar qyl. Maldy aıamasyn. Mámbeteıdiń kómeıin malmen tyǵyndasyn.
Oljaı: Qup bolady, baba! Aıtqanyńdy qalyń Tobyqtyǵa jetkizemin.
Muǵalim: Osy kórinisten kimniń beınesin tanydyńdar? Minezdeme berińder
Muǵalim: Olaı bolsa, minezdeme degen ne?
Muǵalim: Iá, balalar ómir – kúres, onyń aıdynynda meırimdilik pen qatygezdik, jaqsylyq pen jamandyq sıaqty kereǵar uǵymdar kezektesip jatady. Sonyń dáleli myna bir kórinis.
Kórinis:
Qyz – kelinshekterimen Mamyr kele jatady.
Birinshi qyz: Mamyr - aý, aýylǵa da kelip qaldyq. Myna qyrdyń asty seniń aýylyń.
Ekinshi qyz: Iá, aýylyńdy da saǵynǵan shyǵarsyń.
Mamyr: ıá, saǵyndym ǵoı. Qaıran meniń týǵan aýylym. Samal jelińdi
saǵyndym - aý. Jupar ańqyǵan kók shóbińdi saǵyndym.
Jeńgesi: O, jasaǵan, myna kele jatqan Erkejanym ba? Qudaı - aý seni de kóretin kún bolady eken - aý!
Mamyr: Iá, jeńeshe, týǵan jerdiń qadirin uzatylǵan qyz bilmegende kim bilsin. Saǵyndyq qoı, týǵan jerdiń qasıetti topyraǵyn.
Jeńgesi: Iá, qaraǵym - aı! Qaıtsin - aı, endi! Júre ǵoı qarǵam, úı jaqqa. Sol kezde qara kıimdi Kókenaı shyǵady.
- Áı, qoıshy bala, anaý kele jatqan top kimder? Aıt, janyńnyń barynda.
Qoıshy: Ol Mamyr kókem ǵoı, tórkindep kele jatqan.
Kókenaı: Ah, júziqara! Uıalmaı aýylǵa kele jatqanyn qara. Seniń qunyń bir oq qana. Áı, essiz, malǵundar. Bylaı ketińder, ana júzi qaranyń qasynan. Bylaı turyńdar, eger ólgileriń kelmese. Qazir atamyn, atańa nálet júzi qarany! (Mamyr júregin ustap qulaıdy).
Mamyr:
O, Alla janym!
Kókenaı, qarǵamaımyn seni. Aqtyq sózimdi tyńda. Meniń isim aq. Jazyǵym tek Qalqamandy súıgenim. Senen óler aldyndaǵy aqtyq tilegim. Qalqamandy óltire kórme. Obalyna qalma jazyqsyz jannyń. Moınyńa bir qan júktegeniń jeter. Óltire kórme Qalqamandy.
Qalqaman, qosh aman bol! (Sahna jabylady).
Muǵalim: Balalar, ózderiń jańa ǵana Kónenaı qatygezdiginiń kýási boldyńdar.
Mamyrdy aıamaı, qanyn júktegen Kókenaı Mamyrdyń aqtyq sózinen soń óz áreketin toqtatty ma?
Muǵalim: Sonymen, balalar, jyr oqıǵasy nemen aıaqtalady?
Kestemen jumys.
Endi keıipkerler taǵdyryna tereń úńileıikshi. Basty keıipkerler týraly óz pikirimizdi ashyq aıtyp mynadaı suraqtar boıynsha pikirtalas uıymdastyraıyq.
1. Qalqaman men Mamyrdyń qosylǵany durys pa, burys pa?
Jınaqtaýshy top.
Iá, men Qalqaman men Mamyrdyń qosylǵany durys deımin. Olar – adal mahabbat ıeleri. Birin – biri qatty súıedi. Mamyr óler aldynda da óziniń Qalqamanǵa degen mahabbatyn dáleldep ketti. Ózi ólse de Qalqamannyń tiri qalýyn armandady, baqyt tiledi. Sondyqtan men ekeýiniń qosylǵanyn durys dep oılaımyn.
Dattaýshy top: Joq, bul pikirge qosyla almaımyn. Olar birin – biri unatsa da, sezimdi aqylǵa jeńdirý kerek edi. Óıtkeni, olar birinshiden, ata saltyn buzdy. Ol kezde ata saltyn oryndamaı, bata buzǵan adamdy jazalaǵan. Ekinshiden, olar ózara aǵaıyndy, týys adamnyń balalary. Sondyqtan olar qazaqta jeti ataǵa jetpeı qyz almaý degen qaǵıdany, zańdy buzdy. Sondyqtan ata - dástúrin buzyp otyrǵan ekeýin aıyptaımyn.
Jaqtaýshy top: Qalqaman men Mamyrdy qosylýy durys emes, Óıtkeni olar ózara týystas adamdar.
2. Kókenaı áreketin qalaı baǵalaısyńdar? Jyrda Kókenaı batyr dep sýretteledi, onyń batyrlyq áreketi jyrda kórine me?
Jınaqtaýshy top: Erte kezde kináli adamdardyń aıyptaıtyn arnaýly zań oryndary bolmaǵan. Jazasyn óteý úshin jatatyn túrmeler de bolmaǵan. Sondyqtan el bıleýshi adamdar, ıaǵnı ár rýdyń Ánet, Qalqaman sıaqty kósemderi dalalyq sot jasap, ózderinshe úkim shyǵaryp otyrǵan. Kókenaı - óz zamanynyń salt - dástúrin berik ustaǵan adam. Sondyqtan onyń Mamyrdy, Qalqamandy jazalaýy durys dep oılaımyn.
Sondyqtan Kókenaı Mamyrdy jazalamasa, keleshekte taǵy týysqan adamdar qosylyp qoıýy múmkin edi. Sondyqtan bolashaqta jastarǵa sabaq bolsyn dep osyndaı qatygezdikke bardy dep oılaımyn.
Jaqtaýshy top: Kókenaıdyń áreketi durys.
Dattaýshy top:
Kókenaı - óz zamanynyń qatygez adamy. Ol eki jastyń arasyndaǵy tikenek sıaqty. Birin - biri unatqan eki jastyń obalyna qaldy. Mamyr da, Qalqaman da ólim jazasyna kesetindeı eshteńe búldirgen joq. Olar – adal mahabbat ıeleri. Oǵan dálel Qalqamannyń myna sózi:
Mamyr – aý, aıtyp tursyń áldeneni,
Sharıǵat qosady eken nemereni.
Qaıǵy oılap jaman yrym aıta berme,
Alańsyz súıgen bolsań anyq meni.
Osylaı birin – birine úzdikken eki ǵashyqty aıyrǵan Kókenaı áreketin men aıyptaımyn. Kókenaı – eski salt – sananyń adamy, ol oqymaǵan qarańǵy adam.
Jyrda Kókenaı batyr dep atalady. Biraq onyń batyrlyǵy eshqandaı epızodta joq. Myltyqsyz, qarýsyz qyz, jigitti óltirý – batyrlyq emes. Ol baryp turǵan qorqaqtyq. Adal, uly mahabbattan qoryqqan dep túsinemin.
3. Qalqamannyń el ortasynan ketkeni durys pa? Terispe?
Jınaqtaýshy top: Qalqaman qazaq halqynyń sol kezdegi salt - dástúrin buzdy.
Birinshiden, Mamyrdyń atastyrylyp qoıǵan jeriniń batasyn buzdy. Ekinshiden, ózimen jaqyn týysqan adamnyń qyzyn aldy. Sondyqtan el birligi buzyldy, daý – janjal kóbeıdi. Osy sebepten Qalqamannyń kózge kúıik bolmaı, alysqa ketkeni durys.
Jaqtaýshy top: Qalqaman ózin oqqa baılap bergen týysqandaryn keshire almady. Elinde júrgen soń Mamyrdyń qaıǵysyn da umyta almady. Sondyqtan el ishinen ketkeni durys deımin.
Dattaýshy top: Men Qalqamannyń elden ketýin qalamaımyn. Týystary, Ánet baba ol úshin qatty qınaldy. Ony ólim jazasyna kesken - Mámbeteıler. Sondyqtan jekpe – jekte aman qalǵan soń, elinde qalýy kerek edi.
Qalqaman elden bezip, ózin kórsetti. Ony elden eshkim qýǵan joq. Ol ókpelese tek Kókenaıǵa ǵana ókpeleýi kerek edi. Elde júrip Kókenaıǵa qarsy kúsh kósetýi kerek edi. Mamyrdy shyn júregimen súıetinin, óziniń adal mahabbat ıesi ekenin dáleldep, ózi úshin ólip ketken Mamyrǵa umytylmastaı etip eskertkish munara ornatýy kerek edi. Mysaly Aısha bıbige eskertkish ornatqan Qarahan batyr sıaqty. Sondyqtan onyń elden ketkeni durys emes dep oılaımyn.
Muǵalim: Iá, balalar árqaısyń óz pikirlerińdi dáleldep aıtyp shyqtyńdar. Qalqaman men Mamyrdyń qosylýy durys, teris dep kesip aıtý qıyn. Ol zaman áıel zatyn qor etken, buǵaýda ustap, malǵa satqan zaman, sondyqtan erkindikke umtylǵan Qalqaman Mamyr júrek qalaýyn maqsat ete bilgen, adal mahabbatqa júgindire bilgen. Shákárimniń da maqsaty sol. Ol da óz zamanynyń qatań qaǵıdasyna narazy, qarsy.
Al, Kókenaı beınesine keletin bolsaq, óz zamanynyń zańyn buljytpaı oryndaıtyn, odan basqa bilimi joq dońaıbat el aǵasy. Shash al dese bas alatyn qatal, qatygez. Ejelden kele jatqan ata - baba dástúrin buzdy dep jazyqsyz Mamyrdy qurbandyqqa shaldy. Eger Kókenaıdyń eń qurmasa dinı saýaty bolsa, adam qanyn moınyna júktemes edi, adam qanynyń salmaǵyn biler edi.
Al Qalqamannyń eline ókpelep ketýi durys dep jatyrmyz, al shynaıy mahabbat turǵysynan qarasaq, el ishinde qalyp Mamyrdyń basyna umytylmastaı eskertkish qoısa, nur ústine nur bolar edi - aý.
Ne desek te eki toptyń da naqty jaýaptaryna men yrzamyn. Basty maqsat - Qalqaman – Mamyr oqıǵasynan ǵıbrat alý.
Myna rebýsty sheshsek, maqal shyǵady
Sabaqtan alar tálimimiz:
« Ata salttan attaýǵa bolmas,
Júrek qalaýyn tastaýǵa bolmas».
Oqýshylardyń bilimin baǵalaý.
Úı tapsyrmasy: İ-topqa Shyǵarma «Eger men Qalqaman bolsam...»
İİ topqa Jyrǵa kompozısıalyq taldaý jasaý
İİİ topqa Jyrdaǵy jaǵymsyz, jaǵymdy keıipkerlerge minezdeme jazyp kelý
Sabaqtyń sońynda Shákárimniń «Bul án burynǵy ánnen ózgerek» ánin oryndaýmen aıaqtalady.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Rasıonal bólshekterdi qosý jáne azaıtý
