InfoHub Logo

Aǵaıyndy Karamazovtar. II

Roman

İ

Aýdarǵan Nıaz Syzdyqov

Sizderge aqıqatyn, shyndyǵyn aıtamyn: eger bıdaıdyń dáni jerge túsken soń ólmese, onda ol sol jalǵyz dán kúıi qalmaq; al eger ólse, onda ol bitik ónimin bermek.

(Ioan injili, XII taraý, 24-bet)

Anna Grıgorevna Dostoevskaıaǵa arnaımyn

AVTORDAN

Keıipkerim Alekseı Fedorovıch Karamazovtyń ómir jolyn baıandaǵaly otyrsam da, ishimde azdaǵan kúmánim de joq emes. Alekseı Fedorovıchti keıipkerim dep ataǵanmen, onyń áste kemeńger kisi emesin bilemin, sondyqtan da: keıipker etip alarlyqtaı onyń qandaı keremet qasıeti bar edi? Ol sonshama ne istep edi? Ony kim biledi, ol qandaı isimen áıgili boldy? Onyń ómirine qatysty derekterdi zertteýge men, oqyrman, nelikten ýaqytymdy zaıa ketirýim kerek? — degen sıaqty saýaldardyń týmaı qalmaıtyndyǵyn kúni buryn sezip otyrmyn.

Súrindirse — sońǵy saýal súrindirer deımin, óıtkeni men oǵan: "Muny, bálkim, romannan ózderińiz oqyp bilersizder", — dep qana jaýap bere alamyn ǵoı. Al eger romandy oqyp shyqqan soń, odan ǵajap derlik eshteńe tappasa she, meniń Alekseı Fedorovıchimniń keremet degen qasıetterin baıqamasa she? Bulaı deıtinim, solaı bolarym kúni buryn sezip, qapalanyp ta otyrmyn. Menińshe, ol ǵajap jan, alaıda, muny oqyrmanǵa dáleldep úlgere alar ma ekem dep taǵy da qatty kúdiktene berem. Gáp mynada bolyp turǵany: ol, bálkim, qaıratker de shyǵar, biraq óli aıqyn tulǵalanbaǵan, dúmbilezdeý qaıratker bolar. Sonan soń, bul zamanda jurttan pálendeı bir jarqyraǵan aıqyndyqty talap etýdiń ózi ábestik sekildi. Sirá, bir-aq nárse kúmánsyz: ol túsiniksiz jan, tipti júrgen bir ápendi dese de bolar. Áıtse de, ásirese jurttyń bári jekelegen erekshelikterdiń basyn biriktirip, myna japatarmaǵaı paryqsyzdyqtan qandaı da bir jalpyǵa ortaq paryq-paıym izdep tabýǵa jantalasyp jatqanda, ápendilik pen túsiniksizdiktiń nazar salýǵa turarlyqtaı bolǵanynan góri, tıgizetin zıany kóp pe deımin. Ápendilik kóp rette daralaný men oqshaýlaný ǵoı. Solaı emes pe?

Al eger sizder meniń osy sońǵy pikirimmen kelispeı: "Olaı emes" nemese "Dáıim olaı bola bermeıdi" deseńizder, onda keıipkerim dep otyrǵan Alekseı Fedorovıchtiń mańyz-maǵynasyna meniń tipti janym marqaıyp qalýy da múmkin. Óıtkeni ápendilik "dáıim" daralaný men oqshaýlaný bola bermeıtini bylaı tursyn, qaıta, munyń kerisinshe, keıde bir tutastyqtyń ózegin tek sol ǵana boıynda saqtaǵandaı, al onymen zamandas adamdardyń bári qaısybir uıtqyǵan jeldiń áserinen odan áldeqalaı ýaqytsha bólinip qalǵandaı kórinetin jaǵdaı da kezdesip jatady ǵoı...

Alaıda, meniń osynaý múlde tartymsyz, kómeski túsiniktemelerge barmaı-aq, eshqandaı alǵy sózsiz, jaı ǵana bastap ketkim de keler edi: unatsa — onsyz da oqyp shyqpaı ma; biraq, qyrsyq qylǵanda men baıandaǵaly otyrǵan ǵumyrnama — bireý de, roman — ekeý.

Basty roman — ekinshisi, onda keıipkerimniń osy bizdiń zamandaǵy, dál qazirgi kezeńdegi qyzmeti áńgime bolady. Birinshi romandaǵy oqıǵa osydan on úsh jyl buryn ótken, ol keıipkerimniń balań jigit shaǵynyń bir sáti ǵana bolǵandyqtan, ony tipti roman deýdiń ózi qıyn. Áıtse de, osy birinshi romannan attap óte alatyn emespin, óıtkeni ekinshi romandaǵy kóptegen jaıttar onsyz túsiniksiz bolyp qalar edi. Sóıtip áýelgi qıynshylyǵym osylaısha taǵy da shıelenisip otyrǵany: eger meniń ózim, ıakı ǵumyrnamashy, ondaı jupyny, dúmbilez keıipkerge bir romannyń ózi de kóptik qylmas pa eken dep kúdiktenip otyrǵanda, endi kelip eki birdeı romandy alǵa tartýym qalaı bolar eken, mundaı asqaqtyq tanytqanymdy qalaı túsindirer ekenmin?

Osy saýaldardyń sheshimin taba almaı qınalǵandyqtan, endi eshqandaı jaýap izdemeı-aq, oraǵytyp óte shyǵýǵa táýekel etpekpin. Sóz syńaıyn á degennen osyǵan ákep saıatynymdy baıqaǵan suńǵyla oqyrman muny, álbette, áldeqashan sezip, meniń bósteki sózge salynyp, qymbat ýaqytymdy nelikten zaıa ketiretinime ishteı renjigen de shyǵar. Buǵan naqpa-naq jaýabym ázir: asa qymbat ýaqytymdy bósteki sózge shyǵyndasam, birinshiden, bul sypaıygershilik kórsetkenim, ekinshiden, keıbir jaıttardy aldyn ala qulaq qaǵys etip edim ǵoı degen baqaı qýlyǵym da joq emes. Áıtse de, romanymnyń "tutastyǵy onshama buzylmaı" ózinen-ózi eki hıkaıaǵa bólingenine men tipti qýanyshtymyn da: oqyrman birinshi hıkaıamen tanysqannan keıin: ekinshisin oqý qajet pe. joq pa? — degen saýaldy ózi sheshe jatar. Árıne, eshkim de tolyq oqýǵa mindetti emes; alǵashqy hıkaıanyń eki betin oqyǵasyn-aq kitapty laqtyryp tastap, qaıtyp qolǵa almaýyna da bolady. Biraq, oqyrmandardyń ishinde kitapqa qapysyz, ádil pikir aıtý úshin ony aqyryna deıin oqyǵysy keletin ádeptileri de bar ǵoı, mysaly, orys synshylarynyń bári sondaı. Mine, ondaılardyń aldynda, qalaı degenmen, onsha qysylmaısyń: olardyń keremet yjdaǵattyǵy men adaldyǵyna qaramastan, romandaǵy alǵashqy oqıǵaǵa tap bolǵanda-aq kitapty laqtyryp tastaýyna, bir jaǵynan, naǵyz oryndy syltaýdy men ózim taýyp berip otyrmyn. Barlyq alǵy sóz mine osy. Onyń múlde artyq ekendigine kózim jetedi, biraq jazylyp qoıǵandyqtan, meıli qala bersin.

Al endi iske sát delik.

BİRİNSHİ BÓLİM

BİRİNSHİ KİTAP

BIP ÁÝLETSİMAQTYŃ SHEJIRECI

I

FEDOR PAVLOVICH KARAMAZOV

Alekseı Fedorovıch Karamazov osydan on úsh jyl buryn bir kúdikti jaǵdaıda qaıǵyly qazaǵa ushyraǵan bizdiń ýezegi Fedor Pavlovıch Karamazov degen pomeshıktiń úshinshi uly; kezinde Fedor Pavlovıch el-jurtqa osy oqıǵadan keıin (bizde bul jaıynda qazir de eske alyp jatady) belgili bolǵan, biraq bul jaıynda kezegi kelgende, keıinirek áńgime ete jatarmyz. Bul "pomeshık" jóninde (ol ómir boıy óziniń meken-jaıynda turmasa da, bizde ony osylaı ataı beretin) ázirshe aıtarymyz mynaý ǵana: ol áli de edáýir jıi kezdesetin tańǵalarlyq tıp, jaı jeksuryn, jaı azǵyn emes, sonymen qabat naǵyz paryqsyz adamnyń tıpi edi; biraq, qalaı deseńiz de, bul tıptegi adamdardyń bári baılyq jınaýǵa kelgende janyǵyp ketetin kil osyndaı paryqsyzdar ma dep qalasyń. Mysalǵa Fedor Pavlovıchti alaıyq, ol eń jarymaǵan, kishkentaı pomeshıksymaq bolatyn, alaıda, óz úıinen búıiri shyǵyp tamaq ishpegesin bóten úıdiń dastarqanyn ańdýdy daǵdyǵa aınaldyrǵan pendeńiz baqı dúnıege attanyp ketkende artynda taza aqshalaı júz myń som qaldyrypty. Ol ómir boıy bizdiń ýezegi eń paryqsyz delqulylardyń biri sanalǵan edi. Taǵy da qaıtalaıyn: bul jaı aqymaqtyq emes; mundaı delqulylardyń kóbin aqyl men qýlyqtan áste quralaqan deı almaımyz, áńgime naq paryqsyzdyqta, onyń ústine bir erekshe, ulttyq sıpaty bar paryqsyzdyqta bolyp otyr.

Ol eki ret tósek jańǵyrtqan, úsh uly bolatyn — úlken uly, Dmıtrıı Fedorovıch, birinshi áıelinen, qalǵan ekeýi, Ivan men Alekseı, ekinshi áıelinen. Birinshi qosaǵy bizdiń ýezegi pomeshıkterdiń biri, baı deseń baı, aqsúıek deseń aqsúıek Mıýsovtardyń áýletinen edi. Anaý-mynaý emes, jasaýly qyzdyń, oǵan qosa aıdaı arýdyń, ol az bolsa, kórkine aqyly sap ójet qyzdyń sol kezde jurttyń bári iske alǵysyz "súmelek" dep atap ketken jigitke qalap ǵana basyn baılaǵanyn onshama bajaılap jatqym kelmeıdi: aıtarym: bizdiń qazirgi urpaq ishinde ondaı qyzdar az emse, áıtse de, ondaılar ótken zamandarda da bolǵan ǵoı. Men ótkendegi "romantıkashyl" urpaqtan sondaı bir bıkeshti biletin edim: qaısybir kók etiktige talaı jylǵy jumbaq ǵashyqtyqtan keıin, eshbir áýre-sarsańsyz sonyń eteginen ustap, tuǵyrǵa qona qoıýdyń ornyna, ol qaıdaǵy joq qıamet-qaıymdy ózine-ózi oılap shyǵaryp daýyldy túnde bıik quz tárizdi jarqabaqtan tómende sarqyrap jatqan tuńǵıyqqa qulap, Shekspırdiń mahabbat jolynda qurban bolǵan Ofelıasynan artyqpyn ba degen óziniń jónsiz qyńyrlyǵynan ǵana mert bolǵan edi; eger qyzdyń kópten beri kókeıine uıalatyp, aıalaǵan bıik quzy sondaı keremet kórinbeı, onyń ornynda jupyny jaıpaq juǵalaý jatsa, onda bul qaıǵyly oqıǵa bolar ma edi, bolmas pa edi. Bul aqıqat aıǵaq, bizdiń orys ómirinde, sońǵy eki nemese úsh urpaqta, mundaı nemese osy tárizdi aıǵaqtar az bolmasa kerek. Adelaıda Ivanovna Mıýsovanyń bul qylyǵy da sol aıǵaqtar sekildi ómirdegi jat sarynnyń jańǵyryǵy, tutqyn oıdyń kúıinishi bolǵandyǵy kúmánsyz. Kim biledi, bálkim, ol áıel basynyń táýelsizdigin kórsetkisi kelgen shyǵar, bálkim, ol qoǵamdyq jaǵdaılarǵa qarsy óz týystary men óz áýletiniń qanypezer qataldyǵyna qarsy narazylyq bildirgisi kelgen bolar, biraq qyzdyń alyp ushqan qıaly, shyndyǵynda, ánsheıin bir shyrt etpe saıqymazaq Fedor Pavlovıchtiń, bóten dastarqandy ańdýshy ashkóz degen aty shyqqanyna qaramastan, jaqsylyqqa bastaıtyn ótpeli zamannyń eń bir batyl, sonymen qabat eń kúlkili adamy bolyp júrgenine, aıtalyq, bir sátke bolsa da ony ılandyrsa, buǵan ne laj. Taǵy bir qyzyqtysy, Adelaıda Ivanovnanyń kókten tilegeni jerden tabylyp, istiń aqyry jigittiń ony alyp qashýymen tyńdap edi. Qaıtsem mansapqa jetem dep alaqanyna túkirip júrgen Fedor Pavlovıch te osyndaı oqys áreketke ári-beriden soń óziniń áleýmettik jaǵdaıy sebepti de ábden daıyn-dy; dáýletti tuqymmen týystasyp, qalyńdyqtyń enshisine tıetin mol dúnıe-múlikke bir kenelý ony qatty qyzyqtyrǵan. Al ekeýiniń arasyndaǵy mahabbatqa kelsek, qyz tarapynan da, tipti Adelaıda Ivanovnanyń sulýlyǵyna qaramastan, jigit tarapynan da osynaý asyl sezimniń jurnaǵy da bolmaǵan sekildi. Sol sebepten munyń ózi, ketári emesin sezdirse-aq, kez kelgen urǵashynyń sońynan kete barýǵa qashan da ázir turatyn tym áıeljandy Fedor Pavlovıchtiń ómirindegi birden-bir aıyryqsha oqıǵa bolýy da múmkin. Al qumarlyq turǵysynan onda pálendeı bir áser qaldyrmaǵan tek jalǵyz osy áıel eken.

Adelaıda Ivanovna tańdaımyn dep tazǵa jolyqqanyn, boıynda oǵan degen tıtteı de ystyq sezimniń joǵyn alyp qashqannan keıin ile-shala, tez ańǵarady. Sóıtip, asyǵys nekeniń saldary lezde baıqalady. Bolar is bolyp boıaýy sińgen soń, amal bar ma, áke-sheshesi kóp keshikpeı qashyp ketken qyzynyń enshisine tıisti dúnıe-múlkin bólip bergenine de qaramastan, otbasynyń shyrqy báribir jaraspaıdy, jubaılardyń arasynda bitpes urys-keris bastalady. Fedor Pavlovıchten góri jas jubaı áldeqaıda zor keńpeıildilik pen izgilik kórsetkenin barsha jurt jyr ǵyp aıtatyn; Fedor Pavlovıch onda — bul endi ǵana anyqtaldy — kelinsheginiń qolyna jıyrma bes myńdaı aqshasy tıisimen-aq, ony dereý qulqynyna qaǵyp alady, sodan keıin qyrýar baılyq tastaı batyp, sýdaı sińip joq bop ketedi. Fedor Pavlovıch kelinsheginiń enshisine tıgen kishigirim derevná men shahardaǵy táp-táýir úıdi de ebin taýyp óz atyna túsirip alýǵa kóp árekettenedi, tynymsyz bopsalaǵan, tilemsektengen arsyzdyǵynan ábden mezi bop, ony ólerdeı jek kórip ketken jubaıy tózimi taýsylǵasyn, bylaısha aıtqanda, bul sumyraıǵa berip qutylmasa bolmas dep qolyn bir-aq siltegende, bul maqsatyna da jetetin edi, biraq, baqytyna qaraı, Adelaıda Ivanovnanyń úı ishi aralasyp, ozbyrdy der kezinde tizgindep úlgeripti. Jubaılar jaǵa jyrtysyp, judyryqtasyp qalyp ta júrse kerek, alaıda, jurt aýzyndaǵy ańyz boıynsha, sabaıtyn Fedor Pavlovıch emes, kerisinshe, Adelaıda Ivanovna eken, osynaý adýyn ójet, shytynaǵan qara tory kelinshekke táńirim qara kúshti aıamaı-aq beripti desedi. Aqyr sońynda, ol joqshylyqtan tıtyqtaǵan bir semınarıst-muǵalimniń eteginen ustaǵandy artyq kerip, Fedor Pavlovıchten qashyp ketedi, sóıtip úsh jasar Mıtá ákesiniń qolynda qalady. Fedor Pavlovıch kóp keshikpeı úıin jyn-oınaqqa aınaldyryp, ishkilikten bas almaıtyn bolady, aradaǵy qylt etken úzilisterde búkil gýbernıany túgel derlik aralap júrip, kez kelgenniń bárine Adelaıda Ivanovnanyń ony tastap, basqa bireýmen qashyp ketkenin aıtyp shaǵynady, eń jamany, erli-zaıyptylar arasyndaǵy ózge tiri pende bilmeske tıisti qasıetti qupıany ashýǵa da uıalmaıdy. Bastysy, jurt kózinshe mazaq bolǵan kúıeýdiń kúlkili rólin oınaý, óziniń qalaı jábirlengenin búge-shigesine deıin ásirelep baıandaý oǵan qatty unaıtyn, ony tipti qyzyqtyratyn sekildi edi. Mysqylshylar oǵan: "Fedor Pavlovıch, sizdiń shen alǵanyńyzda ne túr, onan da qaıǵy-qasiretińizge qaramastan, máz-máıram bop júrgenińizdi aıtsaıshy", — deıtin. Kóp adamdar buǵan qosa tipti: ol endi bolmashy ǵana jańarǵan saıqymazaq bop kórinýge qumar, jurtty kúldirý úshin ol óziniń kelemej bolǵanyn jorta sezbegensıdi deıtin. Áıtse de, kim biledi, bul onyń ańqaýlyǵynan bolýy da múmkin ǵoı. Aqyr-sońynda, ol qashyp ketken áıeliniń izine de túsedi. Ol beıbaq sol ketkennen Peterbýrgten bir-aq shyǵypty da, óziniń semınarısimen ne istesem de óz erkim deıtin júgensiz erkindikke jetipti. Fedor Pavlovıch dereý jolǵa qamdanyp, Peterbýrgte jınalady, — biraq, ne úshin barady? Muny, álbette, ózi de bilmeıdi. Ras, onyń sol joly júrip ketýi de múmkin edi; alaıda ol osyndaı sheshimge kelgennen keıin, jolǵa shyǵar aldynda araq-sharapty sýdaı sapyryp taǵy bir saırandasam qaıtedi den oılaıdy. Mine dál osy kezde jubaıynyń úı ishi Adelaıda Ivanovnanyń qaıtys bolǵany týraly Peterbordan habar alady. Beıshara bir úıdiń shatyry astynda jan tapsyrypty, bireýler — súzekten ketipti desedi, ekinshileri — ashtan ólipti-mis deıdi. Áıeliniń ólgenin estigende Fedor Pavlovıch ýdaı mas eken; bireýler — ol kóshege júgirip shyǵyp, qýanǵanynan eki qolyn jaıyp kókke qarap: "Jabbar ıem, óziń keshire gór", — dep jalbarynypty dese, ekinshileri — kádimgi sábı balasha eńirep jylaǵanyn kórgeninde, ony qanshama jek kórseń de, janyń ashıdy eken desedi. Olaı da, bulaı da bolýy ábden múmkin, ıakı ol basyna bostandyq alǵanyna qýanyp ta, buǵan erkindik bergen áıelin joqtap ta jylaýy áste ǵajap emes. Kóp rette adamdar, tipti zulymdar da, bizdiń biletinimizden áldeqaıda ańqaý, aq kóńil bolyp keledi. Ári-beriden soń, bizdiń ózimiz de sondaımyz.

II

QYBYN TAÝYP ÚLKEN ULYNAN QUTYLDY

Árıne, ondaı adamnyń qandaı tárbıeshi jáne qandaı áke bola alatynyn kóz aldyńa elestetý qıyn emes. Eger keshegi qudaı qosqan qosaǵy Adelaıda Ivanovnadan qalǵan qarshadaı ulyn qaraptan-qarap esinen shyǵarsa, ol qalaı áke bolmaq; bul onyń balany jek kórgendiginen nemese óziniń jubaılyq seziminiń qandaıda bir qorlanǵandyǵynan emes-ti, ol kishkentaı jetimegin múlde umytyp ketken edi. Ol qazaǵa qaıǵyrǵansyp jylap-syqtap jurttyń mazasyn alyp, úıin naǵyz azǵyndyq qordasyna aınaldyryp esirip júrgende, úsh jasar Mıtány osy úıdiń adal nıetti malaıy Grıgorıı baýyryna basqan, eger sol kezde sábıge jalǵyz sonyń jany ashymaǵanda, beısharanyń ústindegi kóılegin aýystyratyn tiri pende tabylmaýy da múmkin edi. Munyń ústine, alǵashqy kezde ol beıbaqty naǵashy jurty da umytqandaı boldy. Sábıdiń naǵashy atasy, ıakı Adelaıda Ivanovnanyń ákesi, Mıýsov myrza, ol kezde dúnıe salǵan; al onyń jesir qalǵan áıeli, ıakı Mıtányń naǵashy ájesi Máskeýge kóship barǵaly beri aýyr naýqas-ty, al Adelaıdanyń sińlileri, ıakı Mıtányń naǵashy apalary turmysqa shyǵyp ketken; osy sebepti kishkentaı Mıtányń bir jyldaı sol malaı Grıgorııdiń qolynda, aýladaǵy úıshikte panalaı turýyna týra keldi. Ákesi tipti balasyn esine túsirgen kúnde de (degenmen, týǵan ákesi emes pe, balasyn múlde umytýy qıyn ǵoı), óziniń dáýkestik ádetine bóget bolmaýy úshin ony báribir malaıdyń baspanasyna qýyp jiberer edi. Biraq, des bergende, marqum Adelaıda Ivanovnanyń nemere aǵasy, Petr Aleksandrovıch Mıýsov, osy kezde Parıjden qaıtyp keledi; keıin talaı jyl tapjylmaı shetelde turǵan Petr onda áli qylshyldaǵan jas jigit bolatyn; bilimdiligimen, astana men shet jurttyń turmys saltyna mashyqtyǵymen, ómir boıy ózin eýropalyq sanap, aqyrynda qyrqynshy, elýinshi jyldardyń lıberaly atanǵan ol Mıýsovtar áýletindegi bir erekshe jaralǵany edi. Ol mansap qýǵan ómiriniń on boıynda sol zamanyndaǵy Reseı men shet eldegi shynaıy lıberaldardyń talaıymen tabaqtas, tipti Prýdonmen de, Bakýnınmen de tanys bolǵan, el aralap jer kórgen qyzyqty ómiriniń aıaǵyna taman ásirese qyryq segizinshi jyly Parıjde bolǵan aqpan tóńkerisiniń úsh kúnin eske alýdy unatýshy edi jáne de barıkadalardaǵy shaıqasqa beıne ózi de qatysqandaı maıyn tamyzyp áńgimeleıtin. Bul onyń jastyq shaǵynyń eń qýanyshty estelikteriniń biri edi. Qara basyna jeterlik baılyǵy da bar-dy, erterektegi esep boıynsha bir myńdaı basybaıly sharýasy bolsa, bul az ba, Onyń qutty mekeni bizdiń shaharsymaqtyń tap irgesinde, áıgili monastyrimizdiń jerimen irgeles ornalaskan-dy, osy meken-jaıdyń murageri bolysymen-aq Petr Aleksandrovıch tipti jas jigit kezinen bastap, ózennen balyq aýlaý haqysy úshin be, álde ormannan aǵash kesý haqysy úshin be, bul arasyn anyq bilmeımin, áıteýir bitpes bir daý-shardyń sońyna tústi, "klerıkaldarmen" sottasýdy kerek deseńiz óziniń azamattyq hám biliktilik paryzy dep eseptedi. Adelaıda Ivanovnanyń qaıtys bolǵany, onyń artynda Mıtá degen balasy qalǵany jaıynda bárin estip bilgen soń — álbette, ol nemere qaryndasyn umytqan joq-ty, bir kezde oǵan kózi túskeni de bar-dy — Fedor Pavlovıchke qany qaınap, boıyn ashý-yza kernese de, albyrt jigit bul iske aralasa ketti. Ol Fedor Pavlovıchpen osy joly alǵash ret tanysqan. Jetim qalǵan sábıdi tárbıelep ósirýdi óz mindetime alamyn dep oǵan ashyq málimdedi. Fedor Pavlovıchpen Mıtá jaıynda sóıleskende, munyń qaı balany aıtyp turǵanyn múlde túsinbeı, úıinde sondaı bir kishkentaı sábı bar degenge tańdanǵan kisishe onyń tipti ańyryp turyp qalǵanyn Petr Aleksandrovıch keıinnen, esten ketpes oqıǵa retinde, kópke deıin aıtyp júrdi. Onyń bul áńgimesinde ásireleýshilik te joq emes shyǵar, biraq onda qalaı degenmen shyndyqqa janasatyn birdeńe sózsiz bolýǵa tıis. Biraq tálimsı qalý, kisiniń aldynda kenetten bir kútpegen jańa róldi oınaý, eń bastysy, keıde tipti eshbir qajettigi bolmasa da, mysaly, dál osy jolǵy sıaqty, ózine kópe-kórneý zıan kelip jatsa da, sol róldi oınamaı qoımaý Fedor Pavlovıchtiń súıegine sińgen ádet bolatyn. Áıtse de, munyń ózi óte kóp adamdarǵa, Fedor Pavlovıch túgil, tipti asa parasatty degen kisilerge de tán qasıet. Petr Aleksandrovıch isti qyzý qolǵa aldy, tipti sábıge (Fedor Pavlovıchpen birge) qamqorshy bolyp ta taǵaıyndaldy, óıtkeni balanyń sheshesi ólgennen keıin artynda jaman-jaqsy bolsyn ıeligi — úı men meken-jaıy qaldy emes pe. Sonymen, Mıtá shynynda da osy nemere aǵasynyń qolyna bardy, biraq, óziniń otbasy bolmaǵandyqtan, ol balany Máskeýdegi bir baryná — nemere apasynyń tárbıesine berdi de, ıelikten alatyn aqshanyń ýaqytyly jiberilýin rettegen soń ile-shala taǵy da Parıjge uzaq ýaqytqa ketip qaldy. Parıjge barǵannan keıin, ásirese óziniń oı-sanasyna sondaı qatty áser etken, keıinnen ómir boıy esinen ketpegen aqpan tóńkerisi bastalǵan kezde balany ol da umytty. Máskeýdegi baryná qaıtys bolady, sóıtip Mıtá onyń kúıeýdegi bir qyzynyń qolyna barady. Ol beıbaq budan keıin de turaǵyn tórt ret aýystyrǵan bolý kerek. Fedor Pavlovıchtiń osynaý úlken uly týraly áli talaı jaıttar baıandalatyndyqtan, qazir meniń bul jóninde sóz etkim kelmeıdi, ázirshe tek eń qajetti maǵlumattarǵa toqtalýmen shekteleıin, munsyz romandy tipti bastaı almaıtyn sekildimin.

Qalaı degenmen birsypyra dáýlettiń ıesimin, demek, kámeletke jetkesin bireýdiń aýzyna qaramaıtyn shyǵarmyn degen senimmen ósken Dmıtrıı Fedorovıch, birinshiden, Fedor Pavlovıchtiń úsh ulynyń biri ǵana-dy. Onyń bozbalalyq, jastyq shaǵy jón-josyqsyz ótti: gımnazıada oqyp edi — bitire almady, sonan soń áskerı mektepke tústi, odan keıin Kavkazdan bir-aq shyqty, áıtse de qyzmet babymen óspeı qalǵan joq, biraq bireýmen dýelde atysyp sheninen aıyryldy, keıinnen qaıta kóterildi, armansyz dýmandatyp-aq, kórdi, sóıtip júrip qyrýar aqshany shashyp tyndy. Kámeletke jetkenshe ákesi eshteńe tatyrmaǵasyn ol bul kezde biraz boryshqa batyp ta úlgergen edi. Jas jigit óz enshisine tıgen dúnıe-múlki jaıynda sóılesý úshin bizdiń jaqqa arnaıy kelgende ǵana ákesin alǵash ret kórip, kózbe-kóz júzdesken. Ákesi oǵan sonda-aq unamasa kerek; ol ákesiniń úıinde kóp jatqan joq, azyn-aýlaq aqshasy qolyna tıgesin ıelikten túsetin tabysty budan bylaı qalaı alyp turatyny jóninde shala-pula kelisken boldy da, asyǵys júrip ketti, alaıda ol ıeliktiń qandaı jáne qansha tabys beretini týraly (qyzyq emes pe) bul joly ákesinen eshteńe bile almaǵan. Mıtányń mol baılyqtyń ıesimin degen teris uǵymda júrgenin Fedor Pavlovıch alǵash kórgende-aq baıqaǵan (muny jadymyzda saqtaýymyz kerek). Aramzalyǵyn ishine túıgen Fedor Pavlovıch buǵan qýanbasa, renjigen joq-ty. Jeńiltek, áýleki, qumartqysh, taǵatsyz ári júrgish bolý kerek, endeshe, bolmashy birdeńemen aldaı salsań, soǵan máz bop azǵana ýaqytqa bolsa da sol sátte-aq tynyshtalatyn shyǵar dep oılaǵan-dy. Fedor Pavlovıch balasynyń mine osy osaldyǵyn paıdalanyp baqty, ıakı anda-sanda beıne sadaqa bergendeı, jartymsyz tıyn-teben jibere salyp, birdeńeni ýaqytsha bere qoıyp aldarqata berdi, munyń aqyry mynamen tyndy: tózimi taýsylǵan Mıtá tórt jyldan keıin ákesimen birjola esep aıyrysý úshin shaharymyzǵa taǵy bir kelgenimde, kenet óz ıeliginen eshteńe qalmaǵan bolyp shyqqanyna tańǵaldy; ákesinen óziniń enshisine tıgen dúnıe-múliktiń barlyq qunynan onyń aqshalaı qansha artyq alyp qoıǵanyn eseptep shyǵarýdyń ózi bir qıamet, bálkim. ózi boryshty bolyp qalǵan shyǵar; al, mynadaı-mynadaı ýaqytta jarnalastyqqa ózi rızalyq bergen mynadaı-mynadaı kelisimder boıynsha birdeńe dámetýge onyń tipti haqy da joq, t.t. degen sekildi. Buǵan qaıran qalǵan jas jigit ákesi kópe-kórneý ótirik aıtyp, ony aldap otyr dep kúmándanyp, tula boıyn ashý kernep, esinen tanǵandaı halge túsken. Mine, dál osy jaǵdaı meniń birinshi kirispe romanymda baıandalatyn nemese durysyraq aıtqanda, onyń syrtqy kórinisi sanalatyn qaıǵyly oqıǵaǵa ákep soqtyrǵan-dy. Biraq, bul romanǵa kirispesten buryn, áýeli Fedor Pavlovıchtiń qalǵan eki uly, Mıtányń inileri, qashan jáne kimnen týǵanyn baıandap bereıin.

Iİİ

EKİNSHİ HEKE, TOQALDAN TÝǴAN BALALAR

Tórt jasar Mıtádan qutylǵan soń, Fedor Pavlovıch kóp uzamaı ekinshi ret tósek jańǵyrtqan. Toqalymen segiz jyl otasty. Bir jaıtsymaqpen birge bolmashy bir merdigerlik ispen basqa gýbernıaǵa soqqanynda ol Sofá Ivanovna degen ýyljyǵan jas qyzǵa úılenin qaıtady. Fedor Pavlovıch yrdý-dyrdýmen, ishkilikke salynyp, júrgen jerin ala taıdaı búldirip júrse de, óziniń kapıtalyn qajetti iske jumsaýdy esh ýaqytta umytpaıtyn, qolǵa alǵan isin dáıim sátti tyndyratyn, álbette, munyń ózinde aramzalyǵy árqashan birge júretin. Sofá Ivanovna "jetim qyz" eken, bir qarańǵy dákonnyń jórgekten shyqpaı jatyp jetim qalǵan sábıin general Vorohovtyń jesiri, aqsúıek kempir-generalsha óziniń qamqorlyǵyna alyp tárbıeleıdi. Osynaý dáýleti shalqyǵan baı úıde, qatygez kempirdiń qolynda jetim qyzdyń qandaı qorlyqta kún keshkenin búge-shigesine deıin bilmeımin, biraq tiri pendege qarsy til qatpaıtyn, aq kóńil, momyn qyzdy birde sholanda asylyp ólgeli jatqan jerinen arashalap qalypty-mys degen sybysty estigenim bar; kekshil bolmasa da, paryqsyz tirliktiń bos dyrdýynan esirip ketetin, qyńyr kempirdiń otyrsa opaq, tursa sopaq etken kóz túrtkisine beıshara qyz shydamasa kerek. Fedor Pavlovıch qyzǵa sóz salady, biraq kim ekenin surastyryp bilgennen keıin ony úıden qýyp shyǵady, sonan soń ol alǵashqy úılengendegisindeı, alyp qashpaqshy bolady, qyz kelisedi. Fedor Pavlovıchtiń qandaı adam ekenin der kezinde tolyǵyraq setip bilgen bolsa, oǵan tipti bul qyzdyń da tımeýi ábden múmkin edi. Biraq basqa gýbernıanyń adamy týraly qysyltaıańda jóndi ne bile alasyń; onyń ústine on alty jasar qyz qahar kempirdiń tepkisinde júrgende sýǵa ketip ólýdi artyq kórgennen basqa, neni túsine alýshy edi. Sóıtip, beıshara qyz esirkegish mystannan qutylǵanmen, jarylqaǵysh jeksurynǵa tań boldy. Bul joly Fedor Pavlovıchtiń qolyna soqyr tıyn da tımedi, óıtkeni generalsha bulqan-talqan bolyn qyzǵa túk te tatyrmady, ol ol ma, ekeýin aıamaı qarǵap-siledi; bul joly ońaı oljaǵa kenelermin dep Fedor Pavlovıchtiń ózi de dámelengen joq-ty, ony tek beıkúná qyzdyń has sulýlyǵy qyzyqtyrǵan edi, eń bastysy, urǵashynyń jalań tán sulýlyǵyna áli kúnge silekeıi shubyratyn áıeljandy jigitti ýyzdaı qyzdyń úrip aýyzǵa salǵandaı páktigi esten tandyrǵan. "Osynaý perishte kózder onda meniń búkil jan-dúnıemdi ustarasha tilip ótken edi" — deıtin ol keıinnen óziniń jerkenishti jyrqylyna basyp. Áıtse de, buzyq jolǵa túsken adamda osynyń ózi de toıatsyz kóńildiń eligýi bolýy múmkin. Eshqandaı syı-sıapat kórmegen soń, Fedor Pavlovıch áıeline nazdanyp jatpady, bylaısha aıtqanda, sen meniń aldymda "kinálisiń", men seni "ajaldan arashaladym" degendi betine salyq qyp, buǵan qosa, onyń tańǵalarlyq momyndyǵy men tilsiz kóngishtigin paıdalanyp, erli-zaıyptylar arasyndaǵy tipti kádimgi jaı sypaıygershiliktiń ózin aıaqqa basýdan da taıynbady. Úıine qaıdaǵy bir buzyq qatyndar jınalyp alyp, áıeliniń kózinshe jyn-oınaq qylatyndy shyǵardy. Sonan soń, myna bir jaıtty da aıta estıin: burynǵy barynásy Adelaıda Ivanovnany sýqany súımegen, zerdesiz bolsa da, qyńyraıyp alyp ósıet aıtýǵa qumar, tunjyraǵan malaı Grıgorıı bul joly jańa barynány jaqtap, sony qyzǵyshtaı qorǵap, Fedor Pavlovıchtiń betinen ala túskende óziniń jaman malaı ekenin de umytyp ketetin bolady, al bir joly jyn-oınaqqa jınalǵan buzyq qatyndardyń barlyǵyn úıden dúrkiretip qýyp ta shyǵady. Bala kezinen bireýdiń qasy men qabaǵyna qarap ósken jasqanshaq beıshara, jas kelinshek, keıinen kóbinese derevná áıelderi arasynda kezdesetin talma aýrýǵa shaldyqty, ondaı naýqasty jurt ádette jelikpe dep aıtady. Sofá Ivanovna qoıanshyǵy ustaǵanda qatty qınalyp, keıde tipti esinen tanyp qalady eken. Degenmen, ol Fedor Pavlovıchke Ivan men Alekseı degen eki ul taýyp beredi, birinshisi — nekeniń alǵashqy jyly, ekinshisi — úsh jyldan soń týady. Ol qaıtys bolǵanda Alekseı tórtke shyqqan edi, biraq sheshesi ǵumyr baqıǵa — álbette, kórgen tústen bolyp — onyń jadynda qalypty, bul tańǵalarlyq, biraq munyń solaı ekenin men bilemin. Jetim qalǵan eki sábı bir kezdegi Mıtányń kebin kıdi: ákesi bul ekeýin de múlde esten shyǵaryp, baǵý-qaǵýsyz qaldyrǵan soń, olar sol baıaǵy Grıgorııdi panalap, sonyń jaman úıshiginde kún keship jatty. Qos jetimniń qyrshyn ketken sheshesin bala kezinde qolyna alyp, tárbıelegen adýyn kempir-generalsha eki balany sol jaman úıshikten tabady. Kempir áli tiri bolatyn jáne osy segiz jyl boıy namysqoılyǵy ustap ishten tynyp júretin edi. Osy ýaqyt ishinde ol "Sofásynyń" ólmeshi tirshiligi jaıyndaǵy anyq habardy únemi qolma-qol alyp turǵan, onyń naýqas ekenin, úıiniń jyn-oınaqtyń qordasyna aınalǵanyn estigende óziniń as iship, aıaq bosatýshylaryna: "Oǵan sol kerek, jaqsylyqty túsinbegeni úshin oǵan qudaıdyń qarǵysy tıgen", — dep eki ret pe, álde úsh ret pe qaıtalap aıtypty.

Sofá Ivanovna qaıtys bolǵannan keıin dál úsh aı ótkesin generalsha bir kúni shaharymyzǵa sap ete qalyp, salǵan jerden Fedor Pavlovıchtiń úıine bardy. Aınalasy jarty-aq saǵat bolsa da, kempir kóp isti tyndyryp ketti. Keshki mezgil bolatyn. Segiz jyl boıy júzin kórmegen kempirdi qarsy alýǵa shyqqanda, Fedor Pavlovıch ýdaı mas eken. Generalsha onyń sıqyn kórgende, tipti lám-mım demesten, ony jaǵynan oty shyǵatyndaı etip eki márte tartyp jiberip, sonan soń shashynan alyp eki-úsh ret tuqyrta julqyǵan soń, ún qatpastan úıdegi eki beısharaǵa barypty-mys desedi jurt. Kóılek-dambaly jýylmaǵan, ústi-basy kir-kir balalardy kórgen boıda-aq ol Grıgorııdi de jaǵynan shapalaqpen tartyp jiberedi de, oǵan balalardy alyp ketemin deıdi, sonsoń olardy dalaǵa alyp shyǵyp, kúımege jyly orap otyrǵyzyp kete barady. Grıgorıı shapalaqqa qyńq etpeıdi, bir aýyz dóreki sóz shyǵarmaıdy, qaıta, adýyn kempirdi kúımesine deıin shyǵaryp salyp, ıilip taǵzym etip turyp oǵan: "jetimekterge qaıyrymdylyǵyńyzdyń esesi qudaıdan qaıtsyn" — deıdi estirte sóılep. "Joq, sen báribir keshshesiń!" — deıdi dańǵyrlaı sóılegen generalsha ketip bara jatyp. Sátin salaıyn degende bári osylaı ózinen-ózi oraılasa qalatynyn tez túsingen Fedor Pavlovıch balalardyń generalshanyń qolynda tárbıelenýi jónindegi resmı kelisimniń birde-bir shartyna eshbir qarsy bolǵan joq. Al kempirdiń shapalaǵynan kózinen ot jarq etkenin búkil shaharǵa onyń ózi jaıyp júrdi.

Osydan keıin kóp keshikpeı generalsha da dúnıe salady, biraq, des bergende, ol jetimekterdiń árqaısysyna bir myń somnan aqsha qaldyratyny jónindegi ósıetin hattap úlgerip, bul aqsha "solardy oqytýǵa jáne túgeldeı tek sol ekeýiniń qajetine jumsalsyn jáne de olar kámeletke kelgenshe jetetin bolsyn, ondaı beıbaqtarǵa bul az qarjy emes, al budan artyq jumsaǵysy kelgen kisi óz qaltasynan shyǵarsyn" jáne taǵysyn taǵylar dep eskertip ketipti. Ósıetti men ózim oqyǵan joqpyn, biraq, onda naq osy sekildi tańǵalarlyq birdeńeniń shaıpaý jazylǵanyn esittim. Kempirdiń bas murageri, búkil sol gýbernıa aqsúıekteriniń basshysy Efım Petrovıch Polenov adal adam bolyp shyqty. Fedor Pavlovıchpen hat arqyly habarlasqannan keıin onyń óz balalaryn tárbıeleýge qaltasynan bir tıyn shyǵarǵysy kelmeıtindigine tez kózi jetken soń (Fedor Pavlovıch mundaıda esh ýaqytta aýzyn qý shóppen súrtpeıtin, tek áne-mine dep sózbuıdaǵa salyp, keıde tipti eljiregen sezimin de tógetin), Efım Petrovıchtiń jetimderge shyn jany ashyp, ásirese kishisin, Alekseıdi, jaqsy kórip ketti — sol sebepti bala uzaq ýaqyt tipti onyń úıinde ósti. Men oqyrmannan osy bir jaıtty áýel bastan jadynda saqtaýdy suraımyn. Jas óspirimder ózderiniń tálim-tárbıesi men oqyp bilim alǵany úshin naq osy Efım Petrovıchke ómir boıy boryshty edi. Ómirde óte sırek kezdesetin asa izgilikti ári adamgershilikti kisi bolǵandyqtan ol balalarǵa generalsha qaldyrǵan aqshaǵa tıgen joq. osynyń nátıjesinde olar kámeletke jetkende árqaısysynyń bir myńy paıyzymen eseptegende, eki myńǵa deıin ósken-di, al oǵan deıin Efım Petrovıch balalardy óz aqshasyna tárbıeledi jáne de árqaısysyna bir myńnan áldeqaıda kóp shyǵyndandy. Men bul arada olardyń balalyq, jastyq shaǵy qalaı ótkenin bajaılap jatpaımyn, ázirge tek aıtýǵa turarlyq jaıttarǵa ǵana toqtalyp ótpekpin. Úlkeni — Ivan týraly aıtarym: ol bir túrli tunjyraǵan, tuıyq bolyp ósti, biraq jasqanshaq jasyq emes-ti; ol inisi ekeýi bóten úıde, jat kisilerdiń raqymshylyǵymen birdeme ǵyp jer basyp júrgenin al ákesi tipti sonyń balasymyn dep aıtýǵa da uıat bireý ekenin on jasynda-aq uqqan zeıindi boldy. Vaná tipti sábı kezinen-aq (qalaı bolǵanda da jurt osylaı deıtin) oqýǵa tańǵalarlyq, ǵajap qabilettiligin tanytady. Qalaı bolǵanyn anyq bilmeımin, biraq on úshke tolar-tolmasta ol Efım Petrovıchtiń úıimen qosh aıtysyp, Máskeýdegi gımnazıalardyń birine, sol kezdegi bir tájirıbeli ári ataqty pedagogtyń pansıonyna ornalasady, ol kisi Efım Petrovıchtiń bala kezindegi dosy eken. Barlyǵy, bylaısha aıtqanda, danyshpandyq qabileti bar bala danyshpan tárbıeshiniń qolyna tıýi kerek degen ıdeıaǵa elikken Efım Petrovıchtiń "ıgi iske berilgishtiginen" bolǵan edi dep keıinnen Ivannyń ózi aıtyp júrgen edi. Onyń ber jaǵynda balań jigit gımnazıany tamamdap ýnıversıtetke túskende, Efım Petrovıch te, danyshpan tárbıeshi de bul dúnıede joq edi. Adýyn generalshanyń ósıeti boıynsha ózine tıisti nesibeni, ósimimen qosa eseptegende endi eki myńǵa jetken aqshany alý Efım Petrovıchtiń zańdastyryp úlgermeýi jáne bizde etekten tartpaı qalmaıtyn ár túrli nemquraıdylyq pen sózbuıdanyń saldarynan uzaqqa sozylyp ketti de, ýnıversıtette oqyǵan alǵashqy eki jylda jas jigit kóp tarshylyq kórdi. Álde óziniń tákapparlyǵynan ba, nemese ony jek kórgesin be, álde ondaı ákeden qınalǵanda qol ushyn beredi dep úmittenýge bolmaıtynyna kózin jetkizgen baısaldy ári baıypty paıymynan ba, tarshylyqtan qatty qınalyp júrgen kezinde de ol ákesimen tym bolmasa hat arqyly habarlasýǵa da áreket jasaǵysy kelmegenin aıta ketken jón. Qalaı bolǵanda da, jigitimiz asyp-sasqan joq, qoımaı júrip jumys ta taýyp aldy, áýeli kúnine jıyrma tıynǵa sabaq berdi, sodan keıin gazet redaksıalaryna kóshe oqıǵalary jaıynda "Kórgen kisi" dep qol qoıyp, on joldyq bolsa da maqala jazyp, jarǵaq qulaǵy jastyqqa tıgen joq. Bul shaǵyn maqalalar ámánda qyzyqty ,ári tartymdy jazylatyn, sol sebepti tez basylyp ta jatatyn desedi, astanalarda oqıtyn jastardyń ishinen joqshylyqtan kóz ashpaıtyn, kóptegen baqytsyz jigitter men qyzdar, ádette, erteden qara keshke deıin gazet-jýrnaldardyń tabaldyryǵyn tozdyryp, fransýzshadan aýdarma jasaý nemese qaǵaz kóshirý jónindegi báz-baıaǵy bir ótinishterin qaıtalaýdan ózge eshteńe oılap taba almaı júrgende. ol jalǵyz osy qareketimen-aq iskerlik pen zerdelilik jaǵynan olardan óziniń shoqtyǵy bıik turǵanyn dáleldep te úlgergen edi. Redaksıalarmen tanysyp alǵan soń, Ivan Fedorovıch bul baılanysty keıin de úzgen joq, ýnıversıtette oqyǵan sońǵy jyldary ár alýan taqyryptardaǵy kitaptardy óte sheber taldaǵan maqalalaryn basqyzyp turdy, sonyń nátıjesinde tipti ádebı úıirmelerde de tanymal bolǵan. Alaıda, ol oqyrman nazaryn ózine áldeqalaı tek sońǵy kezde ǵana kenet kóbirek aýdarǵan, jurttyń kóbi ony sonda ǵana baıqap, jadynda saqtaǵan. Munyń ózi bir óte qyzyqty oqıǵa edi. Ýnıversıtetti bitirgennen keıin Ivan Fedorovıch óziniń eki myń som aqshasyna shet elge saıahat jasaýǵa daıyndalyp júrgen kezinde oıda joqta kólemdi gazetterdiń birinde qyzyqty maqalasyn jarıalady. Mundaǵy eń bastysy sol, maqala oǵan múlde beıtanys nárse jaıynda jazylǵandyqtan, — óıtkeni ol oqýdy tabıǵat zertteýshi mamandyǵy boıynsha bitirgen edi, — ol maqalaǵa tipti basqa mamandyqtyń adamdary da nazar aýdardy. Maqala sol kezde barlyq jerde shirkeý soty týraly kóterilgen másele jaıynda jazylǵan edi. Osy másele jóninde aıtylyp júrgen keıbir pikirlerdi taldaı otyryp, ol óz pikirin de bildirgen. Bastysy — maqalanyń sarynynda jáne kenet ǵajap qorytyndy jasalǵandyǵynda edi. Onyń ber jaǵynda, shirkeý qyzmetkerleriniń kóbi maqalany óz adamdarynyń biri jazǵan shyǵar degen kámil senimde boldy. Sóıtip, maqalaǵa olarmen birge oıda joqta bylaıǵy jurt qana emes, tipti ateıserdiń ózderi de qol shapalaqtaýǵa aınaldy. Saıyp kelgende, keıbir suńǵylalar maqalany bastan-aıaq ne bary ádepsiz mazaq pen dóreki ázil ǵana dep túıdi. Muny eskertip jatqanym, maqala shaharymyzdyń tap irgesindegi, jalpy alǵanda, shirkeý soty týraly máselege eleńdep nazar salyp otyrǵan áıgili monastyrge de der kezinde jetip, mundaǵylardy qatty tańyrqatqan edi. Avtordyń aty-jónin estigen soń, onyń osy shahardyń túlegi, onyń ústine "álgi anaý Fedor Pavlovıchtiń" balasy ekeni de anyqtaldy. Dál osy kezde oıda joqta maqala ıesiniń ózi de kelip jetken-di.

— Ivan Fedorovıch sonda bizdiń shaharǵa nege keldi eken? — degen saýaldyń meni sonda-aq bir túrli mazasyzdandyrǵany áli esimde. Onyń keıinnen sonshama qyrsyqqa ushyratqan bul qutsyz kelisi maǵan kópke deıin tipti únemi derlik kúdikti bolyp qalǵan. Sondaı bilimdi, sondaı tákappar jáne syrttaı qaraǵanda saq jigittiń sondaı azyp-tozǵan úıge, ony ómir boıy elemegen, onymen esh ýaqytta kórispegen-bilispegen, eger aqsha surasa, ólip bara jatyrmyn dese de, oǵan, árıne, bir tıyn da bermeıtin, eki balasy, Ivan men Alekseı, aqsha alýǵa kelse qaıtemin dep ómir boıy qaltyraǵan sondaı azǵyn ákege jetip kelýi shynynda da tańǵalarlyq edi. Sóıtip, osyndaı táp-táýir jigit sondaı jeksuryn ákeniń úıine kelip jaıǵasyp, bir aı emes, tabandatqan eki aı turady, ekeýi til tabysady. Ekeýiniń bir úıde qalaı tura alǵany meni ǵana emes, kóptegen basqa adamdardy da qaıran qaldyrǵan. Fedor Pavlovıchke birinshi áıeli jaǵynan jekjat bop keletin Petr Aleksandrovıch Mıýsov — ol jaıynda men joǵaryda aıtyp ótkemin — birjola irge teýip alǵan Parıjden dál sol tusta taǵy da bizge, shahar irgesindegi óziniń meken-jaıyna kele qalǵan edi. Nazaryn tartqan jas jigitpen tanysyp, ishteı ókinse de, keıde onymen bilim saıysyna túsken naq sol kisiniń oǵan ózgelerden góri kóbirek tańyrqaǵany meniń áli esimde. "Ol tákappar, ózine kerek tıyn-tebendi árqashan ózi taba alady, shet elge saıahatqa jetetin aqshasy bola tura, ol munda nesine kelgen? Ákesinen aqsha surap alýǵa kelmegeni jurttyń bárine aıan, óıtkeni ol báribir túk te tatyrmaıdy. Ol sharapqa qyzara bórtip alyp, buzyqtyqqa salynatyn kisi emes, soǵan qaramastan, shaldyń oǵan baýyry jabysyp qalǵanyn kórmeısińder me!" — degen ol sonda Ivan Fedorovıch týraly bizge. Bul shyndyq edi; jas jigittiń ákesine tipti yqpaly bary da sezilgen; óte ashýshań, keıde tipti tym bir betkeı shadyr shalyń oqta-tekte balasynyń aıtqanyna qulaq asatyn sekildi de kóringen; keıde tipti ózin sypaıylaý ustaıtyn da bolǵan...

Ivan Fedorovıchtiń munda, bir jaǵynan, aǵasy Dmıtrıı Fedorovıchtiń ótinishi boıynsha, sonyń bir sharýasymen kelgenin biz keıin ǵana bilgen edik; Máskeýden osynda keler aldynda ózinen góri Dmıtrıı Fedorovıchke kóbirek qatysty bir mańyzdy is jóninde onymen hat alysqany bolmasa, aǵasyn buryn esh ýaqytta kórgen joq-ty, onymen tek osynda kelgesin júzdesip, jaqyn tanysqan. Ol qandaı is ekenin oqyrman kezi kelgende búge-shigesine deıin bile jatar. Biraq, osy bir erekshe jaǵdaıdy estip bilgennen keıin de Ivan Fedorovıch maǵan jumbaq jan bop kórine bergen, ony bizdiń shaharǵa qaı qudaı aıdap ákelgenin men túsine almaǵam.

Buǵan qosarym, Ivan Fedorovıch onda ákesi men aǵasynyń, ákesimen bitpes daýǵa túsip, ony tipti sotqa da bergen Dmıtrıı Fedorovıchtiń arasyndaǵy deldal, sol ekeýin jarastyrýshy sekildi kóringen edi.

Osynaý áýletsymaq, qaıtalap aıtaıyq sonda ǵana birinshi ret tórt kózi túgel jınalǵan da, ákeli-balalylar birin-biri ómirinde sol joly ǵana kórgen. Eń kishisi Alekseı Fedorovıch qana munda aǵalarynan buryn kelip, bir jyldan beri osynda turyp jatqan. Mine, osy Alekseıdi roman sahnasyna shyǵarmastan buryn kirispe áńgimemde ony sıpattap berý maǵan bárinen de góri qıynǵa soǵyp tur. Biraq, ol jóninde de alǵy sóz jazý paryz, munyń ózi eń aldymen asa bir tańǵalarlyq jaıtty, atap aıtqanda: bolashaq keıipkerimdi romanda á degennen keń jeńdi, shubatylǵan keń jeńdi qynama bel qara beshpent kıgen múrıt keıpinde sýretteýge nelikten májbúr bolǵanymdy aldyn ala túsindirý úshin qajet. Iá, onda Alekseıdiń bizdiń monastyrda kún keship jatqanyna bir jyl ótken-di, maǵan ol ǵumyr baqı sonyń tutqyny bolýǵa ázirlenip júrgendeı kórinetin.

IV

KENJE ULY ALESHA

Onda Alesha ne bary jıyrma jasta bolatyn (teteles aǵasy Ivan jıyrma tórtke, úlken aǵasy Dmıtrıı jıyrma segizge shyqqan edi). Aldyn ala aıtyp qoıaıyn, osynaý jas jigit áste fanatık emes-ti, sosyn menińshe, qalaı degenmen, tipti mıstık te bolmaǵan. Meniń ol jónindegi kámil pikirimdi de bilip qoıyńyzdar: ol eki aıaqty pende bitkenge qarshadaıynan júregi eljiregish jan edi, al onyń taqýalyq jolǵa túsýiniń bir ǵana sebebi bar. Onda Aleshany tek jalǵyz osy jol ǵana eliktirip, bylaısha aıtqanda, pendeshilik yza-kek túneginen jaryq sáýlege umtylǵan jan dúnıesindegi mahabbattyń jeter maqsat-muratyn kózine tek osy jol ǵana aıqyn elestetken edi. Sonsoń, bul joldyń ony eliktirgen sebebi, onda ol, óziniń pikirinshe, tańǵajaıyp adamdy — bizdiń monastyrdegi áıgili áýlıe qarıa Zosymdy kezdestirip, yntyqqan júreginiń alǵashqy ystyq mahabbatymen soǵan úıirile qalǵan. Áıtse de, onyń tipti sol kezdiń ózinde tańǵalarlyq jan bolǵanyna talasyp jatpaımyn, ol sábı kezinen sondaı-dy. Aıtpaqshy, sheshesi dúnıe salǵanda tórtke endi ǵana shyqqan sábı ony ómir boıyna umytpaǵan-dy, sheshesiniń bet-júzi, ony qalaı erkeletkeni "kóz aldynda ol beıne tiri turǵandaı elesteıtin edi" — men muny joǵaryda aıtyp ótkenmin. Al mundaı estelik budan da kishirek kezden, tipti eki jastan da este qalýy da múmkin (bul barshaǵa aıan), biraq ol ómir boıy qarańǵy túnde tóbeńnen oqta-tekte bir jyltyldaǵan álsiz jaryqtaı ǵaıyp bolǵan úlken bir ǵajap kórinistiń qalyp qoıǵan bir pushpaǵyndaı bop qana elesteıdi. Osyndaı bir kórinis Aleshanyń da jadynda qalǵan: jazǵy maýjyraǵan kesh, batar túnniń qıǵash sáýlesi ashyq terezeden ishke túsip tur (bárinen de osy qıǵash sáýle kóbirek esinde qalypty), tór jaq buryshtaǵy ıkona aldynda shyraǵdan syǵyraıady, muny keýdesine qysyp alǵan sheshesi edende tizerlep turyp, Marıam-ananyń arýaǵyna sıynyp, osy búldirshinime shapaǵatyń tıe kórsinshi dep jylap-eńirep, bir kezde ony qushaǵynan bosatyp, joǵary kótere bergende... kenet kútýshi áıel kirip kelip, záre-quty qalmaı muny onyń qolynan julyp alǵan edi. Qandaı ǵajap kórinis! Alesha sonda sheshesiniń bet ajaryn da jadynda saqtap qalypty: qanshalyqty esimde qalǵany qaıdam, biraq, sol shıryqqan kúıiniń ózinde de onyń júzi bir túrli nurlanyp turǵan sekildi edi deıtuǵyn ol. Alaıda, ol bul esteligin kez kelgenge asha bermeıtin. Ol bala kúninde de, eseıe bastaǵanynda da onsha tentek bolǵan joq, tipti sózge de sarań-dy, áıtse de, bul onyń senbegendiginen, jasqanshaqtyǵynan nemese tunjyraǵan tuıyq minezdiginen emes-ti, qaıta kerisinshe, múlde basqa birdeńeden, tek bir ózine ǵana baılanysty, ózgelerge qatysy joq, tek ózine ǵana óte mańyzdy, sol sebepti basqalardy múlde umyttyratyn qandaı da bir ishki ýaıymnan bolatyn. Degenmen, ol adamdardy jaqsy kórdi: ol adamdarǵa degen kámil seniminen ómir boıy aınymaǵan sekildi edi, solaı bola tursa da, ony tiri pende esh ýaqytta ıa ashyq aýyz, ıa ańqaý dep sanaǵan emes. Aleshanyń boıynda jurtqa tóreshi bolǵym kelmeıdi, bireýdi kinálaýdy mindetime de almaımyn jáne esh ýaqytta eshkimge ondaı kiná da taqpaımyn dep turatyn jáne de osyǵan kisini ılandyratyn birdeńe (keıinnen ol ómir boıy osylaı bolǵan) bar edi. Alesha ishteı jıi qatty kúıinse de, tipti tıtteı de kinálamastan bárine kóne beretindeı kórinetin. Ol ol ma, bul maǵynada ol tipti ózin eshkim tańdandyra da, qorqyta da almaıtyn dárejege jetken, ol tipti balań jigit kezinde osyndaı edi. Ákesiniń naǵyz jyn oınaqqa aınalǵan úıiniń tabaldyryǵyn jıyrmaǵa shyqqanynda attaǵan adal, jany pák jas jigit kóz aldyndaǵy sumdyqty kórip otyrýǵa dáti shydamaǵanda úıden ún-túnsiz shyǵyp júre beretin, biraq bul úshin bireýdi jek kórgendiktiń nemese kinálaǵandyqtyń tıtteı de belgisin sezdirmeıtin. Bir kezde tamaq asyraýshy bolyp júrgeninde ábden suńǵyla bop alǵandyqtan, qas pen qabaqtyń kirbińin qalt jibermeýge úırengen ákesi alǵashta ony kúdikpen, tunjyrap qarsy alǵanmen ("áıteýir úndemeıdi, ne bálesi bolsa da ishinde"), kóp keshikpeı, aınalasy birer juma ótkesin-aq, ony qaıta-qaıta qushaqtap, betinen jıi-jıi súıetindi shyǵarǵan; kóbine-kóp ishkiliktiń áserinen kózi jasaýrap, kóńili bosap ketetini ras-ty, biraq onyń kenje ulyn óte jaqsy kóretindigi ámanda sezilip turatyn; ol ózge bireýdi esh ýaqytta tap mundaı shyn peıilden súımegen shyǵar...

Osynaý balań jigitti qaıda bolsa da jurttyń bári jaqsy kórip ketetin, tipti bala jasynan osylaı-dy. Ony qamqorlyǵyna alyp, tárbıelegen Efım Petrovıch Polenovtyń úı ishine Aleshanyń baýyr basqany sonsha, ol osy úıdiń óz balasy sanalyp ketken edi. Áıtse de, bul úıge kelgende ol baqaı qýlyqqa, jylpostyqqa nemese bireýge unaımyn dep jaǵympazdanýǵa aýyzdanbaǵan sábı bolatyn. Demek, adamnyń júregin eljirete bilý, bylaısha aıtqanda, oǵan tabıǵattyń bergem syıy, boıyna týa bitken tabıǵı, etene qasıeti-di. Mektepte de osylaı bolǵan, alaıda soǵan qaramastan, Alesha joldastary kúdiktene qaraıtyn, keıde mazaq qylatyn, tipti alakózdik te kórsetetin balaǵa uqsaıtyn. Mysaly, basyna bir on kelgende ol ózge balalardan oqshaýlanyp alatyn. Bala kúninen-aq bir buryshqa baryp ońasha otyryp kitap oqyǵandy unatatyn, biraq joldastary ony jaqsy kórgen, mektepte oqyp júrgeninde ol báriniń súıiktisi sanaldy desek — bul asyra aıtqandyq bola qoımas. Aleshanyń asyr salyp, máz-máıram bolatyn sátteri óte sırek kezdesetin, alaıda bul onyń qandaı da bir jabyrqaýlyǵynan emes, qaıta kerisinshe onyń ashyq, jaıdary bala ekenin ony kórgen boıda-aq bári seze qoıatyn. Ol esh ýaqytta qurbylarynan erekshe kórinýge de tyryspaıtyn. Onyń eshqashan da jáne eshkimnen taısalmaǵany, bálkim, osydan shyǵar, al onyń ber jaǵynda balalar ol óziniń batyldyǵyna áste maqtanbaıtyndyǵyn, óziniń qorqýdy bilmeıtin keremet batyldyǵyn tipti bezbeıtinin tez túsingen-di. Esh ýaqytta ókpeshil de bolǵan joq. Kek saqtamaıtyn, arada bir saǵat ótpeı-aq jábirleýshisine jaýap qata beretin, nemese ekeýiniń arasynda eshteńe bolmaǵandaı, ańqyldaǵan, jaıdary qalpy onymen ózi sóılesip ketetin. Mundaıda ol kórgen jábirin áldeqalaı umytqandaı, nemese ony jorta keshirgendeı de pishin baıqatpaıtyn, ondaı nárseni jaı eleýsiz qaldyratyn minezi balalardy úıirip áketip, ózine tartyp turatyn. Degenmen, Aleshanyń bir ereksheligi de bar edi, gımnazıada oqyp júrgeninde osy bir qyzyq minezi úshin ol tómengi synyptan bastap tipti joǵarǵy synyptarǵa deıin joldastaryna udaıy mazaq boldy, biraq joldastary ony sondaı bir jek kórgendikten emes, jaı qyzyq kórip qana kelemejdeıtin. Ol uıalshaq bolǵanda da tym jónsiz uıalshaq-ty, onyń pák jandylyǵy da shekten tys edi. Ol áıel jaıyndaǵy eleń etkizbeı qalmaıtyn belgili sózder men áńgimelerdi tyńdaı almaıtyn. Bizdiń sorymyzǵa, mektepterde osy bir "eleńdetkish" sózder men áńgimeler áli qurıtyn túri joq. Ana súti aýzynan ketpegen, pák jandy, júregi taza balalardyń synypta otyrǵanda ózara kúbirlesip, tipti daýystap ta jıi aıtatyn sózderi, kerek deseńiz, dóreki soldattardyń aýzynan ámse shyǵa bermeıdi, ol ol ma, bizdiń zıaly, aqsúıek qaýymnyń ýyzdaı jas balalary estip-bilip úlgergen ondaı nárselerdiń kóbisin soldattar tipti bilmeıdi de, túsinbeıdi de. Muny ázirshe adam qulqynyń azǵandyǵy deýge bola qoımas, ishteı buzylǵan, naǵyz arsyzdyq ta joq shyǵar. Biraq bularda uıatsyzdyqtyń syrttaı kórinisi bar. Mine, osyny balalar keıde tipti ádeptilik, názik birdeńe, jigittik belgisi, elikteýge laıyqty ónege dep esepteıdi. "Sol nárse jaıynda" áńgime bastalǵanda "Aleshka Karamazovtyń" eki qulaǵyn saýsaǵymen tyǵyndap turyp alǵanyn kórgen kezde balalar keıde qasaqana tobymen onyń janyna baryp, qolyn julyp tastap, eki qulaǵyna aıqaılap boǵaýyz aıtatyn, ondaıda Alesha jantalasa bulqynyp baǵatyn sosyn edenge qyljıa ketip, eki qulaǵyn qolymen basyp alatyn, biraq, bir ǵajaby, kórgen jábirine qyńq etip narazylyq bildirmesten, ún-túnsiz shydap baǵatyn. Alaıda, balalar ony keıin burynǵydaı áýrelemeıtin bolǵan, ony "sen qyzsyń" dep mazaqtamaıtyn, ol ol ma, olar bul turǵydan oǵan tipti janashyrlyqpen qaraıtyn edi. Aıtpaqshy, Alesha óz synybynda sabaqty dáıim jaqsy úlgirdi, alaıda, esh ýaqytta birinshi shákirt sanalǵan joq.

Efım Petrovıch qaıtys bolǵannan keıin Alesha gýbernıalyq gımnazıada taǵy eki jyl oqydy. Marqumnyń qaıǵymenen qan jutqan jesiri kúıeýi dúnıe salǵasyn ile-shala derlik, otbasyndaǵy kil qyz-qyrqyndy ertip alyp uzaq ýaqytqa Italıaǵa ketken. Alesha Efım Petrovıchke alys jekjat sanalatyn, bul esh ýaqytta kórmegen, bilmegen eki hanymnyń qolynda qalǵan, biraq ol óziniń nelikten bul úıde turatyndyǵynyń jan-japsaryn bilgen joq. Onyń bir ǵajap qasıeti — ony kimniń ne úshin asyrap-saqtaıtyny jaıynda áste qam jemeıtin. Bul jaǵynan Alesha ýnıversıtette oqyǵan alǵashqy eki jyl boıy óz eńbegimen kúneltip, kóp qıynshylyq kórgen, bireýdiń janashyrlyqpen beretin bir úzim nanyna kóz satýshy ekenin bala jasynan sezgen kindiktes aǵasy Ivan Fedorovıchke múlde qarama-qarsy jan edi. Aleshanyń minezindegi bul tańǵalarlyq qasıetti, áıtse de, tym qatal sógýge bolmaıtyn sekildi edi, óıtkeni onymen azǵana tanys-bilistigi bar adamnyń qaısysy bolsyn Alekseı ózine tipti aıaq astynan tap bolǵan mol baılyqty da birinshi bop suraǵan kisige, nemese bir izgilik istiń qajetine, bolmasa, bálkim, tipti jaı bir epti alaıaqqa, eger ol surasa, oılanbaı-aq ustata salatyn ápendi ekendigine kámil senetin de, ol jónindegi saýaldyń jaýaby aıqyn bola qalatyn. Jalpy, ol aqshanyń qunyn múlde bilmeıtin sekildi edi, álbette, týra maǵynasynda emes. Aleshanyń ózi esh ýaqytta suramasa da, oǵan qaltalyq aqsha berilgende, ol birneshe apta boıy onymen ne isterge bilmeıtin, nemese shashyp-tógip jumsap, aqshasynyń qaıda ketkenin de sezbeıtin. Aqsha men býrjýazıalyq adaldyq syryn názik sezetin Petr Aleksandrovıch Mıýsov keıinnen, kúnderdiń bir kúni, Alekseıge kóz salyp otyryp, ol jóninde: "Mıllıon turǵyndy beıtanys shahardyń halyq sapyrylysyp jatqan alańynda jalǵyz ózin bir tıyn aqshasyz adastyryp tastap ketseń, ashtan da ólmeıtin, kóshten de qalmaıtyn, kez kelgen bireý janashyrlyq bildirip sol sátte tamaq berip, panalatatyn, al eger alda-jalda eshkim panalata qoımasa, ózi birdeńe ǵyp basyna pana tabatyn, buǵan eshbir qınalmaıtyn, qorlanbaıtyn, panalatýshysy ony masyl kórmeı, qaıta ǵanıbet sanaıtyn adam dúnıede bar bolsa, ol osy jigit shyǵar" degen naqyldy aıtqan edi.

Ol gımnazıany tastap ketken; oqýyn bitirýge bir jyl qalǵanda, ózin baǵyp-qaǵýshy eki áıelge bir sharýa bolyp turǵany, sondyqtan ákeme barýym kerek dep málimdeıdi bir kúni. Balanyń bul sheshimine olar ókinish bildirip, ony tipti jibergileri de kelmeıdi. Joldyń shyǵyny onsha kóp emes-ti, sol sebepti eki ápkesi oǵan jeterlikteı aqsha beredi, sonsoń bastan-aıaq úr jańadan kıindiredi, ony óz balasyndaı kórgen qamqorshysynyń úı-ishi syılaǵan saǵatyn zaqyletke salýǵa ruqsat etpeıdi. Alaıda, Alesha qalaı da úshinshi klasty vagonda otyrǵym keledi degen syltaýmen aqshanyń jartysyn olarǵa qaıtaryp beredi. Bizdiń shaharsymaqqa kelgennen keıin ol ákesiniń: "Oqýyńdy bitirmeı qaıtyp kelgeniń ne?"' — degen alǵashqy saýalyna týra jaýap qaıtarmaı, ózgeshe bir oı qushaǵynda ún-túnsiz otyrypty desedi. Birazdan keıin ol sheshesiniń qabirin izdep júrgeni belgili bolady. Onda Alesha munda tek osyǵan bola keldim dep ózi moıyndaǵan sekildi edi. Biraq onyń bul kelýiniń barlyq sebebi munymen ǵana shekteler me eken. Kókireginiń bir túkpirinde buǵyp jatqan qandaı sezimniń kenetten oıanyp, ony osynaý qaperine de kirmegen, beımaǵlum saparǵa attanýǵa yntyqtyrǵanyn onda onyń ózi de bilmeýi ábden múmkin jáne muny tipti áste túsindire de almas edi. Fedor Pavlovıch toqalynyń qabirin balasyna kórsetip bere almady, óıtkeni ol ólikke topyraq salǵannan keıin zırat basyna esh ýaqytta barǵan joq-ty, endi arada talaı jyl ótken soń marqumnyń qaı tusqa jerlengenin múlde umytqan edi...

Endi Fedor Pavlovıch týraly aıta ketelik. Ol osynyń aldynda uzaq ýaqyt basqa jerde turǵan. Toqaly qaıtys bolǵannan keıin úsh-tórt jyl ótkesin, ol Reseıdiń ońtústigine ketip qalyp, sonaý Odessadan bir-aq shyqty da, birneshe jyl tapjylmastan sonda boldy. Onyń óz sózimen aıtqanda, áýeli "kóptegen jáıttermen, jáıtsymaqtarmen, solardyń qatyn-balalarymen" tanysady, sonan soń jáıtterdi bylaı qoıyp, tipti "evreılermen de tanysyp bilisedi". Ol joqtan bar ǵyp aqsha tabýdyń alýan túrli amal-aılasyna, sirá, dál osy kezde mashyqtansa kerek. Fedor Pavlovıch shaharymyzǵa osydan ne bary úsh jyl buryn, ıakı Alesha kelerden azǵana buryn birjola oralǵan. Qaýsaǵan shal bolmasa da, ol óziniń eski tanystaryna sumdyq qartaıyp ketken sekildi kóringen. Adamgershilik jolyna tústi me dese, onan beter arsyzdanyp alypty. Mysaly, buryn onyń ózi saıqymazaq bolsa, endi ol basqalardy saıqymazaq qylýdy shyǵarypty. Al áıel jynysymen isteıtin buzyqtyǵy, burynǵy burynǵy ma, tipti kórer kózge uıat. Kelgen soń kóp keshikpeı-aq ýezegi kóptegen jańa sharaphanalardyń ıesi bolyp aldy. Júz myńdaı ma, álde soǵan jeter-jetpesteı me, áıteýir, qyrýar aqshany jambasqa basyp qaıtqany kórinip turǵan. Shahar men ýeziń birsypyra turǵyndary odan óte senimdi zaqyletke qaryz alyp, tez arada belsheden boryshqa batqan. Sońǵy kezde tolysqan denesi olpy-solpylanyp, beti salynyp ketken ol sabyrlylyqtan aıyrylyp, ustamsyz bola bastaǵan, tipti nendeı bir ushqalaqtyqqa boı uryp, birdi aıtyp birge ketetindi, aldy-artyna qaramaı iship, jıi-jıi mas bolatyndy shyǵarǵan; eger báz-baıaǵy malaı Grıgorıı bolmasa — bul kezde ol da edáýir qartaıyp qalǵan-dy, biraq keıde ony balasha baǵyp-qaǵýyn áli de qoımaıtyn — Fedor Pavlovıch, bálkim, bulaısha jaǵasy jaılaýda turmys qura almas ta edi. Aleshanyń kelýi oǵan tipti ıgi áserin tıgizgendeı bop, osynaý kúninen buryn qartaıǵan kisiniń kókireginde áldeqashan óship qalǵan bir sezim qaıta oıanǵandaı kóringen. Ol Aleshanyń betine tesile qarap turyp: "Jelikpeniń aýzynan túskendeı ekenińdi sen bilemisiń?" — dep jıi aıtatyn. Ol óziniń marqum áıelin — Aleshanyń sheshesin osylaı ataıtyn. Aqyry, "jelikpeniń" qabirin Aleshaǵa malaı Grıgorıı taýyp bergen. Ol Aleshany zıratqa ertip aparyp, oǵan arǵy jaq buryshtaǵy marqumnyń aty-jóni, ataǵy, jasy, qaıtys bolǵan jylyna deıin jazylǵan bir jupyny, biraq muntazdaı shoıyn qulpytasty kórsetti, tómengi jaǵynda tipti ortasha adamdardyń beıitterinde jıirek kezdesetin eskilikti bir aýyz óleń sekildi birdeńe de keltirilipti. Tańqalarlyǵy, bul qulpytasty Grıgorıı qoıǵan eken. Marqumnyń basyna bir belgi ornatý kerek edi dep qaqsaǵanyna qaramastan, qosaǵynyń qabiri túgil, onyń kózi tirisindegi beınesine qolyn bir-aq siltegen Fedor Pavlovıch, aqyry, Odessaǵa taıyp bergennen keıin beıshara "jelikpeniń" basyna osy belgini Grıgorıı óziniń jartymsyz tıyn-tebenine ornatypty. Sheshesiniń qabiri basynda Alesha eshqandaı eljiregen sezim bildirgen joq; Grıgorııdiń osy qulpytas jaıynda mańyzdana baıandaǵan, ábden oryndy áńgimesin tyńdap bolǵan soń, ol basyn tómen salyp biraz turdy da, lám dep til qatpastan kete bardy. Sodan beri tabandatqan bir jyl ótse de, ol zıratqa, bálkim, bir ret te barmaǵan shyǵar. Biraq, osy eleýsiz oqıǵanyń ózi Fedor Pavlovıchke de áser etpeı qalmaǵan. Tipti ǵajap áser etken. Ol bizdiń monastyrge oıda joqta bir myń som aparyn berdi, alaıda, ol bul aqshany óziniń toqal áıeli, Aleshanyń sheshesi, "jelikpeniń" arýaǵyna baǵyshtaǵan joq, birinshi áıeliniń, ózin talaı ret sabaǵan Adelaıda Ivanovnanyń arýaǵyna duǵa oqýǵa arnady. Sol kúni keshke ol mas bolǵansha araq iship alyp, Aleshaǵa taqýalardy jamandaýmen bolǵan. Onyń ózi dinshil emes-ti; ómirinde ıkona aldyna bes tıyndyq balaýyz da qoıyp kórmegen shyǵar. Ondaılardyń basynda kenetten tańǵalarlyq sezimder men oılardyń qalaı týatyny qyzyq qoı.

Onyń denesi tolysyp ketkenin joǵaryda aıtqanbyz. Onyń ótken ómiriniń bar syr-sıpaty men mán-maǵynasy endi syqpytynan anyq seziletin bolǵan. Dáıim shúbálana ári mysqyldap qaraıtyn, arsyz jipsik kózderiniń astyndaǵy kúltelengen etti qaltalar men qýshıǵan, eshqandaı betindegi ájimderdiń tereń ıip maıyna súıir ıeginiń astyndaǵy judyryqtaı, sopaq jutqynshaǵy kelip qosylǵanda ony bir túrli jerkenishti, qunyqqysh zalym etip kórsetetin. Endi osyǵan qosa qyzylshyl, dalba aýyzdy, kóntek erinderdiń ar jaǵynan mujylyp bitýge aınalǵan qap-qara tisteriniń kishkentaı túbirleri jyltyldap turatynyn elestetip kórińizshi. Sóılegende aýzynan silekeıi shashyraıtyny jáne bar. Áıtse de, ol óziniń osy poshymyna ókpesi joq sekildi bolǵanmen, ózin-ózi kelemejdeýdi jek kórmeıtin. Ol ásirese óziniń onsha úlken de emes, biraq óte juqaltań, tym dóńesteý murynyn kóp aıtatyn: "Naǵyz rımdik muryn emes, oǵan myna judyryqtaı jutqynshaq qosylǵanda quldyraý dáýirindegi ejelgi rımdik aqsúıektiń kelisti kelbeti shyqpaı ma? — deıtin ol Maqtan etigi aıtatyn sekildi edi.

Sheshesiniń qabirin tapqasyn kóp keshikpeı Alesha ákesine óziniń monastyrǵa ketetinin, taqýalar ony múrıt etip almaqshy bolǵanyn aıtty. Sonsoń, munyń ózi onyń kókeıkesti tilegi ekenin, sol sebepti de osy bir qudaıy qadamyna ákesiniń rızashylyq berýin suraıtynyn túsindirdi. Monastyrdiń minájathanasynda panalaýshy Zosım degen pirádardiń "momaqan balaǵa" erekshe qatty áser etkenin ákesi biletin edi.

— Ol shal, árıne, solardyń ishindegi eń adal taqýa, — dep kúbir etti ákesi. Biraq Aleshany únsiz, zer salyp tyńdaǵam ol balasynyń ótinishine múlde tańdanǵan joq deýge bolady. — M, meniń momaqan ulymnyń ketkeli júrgen jerin qarańdar! — Ol shala mas edi, qýlyǵy men mekerligi aralas masań kúlkisine basyp, bir yrjıyp qoıdy. — M, seniń osyndaı birdeńeni shyǵarmaı qoımaıtynyńdy ózim de sezýshi edim, sen muny uǵasyń ba? Óziń de soǵan beıim ediń. Bir táýiri, seniń endi mańdaıyńa basqan eki myń aqshań bar, demek, enshiń daıyn, biraq men seni, perishtem, esh ýaqytta umytpaımyn, eger anda birdeńe dámetse, sen úshin barymdy aıamaýǵa tipti qazir de daıynmyn. Al eger eshteńe suramasa, ózimiz baryp kıligip qaıtemiz, solaı ǵoı? Onyń ústine, sen aqsha jumsaýǵa kelgende aptasyna eki dándi qanaǵat qylatyn torǵaı sekildisiń ǵoı... hm. Bilesiń be, men bir monastyrden shaharǵa jaqyn qystaqty kórgen edim. Onda tek "monastyrdiń qatyndary" ǵana turatyny jurttyń bárine aıan, onda olardy osylaı dep ataıdy, menińshe, otyz shaqty bolyp qalar... Men onda bolǵam, bilesiń be, qyzyq eken, álbette, óz turǵysynan, ár túrlisiniń dámin tatý maǵynasynda. Bir jamany, óńsheń orys qatyndary, fransýz áıelderi áli kelmepti, olar nege joq, olar keremet qoı. Qulaqtansa — keler. Al munda basqasha, áıel zaty emge joq, al taqýalar eki júzdeı bolyp qalar. Bári de adal Orazashyl. Shynymdy aıtaıyn... hm. Sonymen, seniń ǵoı taqýa bolǵyń keledi? Qaıdam, Alesha, ılansań, men seni shynymen jaqsy kórip ketip edim, sondyqtan, bir jaǵynan janym ashıdy. Alaıda, bul da oraıy kelgen is shyǵar: biz úshin qudaıǵa minájat qylarsyń, munda biz belsheden kúnáǵa batyp júrmiz ǵoı. Bir kezde men úshin qudaıǵa qulshylyq etip duǵa oqıtyn bireý tabylar ma eken? — dep ózim de oılaı berýshi edim. Dúnıede ondaı adam bar ma eken? — deıtin edim. Súıikti balaqanym-aý, ol jaǵynan alǵanda menen asqan aqymaq joq qoı, álde meniń bul aıtqanyma sen, bálkim, senbeıtin shyǵarsyń? Sumdyq qoı bul. Qanshama zerdesiz bolsam da, oqta-tekte degenmen oılaımyn; ony udaıy oılaıtyn kim bar deısiń. Ólgen soń meni saıtandardyń ilmek taıaqpen ózderine qaraı tartyp alýdy umytýy múmkin emes qoı dep oılaı beremin. Sonsoń, taǵy mynadaı oılar keledi: Ol neǵylǵan ilmek taıaq? Ony qaıdan almaq? Neden isteıdi eken? Temirden be?

Ony qaı jerde soǵyp jasamaq? Sonda, nemene, olardyń fabrıkasy bolǵany ma? Anaý monastyrdaǵy taqýalar, mysaly, tamuqtyń tóbesi jabyq bolar dep oılaıtyn shyǵar. Óz basym tipti tamuqqa senýge de barmyn, tek sol qurǵyrdyń tóbesi ashyq bolsynshy, sonda sypaıyraq, saýattyraq, ıakı lúterandarsha bolyp shyǵady. Alaıda, shyndyǵynda báribir emes pe: tóbesi jabyǵy ne, ashyǵy ne? Qarǵys atqan másele mine qaıda jatyr! Eger tamuqtyń tóbesi bolmasa, onda ilmek taıaqtyń da bolmaǵany ǵoı. Al ilmek taıaq joq bolsa, onda bári de bosqa qalady, demek, taǵy da eshteńe aqylǵa syımaıdy: onda meni ilmek taıaqpen kim súırep almaq, eger maǵan muny istemese, onda, qalaı, bu jalǵanda shyndyqtyń bolmaǵany ma? faudrout les inventer, bul ilmek taıaqtar maǵan, tek jalǵyz maǵan ǵana arnalýǵa tıis, óıtkeni meniń qandaı arsyz ekenimdi sen bilseń ǵoı, Alesha!..

— Iá, onda eshqandaı ilmek taıaq joq, — dedi baıaý ǵana Alesha ákesine qarap turyp. Onyń daýsy baısaldy shyqty.

— Solaı, solaı, onda ilmek taıaqtyń kóleńkesi ǵana bolýǵa tıis. Bir fransýzdyń tamuqty "G ai vu G ombre d'un cocher, qui avec G ombre d'unc brosse froittait l'ombre d'une carrosc" — dep sýrettegeni sıaqty. Sen, jarqynym, onda ilmek taıaqtyń joǵyn qaıdan bilesiń? Sen áýeli taqýalardyń arasynda biraz júrip kór, sosyn ózgeshe áýenge basasyń áli. Áıtse de, jolyń bolsyn, sonda baryp shyndyqqa kózińdi bir jetkizshi, sonan soń osynda kelip maǵan aıtyp berersiń: aqıret degenniń ne ekenin anyq bilseń, qalaı degenmen, elý de ońaı bolady ǵoı. Sodan keıin meniń janymda bolǵansha sol taqýalaryńnyń arasynda júrgeniń ádeptirek shyǵar, perishte sıaqty boı-basyńa eshteńe juqpasa da... qyz-qyrqynmen ishkilikke salynatyn myna maskúnem shaldan jyraq júrgeniń jón. Múmkin, ol jaqta janyńa jamanshylyq darymas, osyǵan sengesin de ruqsatymdy berip otyrmyn saǵan. Mıyńdy shaıtan shaǵyp jegen joq qoı. Lap etip tutanyp, jalp etip sónersiń de, aıyqqasyn qaıta oralarsyń. Men seni kútemin: bu jalǵanda meni kinálamaıtyn bireý bolsa, ol sen ekenin nege sezbeıin, súıikti ulym, men muny sezemin, sezbeı otyra almaımyn!..

Sóıtip, shal tipti kemseńdep ketti. Ol kúırek bolatyn. Ári kúıgelek, ári kúırek edi.

PİRÁDARLAR

Bálkim, oqyrmandardyń ishinen bireý-mireý meniń bul jigitimdi aýrý-syrqaýly, tym elikkish, oǵan qosa jetesiz, qurǵaq qıalshyl, júdeýbas, shilbıgen bireý shyǵar dep oılap qalar. Joq, Alesha bul kezde symbatty, eki beti narttaı, janary jaıdary on toǵyz jasar sabaýdaı bozbala bolatyn. Boıy suńǵaqtaý, shashy qońyr sary, sál at jaqtylaý bet-júzi qıapatty, ashyq qońyr sur kózderi alshaq, óte oıshań jáne minezi asa baısaldy kóringen balań jigit onda tipti óte sulý kórinetin, bálkim, beti narttaı bolsa qaıteıik, fanatık nemese mıstık bolýǵa onyń qandaı bógeti bar der: al menińshe, Alesha tipti kimnen bolsa da kóbirek realıs sekildi. O, árıne, monastyrde ol túrli ǵajaıyptarǵa kámil senetin bolǵan, biraq, menińshe, qandaı ǵajaıyp bolsyn realısi eshqashan da tańyrqata almaq emes. Realısi dinge beıimdeıtin ǵajaıyptar emes. Shynaıy realıs, eger ol dinshil bolmasa, ǵajaptarǵa senbeý úshin óziniń boıynan kúsh pen qabiletti ámanda taba alady, al eger ǵajaıyp onyń aldynda daýsyz aıǵaq bolyp qasaryp turyp alsa, onda ol osy faktini moıyndaǵannan góri eń aldymen óziniń sana-sezimine senbeıdi. Al eger moıyndasa, onda tek osyǵan deıin ózine bımaǵlum bop kelgen tabıǵı aıǵaq retinde ǵana moıyndaıdy. Realısiń senimi ǵajaıyptan týmaıdy, qaıta, ǵajaıyp onyń seniminen týady. Eger realıs bir mórge senetin bolsa, onda ol naq óziniń realısigi sebepti ǵajaıypty da sózsiz moıyndaýǵa tıis. Ózim kórmeı senbeımin dep málimdegen apostol Foma kózimen kórgennen keıin: "Jaratqan jabbar ıem táńirim meniń!" degen eken. Sonda ony senýge zorlaǵan ǵajaıyp birdeńe me? Joq, áste olaı emes, onyń sengen birden-bir sebebi — sengisi kelgen, bálkim, tipti: "Ózim kórmeı senbeımin" degen kezdiń ózinde-aq kókireginiń bir túkpirinde kámil senip te úlgirgen shyǵar.

Bálkim, Alesha jetesiz, topas, oqýyn tastap ketken jáne taǵy birdeńe der. Onyń oqýyn bitirmegeni ras, árıne, biraq ony jetesiz nemese topas deý baryp turǵan ádiletsizdik bolar edi. Joǵaryda aıtylǵandy jaı ǵana qaıtalaıyn: ol taqýalyq jolǵa tússe, onyń sebebi mynaý ǵana: ol kezde ony tek jalǵyz osy jol ǵana eliktire alǵan, bylaısha aıtqanda, túnekten jaryq sáýlege umtylǵan jan-dúnıesiniń maqsat-muratyn kózine bir-aq elestetken edi. Endi buǵan Alesha ishinara bizdiń sońǵy dáýirdiń jas urpaǵy ekenin ıakı jaratylysynan adal, shyndyqty kókseıtin, ony izdep tapqysy keletin jáne oǵan senetin, al sengennen keıin oǵan búkil jan-tánimen berile dereý aralasyp ketýdi, tezirek erlik kórsetýdi talap etetin jáne osy erlik úshin neni bolsa da qurbandyqqa shalýǵa, tipti óziniń ómirin de qıýǵa daıyn turatyn jigit ekenin qosyńyz. Biraq, bizdiń sorymyzǵa, kóp rette bul qurbandyqtardyń ishindegi eń ońaıy qyrshyn ómirdi qıa salý ekenin jas jigitter túsinbeıdi, mysaly, jigeri tasyǵan jastyq shaǵynyń bes-alty jylyn, tym bolmasa, sol ózi yntyqqan shyndyq pen ózi qalaǵan jáne jan-tánimen qulshynǵan erlikke qyzmet etýge boıyndaǵy kúshin eselep arttyrý, qıamet-qaıym, qıyn oqýǵa, ǵylymǵa baǵyshtaý — mine, mundaı qurbandyq kóbisiniń qolynan árdaıym kele bermeıdi. Alesha tek barlyǵyna qarama-qarsy joldy ǵana tańdap alǵan, bul jolǵa báz-baıaǵy erlikke jan-tánimen yntyqqasyn túsken. Baıyptap oılaǵasyn máńgi ólmeý men qudaıdyń baryna senip ǵajaptaǵannan keıin ile-shala onyń ózine-ózi: "Máńgi ólmeý úshin ómir súrgim keledi, jartyp kelisimge kónbeımin" — degeni túsinikti. Al eger Alesha máńgi ólmeýge de, qudaıǵa da senbeımin dep uıǵarsa, onda ol dereý ateıs, sosıalıs bolyp keter edi (óıtkeni sosıalızm degenimiz tek jumysshy máselesi, ıakı tórtinshi soslovıe dep atalatynyń máselesi ǵana emes, sonymen qabat kóbine-kóp ateısik másele, ateızmniń qazirgi zamandaǵy iske asý máselesi, jer betinen zańǵar kókke kóterilý úshin emes, qaıta zańǵar kókti jerge deıin tómendetý úshin qudaısyz-aq salynatyn Babyl munarasynyń máselesi). Aleshaǵa burynǵysha tirshilik etý endi tańǵalarlyqtan, tipti múmkin emesteı kóringen. "Eger kemel bolǵyń kelse, baryńdy úlestirip ber de sońymnan erip júr" — degen emes pe. Sonsoń da, Alesha ózine-ózi: "Men "barymdy" úlestirip berýdiń ornyna, eki som ǵana bere almaımyn, "sońynan erýdiń" ornyna tek túski ǵıbadatqa ǵana júre almaımyn" — degen. Onyń sábılik shaǵynan, bálkim, shahar túbindegi monastyrimiz jaıynda — sheshesi balany sonda túpki ǵıbadatqa alyp barýy múmkin ǵoı — birdeńe jadynda qalýy da ǵajap emes. Múmkin, jelikpe aýrýly sheshesi ony buryshtaǵy ıkona aldynda kóterip turǵan sátte terezeden túsken kúnniń qıǵash sáýlesi de áser etken shyǵar. Ol bizge alǵashta oıǵa batyp kelgeninde, bálkim, munda barlyǵyn túgel beretinin, nemese eki-aq som beretinin kórýge ǵana kelip, monastyrdan anaý pirádardy kezdestirgen shyǵar...

Pirádar dep otyrǵanym — joǵaryda aıtylǵan Zosım pirádar, osy arada bizdiń monastyrlardaǵy "Pirádarlar" dep atalatyndardyń kimder ekeni jaıynda da jalpy birer sóz aıtý kerek sıaqty, tiktep otyrǵanym. Degenmen, kelteleý qaıyryp, ústirtteý baıandasaq ta, birdeńe dep kórelik. Birinshiden, bul jóninen bilikti jáne habardar adamdardyń aıtýynsha, bizdiń orys monastyrlarynda pirádarlar men pirádarlyq rásim jýyrda ǵana taraǵan, oǵan tipti júz jyl da tolǵap joq, al búkil pravoslavıelik Shyǵysta, ásirese Sınaı men Afonda oǵan myń jyldan asyp ketken. Pirádarlar bizdiń Rýsta da tipti sonaý baǵy zamandarda bolǵan nemese sózsiz bolýǵa tıisti edi, alaıda, Reseı kúızelisterdiń, monǵol shapqynshylyǵynyń, alasapyran dáýirlerdiń, Konstantınopoldi jaýlap alǵannan keıin Shyǵyspen ejelgi qarym-qatynastyń úzilip qalýynyń saldarynan umyt boldy da, olarǵa tyıym salyndy. Ótken ǵasyrdyń aıaǵynda bizde uly sahabalardyń biri Paısıı Velıchkovskıı (ony osylaı atap ketken) men onyń shákirtteri pirádarlyqty qaıta jańǵyrtty, alaıda, sodan beri de júz jyldaı ótse de olar sanaýly monastyrlarda ǵana ornyqty, keı kezderde tipti Reseıdegi alabóten jańalyq esepti qýdalaýǵa da ushyrady. Bizde ásirese Reseıdiń ońtústigindegi Kozelskaıa Optına degen áıgili minájathanada keń taraǵan. Bizdiń shahar irgesindegi monastyrǵa pirádarlyqty kimniń qashan ákelgenin aıta almaımyn, áıtse de, taqýalardyń abyzy úshinshi ret aýystyrylǵany anyq áıteýir, Zosım pirádar solardyń sońǵysy edi, biraq ony da tórinen kóri jýyq, endi onyń ornyn kimniń basatyny da belgisiz. Bizdiń monastyr úshin munyń ózi óte mańyzdy másele: óıtkeni qudaıy oryn esebinde osyǵan deıin onyń aty shyǵyp kórmegen: onda áýlıelerdiń múrdeleri de, dindarlardy ǵajaıyptandyratyn sıqyrly ıkonalar da joq, tipti óz tarıhymyzǵa baılanysty belgili ańyz-ertegi de bolǵan emes, otan aldynda sińirgen erekshe eńbegi men kórsetken tarıhı erligi bar dep te maqtana almaımyz. Onyń abyroıyn kóterip, kúlli Reseıge dańqyn asyrǵan tek osy pirádarlar bolatyn, solardy kórip, ýaǵyzyn estý úshin jalpaq Reseıdiń qıandaǵy túkpir-túkpirinen dindar qaýym top-tobymen osynda aǵylyp kelip jatatyn. Sonymen pirádar degenimiz kim? Ol sizdiń jan dúnıeńiz ben erkińizdi óziniń jan dúnıesi men erki egip qosyp alýshy. Ózińizge pirádardy tańdap alǵannan keıin siz óz erkińizden bas tartyp, ózińizden ózińiz bezinip, tolyq sonyń yrqyna kónetin bolasyz. Mundaı taýqymetti, mundaı qıamet-qaıym. ómir jolyn qalaǵan adam ony óz erkimen qabyldaıdy, buǵan ol ómir boıǵy moıynsunǵyshtyǵymen kámil erkindikke jetý, ıakı ózinen-ózi erikti bolý úshin, óziniń kim ekenin ómir boıy bile almaı ótkenderdiń kebin kımeý úshin osyndaı qıyn-qystaý synnan ótip ózin-ózi jetildirip, ózin-ózi bıleı alatyndaı bolarmyn degen úmitpen táýekel etedi. Bul, ıakı pirádarlyq teorıalyq jańalyq emes, al shyǵysta tájirıbeden týǵan nárse, bul kúnderde oǵan myń jyldyń júzi bolǵan. Onyń aldyndaǵy paryz bizdiń orys monastyrlarynda da ejelden bolyp kelgen kádimgi jaı "moıynsunýshylyq" emes. Munda pirádarǵa telingen pendelerdiń óle-ólgenshe minájat etýi telingen adam men telýshi adamnyń bir-birimen ajyraǵysyz baılanystylyǵy moıyndalady. Myna bir hıkaıany mysalǵa alaıyq: baıaǵy hrıstıan zamanynda bir múrıt bolypty, ol birde ózi pir tutatyn pirádardiń qaısybir talabyn oryndaýdan bas tartyp, monastyrdi tastap basqa elge, Shamnan Mysyrǵa ketip qalady. Onda júrip talaı uly erlik is istegennen keıin, aqyrynda, din jolynda azap shegip, sháıt bop ketedi. Sonsoń shirkeý ony áýlıeshe qasterlep jerleý rásimine kiriskende dákonnyń: "Paryqsyzdar, taıyp turyńdar" degem daýsynan ólik jatqan tabyt kenet tuǵyrdan ózinen-ózi kóterilip ǵıbadathanadan syrtqa ushyp shyǵady, úsh márte osylaı bolady. Bul sheıit bolǵan dindardyń bir kezde pirádaryna moıynsunbaı odan ketip qalǵandyǵy, osy sebepti sol pirádarynyń ruqsatynsyz oǵan tipti sondaı uly erlikterine de qaramastan keshirim berilmeıtindigi keıinnen ǵana anyqtalady. Aqyry, ol shirkeýge arnaıy shaqyrtylǵan pirádary onyń moıynsunbaǵanyn keshirdim dep ruqsatyn bergesin ǵana jerlenipti. Árıne, bul baǵy zamandaǵy ańyz ǵana. Al endi jýyrda bolǵan myna bir shyn oqıǵaǵa toqtalaıyq: osy zamandaǵy taqýalarymyzdyń biri Afondy panalap júrse kerek: bir kúni oǵan pirádary: qudaı taǵalanyń nury jaýǵan qutty meken dep jaqsy kóretin Afonnan endi ketýiń kerek, áýeli qasıetti oryndarǵa baryp arýaq-qudaıǵa syıynyp duǵa oqý úshin Ierýsalımge barasyń, sodan keıin qaıtadan Reseıge oralyp soltústikke, Sibirge ketesiń, "seniń ornyń munda emes, sol jaqta" — deıdi. Qaıǵy basyp, eńsesi túsken taqýa Konstantınopoldegi búkil álemdik patrıarhqa baryp, pirádarynyń talabyn oryndamaýǵa ruqsat surap jalbarynady. sonda búkil álemge ámiri jetetin patrıarh: buǵan búkil álemdik patrıarh bola tura men de máýlet bere almaımyn, jer betinde seniń bul ótinishińdi qanaǵattandyratyn bılik eshkimde joq jáne ondaı bılik sol ámirdi bergen pirádaryńnan ózge eshkimde bolýy múmkin emes dep jaýap beripti. Mine, bul keıde pirádarlardyń bıligi tipti aqylǵa syımaıtyndaı sheksizdigin kórsetedi. Bizdegi kóptegen monastyrlarda alǵashqy kezde olardyń qýǵynǵa ushyraı jazdaǵany osydan. Onyń beri jaǵynda halyq ondaı pirádarlardy áýelden-aq qurmetteıtin bolǵan. Mysaly, bizdiń monastyrdiń pirádarlaryna tize búgip taǵzym etip, kókeıindegi kúdigin aqtaryp, kúnásynan arylyp, qaıǵy-qasiretin aıtyp, aqyl-keńes suraý úshin bylaıǵy qara halyq ta, asyl tekti bekzattar da aǵylyp kelip jatatyn. Muny kórgende olardyń dushpandary basqa da aıyp taǵýmen birge, múrıttiń nemese jaı adamnyń pirádarǵa kelip, qudaıǵa minájat qylýynda qupıa derlik eshteńe bolmasa da, olaı etkende minájat qupıasynyń quny ketedi, ol sumdyq qorlanady dep baıbalam salatyn. Degenmen, pirádarlyq áıteýir jan saýǵalap qalǵan, endi olar orys monastyrlarynda birtindep oryn teýip jatyr. Minez-qulyqty quldyqtan erkindikke beıimdep ózgertip, jetildirýdiń osynaý synnan ótken, myń jyldyq quraly almas qylyshtaı qaterli qarýǵa aınalýy da múmkindigi, sirá, shyndyq shyǵar, sol sebepti ol keıbireýlerdi jansebil kónbistikke, salmaqty sabyrlylyqqa baýlýdyń ornyna, kerisinshe, naǵyz jan túrshigerlik órkókirektikke, erkindikke emes, shynjyr buǵaýǵa dýshar etýi de ǵajap emes.

Zosım alpystyń beseýine kelgen taqýa qarıa edi, ata-tegi pomeshık, jasynda áskerı qyzmette, Kavkazda ober-ofıser bolǵan. Ol jan dúnıesiniń erekshe bir qasıetimen Aleshany baýrap alǵany sózsiz. Alesha ózin jaqsy kórip ketken pirádardyń qujyrasynda onymen birge turǵan. Monastyrda bolǵan kezinde Aleshanyń kóbinese erkin júrgenin, bir jaqqa barǵysy kelse kún uzaqqa ketip qala alǵanyn, al eger sol taqýalar kıetin juqa qara podrásnık kıip júrse, muny tek monastyrdaǵylardyń eshqaısysynan oqshaýlanbaý úshin ǵana óz erkimen istegenin eskerte ketken jón. Áıtse de, podrásnık onyń ózine de unaıtyn. Albyrt jastyń qıalyna pirádar ýaǵyzynyń qudireti men onyń ataq-dańqy da áser etýi múmkin. Pirádardyń oǵan júrek syryn ashyp, janǵa shıpa bolarlyqtaı jyly lebiz estýge yntyǵyp kelýshilermen talaı suhbattasqanynda olardyń aǵynan jarylǵan syryn, qaıǵy-qasiretin, táýbeshiligin bar jan dúnıesimen qapysyz mol uqqandyǵy sonsha, aqyrynda, ol beıtanys kisiniń nege kelgenin, oǵan ne keregin, tipti janyn jegen qandaı oı ekenin de onyń júzine bir qaraǵanda-aq aınytpaı aıtatyn sáýegeı bolyp alǵan edi, kelýshi pám demeı jatyp onyń ishindegi kókeıkesti syryn tolyq bilip otyratyndyǵymen ony tań-tamasha ǵyp, ári-beriden soń tipti abyrjytyp, záre-qutyn qashyratyn edi deıtin kóptegen adamdar Zosım qarıa jaıynda. Onyń ber jaǵynda Alesha pirádarmen ońasha suhbattasýǵa birinshi ret kelgenderdiń kóbisi, tipti barlyǵy derlik, oǵan áldeneden qýystanǵandaı mazasyzdana kirip, odan ári qashan derlik júzderi jadyrap, qýanyp shyǵatynyn, eń tunjyraǵan kisiniń ózi beıne baqyt nuryna bólengendeı bolatynyn únemi baıqap júretin. Aleshany qaıran qaldyrǵan nárse — pirádardyń áste qatal emestigi edi: kerisinshe, ol kelgen adammen ámanda jaıdary sóılesetin. Taqýalar ol naq kúnási aýyrlaý jáne kóbirek kúnáǵa batqan kisini ózine bárinen de góri jaqynyraq tartyp, ony jan-tánimen jaqsy kóretin edi deıtin pirádar jaıynda. Jaryq kúni batýǵa aınalǵan shaǵynda taqýalardyń arasynan onyń dushpandary men baqtalastary da tabylǵan edi, biraq ta ýaqyt ótken saıyn olar azaıa bergen, mysaly, solardyń ishinde tamaqqa ǵajap tózimdiligimen tańǵaldyrǵan, keremet úndemes bir qaýsaǵan shal sekildi birneshe ataqty, aýzy ýáli taqýa bolsa da, olar endi ún shyǵarmaıtyn bolǵan. Alaıda, olardyń basym kópshiligi Zosım pirádardyń jaǵynda ekendigi kúmánsyz edi, bulardyń ishinen kóbi qarıany tipti jan-tánimen berilip, shyn súıetin; al keıbireýleri ol úshin tipti otqa da, sýǵa da túsýge daıyn-dy. Ondaılar Zosım qarıa — áýlıe, buǵan endi eshbir kúmán joq dep jar salmasa da ashyq aıtqan, shaldyń ýaqyty sanaýly ekenin sezip, tipti dereý bir ǵajaıyptyń bolýyn, pirádardyń baqı dúnıege attanýynan eń taıaý ýaqytta monastyrdiń abyroı-ataǵy ósýin kútken-di. Alesha shirkeýden syrtqa ushyp shyqqan tabyt jónindegi hıkaıaǵa qalaı kúmánsyz sense, pirádardyń tańǵajaıyp qudirettiliginde de sondaı kúmánsyz sengen. Aýrý balalaryn nemese eresek týystaryn alyp kep, pirádardyń olarǵa qol salyp duǵa oqýyn jalbarynyp ótingen kóptegen adamdardyń kóp keshikpeı, al keıbireýleriniń tipti erteńine-aq qaıtyp kelip, pirádardyń aldynda kózine jas alyp tizerlep turyp, naýqastaryn emdep jazǵany úshin alǵystaryn aıamaı tókkenin Alesha kórip júrgen. Bul adamnyń shyn saýyqqany ma, álde aýrýdyń beti ózinen-ózi beri qaraǵany ma — Alesha úshin mundaı saýal bolǵan joq, óıtkeni ol ustazynyń rýhanı qudiretine kámil sengen onyń ataq-dańqy munyń óz mereıiniń ústemdigi tárizdi kóringen. Pirádardy bir kórip, onyń pátıqasyn alýǵa jalpaq Reseıdiń túkpir-túkpirinen kelgen dindar qara halyqtyń minájathana qaqpasy aldynda ádeıi tosyp turǵan tobyna onyń qalaı shyqqanyn kórgende Aleshanyń júregi bir túrli lúpildep, júzi nurlanyp ketetin. Olar pirádardyń aldynda jerge bas uryp, kózine jas alatyn. onyń aıaǵynan, tabany tıgen topyraqtan táýip etip, eńirep jylap jiberetin, qatyndar bolsa oǵan sábı balalaryn sozatyn, onyń aldyna jelikpe aýrýǵa shaldyqqan áıelderdi jetektep ákelýshiler de bolatyn. Pirádar olarmen dıdarlasatyn, sosyn qysqasha duǵa qaıyryp, pátıqasyn bergesin qoıa beretin. Sońǵy kezde aýrýy meńdeýi sebepti keıde qatty álsirep qalatyndyqtan, ol qujyrasynan áreń shyǵatyn bolǵan, mundaıda kelgen dindarlar monastyrda ony birneshe kún kútip jatatyn. Alesha óler pirádardy ne úshin súıedi, onyń aldynda ne úshin mańdaıyn jerge tıgize shulǵyp, onyń júzin bir kórgenine nelikten sonshama eljirep, egiledi eken? — dep oılanǵan emes. Eńbek pen qaıǵy-qasiret, eń bastysy bitpeıtin ádiletsizdik pen áýeli óziniń, sosyn bu jalǵandaǵy bitpes kúnákarlyqtan azap shekken qara taban orystyń kónbis jan dúnıesi úshin pir tutarlyq qasıetti birdeńeni nemese áýlıeni izdep taýyp, sonyń aldynda ıilip-búgilip, "Bizdi kúná, ótirik-ósek, aldaý-arbaý shyrmap otyr, biraq bir jaqta, áıteýir bir jerde qasıetti áýlıe, qudiret báribir bar, onyń esesine shyndyq sonda, onyń esesine shyndyqty biletin jalǵyz sol, demek, bu dúnıede shyndyq ólmek emes, olaı bolsa, bir kezde ol bizge de jetedi, sóıtip, ýáde etilgenindeı, ol shyndyq jer betinde túgel ústem bolady" — dep táýbeshilik etip, ózin-ózi jubatýdan artyq tilek joǵyn ol óte jaqsy túsinetin. Alesha halyqtyń naq osylaı sezinip, tipti osylaı dep paıymdaıtynyn bilgen, muny túsingen, álgi jurt ańsaǵan áýlıe, qudaıy shyndyqty halyq aldynda qasterlep saqtaýshy dál osy pirádar ekendigine jylap turǵan mujyqtarmen birge, sábıin kóterip pirádarǵa kórsetip turǵan olardyń aýrý qatyndarymen birge onyń ózi de eshbir kúmándanbaǵan. Pirádar aqıretke attanýymen monastyrdy osyǵan deıin qulaq estimegen bir dańqqa bóleıdi dep tap Aleshadaı eshkim de senbegen shyǵar. Ásirese sońǵy kezde onyń júreginde jan dúnıesin baýraǵan nendeı bir shyn súısiný seziminiń oty barǵan saıyn mazdaı túsken edi. Onyń aldynda osynaý arýaqty qarıanyń qalaı degenmen jeke-dara turǵandyǵynda ol eshbir qysylmaǵan: "Báribir, ol áýlıe, barshaǵa kerek jańarýdyń qupıasy, aqyr-sońynda, jer betinde shyndyqty ornatatyn kúsh-qýat sonyń júreginde; sonda jurttyń bári kúnádan arylyp. birin-biri súıetin bolady, baılar da, kedeıler de, asyp-tasqandar da, qorlanǵandar da bolmaıdy, barlyǵy bir qudaıdyń pendeleri sanalady, haq paıǵambardy pir tutqan zaman keledi". Aleshanyń júregine mine osyndaı qıal uıalaǵan-dy.

Osyǵan deıin kórmegen eki aǵasynyń kelýi Aleshaǵa asa qatty áser etkendeı edi. Dmıtrıı Fedorovıchtiń keıinirek kelgenine qaramastan, ekinshi aǵasy (kindiktes) Ivan Fedorovıchke qaraǵanda, ol onymen tezirek jáne etene jaqyndasyp ketken. Ol Ivannyń da netken jan ekenin bilýge yntyqqan, biraq, aǵasy kelgeli bergi eki aıda qanshama jıi ushyrasyp júrse de ekeýi áli eshbir janasa almaǵan: Aleshanyń ózi de úndemegen, ol áldeneni kútkendeı, áldeneden uıalǵandaı edi, al Ivan alǵashqy kezde inisine kóz toqtata, barlaı qarap júrdi de, — muny Alesha sezgen, — kóp keshikpeı ony tipti umytyp ketkendeı kóringen. Muny sezgende Alesha edáýir qysylyp qalǵan. Ol aǵasynyń nemquraılylyǵyn ekeýiniń jasyndaǵy alshaqtyqtan, ásirese bilimindegi aıyrmashylyqtan shyǵar dep joryǵan. Biraq, Alesha basqa bir oıǵa da qalǵan edi: Ivannyń buǵan sonshalyqty iltıpat bildire qoımaýynyń, bálkim, bul múlde bilmeıtin ózge bir sebebi bar shyǵar. Nege ekeni belgisiz, Ivandy kókeıkesti, asa mańyzdy birdeńe mazalaıtyndaı, ol nendeı bir, bálkim, tipti qol jetpesteı maqsatqa umtylatyndaı, sondyqtan onyń munymen sóılesýge murshasy kelmeıtindeı, aǵasynyń oǵan selqos qaraýynyń budan basqa syry joqtaı kórine beretin. Alesha bul arada oqymysty ateısiń zerdesiz múrıtke degem áldeqandaı bir jekkórinishiniń nyshany joq pa eken dep te oılaǵan. Ol aǵasynyń ateıs ekenin anyq biletin. Aǵasy ony tipti jek kórgen kúnde de bul oǵan ókpelep almas edi, biraq aǵasynyń ózi qashan baýyryna tartatynyn bul ózine de túsiniksiz, bir túrli kúdikti ımenýmen qalaı degenmen kútip júre bergen. Úlken aǵasy Dmıtrıı Fedorovıch Ivanǵa asa zor qurmetpen qarap, ol jóninde bir túrli erekshe iltıpatpen áńgimeleıtin. Sońǵy kezde eki aǵasyn keremet jaqyndastyrǵan mańyzdy istiń barlyq búge-shigesin Alesha sodan estip bilgen. Ivanmen salystyrǵanda Dmıtrııdi tipti qarańǵy deýge bolady, jeke tulǵasy men minezi turǵysynan ekeýin qatar qoıǵanda bir-birine munshalyqty kereǵar basqa eki kisini izdep tabý múmkin emes sıaqty edi, sol sebepti de Dmıtrııdiń Ivan jónindegi súısingen pikiri Aleshaǵa alabótendeý kóringen.

Aleshaǵa tótenshe yqpal etken pirádardyń qujyrasynda ótken osynaý paryqsyz úı-ishiniń kezdesýi, durysyraq aıtqanda, tórt kózi túgel jınalýy, mine, dál osy kezde bolǵan edi. Shyndyǵynda, bul bas qosystyń syltaýy jalǵan-dy. Dmıtrıı Fedorovıchtiń ózine tıisti enshi men dúnıe-múlik boıynsha esep aıyrysý jóninen ákesi Fedor Pavlovıchpen dúrdarazdyǵy, tegi, naq sol tusta shekten shyqsa kerek. Ákesi men balasy at quıryǵyn kesisýge jýyqtap, qarym-qatynastary tózgisiz bolýǵa aınalǵan edi. Bárimiz Zosıma qarıanyń qujyrasynda bas qossaq qaıtedi degen oıdy jaı ázildese de birinshi bon Fedor Pavlovıch bildirgen; bulaı dep ıshara bildirgende pirádar qolma-qol bitistirmese de, tym bolmasa, óziniń ataq-dárejesimen, qala berdi ortamyzda qatysyp otyrýymen daý-damaısyz mámlege kelýimizge birdeme ǵyp yqpal eter dep dámelengen. Pirádardyń aldyna barmaǵan, ony tipti múlde kórmegen Dmıtrıı Fedorovıch, árıne, ákesi muny osylaı bir yqtyryp almaqshy ǵoı dep qana topshylaǵan edi; áıtse de, ol ásirese sońǵy kezde ákesimen tartysynda tym dóreki ketip qalǵany úshin ishteı ózin-ózi kinálaıtyn, sol sebepti bul usynysqa qarsylyq bildirgen joq. Aıtpaqshy, ol, Ivan sıaqty ákesiniń úıinde emes, shahardyń ekinshi shetinde, bólek turatyn. Sonan soń Fedor Pavlovıchtiń bul oıyna osy kezde bizdiń shaharda turyp jatqan Petr Aleksandrovıch Mıýsov ta jarmasa ketken. Qyrqynshy jáne elýinshi jyldardaǵy lıberal, erkin oıshyl hám ateıs bolǵasyn ba, álde zerikkendiginen, álde qyzyq kórgen jeńiltektiginen be, ol osy iske áıteýir shuǵyl aralasty. Onyń kenet monastyrdy, "áýlıeni" kórgisi keldi. Ol óziniń osy monastyrmen kóptengi daýy áli bitpegendikten, olardyń qaraýyndaǵy jerlerdiń shekarasy, ormannan aǵash kesý, ózennen balyq aýlaý jónindegi quqyq pen taǵysyn taǵylar jaıyndaǵy tartysy áli kúnge sozylyp kele jatqandyqtan, osy daýdy birdeme ǵyp jeń ushynan jalǵasyp bitirýge bolmas pa eken? — dep pirádar ıgýmenmen ózim tildesip kóreıinshi degen syltaýmen oraılasqan sátti paıdalanyp qalmaqshy boldy. Monastyrda jaı áýesqoı bireýge qaraǵanda mundaı izgi nıetti adamdy, álbette, anaǵurlym zor iltıpat kórsetip qabyldaýy múmkin ǵoı. Sońǵy kezde qujyrasynan shyǵýdan qalyp, aýrý bolǵasyn tipti jaı kelýshilerdi de qabyldamaı qoıǵan pirádarǵa, bálkim, monastyrdaǵylardyń keıbir áseri tıýine osy jaıttardyń barlyǵy dáneker bolýy yqtımal-dy. Aqyry, pirádardyń kelisimi alynyp, oǵan baratyn kún de belgilendi. Aleshaǵa jymıa qaraǵan ol tek: "Meni olardyń enshisin bólýge kim taǵaıyndap edi?" — degen.

Kezdesý jaıynda estigende Alesha qatty abyrjydy. Áıtse de, ol eger osy talasyp-tartysyp, júz jyrtysyp júrgenderdiń ishinen bul bas qosysqa baısaldy qaraıtyn bireý bolsa ol, kúmán joq, aǵasy Dmıtrıı ekenin, al qalǵandary pirádarǵa qorlaýshylyq bop kórinetin paryzsyzdyq nıetpen keletinin ol túsingen. Aǵasy Ivan men Mıýsov kelse, bálkim, naǵyz dórekilikke aýysqan áýesqoılyqtan, al ákesi bolsa taǵy bir kisi kúlerlik saıqymazaqtyq úshin kelmek. O, Alesha úndemese de, óz ákesin ábden hám qapysyz bilip alǵan. Qaıtalap aıtaıyn, bul bala jurt oılaıtyndaı tym ańǵal emes-ti. Ol belgilengen kúndi kútip qypyldap júrgen. Onyń úı ishindegi osy bir kıkiljiń nede bolsa bitip tynsa eken dep tilegeni kúmánsiz. Alaıda, ol pirádardyń qamyn bárinen de kóbirek oılaǵan edi, ol qarıanyń ózi men onyń abyroı-ataǵy úshin qaltyraǵan, bireýi oǵan áldeqalaı til tıgizbese jarar edi dep qoryqqan, ásirese Mıýsovtyń syzylǵan, názik mysqyly men oqymysty aǵasy Ivannyń mańǵaz tuspalynan qaýiptengen. Alesha tipti kelip qalýy múmkin osy bir adamdar týraly pirádaryna birdeńe dep eskertip qoıǵysy da keldi, biraq oılanyp kórdi de úndemedi. Aıtýly kúnniń qarsańynda ol bir tanysy arqyly Dmıtrııge óziniń ony jaqsy kóretinin jáne ol bergen ýádesin oryndaıtyn shyǵar dep kútip júrgenin aıtyp sálem joldaǵan. Dmıtrıı oılanyp qalǵan, óıtkeni inisine qandaı ýáde bergeni esinde joq-ty, degenmen "aramzalyqtyń aldynda" qal-qadarymsha ustamdylyqqa tyrysamyn, pirádar men inim Ivandy qatty qurmettesem de, osy arada maǵan nendeı bir tuzaq qurylyp, nemese bir masqara mazaq is daıyndalyp jatqanyna kúmándanbaımyn dep hat jazyp jibergen. Dmıtrıı: "Solaı bola tursa da, seniń pir tutatyn áýlıe kisińe qurmet-qoshemetten taısam tilim kesilsin", — dep aıaqtaǵan óziniń hatyn. Aleshany bul hat onsha sergite qoımaǵan.

EKİNSHİ KITAP

JÓNSİZ BAS QOSÝ

I

MONASTYRǴA KELDİ

Jyly, ashyq kún ǵajap edi. Tamyzdyń aıaǵy bolatyn. Olar pirádarmen sáskelik namazdan keıin, saǵat on bir jarymǵa taman kezdesýge kelisken. Alaıda, bizdiń monastyrǵa keletin adamdarymyz ǵıbadattyń bastalýyna úlgermepti, jurt tarqap jatqanda zorǵa kelip jetti. Olar eki jeńil arbamen kelipti; súlikteı jaraý qos at jegilgen sándi kúımede Petr Aleksandrovıch Mıýsov otyr, qasynda aǵaıyndas týysy, jıyrmalardaǵy jas jigit Petr Fomıch Kalganov bar. Jigit ýnıversıtetke oqýǵa túsýge daıyndalyp júrgen. Nege ekeni belgisiz, ýaqytsha sol jigittiń úıinde turyp jatqan Mıýsov ony ózimen birge shet elge ketip, Sgorıhtyń nemese Ienanyń ýnıversıtetine túsýge úgittep júrgen. Biraq jigit áli sheshimge kelmegen. Ol kóp oılanǵysh umytshaq sekildi kórinetin. Jyly júzdi, myǵym deneli, edáýir suńǵaq boıly bolatyn. Onyń kisige qaraǵanda tańǵalarlyq bir ádeti bar edi: óte umytshaq kisilerdiń bári sıaqty, ol da keıde tesile jáne uzaq qarasa da sizdi báribir kórmes edi. Ol úndemeıtin jáne uıalshaqtaý bolatyn, biraq, - álbette, tek bireýmen ońasha qalǵanda ǵana - oıda joqta keremet sózsheń, qyzba jáne oqta-tekte nege kúlgenin ózi de bilmeıtin tym kúlekesh te bolyp ketetini de bar-dy. Alaıda, ol kenetten qalaı tez elikse, dál solaı shapshań basylyp, kilt tyıyla qalatyn. Dáıim óte jaqsy, tipti sándi kıinip júretin; ol ózin táýelsiz ustarlyqtaı birsypyra dáýlettiń ıesi bolatyn, al keleshekke odan da molyraq murany ıemdenýge úmittenip júrgen. Aleshamen dos edi.

Saldyrlaǵan, eski, biraq aýmaqty jeńil arbamen balasy Ivan Fedorovıchti ertip alyp Fedor Pavlovıch te kelip jetti, onyń qos boz jıren mástegi Mıýsovtyń kúımesine zorǵa ilesip kelipti. Dmıtrıı Fedorovıchke kezdesýdiń kúni men saǵaty aldyn ala habarlanǵan-dy, alaıda, ol keshigip qaldy. Barlyǵy at-arbalaryn oram syrtyndaǵy meımanhana aldynda qaldyryp, ózderi monastyr qaqpasynan jaıaý kirdi. Fedor Pavlovıchten basqa úsheýi, tegi, esh ýaqytta eshqandaı ǵıbadathananyń esigin ashpaǵanǵa uqsaıdy, al Mıýsovtyń shirkeýdi kórmegenine, bálkim, tipti otyz jyl bolǵan shyǵar. Onyń jan-jaǵyna suqtana kóz salýynan ózin ádeıi dórekileý ustaıtyndyǵy sezilip turdy. Biraq, monastyrdiń aýlasynda shirkeý men sharýashylyqqa qajetti, kádimgi daǵdyly qurylystardan basqa aıtarlyqtaı eshteńe joǵyn ol baıqaǵysh zerdesimen birden-aq paıymdaǵan. Bórkin qolyna alyp shirkeýden shoqynyp shyǵyp jatqandardyń sońǵylary ótip jatyr. Qara halyqtyń arasynan joǵarǵy qaýymnyń adamdary da, eki-úsh hanym, bir qaýsaǵan kári general da kózge tústi: olardyń bári de meımanhanaǵa toqtaǵan. Bizdiń adamdardy qaıyrshylar tez qorshap alyp edi, biraq eshqaısysy sadaqa bere qoıǵan joq. Ámıanynan on tıyndyqty alyp, qaraptan-qarap ózinen-ózi qysylyp: "Birdeı ǵyp bólip alarsyńdar" — dep bir qatynnyń qolyna qystyra salǵan tek Petrýsha Kalganov boldy. Onyń bul qylyǵyna serikterinen eshkim úndemegen, endeshe oǵan qýystanatyndaı da túk joq-ty: biraq muny sezgesin ol onan beter qysyldy.

Alaıda, tańǵalarlyq; shyn máninde bulardy kútip alýǵa tıisti edi, tipti azdy-kópti qoshemetpen qarsy alsa da artyq emes-ti: bireýi osy jýyrda ǵana shirkeýdiń muqtajyna myń som aqshasyn bergen, al ekinshisi shalqyǵan baı pomeshık ári óte bilimdi adam; bylaısha aıtqanda, ózennen balyq aýlaýǵa kelgende, — sottyń aqyry nemen bitýi turǵysynan alǵanda, — osyndaǵylardyń barlyǵy ishinara soǵan táýeldi edi ǵoı. Solaı bola tursa da, bulardy resmı adamdardan eshkimniń qarsy almaýy qalaı. Shirkeýdiń tap irgesindegi qulpytastarǵa selsoq kóz salǵan Mıýsov mundaı "qasıetti" orynǵa jambas tıgizý tym qymbatqa túsken bolar-aý degisi kelip edi, biraq úndemedi: ony júzindegi lıberaldyq zilsiz mysqyl endi ishin kernegen yzaǵa ulasa bastaǵan-dy.

Sumdyq qoı bul, myna óńsheń paryqsyzdardyń qaısysynan surap bilersiń... Ýaqytty zaıa ketirmeı osyny sheship alýymyz kerek edi, — dep kenetten kúbir etti ol, ózimen-ózi sóıleskendeı.

Óstip turǵanda ústine qolpyldaǵan jazǵy pálte kıgen, jylmań kóz, qasqa bas egdeleý bir myrza kenet bularǵa keldi. Qalpaǵyn kóterińkirep qoıǵasyn jaramsaqtana sóılegen ol ózin týlalyq pomeshık Maksımovpyn dep jalpy tanystyryp ótti. Bizdiń jolaýshylardyń nege qam kóńil bolǵanyn ol tez seze qoıdy.

— Zosıma pirádar óziniń tas túıin jabyq minájathanasynda turady, osy aradan tórt júz qadamdaı jerde, orman ishimen barýǵa bolady, orman ishimen...

— Orman ishimen barý keregin men de bilemin, — dedi oǵan Fedor Pavlovıch, — kópten kelmegesin joldy umytyńqyrap qalǵanymyz.

— Mine, myna qaqpadan shyqqan soń, týra orman ishimen... Júrińizder. Men... ózim-aq... ertip aparsam qaıtedi... Mine, myna jaqqa... bylaı qaraı...

Olar qaqpadan shyǵyp, ormanǵa qaraı bettedi. Pomeshık Maksımov alpysty qýsyrǵan kisi eken bir búıirden elpeńdedi de otyrdy, durysyraq aıtqanda, júgire basyp, bulardan kóz aýdarmaı, tinte qaraıdy. Badyraq kóz kisiniń qadala qaraǵany qandaı qyzyq.

— Bilesiz be, pirádarda bizdiń bir sharýamyz bar, - dedi Mıýsov qatań ún qatyp, - bylaısha aıtqanda "ol kisi" bizdi qabyldamaqshy edi, sondyqtan oǵan bizben birge kirmeýińizdi ótinemiz, al jol kórsetkenińiz úshin rahmet sizge.

— Men bolǵamyn, men ol jaryqtyqta bolǵanmyn... Un chevalier parfait!¹ — dep pomeshık saýsaǵyn shoshaıtyp syrt etkizdi.

— Chevalier?² — dep turǵanyńyz kim? —dep surady Mıýsov.

— Pirádar ǵajap adam ǵoı. Monastyrdiń aby roıy artyp, dańqy asa górsin deńiz tek, Zosıma. Ondap pirádar bola qoıar ma eken.

Biraq, onyń dabdyrlaǵan sózin bulardyń sońynan qýyp jetken, basyna klobýk³ kıgen, alasa boıly júzi appaq qudaı bir shilbıgen jas taqýa bólip jiberdi. Fedor Pavlovıch pen Maksımov toqtaı qaldy. Taqýasymaq ıilip taǵzym etip, óte sypaıy únmen bylaı dedi:

— Igýmen pirádar sizderdiń bárińizden, myrzalar, minájathanadan shyqqasyn onyń dastarqanynan buıyrǵan dámdi tatyp ketýdi ótinedi. Siz de kelińiz, — dedi ol aqyrynda Maksımovqa qarap.

— Men mundaı ótinishti oryndaýǵa árqashan daıynmyn! — dedi dámge shaqyrǵanǵa qýanǵasyn daýsy qatty shyqqan Fedor Pavlovıch, — men sózsiz baramyn. Jáne bilesiz be, bárimiz de qudaıy orynda ınabattylyq saqtaýǵa ýádelestik... Al siz she, Petr Aleksandrovıch, barasyz ba?

— Nege barmaımyn? Baramyn. Osyndaǵylardyń barlyq ádet-ǵurpymen tanysýǵa kelmegende, meni ne úshin keldi deısiń. Tek bir-aq nárseden qınalyp turǵanym, sonda men endi, Fedor Pavlovıch, sizben birge...

— Iá, Dmıtrıı Fedorovıch áli kelgen joq qoı.

— Iá, eger ol kelmese, tipti jaqsy bolar edi, áıtpese sizderdiń myna shalaǵaılyqtaryń meniń janyma jaǵyp tur deısińder me, onyń ústine taǵy siz qosylsańyz? Igýmen pirádarǵa bizdiń alǵysymyzdy aıta baryńyz, túske qaraı keledi deńiz, — dedi ol taqýasymaqqa qarap.

— Joq, men sizderdi pirádarymyzǵa ózim ertip aparýǵa tıistimin, — dep ún qatty jas taqýa.

— Onda men ıgýmen pirádarǵa baryn kele qoıaıyn, tez kirip qana shyǵamyn, — dep pomeshık Maksımov jypyldaı qaldy.

— Igýmen pirádardyń qazir qoly bos emes, áıtse de ózińiz bilińiz... — dedi taqýa qorǵalaqtaǵan únmen.

— Netken beımaza shal edi. — dedi Mıýsov daýsyn kóterip. Bul sátte pomeshık Maksımov monastyrǵa qaraı keıin júgirip bara jatqan-dy.

— Fon Zonnan aınymaıdy, — dep kúbir etti Fedor Pavlovıch.

— Sizdiń bar biletinińiz osy... Ol nelikten fon Zonnan aınymaýǵa tıis? Siz ózińiz fon Zondy kórip pe edińiz, tym bolmasa?

— Onyń sýretin kórgem. Bet-júzi uqsamasa da, túsindirýge qıyn birdeńesimen sodan aınymaıdy eken. Egizdiń syńary ma dersiń. Bet álpetin kórgende-aq tanı ketemin sabozyńdy.

— Bálkim, solaı da shyǵar: bul jaǵynan siz bilgishsiz ǵoı. Tek mynany jadyńyzda saqtańyz: Fedor Pavlovıch, esińizde me, biz ózimizdi ınabatty ustaýǵa ýádelestik dep ilkide ǵana ózińiz aıtqan bolatynsyz. Endeshe, sol sózińizde turyńyz. Saıqymazaqtyq birdeńe kórsetemin dep oılamańyz, óıtkeni men ózimdi sizge qosaqtap tálkek qylǵanyn qalamaımyn... Mynanyń qandaı kisi ekenin kórip tursyz ǵoı, — dedi ol endi taqýaǵa qarap, — parasatty adamdardyń tabaldyryǵynan onymen birge attaýǵa meniń tipti batylym ¹barmaıdy.

Taqýasymaq ún qatpastan, bolar-bolmas jymıǵanda bozarǵan, qan-sólsiz erinderinen onyń ishinde bir sasyq qýlyǵy da joq emesi sezilip qaldy, biraq ol lám dep jaýap qatpady: onyń namys saqtap qana úndemegeni beseneden belgili edi. Mıýsov onan saıyn tyjyraıa tústi.

"O, sumdyq-aı, ejelgi mekerlikten shyqqan myna syzylǵan bet álpetti qarashy, al shyndyǵynda bul tek sharlatandyq pen sandyraq qoı!" - degen oı kelgen onyń basyna.

— Mine, minájathanaǵa kelip te qaldyq! — dedi kóterińki daýyspen Fedor Pavlovıch — qaqpasy jabyq tur.

Sonsoń ol bıik qaqpanyń mańdaıshasy men eki búıirine salynǵan áýlıelerdiń sýretteri aldynda shulǵyp turyp qolyn sermeı shoqyna bastady.

— Bóten monastyrǵa kelgeninde óz erejeńdi jınap qoıǵanyń jón, — dedi ol. — Osy minájathanany jıyrma bes taqýa panalaıdy, birinen-biri kóz almaı otyryp kapýsta jeıtinder óńsheń. Bir ǵajaby, myna qaqpadan birde-bir áıel attaı almaıdy. Bul shyndyǵynda da solaı. Biraq, m n pirádar kelgen áıelderdi qabyldaıdy eken dep estigen edim, sonda bul qalaı bolǵany? — dedi ol kenet jas taqýaǵa qarap.

— Bylaıǵy qara halyqtyń áıelderi qazir de osynda, áne anaý shaǵyn galereıa jaqta demalyp jatyr qabyldaýdy kútip. Al aqsúıek qaýymnyń áıelderine arnap myna galereıada, biraq oramnyń syrt jaǵynan kiretin eki bólme jabdyqtalǵan, áne anaý eki tereze pirádar saýyqqan kezinde ishki jolmen sol bólmelerge barady, ıakı oramnyń syrtyna shyǵady. Harkov gýbernıasynan kelgen bir pomeshık áıel, Hohlakova hanym, aýrý qyzyn alyp kelgen eken, qazir sonda kútip jatyr. Sońǵy kezde tym álsirep ketkendikten, jınalǵan jurttyń aldyna áreń shyǵyp júrse de, ol hanymdy qabyldaýǵa ýáde bergen ǵoı deımin.

— Demek, kelgen hanymdarǵa minájathanadan birdeme ǵyp baratyn jol báribir qaldyrylǵan eken ǵoı. Biraq, qasıetti dindarym, meniń bul aıtqanymdy jamanshylyqqa jorymassyz deımin, jaı aıtam. Siz estidińiz be, joq pa, Afonda áıeldiń kelýine ruqsat joqtyǵy bylaı tursyn, onda jalpy urǵashy bitkenge tyıym salynǵan, kerek deseń taýyqtyń mekıeni men urǵashy tanaǵa da kóz salýǵa bolmaıdy...

— Fedor Pavlovıch, men qazir úıge qaıtamyn, siz osynda jalǵyz ózińiz qalasyz, biraq, aldyn ala aıtyp qoıaıyn, men ketken soń sizdi jelkeńizden alyp qýyp shyǵaratyny sózsiz.

— Meniń sizge qandaı bógetim bar, Petr Aleksandrovıch. Áne, qarańyzshy, bular raýshan gúline oranǵan jerde turady, — dedi daýsy qatty shaqqan ol minájathana oramynan syrtqa attaı berip.

Shynynda da solaı, qazir raýshan gúli bolmaǵanmen, gúl otyrǵyzýǵa jaramdy jerdiń bárinde kúzgi gúlderdiń óte sırek, tamasha ádemi túrleri tunyp tur eken. Tájirıbeli bapker kútetinge uqsaıdy. Shirkeýdiń oramy men beıitterdiń arasy da gúlzar. Pirádardyń qujyrasy bir qabat aǵash úıde eken, kireberis galereıanyń aınalasyna da gúl otyrǵyzyp tastapty.

— Burynǵy pirádarlaryn, Varsonofııdiń tusynda bulaı bolyp pa edi? Onyń ásemdikti sýqany súımeıtin, tipti otyrǵan ornynan atyp turyp áıel jynysyna taıaq ala umtylatyn ádeti de bolǵan desedi ǵoı, —  dedi Fedor Pavlovıch baspaldaqqa kóterile berip.

— Varsonofıı pirádardyń keıde dıýanalyǵy bolǵany ras, biraq ol jóninde aıtylyp júrgen aqymaqtyq sózder de kóp. Ol esh ýaqytta bireýge taıaq jumsaǵan emes, —  dep jaýap qatty taqýasymaq. —  Endi, myrzalar, osy arada sál aıaldaı turyńyzdar, men sizderdiń kelgenderińizdi aıtyp shyǵaıyn.

— Fedor Pavlovıch, estısiz be, aqyrǵy ret kelisip alaıyq. Ózińizdi durys ustaıtyn bolyńyz, áıtpese sazaıyńdy tartqyzam, — dep kúbirlep taǵy bir eskertip qoıdy Mıýsov.

— Osynshama nege kúıgelekteıtinińizdi bile almaı qor boldym-aý, — dep myrs etti Fedor Pavlovıch, — nemene, álde kúnáńiz kóp bolǵasyn qymsynasyz ba? Kisiniń kókeıdegi oıyn ol kózinen-aq biledi deıdi ǵoı. Siz sekildi Parıjde turatyn ozyq oıly myrzanyń sol kisiniń pikirine osynshalyq tánti bolǵany ǵajap eken, meni tańǵaldyratyn nárse mine osy!

Biraq Mıýsov bul mysqylǵa jaýap berip úlgermeı jatyp, olardy ishke kirýge shaqyrdy. Ol sál ashýly kirgen...

"Al, endi bárin qalaı búldirip alatynymdy bilem, ashý bılep barady, aıtysa ketetin shyǵarmyn... qyzbalana bastarmyn — sóıtip ózimdi, oılaǵan oıymdy qor qylarmyn", — onyń basyna osy bir oı sap ete túsken edi.

II

QAQPAS SAIQYMAZAQ

Bular qujyraǵa kirgen sátte óziniń jatyn bólmesinen pirádar da beri shyǵa berdi. Onda minájathananyń eki Ieremonaǵy qarıanyń kelýin bulardan buryn kútip otyr eken, biri — kitaphanashy pirádar, ekinshisi — Paısıı pirádar; sońǵysy qartaıyp turmasa da aýrý-syrqaýly kisi edi, jurttyń bári ony keremet oqymysty kisi deıtuǵyn. Budan basqa, burysh jaqta taǵy bireý túregep turǵan (keıin ol sol kúıi túregep tura berdi), ol ústine daǵdyly súrtúk kıgen, jıyrmanyń ekeýindegi jas jigit, nege ekeni belgisiz, monastyr men dindar qaýym barynsha qamqorlyq jasaıtyn semınarıst, bolashaq din mamany edi. Suńǵaq boıly jigittiń júzi ajarly, bet súıegi shyǵyńqy eken, zerdeli, sergek qara kózderi syǵyraıa qaraıdy. Bet álpetinen jaǵympazdyqqa janaspaıtyn, ádepten ozbaǵan, naǵyz pańdyq seziledi. Ózine teń sanamady ma, álde, kerisinshe, beıne baǵynyshty, táýeldi adamdardaı kórdi me, bular bólmege kirgende, ol tipti bas ızep sálemdesken de joq.

Zosım pirádarǵa bir múrıt pen Alesha erip shyqty. Ieremonahtar túregelip, saýsaqtary edenge tıgenshe eńkeıip taǵzym etti, onyń potıqasyn alǵan soń qolynan táýep etti. Pirádar olarǵa batasyn bergennen keıin endi ózi de saýsaqtaryn edenge tıgize eńkeıip taǵzym etti de, árqaısysynan endi ózine pátıqasyn berýdi ótindi. Kúlli rásim erekshe bir iltıpatpen óte baısaldy atqaryldy, qaısybir daǵdyly saltqa áste uqsaǵan joq. Alaıda, Mıýsovqa munyń barlyǵy kisini uıytyp tastaý úshin jorta isteletindeı kórindi. Ol ózimen birge kirgen serikteriniń aldynda turǵan. Eshqandaı ıdeıalarǵa qaramastan, jaı sypaıygershilik úshin ǵana (mundaǵy ádet-ǵuryp osyndaı bolǵasyn) pirádardyń aldyna baryp pátıqasyn alýy kerek edi, qolynan táýep etpese de, tym bolmasa, pátıqasyn alǵany jón edi — muny ol tipti keshe keshke-aq oılastyrǵan. Biraq ıeremonaqtardyń janyǵa ıilip-búgilgenin, qarıanyń qolynan ólip-óship súıgenin kórgennen keıin, ol álgi sheshimin tez ózgertti: aqsúıek qaýymdaǵysha mańǵazdanyp, baısaldy ǵana sál bas ıip taǵzym etti de, oryndyqqa qaraı shegindi. Fedor Pavlovıch te dál osylaı istedi, biraq ol Mıýsovty maımylsha kelemejdep baqty. Ivan Fedorovıch ta qazdıyp turyp mardymsı, sypaıy taǵzym etti, al Kalganovtyń sasyp qalǵany sonsha, ol pirádarǵa taǵzym etýdi tipti umytyp ta ketti. Pirádar pátıqasyn berý úshin kótere bergen qolyn túsirip, olarǵa ekinshi ret taǵzym etken soń barlyǵynan jaıǵasyp otyrýdy ótindi. Aleshanyń beti dýyldap barady; ol uıalǵanynan jerge kire jazdady. Bir jamandyqty ishi sezip edi, mine, sol oryndaldy bilem.

Pirádardyń ózi baǵzy bir zamanda qymbat aǵashtan jasalyp, bylǵarymen qaptalǵan kishkene dıvanǵa baryp jaıǵasty, al eki ıeremonahtan basqa, tórt meımanyn qarsy qabyrǵa jaqtaǵy qara bylǵarysy qajalyp bitýge aınalǵan, sondaı qymbat aǵashtan istelgen tórt oryndyqqa qatar otyrǵyzdy. Ieremonahtardyń bireýi esik jaqqa, ekinshisi tereze aldyna baryp otyrdy. Semınarıst, Alesha jáne múrıt túregep turdy. Qujyra óte tar jáne bir túrli solǵyndaý kóringen. Eń qajetti zattar men jıhazdyń ózi dóreki, jupyny eken. Tereze aldynda gúl otyrǵyzǵan eki qumyra tur, burysh joq ıkonaǵa tolǵan, olardyń biri — Marıam-ananyń úlken sýreti, tegi, shirkeýdegi jikteliske deıin kóp buryn jazylsa kerek.

Aldynda shyraǵdan syǵyraıady. Onymen qatarlasa jyltyr qapsyrmaly taǵy eki ıkona, bulardyń janynda qylymsyǵan perishtelerdiń sýretteri, kishkene farfor jumyrtqalar, pil súıeginen jasalǵan katolıktik kresi qushaqtaǵan Matcz dolorosa¹ jáne ótken ǵasyrlardaǵy uly ıtalán sýretshisiniń sheteldik birneshe gravúrasy ilýli tur. Osynaý naqyshty ári qymbat beder sýretterdiń janyna barlyq jármeńkelerde sý teginge satyp jatatyn óte qarapaıym orys lıtografıasynan áýlıelerdiń, din jolynda azap shekken dindar, taqýalardyń, mártebeli pirádarlardyń jáne basqalarynyń birneshe sýreti nazaryńdy tartady. Qazirgi jáne ótken zamandardaǵy orys arhmreıleriniń birneshe sýreti de bar eken. biraq olar basqa qabyrǵalarǵa bólek ilinipti. Mıýsov osynaý "resmıliktiń" bárin kózben bir sholǵasyn pirádarǵa qadala qaran otyryp qaldy. Ol óziniń osy bir ádetin unatatyn, onyń elýdi artqa salǵanyn, al munyń ózi aqsúıek qaýymnyń dáýlet qonǵan, parasatty adamy ózin-ózi ámanda, tipti óziniń erkinen tys qurmettegish keletin kemel shaq ekenin eskersek, onyń qalaı desek te ózine keshirimdi osyndaı bir osaldyǵy da bar edi.

Pirádar oǵan á degennen-aq unamady. Shynynda da, qarıanyń usqynynda Mıýsovtan basqa da kóptegen adamdar jaqtyrmaýy múmkin birdeńe bar edi. Ol ne bary alpys bes jastaǵy, alaıda, aýrýdyń saldarynan keminde on jasqa anaǵurlym kári kórinetin alasa boıly, búkireıgen, aıaǵynan ál ketken kisi bolatyn. Óte solyńqy betin usaq ájim basqan, ásirese eki kóziniń aınalasyndaǵy shımaı óte qalyń edi. Jyltyraǵan eki túıme sekildi kishkentaı kógildir kózderi qubylǵysh, samaıyndaǵy bes tal shashy appaq, shoqsha saqaly sırek, qaımyjyq erinderi tym jymıǵysh edi. Murny qustyń tumsyǵy sekildi súıirleý, biraq uzyn emes.

"Surqyna qaraǵanda myna shal tegi kekshil kisi bolar, tákapparsymaqtyǵy da bar shyǵar" — dep oılady ishteı Mıýsov. Jalpy, ol ózine-ózi múlde yrza emes-ti.

Saǵattyń dyq etken dybysy áńgime bastaýǵa belgi bergendeı boldy. Qabyrǵadaǵy arzan qol kishkentaı saǵat on ekini soqqan edi.

— Ýaqyt boldy, — dedi dańǵyrlap ketken Fedor Pavlovıch, — al meniń balam Dmıtrıı Fedorovıch áli kelgen joq. Qasıetti qarıam, onyń keshigip jatqanyna keshire kórińiz! ("Qasıetti qarıam" degendi estigende Alesha selk etti). Óz basym árdaıym dáldikti ²unatamyn, sypaıy koról keshikpes degendi jadymda saqtap, dál sol mınýtynda kelemin...

— Biraq, siz koról emessiz ǵoı, — dep kúbir etti qapelimde ózin ustaı almaı qalǵan Mıýsov.

— Iá, koról emespin, bul ras. Alaıda, Petr Aleksandrovıch, bile bilseńiz, muny men ózim de sezem, qudaı aqyna! Biraq, dáıim osyndaı birdeńeni byljyratatyn ádetim! Áýlıe pirádar! — ol kenetten erekshe bir shabytqa mindi. — Sizdiń aldyńyzda otyrǵan paqyryńyz bir saıqymazaq jan, shyn saıqymazaq! Tanysyp qoıalyq, ol myna men. Amal bar ma. súıekke sińgen daǵdym bul! Al eger keıde jón-josyqsyz bósip ketsem, jurtty kúldirip, unap qalý úshin ádeıi isteımin. Basqalarǵa unaǵan jaman ba, solaı ǵoı? Osydan jeti jyl buryn bir shaharda bolǵan edim, sondaǵy keıbir kópessymaqtarmen jeń ushynan jalǵasyp júrgesin bir bolmashy sharýamen barǵamyn. Ispravnıkke bardyq, odan birdeńeni qolqalamaq, sonsoń bizge kelip meıman bolýyn ótinbek oıymyz bar-dy. Ispravnık bizden sóılesýge shyqty, ózi de bir eńgezerdeı, tolyq deneli, aqsary, tunjyraǵan bále eken, — mundaıda olardan saqtanbasań bolmaıdy: baýyry berishtenip qalǵan olardyń, baýyry máz emes. Aýsar basym toq eterine bir-aq kóship erkinsigen aqsúıekshe: "Ispravnık myrza, bizge, bylaısha aıtqanda, Napravnık bolyńyz" deppin ǵoı. — "Ol neǵylǵan Napravnık?" — deıdi ol. Baıqaımyn, qaljyńymnan túk shyqpaǵan sekildi, ıspravnıgimiz miz baǵar emes, sonsoń men de aıylymdy jımadym: "Jaı ázildegenim ǵoı deımin, bir kóńildenip qalaıyq dep, nege deseńiz Napravnık myrza — bizdiń áıgili orys kapslmeısteri, al bizge qolǵa alǵan isimizdiń qaıyrly bolýy úshin naq sondaı bir kapslmeıster kerek sekildi..." Durys túsindirip, oryndy salystyrǵan joqpyn ba, solaı ǵoı? "Ǵapý etińiz deıdi, men ıspravnıkpin jáne de ataǵymdy tálkek qylǵandy kótere almaımyn deıdi". Ol teris aınalyp júre berdi. "Iá, sizdiki durys, siz ıspravnıksiz, Napravnık emessiz!" — dep men qaldym. — "Joq, Napravnık dep ataǵan ekensiń, men endi Napravnıkpin!" — dep qasaryp ol ketti. Aqyry, barǵan isimizden túk shyqpady! Barlyǵy meniń qyrsyǵym, ámanda ósitemin. Qudanyń qudiretimen jaǵympazdanǵan jaqpaıdy maǵan! Osydan biraz jyl buryn asa bedeldi adamdardyń birine: "Sizdiń zaıybyńyz keremet áıel ǵoı", — demesim bar ma, bulaı degende men ol áıeldiń adaldyń, bylaısha aıtqanda, adamshylyq qasıetterine meńzegem, al ol maǵan: "Onyń keremetin siz qaıdan bilesiz?" — dep dúrse qoıa berdi. Úndemeı qutylatyn men be, qaǵytyp ótkim kelip: "Bilmegende she", - dedim.

Sonsoń, ol maǵan bilgendi kórsetti... Bul erterekte bastan keshken oqıǵa bolǵasyn ersiligi joq shyǵar dep aıtyp jatqanym ǵoı, ámanda ózime-ózim osylaı zıan keltirem de júrem!

— Siz qazir de súıtip tursyz, — dep kúbir etti kirjıe qalǵan Mıýsov.

Pirádar ekeýine de barlaı qarady.

— Solaı de! Bile bilseńiz, Petr Aleksandrovıch, muny da sezgem, ne isteıtinimdi, kerek deseńiz, tipti aldyn ala bilgem, sizdiń baıqamaı qalmaıtynyńyzdy, birdeńe dep ilip-qaǵatynyńyzdy aýzymnan sózim shyqpaı jatyp-aq sezgen edim. Qaljyńymnan túk shyqpaǵanyn kórgenimde, áýlıe pirádarym, meniń tilim baılanyp qalatyny bar, bylaısha aıtqanda, jaǵym qarysyp qalǵan sekildi kórinedi: aqsúıekterdiń dastarqanyn ańdyp kúneltken jas óskin shaǵymnan bar bul ádetim. Saıqymazaqtyq meniń súıegime sińgen, týǵaly beri osyndaımyn, dıýana da bir men de bir, áýlıe pirádarym. Talasym joq, bálkim, meniń kókiregime shaıtan uıalaǵan da shyǵar, biraq, ol kishkentaı shaıtansymaq qoı deımin, eger úlkenirek bolsa, ózge bireýdi tańdamas pa edi, alaıda sizdi emes, Petr Aleksandrovıch, siz oǵan jaramaısyz. Biraq onyń esesine men dinshilmin, qudaıǵa senemin. Tek sońǵy kezde ǵana kúmándanyp júrgenim, endi mine onyń esesine kemeńgerlik ýáj kútip otyrmyn. Mártebeli pirádar, men pálsapashy Dıderottyń kebin kıdim. Ekaterına patshanyń tusynda pálsapashy Dıderottyń mıtropolıt Platonǵa barǵanyn estip pe edińiz, áýlıe pirádarym. Ol kirip barǵan boıda: "Qudaı joq", — dep qoıyp qalady. Sonda áýlıelerdiń áýlıesi qolyn kóterip: "Mynaý aqymaq ne deıdi, qudaı bar!" — dep jaýap beripti. Pálsapashymyz sasqanynan onyń aıaǵyna jyǵylyp: "Qudaıǵa sendim, meni shoqyndyryńyz" — dep jalbarynypty. Sonsoń, ony sol arada dereý shoqyndyrady. Ony shoqyndyrǵanda knágıná Dashkova msn Potemkın qatysyp turypty...

— Fedor Pavlovıch, sizge daýa joq! Ótirik soqqanyńyzdy jáne osy zerdesizdik anekdottyń jalǵandyǵyn bile tura nesine qylymsısyz? —  Múlde shydamy taýsylǵan Mıýsovtyń daýsy dirildep shyqqan edi.

— Jalǵan ekenin ómir boıy ózim de sezip júrgenim! — dedi onan saıyn bóse túsken Fedor Pavlovıch. — Onyń esesine, myrzalar, men sizderge bar shynymdy aqtaraıyn: ulyq qarıam! Keshire kórińiz, Dıderottyń qalaı shoqyndyrylǵanyn osy qazir ǵana, bósip turǵan sátte oıdan shyǵarǵan edim, buryn tipti esh ýaqytta qaterime de kelmegen nárse. Sózim dámdi bolsyn dep qosyńqyrap jiberip em, Petr Aleksandrovıch, eger qylymsysam —  múmkin, súıkimdi kóringim kelgeni shyǵar. Áıtse de, nege búıtetinimdi keıde ózim de bilmeımin. Al Dıderotqa kelsek, men ol "mynaý aqymaq ne deıdini" jas kezimde osyndaǵy pomeshıkterdi panalap júrgenimde solardan jıyrma ret estigen shyǵarmyn: Petr Aleksandrovıch, ol jaıynda meni tipti sizdiń ápkeńiz Mavra Fomınıshnadan da estigemin. Olardyń barlyǵy qudaıǵa senbeıtin Dıderottyń mıtropolıt Platonǵa qudaı jaıynda talasýǵa barǵanyna osy kúnge deıin senedi...

Tózimi bitkesin Mıýsov tipti otyrǵan ornynan qalaı turyp ketkenin de sezbeı qaldy. Zyǵyrdany qaınaǵan edi, sondyqtan óziniń kúlkili halge túskenin túsingen. Shynynda da, qujyrada múlde aqylǵa sıǵysyz birdeńe bolyp jatqan edi. Osydan qyryq nemese elý jyl buryn, ótkendegi pirádarlardyń tusynda da bul qujyraǵa kelýshiler bolǵan ǵoı, biraq, olar osy quttyhanany qasterlep qurmet tuta bilgen emes pe. Kelgenderdiń barlyǵy derlik qujyranyń tabaldyryǵyn attaǵandy ózderine óte zor iltıpat kórsetkendik dep túsingen. Kóbisi kirgennen keıin tizerleı ketip, qashan shyqqansha sol qalpynan tyrp etpeıtin. Kerek deseńiz, "aqsúıek qaýym" adamdarynyń, tipti asa oqymysty kisilerdiń kóbisi ol ol ma, álde jáı qyzyq kórip, álde basqa bir sebeppen kelgen keıbir erkin oıly adamdar da qujyraǵa basqalarmen birge kelgende nemese ózderi jeke jolyǵysqanda qabyldaý bitkenshe shyn qurmetteýshilik pen sypaıygershilik saqtaýdy bári derlik ózderine eń birinshi paryz sanaıtyn; onyń ber jaǵynda munda aqshaǵa jol joq, bir jaǵynan — tek súıispenshilik pen raqymshylyq kórsetý bolsa, ekinshi jaǵynan -táýbeshilik pen janyn jegen bir túıindi máseleni sheshýge nemese júrek lúpiliniń bir qıyn sátin jeńildetýge degen qushtarlyq qana bolatyn. Sol sebepti Fedor Pavlovıchtiń ózi otyrǵan quttyhanany syılamaýshylyq kórsetip, kenet mynadaı saıqymazaqtyq jasaǵanyn kórgender, kem degende solardyń keıbireýleri, túkke túsinbeı, buǵan tań qalysqan. Baǵanadan beri betteri búlk etpegen ıeremonahtar pirádar ne der eken dep zerlene kútýde bolatyn, áıtse de, Mıýsov sıaqty, bular da oryndarynan turyp ketýge jaqyn edi. Basyn tómen salyp turǵan Alesha jylap jiberýge jýyq-ty. Ol bárinen de aǵasy Ivan Fedorovıchke qaıran; ol ákeme yqpal ete biledi ǵoı, ony tejese sol tejer dep tek soǵan ǵana úmit artqan edi, biraq aǵasy oryndyǵynda tyrp etpesten tómen qarap otyr; ol osynda áldeqalaı kelgen bógde kisishe osynyń aqyry nemen biterin tipti bir túrli qyzyǵa túsken sekildi. Rakıtınge (semınarıstke), — ol Aleshaǵa jaqsy tanys ári jaqyn bolatyn, — Alesha tipti týra qaraı almady da; ol Rakıtınniń oıyn biletin (búkil monastyrda onyń oıyn jalǵyz Alesha ǵana biletin).

— Ǵapý etińiz... — dedi Mıýsov pirádarǵa qarap, —  myna orynsyz qaljyńǵa men de qatysqan sekildi bolyp, qaraptan-qarap qysylyp otyrǵanym. Sizdeı asa qadirmendi qarıanyń aldyna barǵanda tipti Fedor Pavlovıch sıaqty adam da óz mindetin túsinetin shyǵar dep senip qaldym —  meniń bar qateligim osy... Onymen birge kirgenim úshin... keshirim suraýǵa týra keletindigin bilsem...

Petr Aleksandrovıch sózin aıaqtamady, sonan soń, uıalǵanynan otyra almaǵandaı, bólmeden shyǵyp ketýge yńǵaılandy.

— Bosqa qapalanbańyz, sizden ótinip suraımyn, — pirádar ornynan táltirektep túregelip, Petr Aleksandrovıchti eki qolynan alyp qaıtadan kresloǵa otyrǵyzdy. — Mazasyzdanbańyz, ótinem sizden. Meniń meımanym bolýdy ásirese sizden kóp ótiner edim, - dedi qarıa, sonan soń ol basyn ıdi de, qaıtadan óziniń kishkentaı dıvanyna baryp otyrdy.

— Ulyq pirádar, ózińiz aıtyńyzshy, meniń qara jerdi basyp júrgenim sizdi qorlaǵanym ba, joq pa? —  dep aıqaılap jibergeninde kreslonyń jaqtaýynan eki qolymen qysyp alǵan Fedor Pavlovıch pirádardy aýzynan shyǵatyn lebizben birge atyp turǵysy kelgendeı boldy.

— Sizden de ótinip suraımyn bosqa nalymańyz, qysylmańyz, — dedi oǵan pirádar óktem únmen... — Qysylmańyz, óz úıińizdeı kórińiz. Eń bastysy, ózińizden ózińiz sonsha qymsyna bermeńiz, óıtkeni qyrsyqtyń bári sodan shyǵady.

— Shyn óz úıimdegideı otyraıyn ba? Iakı táńiriniń jaratqan kúıi me? O, munyńyz tym artyq bolmas pa eken, biraq — aıtqanyńyzǵa quldyq, qabyldaımyn! Bilesiz be, táńiriniń raqymy túsken áýlıem, meni qaz qalpymda otyrýǵa ıtermelep qaıtesiz, óıtkeni bul qaýipti... ondaı kúıge ári-beriden soń ózim de túsemin. Muny áýeli sizdiń qamyńyzdy oılap eskertip jatyrmyn. Keıbireýler meni jeksuryn ǵyp kórsetkisi kelse de, qalǵany beımaǵlum, odan ary ne bop ne qoıatynyn tiri pende bilmek emes. Muny, Petr Aleksandrovıch, sizge aıtamyn, al sizge, aq peıildi áýlıem, janym súısingen qýanyshymdy aıtamyn! — Ol túregelip, eki qolyn joǵary kóterip turyp: "Sizdeı uldy toǵyz aı toǵyz kún qursaǵynda kótergen, aq sútimen asyraǵan anadan aınalaıyn!" — dedi. "Ózińizden ózińiz sonsha qymsyna bermeńiz, óıtkeni qyrsyqtyń bári sodan shyǵady" - dep ilkide aıtqan ýájińizben siz meniń ishtegi syrymdy oqyǵandaı boldyńyz. Bireýmen jaqyndassam-aq bu jalǵanda menen ońbaǵan kisi joqtaı, jurttyń bári maǵan saıqymazaq dep qaraıtyndaı kórinedi de turady, sonan soń "olaı bolsa, qazir saıqymazaqtyń qandaı bolatynyn kórseteıin, senderdiń qańqý sózderińnen qoryqpaımyn, óıtkeni senderdiń báriń menen de jaman ońbaǵansyńdar!" — dep kirisip kep ketemin. Meniń saıqymazaq bolatynym sodan, uıalǵanymnan saıqymazaqpyn, ulyq pirádar, uıalǵanymnan solaımyn. Sabyrly bolsam, kinámshildigimnen ǵana shyǵar deımin. Al eger kirip barǵanymda úıde otyrǵandardyń barlyǵy sol sátte meni asa súıkimdi, óte aqyldy kisi dep qabyldap, aqyryna deıin solaı sanasa, — qudaı biledi, onda menen artyq izgi jan tabylmas edi! Abyzym! — dedi ol kenet tizerleı ketip, máńgi ólmeý úshin ne isteýim kerek! Onyń qyljaqtap otyrǵanyn, álde shynynda da jan júıesi ıip turǵanyn qazir de ajyratý qıyn edi.

Pirádar oǵan kúlimsireı qarap bylaı dedi:

— Ne isteý keregin ózińiz de áldeqashannan bilesiz, buǵan aqylyńyz ábden jetedi: maskúnemdik pen sózýarlyqqa salynbańyz, nápsiniń quly bolýdan tyıylyńyz, ásirese aqsha qumar bolmańyz, sonsoń ózińizdiń ishkilik oryndaryńyzdy jabyńyz, bárin tastaı almasańyz, tym bolmasa, ekeý-úsheýin qurtyńyz. Bizge eń bastysy, eń keregi — ótirik aıtpańyz.

— Iakı Dıderot týraly ma, solaı ǵoı?

— Joq, Dıderot jaıyndaǵyńyz túk emes. Eń bastysy, ózińe-óziń ótirik aıtpa. Ózine-ózi ótirik aıtýshy jáne sol ótirigine áýeli ózi qulaǵyn tosýshy túptep kelgende, ózinen de, ózgelerden de shyndyqty kórýden qalady, demek, ol ózin de, ózgeni de qurmettemek emes. Al eshkimdi qurmettemegesin ol eshkimdi jaratpaıdy da, al eshkimdi jaratpaǵasyn ózine bir ermek izdep taýyp, kóńil kóterý úshin qaıdaǵy joq bir qumarlyqqa, dóreki lázzatshyldyqqa beriledi, sóıtip ózine-ózi jáne basqalarǵa udaıy ótirik aıtýdan buzyqtyqqa berilýinde eki aıaqty haıýanǵa aınalady. Ózine-ózi ótirik aıtatyn adam ózgeden buryn ókpelegish te bolýy múmkin ǵoı. Joqqa bola ókpeleý keıde janǵa jaǵymdy emes pe, solaı ǵoı? Ony eshkim renjitpegenin, muny ózi oıdan shyǵarǵanyn, sózin mánerlemekke ótirik aıtqan, ılandyrmaqqa ádeıi ásirelegen, sózge jarmasyp, túıme deıdi túıedeı etip kórsetken ózi ekenin bile tura, eń aldymen ózi ókpeleıdi, sóıtip, saıyp kelgende, shyn qastasýǵa kóshedi... Tizerlep turǵanyńyz jeter endi, túregelip durystap otyryńyz, bul qylyǵyńyz da jaı mekerlik...

— Qudaıdyń raqymy jaýǵan pirádarym! Qolyńyzdan táýip eteıinshi. — Fedor Pavlovıch pirádardyń aldyna jetip baryp, ony júdeý qolynan shóp etkizip súıip aldy. — Dál solaı, ókpelesem janym raqattanady. Siz ǵajap aıttyńyz, bul meniń osyǵan deıin estimegen sózim. Dál solaı, meniń ǵumyr baqı ámanda janym jaı taba, raqattana ókpelep kelgenim ras, óıtkeni ókpeshildiktiń janǵa jaǵymdylyǵy óz aldyna, keıde tipti ǵajap jarasymdy da kórinedi: — Siz osy jaǵyn aıtýdy umyttyńyz. Ulyq pirádarym ǵajap ádemi kórinedi! Muny qoıyn dápterime jazyp qoımasam bolmas! Men ómir boıy ótirikti sýdaı sapyryp kele jatyrmyn, ótirik aıtpaǵan kúnim, ne saǵatym bola qoıdy ma eken. Ótiriktiń bireýin minip, ekinshisimen qamshylap júredi degen mine osy! Áıtse de, jańylysyp kettim be qalaı, sonyń ekinshisimen qamshylamaı-aq, bireýin minip júrsem de jetpeı me maǵan. Tek... perishtem... keıde Dıderot jóninde ruqsat shyǵar! Dıderottan keler zıan joq, al ózge bir sózder zıandy. Aıtpaqshy, ulyq pirádarym umyta jazdaǵanymdy qarashy, osydan dál úsh jyl buryn osynda soǵyp, ıakı arnaıy kelip bárin surap bilmekke nıettenip edim: tek siz Petr Aleksandrovıchtiń sózimdi bólýine tyıym salmaı-aq qoıyńyz. Men mynany bilmekshi edim: ulyq pirádarym, ózińiz aıtyńyzshy, Chetı-Mıneıdiń¹ bir jerinde din jolynda azap shekken bir áýlıe taqýa jaıynda baıandalǵany — aqyr-sońynda, basy shabylǵannan keıin ol túregelip, jerde jatqan basyn kóterip alyp, "emirene bir súıgen" soń júre beripti, basyn qolyna kótergen kúıi uzaq júripti degen sózder shyndyq pa? Aq nıetti pirádarlar, aıtyńyzdarshy, bul shyn ba, álde ótirik pe?

— Joq, shyndyq emes, — dedi pirádar.

— Chetı-Mıneılerdiń bárinde de mundaı eshteńe aıtylmaǵan. Siz qaı áýlıe jaıynda solaı jazylǵan dep tursyz? - dep surady ıeremonah, kitaphanashy pirádar.

—Ony men qaıdan bileıin. Bilmeımin. Bireýdiń aıtqanyna ılanyp, aldanyp qaldym ǵoı deımin. Estigen qulaqta jazyq bar ma, muny kim aıtty deısizder ǵoı? Petr Aleksandrovıch Mıýsov jańa ǵana Dıderotqa bola atý shaqyrdy ǵoı, muny aıtqan dál sonyń ózi.

 — Men sizge mundaı eshteńe degen joqpyn, sizben jalpy esh ýaqytta sóılesken emespin.

— Ras, siz muny maǵan aıtqan joqsyz, osydan tórt jyl buryn muny bir májiliste aıtqan bolatynsyz, onda men de otyrǵanmyn. Muny eske alǵanym, osy kúlkili áńgimeńizben siz, Petr Aleksandrovıch, meniń dinge senimimdi álsirettińiz. Siz eshteńe bilgen de, sezgen de joqsyń, al men bolsam úıime dinim kúıreı jazdap oraldym, sodan beri barǵan saıyn qaltyraýyq bolyp baram. Iá, Petr Aleksandrovıch, siz sumdyq kúnániń sebepkeri bolǵansyz! Munyń janynda Dıderot pe táıiri!

Fedor Pavlovıchtiń taǵy da aıarlanyp turǵany bárine aıdan anyq bolsa da, ol qyzbalanyp alǵan edi. Qalaı degenmen ol Mıýsovtyń namysyna qatty tıgen.

— Netken sandyraq edi, bunyń bári sandyraq qoı, — dep kúbirledi Mıýsov. — Qaıdam, bir jerde aıtsam aıtqan da shyǵarmyn... biraq áıteýir sizge emes. Bul basqa bireýdiń maǵan aıtqany bolar. Men muny Parıjde estigemin, Reseıde Chetı-Mıneıdi túski ǵıbadat kezinde oqıdy eken dep bir fransýz aıtyp edi... Ol Reseıdiń statısıkasyn arnaıy zerttegen asa oqymysty kisi... kóp ýaqyt orystardyń arasynda turǵan... Men ózim Chetı-Mıneıdi oqyǵan joqpyn... tipti oqyǵym da kelmeıdi... Dastarqan basynda kim ne dep myljyńdamaıdy?.. Onda ol ekeýmiz tústenip otyrǵanbyz...

— Mine, kórmeısiz be, sizder qaryn toıǵyzasyzdar, al men bolsam dinimnen aırylamyn! — dep kelemejdedi Fedor Pavlovıch.

— Seniń dinińde meniń ne sharýam bar! — Aıqaılap jibere jazdaǵan Mıýsov kenet tejelip qalyp: — Siz barǵan jerińizde alańdatpaı otyra almaısyz ǵoı, — dedi tyjyrynyp.

Pirádar kenet ornynan túregelip, baıaý únmen otyrǵandarǵa bylaı dedi:

—Myrzalar, sizderdi birneshe mınýtqa ǵana tastan ketpekpin, keshirińizder. Sizderden buryn kelip, meni kútip otyrǵandar bar edi. Al siz degenmen ótirikten tyıylyńyz, — dedi ol sodan keıin Fedor Pavlovıchke kóńildene qarap.

Sodan keıin ol shyǵýǵa yńǵaılanyp, pirádardy baspaldaqtan qoltyqtap túsirý úshin Alesha men múrıt onyń sońynan umtyldy. Alqynyp turǵan Alesha syrtqa shyǵatynyna qýanyp ketti, biraq ol qarıanyń qabaq shytpaı, jaıdary bolǵanyna odan beter qýandy. Pirádar ózin kútip otyrǵandarǵa pátıqasyn berý úshin galereıa jaqqa barmaqshy edi. Biraq qujyranyń esigine qaraı barǵanda, ol art jaǵynan Fedor Pavlovıchtiń daýsyn estip kidirip qaldy.

— Qudaıdyń raqymy jaýǵan pirádarym! — dedi ol jany tebirenip, — qolyńyzdan taǵy bir táýep etýime ruqsat etińizshi! Joq, sizben til tabysýǵa, birge ómir keshýge bolady eken! Siz, qalaı, meni únemi ótirik soǵyp, saıqymazaq bop júredi dep oılaısyz ba? Onda bilip qoıyńyz, osynda kelgeli beri men sizdi bir synap kóreıinshi dep bárin qasaqana istedim, ádeıi saıqymazaqtandym.

Sizben til tabysýǵa bola ma eken? — dep baǵanadan beri sizdiń tamyryńyzdy basyp kórýmen boldym. Tákappar júregińiz meniń jankeshti kónbistigime jibir me eken? — dep oıladym. Endi sizge maqtaý qaǵaz bere alamyn: sizben birge ómir keshýge bolady eken! Endi aýzymdy japtym, ún qatpaımyn. Dybysymdy shyǵarmaı kreslomda otyramyn. Petr Aleksandrovıch, sóz kezegi sizdiki, óıtkeni endi joly úlken siz bolasyz... on mınýtqa.

İİİ

DİNDAR QATYNDAR³

Oramnyń syrtqy qabyrǵasyna japsarlastyra salynǵan aǵash kúnsaıanyń aldynda bul joly kil áıelder, jıyrma shaqty qatyn kútip turǵan. Pirádar bularǵa pátıqasyn berýge shyǵatyn boldy dep qulaqtandyrǵan-dy, olardyń munda jınalǵan sebebi osy. Pomeshık áıel Hohlakova men onyń qyzy da kúnsaıaǵa barǵan; qarıanyń kelýin aqsúıekterge arnalǵan bólmede olar da kútip otyrǵan. Hohlakova hanym shylqyǵan baı, dáıim sándi kıinetin, áli de tuǵyrdan túspegen, óte ajarly júzi sál bozań tartqan, qubylǵan moıyl qara kózdi áıel edi. Otyzdyń úsheýine endi ǵana shyqqan kelinshektiń jesir qalǵanyna bes jyl tolǵan. Onyń on tórt jasar qyzy eki aıaǵynan sal aýrý bolatyn. Beıshara qyz jarty jyldan beri júre almaı qalǵasyn ony dońǵalaqty, uzynsha jaıly kreslomen alyp júretin. Onyń aýrýdan sol ashań tartqan súıkimdi júzi jaıdary edi. Qaıqıǵan uzyn kirpikteriniń astyndaǵy aıaly qońyr kózderinde shaldýarlyq oty jalqyndaıdy. Sheshesi ony shet elge alyp barýǵa kóktemnen beri qamdanǵan, biraq meken-jaıdyń jabdyǵynan jaz boıy qoly bosamaǵan. Olardyń bizdiń shaharǵa kelgenine bir jumaǵa jýyqtaǵan, alaıda hanymnyń táńirige minájat etýden góri óz sharýasymen aınalysqany kóp, pirádarmen júzdesýge osydan úsh kún buryn bir-aq ret barǵan. Pirádardyń kisi qabyldaýǵa shamasy joǵyn bile tursa da, taǵy bir márte "ǵajaıyp táýiptiń aldyna barýdy" ózderine sheksiz baqyt sanap qaıta bir soqqany edi.

Pirádardyń syrtqa shyǵýyn kútken sheshesi qyzynyń kreslosy janyndaǵy oryndyqta otyrǵan, odan birer qadam jerde bir taqýa shal turǵan, ol soltústik jaqtaǵy jurt onsha bile bermeıtin alys monastyrdan kelipti, bul jerdiki emes. Onyń da bar tilegi -pirádardyń pátıqasyn alý. Biraq qarıa kúnsaıaǵa shyqqasyn týra jınalǵan jurtqa qaraı etti. Jurt kúnsaıanyń alasa úsh baspaldaǵynyń aldyna uılyqqan. Pirádar joǵarǵy baspaldaqta turyp epıtrahıldi¹ kıgen soń aldynda antalaǵan áıelderge aq batasyn baǵyshtaýǵa kiristi. Bir jelikpe aýrý áıeldi eki qolynan alyp onyń aldyna ákeldi. Ony kórgende beıshara ókirip-baqyryp, yqylyq atyp, qoıanshyǵy ustaǵandaı dirildep-qalshyldap ketti. Pirádar áıeldiń basyna epıtrahıldi tıgizip, qysqasha duǵa qaıyryp edi, ol zamatta tynyshtalyp, baqyrǵanyn tyıa qoıdy. Qazir qalaı ekenin bilmeımin, biraq meniń bala kezimde derevnálar men monastyrlarda osyndaı jelikpe aýrýlardy jıi kórgenim bar. Túski ǵıbadatqa alyp kelgende olar qyńsylap jylap nemese ıt bop úretin edi, biraq bir ǵajaby, alyp shyqqan qasıetti syılyq dámniń aldyna aparǵanda "jeligi" pyshaq keskendeı tyıylyp, árqashan birazǵa deıin tynyshtala qalatyn. Bala bolǵasyn ba, men buǵan tań-tamasha qalatyn edim. Alaıda, sonda meniń suraqtaryma keıbir pomeshıkter men shahardaǵy ustazdarymnyń olar eńbek etkisi kelmegesin bárin jorta isteıdi, qaqqanda qanyn, soqqanda sólin alsań túzelip júre beredi dep, buǵan ár túrli anekdotty dálelge keltirgeni áli esimde. Áıtse de, keıin maman dárigerlerden estigenim meni qaıran qaldyrdy: jorta isteıdi degen ótirik eken, bul kóbinese bizdiń Rýste kezdesetin, selo áıelderiniń aýyr taǵdyryn kórsetetin, dárigerlik kómek bolmaǵasyn qatty qınalyp. azaptanyp⁴ bosanǵan soń ile-shala taǵy da aýyr jumys istegendikten bolatyn áıelderdiń jan túrshigerlik aýrýy eken, jandy jegen qaıǵy-qasiretke, udaıy uryp-soǵýǵa, taǵy basqa azapqa keıbir áıelder túptep kelgende shydaı almaıdy. Dirildep-qalshyldap, óz janyn ózi jegen aýrý áıel aldyndaǵy qasıetti nan men sharapqa jaqyndaǵan sátte-aq tańǵalarlyqtaı, kenet saýyǵýy maǵan muny qýlyq, tipti "klerıkaldardyń" ózderiniń sıqyry dep túsindirgenmen, teginde, ábden tabıǵı nárse bolsa kerek; eger aýrý áıeldi qasıetti dámniń aldyna aparyp, mańdaıyn jerge tıgize bir eńkeıtse, onyń ishin jaılap alǵan saıtan buǵan shydaı almaıdy, ol syrtqa atyp shyǵady da, adam boıyndaǵy keselden qulantaza jazylady degenge aýrýdyń álgi qasıetti nan men sharaptyń aldyna aparǵan qatyndar, eń bastysy, aýrý áıeldiń ózi daýsyz aqıqat dep kámil senetin bolýǵa tıis. Sondyqtan da júıkesi juqarǵan, onyń ústine aqyl-esine kinárat túsken áıeldi táńiriniń qudireti daryǵan qasıetti nan men sharaptyń aldyna aparyp taǵzym etkizgen sátte onyń kúlli jan-dúnıesinde qashan da bir ǵalamat silkinis bolyp jatady (jáne bolýǵa tıis te), bul — saýyǵyp ketýime ǵajaıyptyń neǵyp járdemi tımes eken dep tileýden jáne osy tileginiń sózsiz oryndalatyndyǵyna kúmánsiz shyn senýden týatyn silkinis. Sóıtip, aýrý áıel bir sátke sondaı ǵalamat silkinisti bastan keshedi. Mine qazir de pirádardar aýrý áıeldiń basyna epıtrahıldi tıgizer-tımeste dál sondaı bir silkinis bolǵan edi.

Onyń aldynda turǵan áıelderdiń kóbi osynaý qýanyshty sáttiń áserinen kózine jas aldy; bireýleri onyń eteginen táýep etýge umtylsa, ekinshileri kúbirlep arýaqqa syıynyp jatty. Pirádar barlyǵyna batasyn berdi, al keıbireýlerimen sóılesti de. Jelikpe áıeldi ol tanıtyn edi, ony monastyrdan ne bary alty shaqyrym jerdegi bir derevnádan alyp kelgen, ol budan buryn da onyń aldynda birneshe márte bolǵan.

— Al anaý áıel alystan kelgen! — Ol áli tuǵyrdan taımaǵan, biraq óte júdeý, qajyp bitken, beti qaıystaı qara áıeldi kórsetti. Áıel pirádardan kózin aýdarmaı tizerlep turǵan. Janarynan ishtegi kúıinish sekildi birdeńe seziledi.

— Jyraqtan keldim, qarıa, jyraqtan, osy aradan úsh júz shaqyrym. Jyraqtan, pirádar, jyraqtan ákeldim, — alaqanymen jaǵyn taıanyp, basyn baıaý shaıqaǵan áıel daýsyn sozyp kúbirledi. Zarlanyp sóıleıtin sekildi. Halyqta únsiz, sabyrmen kóteretin qaıǵy bolady; ol dymyn shyǵarmaı, ishte buǵyp jatady. Biraq ózekti órteıtin qaıǵy da bar: ol kóz jasymen birge shyǵady da, sol sátten bastap zarlanýǵa ulasady. Ásirese áıelder osylaı. Alaıda, ol ishten tynatyn qaıǵydan jeńil emes. Zarlanýdan jan jarasyn ýshyqtyryp, júrekti maıyn etkennen basqa keler paıda joq. Mundaı qaıǵy jubanysh ta tilemeıdi, ol óziniń bes batpan aýyr júgin qorek etedi. Zarlaný jan jarasynyń betin damylsyz tyrnaı berý ǵana bolyp shyǵady.

— Tegi, meshan bolarsyz? — dedi pirádar áıelge zerleı kóz salyp.

— Shaharlyqpyz, pirádar, shaharlyqpyz, buryn sharýa edik, qazir shaharda turamyz. Pirádar, ózińmen dıdarlasaıyn dep ádeıi keldim. Sen jaıynda estip jatamyz, pirádarym, bárin estip jatamyz. Sábı ulymdy qara jerdiń qoınyna salǵan soń qudaıdan saýyq tilep el kezip kettim. Úsh birdeı monastyrda boldym, bárinde de maǵan: "Nastasúshka, sonda bar, ıakı, pirádary, sizge bar dep edi". Sosyn kelgenim ǵoı, osynda keshe jetip edim, búgin ózińizdiń aldyńyzda turmyn.

— Nege osynshama zarlanasyń?

— Sábıimdi joqtap jylaımyn, pirádar úshke keletin edi, ne bary úsh aı qalǵan edi úshke. Bóbegimdi qaıǵyram, pirádar, bóbegimdi joqtap zarlaımyn. Tórt baladan qalǵan jalǵyzym edi. Nıkıtýshka ekeýmizdiń balamyz turmaı-aq qoıdy, pirádar, endi qaıttik, balamyz nelikten shetineı beredi. Alǵashqy úsheýine dál mundaı qabyrǵam sógilmep edi, al sońǵysynyń ólimi esimnen ketpeıdi. Kóz aldymda elesteıdi de turady. Janym qulazyp bitti. Onyń kóılek-dambalyn nemese kip-kishkentaı etigin kórsem-aq, kózime jas tyǵylady. Sábıimniń kıimderin, oıynshyqtaryn aldyma jaıyp salam da, eki kózime erik berem. Nıkıtýshkaǵa: qojaıyn-aý, bosatsańshy meni, bir jaqqa baryp jaratqanǵa qulshylyq etip qaıtaıyn deımin. Meniń kúıeýim arbakesh, biz kedeı-kepshik emespiz, pirádar, bári de bar, kerýen ustaımyz, at-arba, taǵy basqasy, bári ózimizdiki, shúkirshilik. Biraq, endi bizge baılyqtyń keregi ne? Ol baıǵus meniń kózim taısa ishetindi shyǵardy, Nıkıtýshkamdy aıtam, qaıtsin, qaıǵysyn umytqysy keletin shyǵar. Endi sorly basym ol baıǵusty da oılaýdan qaldym. Úıden shyqqaly úsh aıdyń júzi boldy. Bárin umyttym, bári esten shyqty, eshteńeni jadymda saqtaǵym da kelmeıdi: endi onymen birge kún keshkennen ne barqadar? Keregi joq, bári, bári bitti endi. Úı-jaıymdy da, dúnıe-múlkimdi de kórgim kelmeıdi, bárinen bezdim!

— Qulaq salǵyn, Áziz ana, — dedi oǵan baıyptaı sóılegen pirádar, — baǵy zamandaǵy bir ulyq áýlıemiz bir kúni ǵıbadathanada táńirim ózine shaqyrtyp alǵan jalǵyz balasyn joqtap zarlanǵan dál ózindeı bir áıeldi kórgen eken. "Bul qalaı, — depti oǵan áýlıemiz, — álde sen táńirimniń aldyna barǵanda ol sábılerdiń qandaı ójettik tanytqanyn bilmeısiń be? Jeti qat kókte sol mundardan batyl basqa bireýler tipti bola qoıar ma eken: jaratqan, bizge ómirdi syılaǵan da ózińiz, dámin endi ǵana tata bergende ony qaıtyp alǵan da ózińiz depti olar qudaıǵa. Sábılerdiń ımenbeı, batyl sóılegeni sonsha, táńirim olarǵa dereý perishte degen ataq beripti. Endeshe, — dep ýáj aıtady áýlıemiz, — báıbishe, sen de qýan, jylama, seniń sábıiń qazir jaratqan táńirimizdiń janyndaǵy perishtelerdiń arasynda júr". Erte zamanda zar eńiregen anaǵa áýlıemiz mine osylaı degen eken. Ol ulyq áýlıe bolatyn, onyń jalǵan aıtýy múmkin emes. Endeshe, áziz ana, sen de bilip qoı: seniń sábıiń de qazir jasaǵan jabbar ıemniń taǵy aldynda tur, jaıdary, qýanyshty, qudaıdan sizge shapaǵat tileıdi. Sondyqtan sen jylasań jyla, biraq balańa qýan.

Onyń ýájin áıel alaqanymen jaǵyn taıanyp, tómen qarap turyp tyńdady. Sonsoń, qatty bir kúrsindi.

— Nıkıtýshka da osylaı dep jubatýshy edi, sizdiń aıtqanyńyzdy ol da aıtqan: "Sen aqymaqsyń, deıtin ol, nesine jylaısyń, ulymyz qazir jaratqan jalǵyzdyń aldynda, múmkin, perishtelermen birge án salyp otyrǵan shyǵar". Meni osylaı dep jubatady da, ózi menimen qosyla jylaıdy. "Bilem, deımin men oǵan, Nıkıtýshka-aý, ózi berip ózi alǵan balamyz jaratqan táńirimniń qasynda otyrmaǵanda qaıda bolýshy edi. Biraq, ol ekeýmizdiń qasymyzda joq qoı, Nıkıtýshka-aý, bolsa burynǵysha janymyzda otyrmas pa edi!" Tym bolmasa, bir kórsem deımin, bir-aq ret kóz salsam eken, oǵan jaqyndap barmaı-aq, birdeńe dep úndemeı-aq qoıaıyn tipti, tasada turyp bir kórsem, daýsyn estisem boldy. Aýlada oınap bolǵan soń úıge kirip: "Mamka, qaıdasyń?" - deýshi edi arsalańdap. Úıdegideı kishkentaı aıaqtarymen tyq-tyq basyp aldymnan bir ótkenin estisem armanym bolmas edi: aıaǵyn tyq-tyq etkizip jıi basqany, birdeńe dep byldyraqtap, máz bop kúlip maǵan qaraı júgirgeni, bári áli esimde: eger esitsem, aıaǵyn tyqyldatyp basqanynan-aq tanyr edim! Biraq, pirádar, ondaı baqyt qaıda maǵan, onyń daýsyn endi esh ýaqytta estı almaıtyn shyǵarmyn! Mine, belbeýi ǵana qaldy, al ózi ǵaıyp boldy, endi men ony kóre de almaımyn, onyń daýsyn da estı almaımyn!..

Sonsoń, ol qoınynan balasynyń kishkentaı zerli óris belbeýin alyp edi, kórgen boıda kóz jasy kól bop eńirep qoıa berdi, kózin basqan saýsaqtarynyń arasynan aǵyl-tegil jas ketti.

— Seniń bul jylaǵanyń, — dedi pirádar, — ertede ótken "Rahıldiń óz balalaryn joqtaǵan bolar, ol da balalarynan aırylyp qaıǵy-qasiret shekken", bul dúnıede taǵdyrdyń baıǵus analarǵa tarttyrar taýqymeti osy. Jylap-syqtaı ber, joqtaı ber balańdy, saǵan jubanysh bolmaq emes, tek joqtaǵan saıyn qudaı taǵalanyń janyndaǵy perishteleriniń biri - óz balańnyń jeti qat kókten saǵan kóz salyp, seni, seniń kóz jasyńdy kórip, sony haq taǵalama kórsetip qýanatynyn árqashan esińe alsań bolǵany. Seniń analyq kóz jasyń áli talaı ýaqytta tyıylmas ta, biraq, ol aqyrynda janyń jaı tapqan qýanyshqa aınalar, qaıǵy-qasirettiń kóz jasy kúnádan saqtaıtyn taýpyqty súıinishtiń, aǵarǵan júrektiń kóz jasy bolar. Al sábıińdi duǵammen qaldyrmaspyn, aty kim edi?

— Alekseı deýshi ek, pirádar.

— Aty qandaı súıkimdi edi. Qudaıdyń súıikti quly Alekseı dep bata qaıyramyz ǵoı sonda?

— Solaı, pirádar, qudaıdyń súıikti quly Alekseıge tıe bersin deńiz!

— Onyń jany pák! Áziz ana, balańdy umytpaımyn, táńirime minájat qylǵanda ony da, seniń qaıǵy-qasiretińdi de eske alýdy umytpaspyn kúıeýińe de densaýlyq bere gór dep tilermin qudaı taǵaladan. Biraq, seń kúıeýińdi tastama, kúnáǵa batpa. Úıińe qaıt, sen oǵan kereksiń. Eger ákesin tastap ketkenińdi kórse, kóktegi balań senderdi ýaıymdap jylaýy múmkin, álde, óz balańnyń baqytyna kedergi bolǵyń kele me? Balań ólgen joq, ol tiri, óıtkeni adamnyń jany ólmek emes, úıde joq deseńder de ol ózderińmen birge, jandaryńda kórinbeı júredi. Úıimnen bezdim deseń ol senderge qalaı kelmek? Ákesi men sheshesiniń birge tútin tútetip otyrǵanyn kórmeıtin bolsa, balań qalaı kelmek? Onyń túsińe kire beretini sodan, seni qaıǵy basatyny da sodan, úıińe qaıtsań, ol saǵan jaqsy tús kórsetedi. Tez kúıeýińe jet, búginnen qalmaı úıińe qaıt.

— Onda sóıteıin, jarqynym, seniń aıtqanyńdy eki etpeıin. Júregimdi eljirettiń ǵoı tipti. Qudaı qosqan qosaǵym, Nıkıtýshka, meni kútip sarǵaıdyń ǵoı! — áıel osylaı dep zarlana bastaǵanda, pirádar el aqtaǵan bireýshe emes, shahar turǵynynsha kıingen bir kári kempirge nazaryn aýdardy. Onyń bir sharýasy bary, oǵan birdeńe demekshi ekeni kóz qarasynan anyq seziledi. Ol ýnter-ofıserdiń jesirimin, alys jerden kelgem joq, osy shahardanmyn dedi. Komısarıattyń bir jerinde qyzmet istegen Vasenka degen balasy Sibir Irkýtskige kelipti. Onda barǵan soń eki-aq ret hat jazǵan, sodan keıin balasynan hat kelmegenine bir jyl ótken, suraý salmaqshy bolǵan eken, biraq, shynyn aıtqanda, ony qaıdan izdeýdi de bilmeıdi.

— Bizde Stepanıda Ilınıshna Bedrágına degen bir baı kópestiń áıeli bar edi, sol osy jýyrda ǵana maǵan, Prohorovna, deıdi, sen balana duǵa oqytýdy oıla deıdi, shirkeýge bar deıdi. Balańnyń arýaǵy rıza bolady deıdi, sonda, bálkim, hat ta keler deıdi. "Bul aıtqanym kúmánsyz shyndyq", — deıdi Stepanıda Ilınıshna. Biraq. qaıdam, kúmándana berem... áýlıe qarıam, osy ras pa, álde ótirik pe, aıtyńyzshy, olaı etkenim jón bola qoıar ma eken?

— Ne dep tursyń. Mundaı suraq qoıýdyń ózi uıat emes pe. Kózi tiri balasyna duǵa oqytam deýge týǵan anasynyń dáti qalaı shydamaq! Keshirilmes kúná bul, kerek deseń saıtannyń isi, muny tek seniń bilmestigiń úshin ǵana keshirýge bolady. Onan da sen qarip-qaserdi elep-jebeýshi jasaǵan ıemnen balańa saýlyq tile, álgi kúpirligińe keshirim sura. Saǵan taǵy bir aıtarym, Prohorovna: kóp keshikpeı onyń ózi keledi, nemese odan hat alasyń. Buǵan shúbálanba. Ýaıym jemeı úıińe qaıta ber endi. Balań tiri.

— Aıtqanyń kelsin, súıikti pirádarym, bizden bolmasa qudaıdan qaıtar, bárimiz úshin, bizdiń kúnámiz úshin oqyǵan duǵańyz dáıim qabyl bolsyn, bul meniń aq tilegim sizge.

Bul kezde pirádar toptyń ishinen júzi synyqtaý, kókirek aýrýly ma qalaı, bir jastaý sharýa áıeldiń odan kóz almaı turǵanyn baıqap qalǵan edi. Únsiz qadalǵan qos janary birdeńeni suraıtyndaı, biraq beıshara buǵan jaqyndaýǵa ımenetin sekildi.

— Qaraǵym, maǵan birdeńe demekshi me ediń?

— Áketaı, sizge shybyn janyma saýǵa izdep keldim, — dep aqyryn, baıaý kúbirlegen áıel tizerlep otyra ketip qarıanyń aıaǵyna bas urdy.

— Kúnáǵa battym, ákejan. Sol kúnámnan qorqa berem.

Pirádar tómengi baspaldaqqa otyrdy, áıel tizerlegen kúıi oǵan jyljyńqyraı tústi.

— Jesir qalǵanyma úshinshi jyl — dep kúbirledi tula boıy dirildep ketken áıel. — Kúıeýim qaýsaǵan kári edi, basymnan taıaq aıyrmady, sonsoń dám-tuzymyz qalaı jarassyn. Birde tósek tartyp jatyp qalǵanynda: aýrýynan aıyǵyp, aıaǵyn basyp ketse, halim taǵy ne bolmaq? — dep oıladym. Sonsoń, bir jamandyq...

— Sabyr et, — dedi pirádar qulaǵyn onyń aýzyna tosyp. Áıel oǵan birdeńe dep sybyrlap jatty, onyń sózin túsiný múmkin emes edi. Ol tez bitirdi.

— Úshinshi jyl deısiń be?

— Iá, úshinshi jyl. Áýeli eshteńe oılaǵan joqpyn, endi aýyra bastadym, jabyrqaımyn da júrem.

— Alystan keldiń be?

— Osy aradan bes júz shaqyrym.

— Shirkeýge baryp qudaıǵa qulshylyq qyp kúnáńa keshirim surap pa ediń?

— Suraǵam, eki márte qaıtalap suraǵam.

— Qudaı taǵalamnyń raqymy tússin dep qasıetti dámge qol ushyńdy tıgizip pe edi?

— Tıgizgen. Báribir qorqam. Ólimnen qorqam.

— Ondaı túk te joq, eshqashan da qoryqpa, jabyǵa da berme. Tek táýbeshiligiń kemimesin de — sonda táńirim bárin keshiredi. Qudaı taǵalamnyń shyn opynǵanǵa keshirmeıtin kúnási joq bul dúnıede jáne bolýǵa tıis te emes. Ondaı keshirilmes kúnáǵa batý úshin jasaǵan ıemniń raqymshylyǵy buıyrmaǵan adam bolý kerek qoı. Álde seniń kúnáń tipti haq taǵalamnyń raqymshylyǵynan da basym birdeńe me? Jaratqannan keshirim suraý jatsań-tursań esińnen shyqpasyn, qorqý degen oıyńa kelmesin. Qanshama kúnály bolsań da, táńirim seni qandaı jaqsy kóretinin sen tipti túsinbeısiń, al ol seni súıedi, buǵan senýiń kerek. Jasaǵanǵa on taqýanyń berer qýanyshynan taýpyqtylyq tilegen bireýdiń ákeler qýanyshy artyq degen ǵoı álmısaqtan beri. Úıińe qaıta ber, bekerge qoryqpa. Jurtqa renjime, bireýge ókpelep ashýǵa berilme. Marqumǵa júregińde zil saqtama, onyń qorlaǵanyn umytatyn bol, onymen shyn nıetten tatýlas. Opynǵanyńdy súıgenim dep bil. Al súıedi ekensiń, onda sen qudaıdyń súıikti qulysyń... Mahabbatpen barlyǵy óteledi, bári qutqarylady. Men de óziń sekildi kúnáli pendemin, biraq saǵan júregim eljirep, seni aıadym emes pe, táńirim de solaı etedi saǵan. Mahabbat baǵa jetkisiz asyl qazyna, oǵan bar álemdi satyp alýǵa bolady, oǵan qosa ol tek ózińniń ǵana emes, sonymen birge basqanyń da kúnásiniń óteýine jaraıdy. Qoryqpaı úıińe qaıta ber.

Pirádar áıeldi úsh márte shoqyndyryp, moınyndaǵy paıǵambardyń kishkentaı sýretin alyp onyń moınyna ildi. Áıel qolyn jerge tıgize eńkeıip oǵan únsiz taǵzym etti. Endi qarıa túregelip, emshektegi balasyn kóterip turǵan bir deneli áıelge kóz saldy.

— Áketaı, Vyshegoreden kelip em.

— Bul aradan alty shaqyrym ǵoı, sábıiń bar eken, sharshaǵan shyǵarsyń. Qandaı sharýamen keldiń?

— Ózińdi bir kóreıinshi dep kelgenim. Umyttyń ba, talaı ret kelip em ǵoı aldyńa? Meni umytsań, jadyńda eshteńe turmaýǵa aınalǵany ma. Seni syrqat dep estigen soń óz kózimmen kóreıinshi dep ádeıi keldim: endi mine kórip te turmyn, aýrý kisi sendeı bolýshy ma edi? Táńirim jazsa, taǵy jıyrma jyl jasaısyń! Dúıim jurt seniń saýlyǵyńdy tilep júrgende naýqasqa qalaısha berilesiń?

— Jyly lebizińe rahmet, qaraǵym.

— Aıtpaqshy, bolmashy bir ótinishim bar edi: myna alpys tıyndy ádeıi ala keldim, menen de sorly bireýge bersin dep. Osynda shyǵarda: qaıyr-sadaqany sen arqyly bereıin dep oılaǵan edim, óıtkeni ony kimge berýdi menen góri jaqsy bilesiń ǵoı.

— Rahmet, qaraǵym, rahmet, aq jeleńim. Seni jaqsy kórip kettim. Qam jeme, ótinishińdi oryndaımyn. Qolyńdaǵy qyz bala ma?

— Qyz, ákejan, aty Lızaveta.

— Jasaǵan ıem jar bolsyn ekeýińe de, ózińe de, sábıiń Lızavetaǵa da onyń raqymy jaýsyn. Bir jasap qaldym ǵoı. Qosh, qaraqtarym, qosh bolyńdar, qymbatty, súıikti pendelerim.

Pirádar jınalǵandardyń barlyǵyna batasyn berip, bárine bas ıip taǵzym etti.

IV

DÚMSHE HANYM

Pirádar qarıanyń qara halyqpen suhbattasyp, bárine pátıqasyn berip jatqanyn kórgende, osynda kelgen pomeshık hanym da únsiz shyqqan kóz jasyn qol oramalmen súrtip turǵan. Aqyry, qarıa oǵan da jaqyndap barǵanda, hanym qýanyp ketken.

— Myna jan tebirenterlik kórinisten meniń de kóńilim bosap... — ol tolqyǵanynan sózin aıaqtaı almady. — O, sizdi halyq súıedi, men muny túsinem, halyqty men de súıem, ony súıgim keledi, aq peıildiliginen bir jazbaıtyn uly halyqty, bizdiń ǵajap orys halqyn qalaı súımessiń!

— Qyzyńyzdyń densaýlyǵy qalaı? Siz menimen taǵy da suhbattasaıyn dep pe edińiz?

— O, men qolqalap ótindim, jalbarynyp suradym, siz qashan qabyldaǵansha tipti úsh kún, úsh tún bolsa da terezeńizdiń aldynda tizerlep kútip turýǵa baqul edim. Biz sizge, qudiretti táýibim, shyn yqylasty alǵysymyzdy bildirýge keldik. Siz meniń Lızamdy aýrýynan aıyqtyrdyńyz ǵoı, beısenbi kúni qyzymnyń basyna qolyńyzdy tıgizip turyp, duǵa oqyǵannan keıin qudanyń qudiretimen qulan taza jazylyp ketti. Sosyn qasıetti qolyńyzdan táýep etip, sizge degen súısingen, alǵys sezimimizdi aqtarǵansha asyq boldyq!

— Aıyqty deımisiń? Onda kresloda jatqany qalaı?

— Tún balasynda denesi dirildep jany tynyshtyq tappaýshy edi, beısenbiden beri, eki táýlik boıy sonyń bári sap boldy, — dedi hanym aǵylyp. — Tipti aıaǵyna ál bitti. Búgin tańerteń sergek oıandy, túni boıy qannen-qapersiz uıyqtaǵan edi, betine qan júgirip, janary jalqyndana qalǵanyn qarańyzshy. Buryn kózinen jas ketpeýshi edi, endi kúledi, kóńildi, jaıdary. Tańerteń aıaǵymdy basqym keledi dedi, turǵyzyp ek — eshqandaı súıemeldeýsiz ózi tabandatqan bir mınýt turdy. Eki jumadan keıin kadrıl bıleımin dep menimen bás tigedi tipti. Osyndaǵy dáriger Gersenshtýbeni shaqyrtyp edim, ol kelip kórgen soń: tańym bar, bul ne hıkmet dedi. Osydan keıin mazalasaq ta sizge kelýge qalaı yntyqpaıyq, ózińizge degen alǵys sezimimizdi qalaı aıap qalmaqpyz? Lise taǵzym et, pirádarǵa alǵysyńdy bildir!

Kúlimdegen, súıkimdi bet-júzi kenet salmaqtana qalǵan qyz kreslodan shamasy kelgenshe kóterilińkiredi, sóıtip, pirádarǵa qarap basyn ıip eki qolyn keýdesine basty, sonsoń áldenege shydaı almaǵandaı myrs etti...

— Men anaǵan kúldim, anaǵan! — Ol Aleshany kórsetip, shydamsyzdanyp kúlip jibergeni úshin ózine-ózi balasha ókindi. Eger osy sátte qarıanyń artynda bir qadam keıinirek turǵan Aleshaǵa bireý kóz salsa, onyń eki beti alaýlap qyzaryp sala bergenin baıqar edi. Aleshanyń janary bir jalt etip, tómen túsken-di.

— Onyń sizge, Alekseı Fedorovıch, amanaty bar... Qalaı, densaýlyǵyńyz jaqsy ma, — dedi qyzdyń sheshesi sózin salmaqtaı túsip. Ol endi Aleshaǵa qarap, súırikteı sulý qolyn soza berdi. Pirádar art jaǵyna burylyp, kenet Aleshaǵa zerlene qarady. Alesha Lızaǵa jaqyndap kelip, bir túrli yńǵaısyzdana kúlimsirep, oǵan qolyn sozdy. Lise mardymsı qoıdy.

— Sizge mynany Katerına Ivanovna berip jiberip edi, — dep ol Aleshaǵa bir japyraq qaǵazdy ustatty. — Sizdi kelip ketsinshi, tezirek kelsinshi dep bek ótindi, aldap ketpesin, qalaıda kelsin dep edi qıylyp.

— Ol meni shaqyryp jatyr ma? Meni me... Ne úshin? — dep kúbirledi tań-tamasha bolǵan Alesha. Onyń bet-júzi lezde alaburta qaldy.

— O, Dmıtrıı Fedorovıchke jáne... álgi sońǵy oqıǵalarǵa baılanysty shaqyrǵan shyǵar, — dep túsindire bastady Lızanyń sheshesi. — Katerına Ivanovna bir baılamǵa toqtaǵan... biraq, onyń bul úshin sizben qalaıda júzdesýi qajet... Ne úshin deısiz ǵoı? Ony aıta almaımyn, árıne, áıteýir sizden tez kelýdi ótinedi. Onyń bul ótinishin eleýsiz qaldyrmassyz, oryndaıtyn bolarsyz dep oılaımyn, muny tipti hrıstıandyq boryshyńyz talap etedi.

— Men ony bir-aq ret kórdim ǵoı, — dedi áli de túkke túsinbegen Alesha.

— O, ondaı jany asyl perızat bola qoıar ma eken!.. Qanshama qasiret shekti... Onyń bastan keshkenin, qazirgi teperishin aqylǵa salyp kórińizshi, aldynda taǵy da ne kútip turǵanyn oılańyzshy.... janyń túrshigedi tipti!

— Maqul, baraıyn, — dedi Alesha qaıtseńiz de bir kelip ketińiz degen ótinishten basqa, eshteńe túsindirilmegen bir japyraq jumbaq hatty oqyǵan soń.

— Ah, bul sizdiń tarapyńyzdan qandaı súıinerlik, ǵajap is bolar edi, — dedi júzi jaıdarylana qalǵan Lise daýysy qattyraq shyǵyp. — Al men mamama: ol áste barmaıdy, ol bas saýǵalap júr. Ózim de árqashan sizdi tap osyndaı keremet kisi shyǵar dep oılaýshy em! Muny sizge aıtyp qoıǵym keledi.

— Lise! — dep anasy aıbyndana kúbirledi de, qaıtadan kúlimsiredi.

— Siz bizdi de umyttyńyz, Alekseı Fedorovıch, bizdikine tipti múlde tóbe kórsetpeı kettińiz ǵoı, — dedi ol sodan keıin, — al Lise maǵan tek sizben birge otyrsa ǵana bir túrli kóńildenip ketetinin eki márte eskertti. — Alesha tunjyraǵan kózin joǵary kóterip edi, kenet beti taǵy da alaýlap, nege ekenin ózi de bilmeı, taǵy da myrs etti. Biraq, pirádardyń nazary bul sátte basqa jaqta edi. Ol baǵana biz aıtyp ótkendeı, Lise-niń kreslosyna jaqyn tusta kútip turǵan bir kelimsek taqýamsı áńgimege kirisken. Bul, tegi, eń qarapaıym, ataq-dárejesiz, jaı taqýalardyń biri, ıakı sholaq oıǵa myǵym, biraq dinge berik, qısaıǵan jaǵynan turmaıtyn qasarǵan bireý bolý kerek. Ol sonaý qıyr soltústikten, Obdorskiden, áýlıe Sılvestrden, ne bary toǵyz taqýanyń basyn biriktirgen bir jutań monastyrdan kelgenin aıtty. Pirádar oǵan batasyn berip, qalaǵan ýaǵynda qujyrama kelersiń dedi.

— Mundaı ǵajap tegin adamnyń qolynan kele bermeıtin shyǵar? — dedi taqýa kenetten mańǵazsyǵan pishinmen Lise-ni kórsetip. Ol qyzdyń "saýyqqanyna" meńzegen edi.

— Olaı deýge, árıne, ázirshe erte. Aýrýdyń beti qaıtqany áli tolyq aıyǵý emes, onyń ózge bir sebepten de táýirlenýi múmkin ǵoı. Al eger qandaıda bir kúshtiń shıpasy tıse, ol tek bir táńirimniń qudireti dep bilý kerek. Barlyǵy bir qudaıdyń qolynda. Maǵan kelip ketersiz, dindar baýyrym, — dedi ol taǵy da taqýaǵa, — saý kezimde kelmeseń, keıin senimen kezdesýge mursham kelmeı qalar: aýyramyn, dám-tuzym taýsylýǵa jaqyn, muny bilemin.

— Joq, joq, o ne degenińiz, qudaı taǵalam sizdi bizdiń aramyzdan áketpeıdi, siz áli de uzaq jasaısyz, — dedi daýsy qatty shyǵyp ketken qyz sheshesi. — Aýrý degendi qaıdan shyǵaryp júrsiz? Boıyńyzdan ál-qýattyń ketpegeni, kóńildi, baqytty ekenińiz janaryńyzdan sezilip tur ǵoı.

— Búgin óneboıym keremet sergip ketti, biraq bul bir sáttik sergý ǵana, muny ózim de bilemin. Men qazir aýrýymdy qapysyz baǵdarlaımyn. Eger sizderge óte kóńildi bop kórinsem, onda bul ilkidegi jyly lebizderińniń qýanyshynan bolar, sizder meni ózge eshteńemen jáne esh ýaqytta dál mundaı qýanta almas edińder. Óıtkeni adam baqyt úshin jaralǵan, shyn baqytty adam ózine-ózi: "Bul jalǵanda qudaı taǵalamnyń ósıetin oryndap shyqtym", — dep tartynbaı aıta alady. Taqýalardyń bári, áýlıelerdiń bári, din jolynda azap shekkenderdiń bári baqytty bolǵan.

— O, qandaı ǵajap sóz edi, mundaı batyl, mundaı asqaq oıdy tek siz ǵana aıta alasyz, — dedi qyzdyń sheshesi taǵy da lepire sóılep. — Siz birdeńe degende kisiniń kókiregin kózben aqtarǵandaı bolasyz. Al onyń ber jaǵynda baqyt degen — qaıda ol? Ózi jaıynda men baqyttymen dep kim aıta alady? O, eger siz búgin ózińizben taǵy bir dıdarlasý úshin bizge raqymshylyq etseńiz, onda meniń ótken joly aıta almaǵan, batylym barmaǵan nárseniń bárin, meni kópten beri qaıǵy-qasiretke salǵan jaıttyń bárin de tyńdaıtyn bolyńyz! Bul dúnıeden qaıǵy-qasiretpen ótetin boldym, ǵafý etińiz, meniń janym jaı tabar emes... — Sóıtip, ol pirádardyń aldynda nendeı bir ystyq sezimmen eki qolyn keýdesine basyp turyp qaldy.

— Sonda sizdi qınaıtyn ne?

— Meni qınaıtyn... senbeýshilik...

— Nemene, qudaıǵa senbeýge aınaldyńyz ba?

— O joq, joq, ondaı oı qaperime de kirmeıdi, biraq bolashaq ómir — bul sondaı bir jumbaq qoı! Sonsoń, oǵan eshkim de, eshbir tiri pende jaýap bere almaıdy! Siz táýipsiz, adam janynyń abyzysyz; endeshe, sizge aıtpaǵanda, kimge aıtam: árıne, men sizden sózime kámil senýdi talap ete almaımyn, biraq, aqırettegi bolashaq ómir týraly oı janymdy túrshiktirip, záre-qutymdy alatynyn... sholaq aqyldylyqtan aıtpaıtyndyǵyma eń qasıetti sózderdi aýzyma alyp sizdi ılandyrǵym keledi. Kimmen aqyldasarǵa bilmeımin, buǵan ǵumyr baqı dátim barmady... Endi mine tek ózińizge ǵana syrymdy ashyp otyrmyn... O táńirim, óziń keshire gór, sizdiń endi meni qandaı adam dep oılaýyńyz múmkin! — Áıel eki qolyn joǵary kóterdi.

— Meniń pikirim jaıynda kúmándanbańyz, — dep jaýap qatty pirádar. — Sizdiń ýaıymyńyzdyń aqıqattyǵyna men kámil senemin.

— O, kóp-kóp rahmet sizge! Kórip tursyz ba, men kózimdi jumyp, oıǵa shomamyn; eger jurttyń bári dinge sense, munyń ózi qaıdan kelgen? Osy arada munyń bári alǵashta tabıǵattyń alapat qubylystary aldyndaǵy dármensizdikten týǵan, al shyndyǵynda bulaı emes dep sendire bastaıdy. Sonda bul qalaı dep oılaımyn, men ómir boıy dinge senip ótsem, ólgennen keıin túk te joq eken ǵoı, bir jazýshynyń kitabynan oqyǵanymdaı, "beıitińniń topyraǵyna kók jýsan ǵana ósedi eken". Sumdyq qoı bul! Nemen, qalaı qaıtararsyń joǵaltqan senimdi? Áıtse de, men eshteńe oılamaıtyn, sábı bala kezimde ǵana dinge sengen edim... Sizdiń aıaǵyńyzǵa bas uryp, osy jóninde surap bileıinshi dep kelgenimdi qalaı dáleldesem eken. Eger men osy bir oraıly sátti paıdalanbasam — onda maǵan ǵumyr baqı eshkim de jaýap bere almas. Qalaı dáleldesem, qalaı ılandyrsam eken? O, baqytsyz basym-aı! Aınalamdy anyq kórip turmyn: barlyǵyna ne bolsa da báribir sıaqty, barlyǵyna derlik osylaı sekildi, endi tipti muny oılap jatqan eshkim joq, buǵan shybyn jany qınalatyn jalǵyz men ǵana. Bul ólim ǵoı, ólim!

— Iá, kúmán joq, bul ólimmen teń. Biraq, bul arada eshteńe dáleldeı almaısyń, al kóz jetkizýge bolady.

— Qalaı? Nemen?

— Yntyqqan mahabbat taǵylymy ǵana járdemdese almaq buǵan. Jaqyn baýyrlaryńdy shyn yqylasyńyzben únemi jaqsy kórýge tyrysyńyz. Mahabbatta mereılengen saıyn qudaı taǵalamnyń baryna da, shybyn janyńyzdyń máńgi jasaıtyndyǵyna da kózińiz jete túspek. Al eger de jaqynǵa degen mahabbatyńyzda kámil jankeshtilikke jetseńiz, onda kókeıińizge eshbir kúmán uıalamaq emes. Bul dáleldengen, dál aqıqat.

— Yntyqqan mahabbat deısiz be? Taǵy bir saýaldyń týyndaǵanyn qarańyzshy, saýal bolǵanda qandaı jáne! Bilesiz be: meniń adamzat balasyn janymdaı jaqsy kóretinim sondaı, nanasyz ba, keıde bar dúnıe-múlkimdi qyzyma tastap, qarip-qaser aýrýlardy kútýshi bolǵym da keledi. Kózimdi jumyp alyp oıǵa shomyp, qıalǵa berilgen sátterimde boıymda ǵalamat bir kúsh baryn sezinemin. Eshqandaı jaraqattan, eshbir irińdegen jaradan jerkenbes edim deımin. Sol jaralardy ózim jýyp tazartyp, ózim tańar edim, qajet bolsa ernimdi tıgizip táýep etýden de seskenbes edim, naýqas beısharalardyń basynda kúndiz-túni otyrýǵa da qajymas edim...

— Sizdiń basqa birdeńeni emes, naq osyny armandaǵanyńyzdyń ózi de az dúnıe emes, bek jaqsy-aq bul nıetińiz. Oqta-tekte áldeqalaı bolsa da bir izgilikti isti tyndyrsańyz, bul az ba.

— Solaıy solaı ǵoı, biraq, men mundaı ómirge uzaq tóze alar ma edim? — dedi hanym qyzbalana, tipti býlyǵa sóılep. — Eń basty saýal kózimdi jumyp alamyn da, ózimnen-ózim bylaı dep suraımyn: óziń qalaǵan osy jolda sen qansha ýaqytqa shydaı alar ediń? Eger aýrý adam óziniń jarasyn jýyp tazartqanyń úshin saǵan rahmet aıtýdyń ornyna, seniń bireýge istegen aq adal qyzmetińdi sezbeı, baǵalamaı, qyńyrlyq kórsetip azapqa salsa, saǵan jekirse, dórekilik tanytsa, tipti bastyqtardyń birine shaǵynsa (óte aýyr naýqastardyń arasynda mundaı jaǵdaı jıi kezdesedi) — sonda qaıter ediń? Osydan keıin ondaı kisini jaqsy kóre alar ma ediń, álde oǵan degen súıispenshiligiń sarqylyp bite me? Sonymen, — muny bilip qoıyńyz, — janym túrshikse de bylaı dep uıǵaryp qoıdym: eger meniń adamzat badasyna degen "yntyqqan" mahabbatymdy sýyta alatyn birdeńe bar bolsa, ol tek jaqsylyqty sezbeýshilik qana. Qysqasy, men ne istesem de aqyǵa isteıtin adammyn, tıisti aqymnyń qolma-qol tólenýin talap etemin, ıakı marapattaǵandy, ózimniń súıispenshiligime dál sondaı súıispenshilikpen jaýap berýdi tileımin. Áıtpese, men esh ýaqytta súıe almaımyn!

Áıel ózin-ózi shynymen kinálaǵan qyzbalyǵy basylǵasyn, men aıtarymdy aıttym degendeı, pirádarǵa tesile kóz tastady.

— Erterekte maǵan bir emshiniń aıtqany bar edi, mynaý dál sondaǵydaı boldy-aý, — dedi qarıa. — Egde tartqan, shyn aqylman kisi edi. Siz sıaqty, ol da, kúıinishti ázilmen aıtsa da, aǵynan jarylǵan-dy; men deıdi, adamzat balasyn súıemin deıdi, biriń ózime bir tanym bar: jalpy adamzatty neǵurlym kóbirek súıgen saıyq jeke kisi retinde, ıakı bólektep alǵanda adamdardy soǵurlym az súıemin. Birdeńeni armandaǵan kezimde deıdi, adamzatqa qyzmet etý haqynda basyma keremet oılar keledi, eger áldeqalaı kenetten qajet bolsa, adamdar úshin, bálkim, shynynda da sháhıt bolar edim, biraq eshkimmen ońasha bólmede tym bolmasa eki kún birge tura almaıtynymdy óz tájirıbemnen bilgen soń amal bar ma. Bireý janyma sál janassa-aq boldy, onyń túr-tulǵasy namysyma tıip, erkimdi taryltady. Men tipti eń izgi nıetti adamnyń ózin de bir táýliktiń ishinde-aq jek kórip shyǵa kelemin: bireýin dastarqan basynda qaýjańdap uzaq otyrady dep jek kórsem, ekinshisin únemi tymaýratyp júrgendikten jón-josyqsyz sińbire beredi dep jek kóremin. Sál jaqyndassa-aq boldy, kimge bolsa da dushpan bop shyǵa kelýim qıyn emes deıdi. Onyń esesine dáıim bylaı bolyp jatady: jeke adamdardy neǵurlym jek kórgen saıyn, meniń jalpy adamzat balasyna degen súıispenshiligim soǵurlym kúsheıe túsedi deıdi.

— Sonda meniń ne isteýim kerek? Mundaıda qalaı etken jón? Áıtpese, tirlikten kúder úzýiń múmkin ǵoı tipti?

— Joq, ómirden kúder úzbeısiz, sizdiń osylaı opynǵanyńyzdyń ózi de jetip jatyr. Qolyńyzdan kelgen isten aıanyp qalmasańyz bolǵany, bul eskerýsiz qalmaıdy. Al siz qazirdiń ózinde birsypyra isti tyndyrǵan sekildisiz, kisi ózin-ózi osynshama tereń ári shyn túsine alsa — bul az ba eken! Eger de siz qazir menimen áńgimeleskende adaldyǵyńyz úshin menen tek maqtaý estýge bola alǵaýsyz sóılep tursańyz, onda yntyqqan mahabbat úshin isteıtin erlik isterińizde eshteńege jete almaısyz; barlyǵy sol ózińiz qıaldaǵan kúıinde qalady, bar ǵumyryń kórgen tústeı óte shyǵady. Mundaıda aqırettegi ekinshi ómir jaıynda da umytyp ketetinińiz túsinikti, aqyr-sońynda, birdeme ǵyp ózińiz tynyshtalasyz.

— Meni tuqyrttyńyz ǵoı tipti! Jaqsylyqty bilmegenge shydamaıtynymdy aıtqanda, men ózimniń osy adaldyǵym úshin shynynda da sizden tek maqtaý estigim kelgenin endi ǵana, ózińiz aıtqandaı, tek osy sátte túsindim. Siz maǵan ózimniń qandaı adam ekenimdi ańǵarttyńyz, meni uqtyńyz da, ózime-ózimdi túsindirip berdińiz!

— Siz shyn aıtasyz ba? Endi, mynadaı moıyndaýyńyzdan keıin, men sizdiń adaldyǵyńyzǵa, júregińizdiń meıirimdiligine qalaı senbeımin. Baqytqa jete almaǵan kúnde de ózińizdiń durys jolda ekenińizdi árqashan jadyńyzda ustańyz jáne joldan taımaýǵa tyrysyńyz. Bastysy, jalǵandyqtan aýlaq bolyńyz, ótirik ataýlydan, ásirese, ózińizge ózińiz ótirik aıtýdan saqtanyńyz. Alda-jalda aýzyńnan jalǵan sóz shyǵyp ketse, ony saǵat saıyn, tipti mınýt saıyn zer sala qadaǵalaıtyn bolyńyz. Ózińizge de, ózgege de jerkene qarama: óz boıyńdaǵy jerkenishti nárse, ony óziń kórip bilgesin, ózinen-ózi alastalmaq. Qorqynysh degen báleden de saqtanǵaısyń, ótirik ataýlynyń saldary ǵana bolsa da, odan saqtanǵan abzal. Súıispenshilikke bólenem dep júrip kúırektik kórsetip alǵanyńnyń asyp-sasyp, bul rette tipti teris qylyqtaryńnan da onsha qysylyp-qymtyryla berýdiń de qajeti joq. Sizge qýanyshty eshteńe aıta almaıtynyma ókinemin, óıtkeni yntyqqan mahabbat qıalshyl mahabbatpen salystyrǵanda qatal ári qorqynyshty. Qıalshyl mahabbat jurtty tańǵaldyratyn, jarq etpe erlikti ańsaıdy. Munda shynynda tipti mahabbatqa shybyn janyn qıýǵa deıin barady, tek uzaqqa sozylmasa, sahnadaǵydaı tez iske assa, jurttyń bári kóz almasa, buny marapattap jatsa bolǵany. Al yntyqqan mahabbat—bul kádimgi jumys isteý, tózimdilik kórsetý, al keıbireýler úshin, múmkin, taǵlym alarlyq úlken sabaq ta bolar. Biraq, aldyn ala aıtaıyn, bar kúsh-jigerińdi salǵanyńa qaramastan, maqsatyńa jete almaǵanyń bylaı tursyn, qaıta, odan tipti qashyqtaı túskenińdi janyń túrshige sezgen sátte de — mine tipti osy sátte de siz kenet maqsatyńyzǵa jetip, ózińizdi dáıim jaqsy kórip, shapaǵatyn tıgizgen qudaı taǵalanyń qudiretin anyq kóresiz. Keshirińiz, endi keteıin, meni kútip turǵan adamdar bar. Qosh bolyńyz.

Hanym jylap turǵan-dy.

— Lise, Lise! Qyzyma pátıqańyzdy bermeısiz be, ótinem sizden, — dedi sheshesi kenet boıy sergip sala berip.

— A, ol jaqsy kórýge turmaıdy. Onyń baǵanadan beri qalaı qyljaqtaǵanyn kórdim, — dedi pirádar ázildep. — Siz Alekseıge nege únemi kúle berdińiz?

Al, Lise baǵanadan beri Aleshamen shynynda da qyljaqtasyp otyrǵan. Odan uıalyp, buǵan týra qaraı almaıtynyn ótken jolǵy kezdesýde-aq baıqaǵan soń, Lise onyń osy qylyǵyn qyzyq kórgen edi. Ol Aleshaǵa qadala qarap, onyń kózimen ushyrasýdy ańdyǵan: qyzdyń suqtana qaraǵanyna shydaı almaǵan Alesha nendeı bir sıqyrly kúshtiń áserinen oqta-tekte emdi ózi de qyzǵa lajsyzdan nazar salatyn bolǵan, osy kezde Lise onyń kózine tesile qarap masaırap kúlip jiberetin. Uıalyp qalǵan Alesha onan saıyn qysylatyn. Aqyry, ol teris aınalyp ketip, qarıanyń tasasyna baryp tyǵyldy. Birneshe mınýttan keıin taǵy da álgi sıqyrly kúshtiń áserimen ol ózine qarap turǵan-turmaǵanyn tekserý úshin qaıta beri burylǵanda kreslodan aıaǵyn salbyratyp otyrǵan Liseniń buǵan bir búıirden qarap, munyń oǵan kóz salýyn shydamsyzdana kútkenin kórdi; al óziniń kózi onyń kózimen ushyrasyp qalǵanda máz-máıram bop kúlgeni sonsha, buǵan tipti pirádar da shydamaı ketti bilem.

— Áı, tentek qyz, sen ony nege uıalta beresiń, — dedi ol oıda joqta, kenet qyzaryp ketip, janaryn bir jalt etkizgen Lise-niń júzi keremet baıyptana qaldy da, ol óziniń ókpe-nazyn aıtyp kúıgelektene, shapshań sóıledi.

— Ol nege bárin umytady? Kishkentaı kúnimde ol meni kóterip júrgen ekeýmiz birge oınaǵanbyz. Meni kitap oqýǵa úıretý úshin bizdikine keletin, siz muny bilesiz be? Osydan eki jyl buryn qoshtasqanymyzda, ol seni esh ýaqytta umytpaımyn, ekeýmiz máńgilik shyn dospyz degen edi! Al qazir maǵan mańaılaýǵa qorqady tipti, nemene, men ony jep qoıam ba? Janyma nege jaqyndamaıdy sóılesýge nege ımendi? Bizdikine nege kelgisi joq. Álde siz ony jibermeısiz be: biraq, biz bilemiz, ol barǵysy kelgen jerge bara beredi ǵoı. Maǵan ony úıge kel dep shaqyrý retsizdeý, eger umytpasa, onyń ózi birinshi bolyp sóılesýi kerek emes pe. Joq, qazir ol basyn qorǵaýda! Oǵan myna shubatylǵan birdeńeni nesine kıgizgensiz... Júgirgende aıaǵyna oratylyp qulaıdy ǵoı...

Sodan keıin Lise shydamaǵasyn betin alaqanymen jaba qoıyp, ıyǵyn selkildete, dybys shyǵarmap, toqtaýsyz, uzaq kúldi. Qarıa ony kúlimsirep turyp tyńdap, meıirlene batasyn berdi; qyz pirádardyń qolynan táýep etken soń kenet kózine aparyp jylap jiberedi:

— Siz meni sóge kórmeńiz, men aqymaqpyn, josyqsyzbyn, Aleshanyń mendeı kúlekesh qyzben birge júrgisi kelmeıtini, bálkim, durys, tipti óte durys ta shyǵar.

— Men ony qalaı da jibereıin sizdiń úıge, — dedi pirádar.

V

SOLAI BOLDY, SOLAI BOLMAQ KEREK!

Pirádardyń qujyradan shyǵyp ketkenine jıyrma bes mınýttaı ýaqyt ótken. Saǵat on eki jarymnan asty, biraq bári osynda Dmıtrıı Fedorovıchke bola jınalsa da, ol áli de kelmegen edi.

Qarıa qaıtyp oralǵanda meımandary ózara qyzý áńgimelesip otyrǵan; Dmıtrıı Fedorovıch umyt bolǵandaı edi. Áńgimege belsene qatysyp otyrǵan Ivan Fedorovıch pen eki ıeromonah. Aragidik delebesi qozǵanda, Mıýsov ta aralasyp otyrǵan, biraq onyń bul áreketi taǵy da sátsiz bop shyqqan; teginde, ózgeleri muny elemegen sózine jóndep jaýap ta bermegen, sosyn onsyz da ishin kernegen ashý-yzasyn munyń ózi onan saıyn órshite túsken be qalaı. Másele mynada bolatyn — ol budan buryn da Ivan Fedorovıchpen birneshe márte bilim saıysyna túsip kórgen, sondyqtan buǵan muryn shúıirińkireı qaraǵany qytyǵyna tıetin: "Osyǵan deıin, tym bolmasa, Eýropadaǵy ozyq degenniń bárine laıyq bolyp-aq kelip ek, myna jańa urpaqtyń múlde elemeýin qaıtersiń", — dep oılaǵan ol ózi jóninde. Aýzymdy jaýyp, tynysh otyramyn dep ýáde bergen Fedor Pavlovıch birazǵa deıin shynynda da úndegen joq, alaıda ol, ózimen qatar jaıǵasqan Petr Aleksandrovıchtiń kúıgelektengenine qyby qanǵandaı, mysqyldaı kúlimsireı ony baǵyp otyrdy. Odan qaıtse de bir qarymyn qaıtarýdy kópten beri ańsaǵan ol osy bir oraıy kelgen sátti paıdalanyp qalmaq. Aqyry shydaı almady bilem, kórshisiniń qulaǵyna eńkeıip, kúbirlep taǵy da bir qaǵytyp ótti:

— Baǵana "sulý-sypaıy súıiskennen" keıin nege ketip qalmadyńyz, myna ádepsiz adamdardyń arasynda nesine otyrsyz? Aıtaıyn ba: siz ózińizdi ólerdeı kemsinip, qorlanǵandaı sezindińiz de, bularǵa esemdi qalaı jibermekpin dep parasattyq tanytpaqqa bekindińiz. Endi sol parasatyńyzdy kórsetip bolǵansha tyrp etpeńiz.

— Taǵy da bastadyńyz ba? Otyrmaımyn, qazir ketemin.

— Bárinen keıin, eń sońynan ketpeısiz be? — dep Fedor Pavlovıch taǵy bir túıredi. Dál osy sátte pirádar qujyraǵa kirip kelgen edi.

Talas bir sátke tyıyla qaldy, biraq ornyna baryp jaıǵasyp, otyrǵandardy kózben bir sholyp shyqqan pirádar áńgimelerińdi jalǵastyra berińder degendeı raı tanytty. Onyń múlde qajyp, zorǵa otyrǵanyn bet álpetiniń árbir qubylysynan bile qoıatyn Alesha birden sezdi. Sońǵy kezde ol aýrýdan álsiregen soń keıde talyp qalatyn bolǵan edi. Ondaıdyń aldynda ol bozaryp ketetin, qazir de onyń betinen sondaı bir qýqyldyq baıqalyp, erinderi bozaryp bara jatty. Áıtse de, ol myna bas qosysty taratqysy kelmegen bolý kerek; bul jóninen óziniń bir maqsaty da bar ma qalaı — biraq ol qandaı maqsat eken? Alesha pirádardan kóz almady.

— Myna kisiniń óte qyzyqty maqalasyn sóz etip otyr edik, — dep kitaphanashy, ıeromonah Iosıf pirádarǵa Ivan Fedorovıchti meńzedi. — Kóp jańalyq aıtqan, alaıda, ıdeıasy qaıyrly da, qaıyrsyz da bolýy múmkin. Shirkeýlik-qoǵamdyq sot jáne onyń quqysynyń keńdigi týraly másele jóninde kólemdi kitap jazǵan bir din qaıratkerine osy másele jaıynda jýrnaldaǵy maqalasymen jaýap beripti...

— Ókinishke oraı, sizdiń maqalańyzdy oqymaǵan edim, biraq ol jaıynda estigenim bar, — dep jaýap qatty Ivan Fedorovıchke zerlep, qadala qaraǵan pirádar.

— Ol kisiniń paıymy qyzyq, — dedi sózin odan ary sabaqtastyrǵan kitaphanashy ıeromonah, — ol shirkeýlik-qoǵamdyq sot týraly máselede shirkeýdiń memleketten bólinýin múlde teristeıtinge uqsaıdy.

— Qyzyq eken bul, áıtse de, qaı maǵynada alǵanda? — dep surady Ivan Fedorovıchten pirádar.

Aqyry, ol qarıanyń suraǵyna jaýap berdi, biraq Aleshanyń kúni buryn qaýiptengenindeı, kekireıgen jalǵan ádeptilikpen emes, qaıta tıtteı de alǵaýsyz, tym kishipeıil, ıbadatty, ustamdy jaýap berdi.

— Men myna qaǵıdaǵa súıenemin: shirkeý men memlekettiń jeke bólekterin, ıakı mán-maǵynalaryn, jeke-jeke alǵanda bir-birimen shatastyrýshylyq, árıne, máńgi-baqı bola beredi jáne de munyń áste múmkin emestigine, ony qalypty jaǵdaıǵa túsirý bylaı tursyn, tipti qandaı da bir úılesimdi túrge keltirýge de bolmaıtyndyǵyna qaramastan. bul ámánda osylaı bola bermek, óıtkeni istiń túp negizinde jalǵandyq jatyr. Mysaly, sot máselesi sıaqty máselelerde memleket pen shirkeýdiń arasynda tolyq jáne taza maǵynasyndaǵy ymyralasý, menińshe, múmkin emes. Meniń qarsylyq bildirgen pikirime álgi din qaıratkeri memlekette shirkeýdiń alatyn orny anyq ári dál belgilengen dedi. Al men oǵan shirkeý memlekettiń bir pushpaǵyna ǵana jaıǵasýǵa tıisti emes, munyń kerisinshe, shirkeý búkil memleketti ózine tolyq qamtýǵa tıis dep onymen kelispedim, al eger de qazir bul múmkin bolmaı otyrsa, munyń belgili bir sebepteri bar shyǵar, al shynynda bul másele hrıstıandyq qoǵamnyń budan bylaıǵy búkil damýynyń tikeleı jáne eń basty maqsaty retinde qoıylýǵa tıis dedim eń sońynda.

— Ábden durys aıtqansyz! — dedi sózge sarań, oqymysty ıeromonah Paısıı pirádardy nyǵarlaı sóılep.

— Bul naǵyz ásire montandyq qoı! — degende sabyrsyzdyqtan eki aıaǵyn biriniń ústine birin qaıta-qaıta aýystyryp salǵan Mıýsovtyń daýsy sańq etti.

— Á, bizde ondaı taý da joq qoı! — dep aıqaılap jiberdi Iosıf pirádar; sodan keıin ol pirádarǵa qarap bylaı dedi: — Áıtsede, ol ózimen aıtysýshynyń mynadaı "negizgi ári eleýli" qaǵıdalaryna jaýap bergen, muny jadyńyzǵa saqtaǵanyńyz jón. Birinshi: "birde-bir qoǵamdyq odaq ókimet bıligin ózine ıemdene almaıdy jáne qojalyq etpeýge tıis". Ekinshi: "qylmysty is jáne azamattyq sot jónindegi bılik shirkeýdiń qolynda bolmaýy kerek, óıtkeni bul táńiriniń ózi belgilep bergen tártip turǵysynan da, adamdaryn dinı maqsattaǵy odaǵy turǵysynan da shirkeýdiń tabıǵatymen sáıkes kelmeıdi" jáne aqyr-sońynda, úshinshiden: "shirkeý degenimiz aqırettik álem..."

— Sózdi bulaısha qubyltý din jolyn qýǵan adamǵa múlde laıyqsyz eken!—dep shydamy taýsylǵan Pansıı pirádar onyń sózin bólip jiberdi. — Siz synaǵan kitapty men oqyǵanmyn, — dedi ol Ivan Fedorovıchke, — sonda onyń "shirkeý degenimiz — aqırettik álem" degen sózderine qaıran qalǵanmyn. Eger aqırettik álem bolsa, onda shirkeý jer betinde qalaı ómir súrmek, bul áste múmkin emes qoı. Qasıetti injilde "aqırettik" degen sóz basqa maǵynada aıtylǵan. Ondaı sózben oınaýǵa bolmaıdy. Paıǵambarymyz Iısýs Hrıstos jer betinde shirkeýdi ornyqtyrý úshin kelgen. Álbette, kóktegi álem-jerde emes, kókte, biraq, sol aqırettik álemge tek jerde irgesi qalanyp, ornyqtyrylǵan shirkeý arqyly ǵana kirýge bolady. Sondyqtan bul maǵynadaǵy bura sóıleýshilik múlde jónsiz jáne laıyqsyz is. Al shirkeý bolsa ústemdik etýge tıisti eń shynaıy álem, túptep kelgende ol búkil jer betinde kúmánsiz ústem bolýǵa tıis, — buǵan bergen ýádemiz bar...

Ol ózin-ózi tejegendeı kenet tyna qaldy. Ony iltıpatpen, zer sala tyńdaǵan Ivan Fedorovıch pirádarǵa qaraı, meılinshe baısaldy, biraq burynǵysynsha yqylasty jáne jaıdary sóılep ketti.

— Meniń maqalamda aıtylǵan barlyq oı mynaý: baǵzy zamandarda, hrıstıan dininiń alǵashqy úsh ǵasyrynda, hrıstıan dini tek shirkeýdiń mindetin atqarǵan, shirkeý ǵana bolǵan. Rımniń májýsılik memleketi hrıstıan dinin qabyldaýǵa tilek bildirgende, munyń aqyry bylaı bolyp shyqty: ol hrıstıan dinine kóshkende tek shirkeýdi ózine qosyp alýmen tyndy, al ózi kóp jaǵynan burynǵysynsha májýsılik memleket bolyp qala berdi. Shynynda da, kúmánsyz osylaı bolyp shyǵýǵa tıisti edi. Biraq, memleket retinde alǵanda Rımde órkenıetten, májýsılik danalyqtan, mysaly, memlekettiń maqsattary men negizderi sıaqty kóp nárse óte mol saqtalyp qaldy. Al Hrıstos ornatqan shirkeý memleketke qosylǵannan keıin óziniń túp negizderinen, óziniń irgetasynan, kúmán joq, eshteńeni joǵaltpaıtyn edi; ol tek qudaı taǵalanyń ózi bekem alǵa qoıyp, kórsetip bergen maqsatqa jetýden basqa eshteńeni de kókseı almady, ol maqsat — búkil álemdi, demek, kúlli ejelgi májýsılik memleketti shirkeýdiń aıasyna alý bolatyn. Sonymen (ıakı bolashaq maqsatynda), "kez kelgen qoǵamdyq odaq" retinde, nemese "adamdardyń dinı maqsattaǵy odaǵy" (men synaǵan avtordyń shirkeý týraly aıtqanyndaı) retinde de shirkeý memleketten ózine belgili bir oryn izdemeýge tıis, qaıta munyń kerisinshe, jer betindegi memlekettiń bári de túptep kelgende tolyǵymen shirkeýdiń aıasyna kirip, tek shirkeý ǵana bolýǵa, dinı maqsattan ózgeniń bárin ysyryp tastaýǵa tıis. Áıtse de, bul memlekettiń bedelin eshbir túsirmek emes, uly memleket retinde onyń abyroıyn da tókpeıdi, memlekettiń dańqyn da, onyń ámirleriniń dańqyn da aıaqqa baspaıdy, qaıta ony jalǵandyqta májýsılikten arylmaǵan qate joldan máńgilik maqsatqa jetkizetin birden-bir durys, aqıqat jolǵa túsiredi. Mine, sondyqtan da "Shirkeýlik-qoǵamdyq sottyń negizderi" týraly kitaptyń avtory, eger ol osy negizderdi izdegende jáne bizge usynǵanda oǵan qazirgi kúnáhar, ári-sári zamanymyzda ázirshe qajet bolyp otyrǵan ymyrashyldyq retinde ǵana qarasa, onda durys paıymdaǵan bolyp shyǵar edi. Biraq kitaptyń avtory osy negizderdi ataýǵa sol ǵana ıshara bildirse, usynǵaly otyrǵan negizderdi, onyń birazyn jańa Iosıf pirádar atap ótti, myzǵymas, stıhıalyq jáne máńgilik negizder ekenin aıtýǵa emeýrin bildirse-aq bolǵany, onda ol shirkeýge qarsy, onyń máńgilik myzǵymas, qasıetti mindetine qarsy shyǵady. Meniń búkil maqalam, onyń qysqasha mazmuny mine osy.

— Iakı eki sózben aıtqanda, — dedi taǵy da Pansıı pirádar árbir sózin nyǵarlaı túsip, — bizdiń on toǵyzynshy ǵasyrda meılinshe aıqyndalyp otyrǵan keıbir teorıalar boıynsha, shirkeý birtindep memleketke aınalýǵa tıis eken ǵoı, keıinnen ǵylymǵa, zamana rýhymen órkenıetke oryn berip, ózi memleket ishinde sińip ketý úshin, bylaısha aıtqanda, shirkeýdiń tómengi túrinen joǵarǵy túrine aınalýǵa tıis qoı. Eger buǵan kónbeı qarsylyq bildirse, onda memleket te oǵan bir pushpaqtan ǵana, — onda da baqylaý qoıylyp, — oryn beriledi eken ǵoı, — qazirgi ýaqytta Eýropada barlyq jerde osylaı bolyp jatqan joq pa. Al orystardyń uǵymynsha jáne buǵan senip úmit qylýynsha, shirkeý óziniń tómengi túrinen joǵarǵy túrine, ıakı memleketke aınalmaýǵa tıis, qaıta munyń kerisinshe, ıakı memlekettiń ózi túptep kelgende, basqa eshteńe de emes, tek qana shirkeý bolyp shyǵýǵa tıis. Solaı bolady, solaı bolmaq kerek!

— Shynymdy aıtsam, siz meni tipti biraz kóńildendirip tastadyńyz, — dep taǵy da bir aıaǵyn ekinshi aıaǵynyń ústine salǵan Mıýsov myrs etti. — Meniń túsinýimshe, sonda munyń ózi alystan munartqan, qashan oryndalary bımaǵlum bir bulyńǵyr murattyń iske asýy bolmaq qoı. Qalaı desek te báribir. Soǵys degen bále joǵalatyn, dıplomattar, bankter jáne taǵy basqalary bolmaıtyn tátti qıal bul ári-beriden soń sosıalızm tárizdi birdeńe. Áıtpegende, men tipti bunyń bári shyn bolar, endi shirkeý, mysaly, qylmystylardy sottaıtyn shyǵar, dúre soǵýǵa, katorgaǵa aıdaýǵa kesik aıtar, sirá, ólim jazasyna da úkim shyǵara bastar dep oılap qalyp edim.

— Eger tipti qazirdiń ózinde tek shirkeýlik-qoǵamdyq sot qana bolsa da meıli, onda shirkeý tipti qazir de katorgaǵa aıdatpas edi nemese darǵa asýǵa kespes edi. Onda qylmystyń ózi jáne oǵan kózqaras kúmánsiz ózgerýge tıisti bolar edi, árıne, kenetten jáne dál búgin tańda emes, birtindep, degenmen, taıaý ýaqytta... — dedi Ivan Fedorovıch kirpik qaqpaǵan baısaldy únmen.

— Siz shyn aıtasyz ba? — dep Mıýsov oǵan qadala qarady.

— Eger barlyq bılik shirkeýge tıse, onda shirkeý qylmys jasaǵan, dinge moıyn usynbaǵan qaskóıdi qarǵys aıtyp alastar edi aramyzdan, biraq adamnyń basyn shapqyzbas edi,— dedi sózin sabaqtap túsken Ivan Fedorovıch. — Siz aıtyńyzshy maǵan, sonda alastalǵan kisi qaıda ketpek? Onda ol, jumyr basty pende bitkennen ǵana bezip ketpeı, tipti Hrıstostyń ózinen de bezinbeı me. Qylmys jasaǵanda ol adamdarǵa ǵana emes, sonymen birge Hrıstostyń shirkeýine de qarsy shyǵady ǵoı. Jarıa etilmeıdi demeseń, bul shyn maǵynasynda qazir de solaı, árıne, sol sebepti qazirgi qylmyskerdiń aqtaýǵa tyrysýshylyǵy tym jıi kezdesedi: "Urlyq qylǵanym ras, biraq shirkeýge qarsylyǵym joq. Hrıstosqa dushpan emespin" — qazirgi qylmysker ekiniń birinde osylaı deıdi; al shirkeý memlekettiń ornyn basqan kúnde qylmyskerlerdiń bulaı deýi qıyndar edi, onda ol: "Barlyǵy da qatelesedi, barlyǵy da jandaryn baqqan shirkeý bitkendi jalǵandyq jaılaǵan, kisi óltirýi de, urlyq qylǵan da jalǵyz ózim, — ádiletti hrıstıan shirkeýi" — dep jer betindegi búkil shirkeýdi mansuqtamasa, áste olaı deı almas edi. Ózińe óziń bulaı deý óte qıyn, ol úshin qajetti jaǵdaı onsha jıi kezdese bermeıdi. Endi, ekinshi jaǵynan, qylmysqa shirkeýdiń óz kózqarasyn alyp qarańyz: ol májýsılikpen tolyq arylmaǵan qazirgi qalpynan ózgerýge tıisti emes pe, qoǵamdy aman saqtaý úshin, qazir istelip jatqandaı, qaǵynǵan músheni jaı sylyp tastaýdan adamdy qaıta jańǵyrtý týraly, ony qaıta tiriltý, ony qutqarý týraly ıdeıaǵa jalǵan túrde emes, tolyq aınalýǵa tıisti emes pe...

— Iakı bul qalaı? Men taǵy da túkke túsinbeımin, taǵy da bir qıal, — dedi Mıýsov, onyń sózin bólip. — Bulyńǵyr birdeńe, túsiný qıyn. Alastalǵany qalaı, ol neǵylǵan alastaý? Ivan Fedorovıch, men sizdi ázildep otyr ma dep shúbálana bastadym.

— Shyndyǵynda, qazir de solaı emes pe, — pirádar sózge aralasqanda otyrǵandardyń bári oǵan qadala qarap qaldy, — eger de qazir Hrıstostyń shirkeýi bolmasa, onda qylmysker jaýyzdyq jasaǵanda múlde boı bermeı keter edi, keıinnen ol jazalanbas ta edi, ıakı jańaǵy aıtylǵandaı, bas shabatyn jaı jaza emes, — bul jaza kóp rette tek janyńdy túrshiktiredi, — birden-bir shynaıy, birden-bir qorqynyshty jáne óziniń ar-ojdanymen atqyzǵan soń tynyshtandyratyn naǵyz shyn jaza da bolmas edi.

— Aıtyńyzshy, sonda bul qalaı ózi? — dep surady Mıýsov julyp alǵandaı.

— Ol bylaı, — dep bastady pirádar. — Súmeńdetip jumysqa salý, bas salyp uryp-soǵý eshkimdi túzetpeıdi, eń jamany, odan eshbir qylmysker qoryqpaıdy, sóıtip qylmystyń sany azaımaǵany bylaı tursyn, qaıta ýaqyt ótken saıyn kóbeıe beredi. Sizder meniń bul aıtqanymmen kelisetin shyǵarsyzdar. Sonymen, qoǵam múlde qorǵaýsyz qalady, óıtkeni qysas múshesiniń basy shabylǵanmen nemese ol ıt ólgen bir qıanǵa aıdalǵanmen, onyń ornyn sol sátte ekinshi kylmysker, bálkim, tipti eki qylmysker basady. Eger tipti bizdiń qazirgi zamanymyzda da qoǵamdy qorǵap, qylmyskerdi túzeıtin, tipti ony múlde basqa kisi etip shyǵaratyn birdeńe bar bolsa, ol taǵy da sol — ar-ojdanmen moıyndatý arqyly túzeıtin Hrıstostyń zańy ǵana. Óziniń kinásin paıǵambardyń úmbeti, ıakı shirkeýdiń perzenti retinde moıyndaǵan adam ǵana qoǵam aldyndaǵy, ıakı shirkeý aldyndaǵy kinásin shyn moıyndamaq. Endeshe, qazirgi qylmysker óziniń kinásin memleket aldynda emes, tek shirkeý aldynda ǵana moıyndamaq. Al eger de qoǵamnyń soty shirkeýdiń soty bolsa, onda ol alastaýdan kimdi qaıyryp alyp, qaıtadan pendeleriniń qataryna qosýdy biler edi. Eshqandaı pármendi soty bolmaǵasyn jáne tek adamgershilik turǵysynan aıyptaýdan ózgege shamasy kelmegesin qylmyskerdi pármendi jazalaýdan qazir shirkeýdiń ózi qashyqtap barady. Shirkeý qylmyskerdi ózinen alastamaıdy, ony óziniń ákelik ǵıbratymen ǵana túzeýge tyrysady. Ol ol ma, qylmyskermen tipti hrıstıandyq shirkeýdegi barlyq qarym-qatynas saqtaýǵa tyrysady: ony shirkeýdegi namazǵa kirgizedi, qasıetti dámge jiberedi, oǵan sadaqa beredi, sóıtip oǵan aıypkerden góri qolǵa túsken tutqynsha qaraıdy. 0, táńirim! Azamattyq zańnyń qylmyskerdi mansuqtap, ony ózgelerden alastaıtyny sıaqty, eger hrıstıan qaýymy da, ıakı shirkeý de ony tap solaı mansuqtasa ne bolar edi? Eger de memlekettik zań jazalaǵannan keıin ár retinde shirkeý de ile-shala ony ózinen alastasa, munyń aqyry nemen biter edi? Bizdiń orys qylmyskerine budan artyq ómirden kúder úzip toryǵýshylyq bolýy múmkin de emes, óıtkeni olar dinshil. Áıtse de, kim biledi: bálkim, onda bir sumdyq jaǵdaıǵa tap bolar ma ek qaıter ek — qylmyskerdiń júreginde, bálkim, qudaıǵa degen senim birjola sónip biter me edi, onda biz qaıter edik? Biraq, qatal jazalaýdan, meıirimdi, súıikti ana sıaqty, shirkeýdiń ózi tartynady, óıtkeni, kináli adamdy memlekettik sot onsyz da tym aýyr jazalaıdy, endi oǵan tym bolmasa ózge bireýdiń jany ashýy kerek qoı. Onyń bul tartynýynyń basty sebebi shirkeý soty — aqıqatshyldyq daryǵan birden-bir sot, sondyqtan ol eshqandaı basqa sotpen óziniń máni men adamgershilik turǵysynan úılese almaıdy, tipti ýaqytsha da eshbir ymyralasa almaıdy. Bul arada mámle múmkin emes. Shet elde qylmysker aıybyn sırek moıyndaıdy desedi, óıtkeni osy zamanǵy eń jańa ilimder qylmyskerdiń zerdesine onyń istegen qylmysy — qylmys emes, tek ony ádiletsiz ezýshi kúshke qarsylyq bildirý ǵana degen oıdy quıatyn kórinedi. Qoǵam qylmyskerdi alastaǵanda. ony tek zorlyqpen alastaıdy, onyń ústine jek kórip alastaıdy (Eýropada olar ózderi jaıynda tym bolmasa osylaı dep baıandaıdy), alastaǵan soń óziniń burynǵy týysynyń taǵdyry oǵan báribir, ol ony múlde umytady. Sonymen, munyń barlyǵy shirkeý tarapynan tıtteı de ókinishsiz bolyp jatady, óıtkeni kóp rette ol jaqta qazir shyn máninde shirkeý degen atymen joq, tek shirkeýshiler men shirkeýlerdiń ǵajap ǵımarattary ǵana qalǵan, al shirkeý degen nárse ol jaqta shirkeý retindegi tómengi túrde memleket retindegi joǵarǵy túrge kóship, soǵan birjola sińip ketýge tyrysyp jatqanyna qaı zaman. Kem degende lútershil elderde osylaı bolsa kerek. Al Rımde shirkeýdiń ornyna memlekettiń mereıi ústem bolǵanyna mine myń jyl. Sondyqtan da qylmysker ózin endigi jerde shirkeýdiń múshesimin dep sanamaıdy, odan alastalǵan soń baz keship júredi. Al eger qoǵamǵa oralsa, keıde onyń boıynda óshpendiliktiń qozdaıtyny sonsha, ol endi ony qoǵamnyń ózi alastaǵandaı sezinedi. Munyń aqyry nemen tynatynyn ózderińiz oılaı berińizder. Kóp rette bizde de solaı bolyp jatatyn tárizdi, biraq bizde istiń máni mynada: bizde belgilengen sottardan basqa, bulardan tysqary, shirkeý bar taǵy da, ol qylmyskerdi áli de bolsa ózine qymbat, súıikti perzenti sanap, onymen qarym-qatynasyn esh ýaqytta úzbeıdi; munyń syrtynda tym quryǵanda oıymyzda bolsa da shirkeý soty bar sekildi jáne ol saqtalyp otyrǵan tárizdi, ázirshe pármendi qyzmet etpegenmen, ol keleshek úshin bolsa da ómir súrip keledi, ony tipti qylmyskerdiń ózi de ishki túısigimen kúmánsiz moıyndaıdy. Osynda ilkide aıtylǵan myna sóz de ádiletti: eger shynynda da shirkeý sotyna tórelik tıse jáne ol sot óziniń kúshin barynsha tolyq kórsetetin bolsa, ıakı búkil qoǵam túgeldeı shirkeýge júginse, onda shirkeý soty qylmyskerdiń túzelýine qazirgiden áldeqaıda kúshti áserin tıgizip qana qoımas edi, sonymen birge, bálkim, qylmystyń ózi de áldeqaıda kóp azaıar ma edi, qaıter edi. Onyń ústine shirkeý de, kúmán joq, bolashaq qylmyskerdiń pıǵylyn túsiner edi, al keleshekte qylmys kóp rette qazirgisinen múlde ózgeshe bolar edi, sóıtip ol alastalǵandy óziniń aıasyna qaıtaryp alar edi, qylmystyń aldyn alyp, azǵandary adaldyq jolyna qaıtarar edi. Ras, — dedi sonan soń pirádar mıyǵynan kúlip, — qazir hrıstıandyq qoǵamnyń ózi buǵan áli daıyn emes, ol tek jeti taqýanyń ıyǵyna súıenip tur; biraq shirkeý jutamaq emes, sol sebepti ol, qalaı degenmen, májýsılik odaq tárizdi qoǵamnan mereıi ústem bolǵan, birtutas álemdik shirkeýge tolyq aınalatyn sátin bekem kútip otyr. Bul solaı bolmaq, áıteýir bir zamandarda osylaı bolmaq, óıtkeni táńirim tek osylaı bolmaqqa jazǵan! Endeshe, ol zaman qashan týady dep bas qatyrý lapyqsyz, nege deseńiz barlyǵy bir qudaıdyń danalyǵynda, haq taǵalanyń kóregendigi men súıispenshiliginde. Basy jumyr pendesiniń esebinshe áli tym alysta kórinetin nárse jasaǵan ıemniń jazýymen, bálkim, tipti endi-endi kóringeli, tipti esik qaǵyp turýy da múmkin. Bul osylaı bolady, bolmaı qalmaq emes.

— Bolady, bolady! — dep maquldaı jóneldi qoshemetteı sóılegen Pansıı pirádar baısaldy únmen.

— Tańym bar, mine, qyzyq! — dedi Mıýsov ishten tynǵan yzaly únmen, biraq ol qyzbalanǵan joq.

— Sizdi sonshama tańǵaldyrǵan ne boldy eken? — dep Iosıf pirádar eptep qana sóz tartyp kórdi.

— Jer betinde memleket degen joıylady eken, al shirkeý bolsa memleket dárejesine kóteriledi eken! Sonda ne bolǵany bul? Mynaý jaı ásiremontandyq emes, ásiremontandyqtyń kókesi ǵoı! Bul papa Grıgorıı Jetinshiniń de kózine elestemegen shyǵar!

— Siz múlde teris túsingensiz! — dedi Pansıı pirádar salmaqty únmen, — shirkeý esh ýaqytta memleketke aınaldyrylmaıdy, muny uǵyp alyńyz. Bul aıtqanyńyz — Rım jáne sonyń kókeıin tesken armany. Bul saıtannyń úshinshi azǵyrýy! Kerisinshe, memleket shirkeýge aınalady, shirkeý dárejesine deıin kóterilip, búkil jer júziniń shirkeýine aınalady al bul ásiremontandyqqa da, Rımge de, sizdiń paıymdaýyńyzǵa da qarama-qarsy nárse jáne munyń ózi pravoslavıeniń fánı dúnıede atqaratyn uly mindeti ǵana. Mundaı juldyz Shyǵystan nuryn tókpek.

Mıýsov sestenip únsiz otyryp qaldy. Búkil pishininen ala bóten mańǵazsý seziledi. Bir kezde onyń ezýinen tákapparsyp keshirgen kúlki taby baıqalady. Osynyń bárin kózben baǵyp turǵan Aleshanyń júregi lúpildep barady. Myna áńgime onyń jan dúnıesin qatty tebirentti. Áldeqalaı Rakıtınge kózi túsip edi, ol kózin tómen salǵanmen qulaq túre tyńdap jáne zerleı qarap bosaǵa jaqtaǵy báz-baıaǵy ornynda qımylsyz tur eken. Biraq onyń júzindegi alaýlaǵan qyzyl shyraıdan Rakıtın de munyń ózinen kem qobaljymaǵanyn ańǵarǵan; onyń nelikten tolqıtynyn Alesha biletin edi.

— Myrzalar, ruqsat bolsa, men sizderge qazir bir kishkentaı anekdot aıtyp bereıin, — dedi kenet Mıýsov salmaqty, erekshe nyǵyzsyǵan pishinmen. — Bul osydan birneshe jyl buryn Parıjde bolǵan edi: jeltoqsan tóńkerisinen keıin kep keshikpeı, bir kúni keremet tákappar, ol kezde áli is basyndaǵy bir tanysyma sálemdesýge barǵanymda, onyń úıinen óte-móte tańǵalarlyq bir myrzany kezdestirdim. Ol jaı tyńshydan góri saıası tyńshylardyń úlken tobynyń basshysyna, ózinshe ájepteýir yqpaldy qyzmettegi kisige kóbirek uqsas kórindi. Sonsoń, osy qolaıly sátti paıdalanyp onymen sóılese kettim, oıym — neǵylǵan jan ekenin bilip alý; ózi kisi retinde emes, al bastyǵyna belgili jaıttardy habarlaýǵa kelgen baǵynyshty sheneýnik bolǵasyn qabyldanyp otyrǵandyqtan jáne bastyǵynyń meni qalaı qabyldaǵanyn kórgen soń, menimen birshama ashyla sóılesti, — álbette, belgili bir mólsherde ǵana, ıakı alǵaýsyzdyǵynan góri sypaıygershiligi basymdaý boldy, mundaı sypaıygershilik tek fransýzdarǵa ǵana tán, onyń ústine meni sheteldik bireý dep eseptedi ǵoı deımin. Biraq men ony qapysyz uqtym. Ol kezde qýǵyndalyp júrgen sosıalıs-revolúsıonerler týraly áńgime bolǵan edi. Áńgimeniń basty mánin bajaılap jatpaı-aq, sol myrzasymaqtyń aýzynan abaısyzda shyǵyp ketken myna bir asa qyzyq jaıtty ǵana aıtaıyn sizderge: "Biz, — dedi ol, — shyndyǵynda bul sosıalıserdiń bárinen — anarhıserden, qudaısyzdar men revolúsıonerlerden — onshama qoryqpaımyz da; biz olardyń basqan izin ańdyp otyramyz, qaıda baratyndary bes saýsaqtaı belgili. Alaıda olardyń arasynda, az bolsa da, birneshe erekshe adam bar: olar qudaıǵa senedi jáne naǵyz hrıstıandar, biraq, solaı bola tura, sosıalıser. Biz, mine osylardan kóbirek seskenemiz, bular óte qaýipti! Qudaısyz sosıalısen góri hrıstıan sosıalıs qorqynyshtyraq". Osy sózderge men sonda qaıran qalyp edim, endi mine, myrzalar, sizderdiń aralarynda otyrǵan kezde áldeqalaı esime túskeni...

— Iakı siz olardy bizge ákep telip, bárimizdi sosıalıs sanaısyz ǵoı? — dep Pansıı pirádar eshbir kólteksiz, toq eterine bir-aq kóshti. Alaıda, Petr Aleksandrovıch bul suraqqa ne dep jaýap qaıyrýdy oılastyrǵansha kenet esik ashylyp, osynshama kóp keshikken Dmıtrıı Fedorovıch kirip keldi. Bular ony kúte-kúte qajyǵan-dy, endi onyń oıda joqta jetip kelýi alǵashqy sátte otyrǵandardy tipti birshama tańyrqatyp ta tastady.

VI

MUNDAI ADAM NE ÚSHİN JER BASYP JÚR EKEN!

Dmıtrıı Fedorovıch jıyrmanyń segizine kelgen, orta boıly, ajarly jigit bolatyn, alaıda ol óziniń shyn jasynan áldeqaıda eresekteý kórinetin. Dene bitiminen ájeptáýir áýlettilik seziletin, solaı bola tursa da, onyń bet-júzinen nendeı bir ishki derttiń taby bilinetin sekildi edi. Jaq eti sýalǵan, jadaý júzi syrqat adamnyń betinshe bir túrli sarǵysh tartyp ketken-di. Tasyraıǵan úlkendeý qońyr kózderi tesireıe qaraıdy, biraq, bir túrli tunjyrlaý. Tipti abyrjyp, kúıip-piskende de janary ishki kóńil-kúıiniń yrqyna kónbeı, keıde sol sátke múlde úılespeıtin ózge birdeńeni bildiretin sekildi edi. Onymen sóıleskender keıde: "Onyń ne oılap turǵanyn ańǵarý qıyn", — desetin. Dmıtrıı Fedorovıchtiń janarynan jabyrqaý men muńdy baıqaǵandar onyń naq solaı tunjyraı qaraǵan kezde basyna nendeı bir kóńildi, oınaqy oı kelgendeı, kenet saqyldap kúletinine tań-tamasha bolatyn. Áıtse de, onyń ajarynyń qazirgi sál solǵyndyǵynyń bir sebebi bar-dy: onyń ásirese sońǵy kezde tym mazasyz, "dýmandy" tirshiliktiń yrdý-dyrdýyna kóbirek berilip ketkenin jurttyń bári biletin nemese estigen, onyń ústine alashaq aqshasyn daýlap, qandaı urys-keriske túsip júrgeni de barshaǵa málim-di. Shaharda bul jaıynda birneshe anekdot taraǵan. Ras, ol jaratylysynan osyndaı ashýshań edi, al eger bitistirýshi sýdıamyz Semen Ivanovıch Kachalnıkovtyń bir jınalysta oǵan bergen sıpattamasyna júginsek, ol "ushqalaq oılaıtyn dáldir" bolatyn. Ol názik talǵammen, sándi kıinipti, súrtúginiń túımeleri salýly, bes saýsaq qara bıalaı kıgen, qoqıǵan qalpaǵyn qolyna ustaǵan. Áskerı qyzmetten jýyrda ǵana ketkendikten, ol murt qoıyp, saqalyn qyryp júretin. Qysqa ǵyp qyrqylǵan qońyr sary shashy samaıdan mańdaıǵa qaraı bir túrli qyzyq qaıyrylǵan. Aıaǵyn dikildete basyp, áskerdegishe keń adymdaıdy. Ol bosaǵada sál kidirip, bárin bir sholǵan soń, myna qarıa bolar dep týra pirádardyń aldyna bardy. Qolyn jerge jetkize ıilip taǵzym etip, onyń pátıqasyn surady. Pirádar ornynan sál ǵana kóterilińkirep batasyn berdi, onyń qolynan qoshemetpen táýep etkesin Dmıtrıı Fedorovıch qatty ábigerlenip, tipti keıip turyp bylaı dedi:

— Osynshama kúttirgenime keshire kórińiz. Ákem Smerdákov degen malaıyn jibergen eken, ol meniń qaı ýaqytta jınalmaqpyz degen suraǵyma saǵat birde dep eki márte qaıtalady. Mynda kelsem.

— Oqasy joq, abyrjymańyz, — dep pirádar onyń sózin bólip jiberedi. — Azdap keshikkenińiz eshteńe etpes...

— Keshirgenińizge dán rızamyn, sizdiń marhabattylyǵyńyzdan kútkenim de osy edi. Osylaı kelte qaıyrǵan soń, Dmıtrıı Fedorovıch qarıaǵa taǵy da taǵzym etti, sodan keıin ol kenet "áketaıy" otyrǵan jaqqa burylyp, oǵan da qolyn jerge jetkize ıilip izet bildirdi. Ol óziniń qalaı taǵzym etetindigine kúni buryn oılastyrǵany jáne bul arqyly qoshemet kórsetip, adal pıǵylyn bildirýdi óziniń paryzy sanaǵany sezilip turdy. Áýeli sasyp qalǵan Fedor Pavlovıch tez túzeldi: ol kreslosynan atyp turyp, balasyna onyń ózi sekildi qolyn jerge tıgize taǵzym etti. Onyń tákapparsyp, mańǵazsı qalǵan bet-júzi, alaıda, múlde yzbarlanyp ketti. Dmıtrıı Fedorovıch bólmedegilerdiń bárine únsiz bas ıip jalpy taǵzym etti de, arshyndaı, batyl adymdap terezege qaraı ótip, Pansıı pirádarǵa taıaý turǵan jalǵyz ǵana bos oryndyqqa baryp, ol kirip kelgende úzilip qalǵan áńgimeniń jalǵasyn tyńdaý úshin keýdesin sál ilgeri salyp otyra ketti.

Dmıtrıı Fedorovıch kelgeli beri ne bary eki mınýttaı ýaqyt ótken, demek, áńgimeniń aıaǵy óli sýyp úlgirmegen edi. Biraq, bul joly Pansıı pirádardyń keıińkirep qoıǵan qasaqy saýalyna Petr Aleksandrovıch jaýap bermegendi jón kórdi.

— Bul jaıynda men úndemeı-aq qoısam qaıtedi, — dedi ol mańǵazsyǵan selqostyqpen. — Onyń ústine munyń ózi bir óte qyzyq taqyryp qoı. Áne Ivan Fedorovıch bizge mıyǵynan kúlip otyr: bálkim, onyń bul jóninde bizge qyzyqty birdeńe aıtqysy keletin shyǵar. Sodan-aq surasańdarshy.

— Jalpy alǵanda eýropalyq lıberalızm, tipti bizdiń orystyń lıberaldyq dıletantızmi de, sosıalızmniń túpki nátıjelerin hrıstıan dininiń berer jemisimen jıi jáne kópten beri shatastyryp júr degen bolmashy eskertpeden ózge eshqandaı erekshe pikir aıta almaımyn, — dep Ivan Fedorovıch oǵan ile-shala jaýap qatty.

— Bul dóreki qorytyndy, árıne, bárine tán. Áıtse de, baqsaq, sosıalızmdi hrıstıan dinimen tek lıberaldar men dıletanttar ǵana emes, olarmen birge kóp rette, álbette, jandarmdar da, ıakı, sheteldik jandarmdar da shatastyrady eken. Petr Aleksandrovıch, sizdiń Parıjden ákelgen anekdotyńyz bul jóninen ábden nazar aýdararlyq.

— Men taǵy da ótinem, osy taqyrypty qoıa tursaq qaıtedi, — dep qaıtalady Petr Aleksandrovıch, — onan da, myrzalar, men sizderge Ivan Fedorovıchtiń ózi týraly bir asa qyzyqty ári kókeıge qonymdy anekdot aıtyp bereıin. Shamasy bes kún buryn, osynda bir bas qosqan jerde — onda áıel qaýymy kóbirek jınalǵan edi — aıtysyp otyryp ol masaıǵan kúıi bylaı depti: adamdardy bir-birine súıispenshilikpen qaraýǵa bu jalǵanda esh nárse de zorlaı almaıdy, basy jumyr pende adamzat balasyn súımeı tura almaıdy deıtin tabıǵattyń zańy da atymen joq, al eger bul jalǵanda osyǵan deıin ondaı súıispenshilik bolyp kelse jáne ol qazir de bar bolsa, bul — tabıǵı zańnan emes, al adamdardyń máńgi jasaımyz dep senetindiginen ǵana. Sodan keıin Ivan Fedorovıch tabıǵı zańdylyqtyń bar máni de osynda, adamzat balasyn óziniń máńgi jasaıtyndyǵyna seniminen aıyryńyzshy, sol sátte-aq onda súıispenshilik qana emes, kúlli álemdik tirshilikti odan ary jalǵastyratyn jandy kúshtiń bári de taýsylady; ol ol ma: onda tipti bul ımandylyqqa jatpaıdy dep tyıym salarlyqtaı eshteńe qalmaıdy, ne isteseń de erkiń, tipti kisi etin jeýge de tyıym salynbaıdy dep eskertip ótti. Biraq bul da jetkiliksiz, dedi ol qorytyndysynda, mysaly, qazirgi bizder sekildi endi qudaıǵa da óziniń máńgi jasaıtyndyǵyna da senbeıtin árbir adam úshin tabıǵattyń ımandylyq zańy burynǵy, ıakı dinı zańǵa tolyq qarama-qarsy maǵynada dereý ózgerýge tıis, adamnyń ózimshildigi zulymdyqqa deıin jetýine bóget bolmaıtyny bylaı tursyn, qaıta, onyń jaǵdaıynda munyń ózi tipti qajetti, eń aqylǵa qonymdy, izgilik qasıet derlik nátıje sanalýǵa tıis. Oıda joqta aıta salatyn oqys pikirimen jurtty tańdandyrýǵa qumar marhabatty Ivan Fedorovıchtiń taǵy ne dep tańdandyratynyn osy bir oqys pikirinen ózderińiz paıymdaı berińizder, myrzalar.

— Bul qalaı, — dep Dmıtrıı Fedorovıch kenet aıqaılap jiberdi, — men jańsaq estigen joqpyn ba: "Zulymdyqqa jol beriletindigi bylaı tursyn, qaıta ol kez kelgen qudaısyzǵa tipti qıyndyqtan qutylýdyń eń qajetti, eń aqyldy amaly bolǵany ma!" Solaı ma. álde basqasha ma!

— Dál solaı, — dedi Pansıı pirádar.

— Onda muny umytpaý kerek eken.

Osydan keıin Dmıtrıı Fedorovıch áńgimege qalaı tez kılikse, dál solaı kilt tyndy. Ol endi qaıter eken degendeı, bári odan kóz almady.

— Adam janynyń máńgi ólmeıtindigine senimnen aırylǵan kúnde onyń osyndaı zardaptary bolady degenge siz shynymen-aq senesiz be? — dep surady pirádar kenet Ivan Fedorovıchten.

— Iá, solaı degenim ras. Adam jany máńgi ólmeıtin bolmasa, izgilik te bolmaq emes.

— Eger bulaı oılasańyz, onda sizden baqytty jan bolmady ǵoı, álde naǵyz baqytsyz beıbaq bolyp ta úlgerdińiz be?

— Nelikten baqytsyz bolýym kerek? — dedi Ivan Fedorovıch kúlimsirep.

— Olaı deıtinim, siz keýdedegi shybyn janyńyzdyń ólmeıtindigine, tipti shirkeý men shirkeý máselesi jaıynda jazǵandaryńyzǵa da, tegi, ózińiz de senbeıtin bolýyńyz kerek.

— Múmkin, sizdiki durys ta shyǵar!.. Biraq meniń aıtqanym tek ázil ǵana emes... — dep lezde qyzaryp ketken Ivan Fedorovıchtiń bulaısha tez moıyndaýy tańǵalarlyq edi.

— Tek ázilińiz ǵana emes, bul aqıqat. Bul oı sizdiń júregińizde áli de sheshimin tappaǵan, júregińizdiń syzdaıtyny sodan. Biraq, azap shekken adamnyń toryqqasyn keıde óziniń osy toryǵýshylyǵyn qyzyq kóretini de bolady. Toryǵyp ketkesin siz de birese jýrnalǵa maqala jazyp, birese degdarsyǵan aıtysqa túsýdi ermek qylasyz, biraq, óz dıalektıkańa óziń senbeısiń jáne oǵan ishteı kúıinip turyp kúlesiń... Bul másele kókiregińizde sheshim tappaǵan, sizdiń eń aýyr qaıǵyńyz naq osynda, óıtkeni ol másele qalaı da sheshimin tabýy qajet...

— Sol oıdyń meniń kókiregimde sheshilýi múmkin be? Oń sheshimin tabýy múmkin be? — Ivan Fedorovıch pirádarǵa áli de túsiniksiz kúlimsirep turyp tańǵalarlyq saýal qoıǵan edi.

— Eger oń sheshimi tabylmasa, esh ýaqytta teris sheshimi de tabylmaq emes, júregińizdiń bul qasıetin siz ózińiz de bilesiz; júregińizdiń eziletini osydan. Biraq, táńirimniń sizge osyndaı azapty kótere alatyn asyl júrek bergenine shúkirlik etińiz, "danalyq kókte, danalyqty kókten kút, óıtkeni bizge kókte de ǵumyr bar" degen ǵoı. Jasaǵan ıem jar bolyp júregińizdegi sheshimge osy dúnıede jetińiz, aq jolyn bersin qudaı taǵalam!

Ivan Fedorovıchti otyrǵan ornynda shoqyndyraıyn dep pirádar qolyn kótere berdi. Biraq ol oryndyǵynan atyp turyp, qarıanyń aldyna kelip pátıqasyn aldy, sodan keıin onyń qolynan táýáp etkesin ún-túnsiz óziniń ornyna baryp otyrdy. Ol bekem, baısaldy edi. Ivan Fedorovıchtiń bul qylyǵyna, pirádarmen jańaǵy kútpegen, jumbaq áńgimesine jáne onymen bir túrli mańǵazsyp sóıleskenine qujyradaǵylardyń bári qaıran qalyp, bir sátke úısiz otyryp qalǵan, al Aleshanyń tipti záresi ushyp ketken. Mıýsov bolsa kenet ıyǵyn qomdap qoıǵan, osy sátte Fedor Pavlovıch ta ornynan atyp turǵan edi.

— Jasaǵan ıemniń raqymy jaýǵan, áýlıe pirádarym! — dep aıqaılap jibergen ol Ivan Fedorovıchti nusqady. — Bul meniń julynymdy jaryp shyqqan bel balam, súıikti perzentim! Bylaısha aıtqanda, ol meniń qadirli Karl Morym, al jańaǵy kelgen ulym, Dmıtrıı Fedorovıch — men sizden ony aqylǵa salýdy ótinemin — ol ondaı qurmetke laıyqsyz Frans Mop, — ekeýi de Shıllerdiń "Qaraqshylaryndaǵy" keıipker, al men ózim, demek, Regierender graf von Moor¹ bolyp shyǵamyn. Ózińiz tóreligin aıtyp, janymyzdy jaı taptyryńyzshy! Qudaı sózin estýge ǵana emes, oǵan qosa sizdiń sáýegeıligińizge tánti bolý úshin de keldik.

— Jadygóısimeı jaı sóıleńiz, úı-ishińizge til tıgizip qaıtesiz,— dep jaýap qatty pirádar ábden qajyǵan únmen. Qarıa sharshaǵan bolý kerek, ýaqyt ótken saıyn álsireı berdi.

— Bul mazaq etý, osylaı bolaryn men osynda kele jatqanda-aq sezgenmin! — Yzalanyp ketken Dmıtrıı Fedorovıch te ornynan atyp turyp aıqaılap jiberdi. — Qasıetti pirádar, ǵapý etińiz, — dedi ol sosyn pirádarǵa, — men bilimsiz kisimin, tipti sizdi qalaı ataýdy da bilmeımin, bizdiń osynda jınalýymyzǵa kelisip, siz asqan izgilik kórsettińiz, biraq sizdi aldaǵan bolatyn. Meniń ákemdi tek daý-damaıǵa jiber, ne úshin — muny onyń ózi ǵana biledi. Onyń qashan da óz esebi bar. Áıtse de, men onyń nege búıtetinin endi biletin sekildimin...

— Meni bári, bulardyń bári kinálaıdy! — dep Fedor Pavlovıch te aıylyn jımady, — anaý Petr Aleksandrovıch te kinálaıdy. Petr Aleksandrovıch, siz meni kinálaǵansyz, ⁵kinálaǵansyz! — Onymen tájikelesý Petr Aleksandrovıchtiń qaperine kirmese de, bul Mıýsovqa dúrse qoıa berdi. — Meni balasynyń aqshasyn jymqyrdy, jep ketti dep aıyptaıdy: bul qalaı sonda, ádilin aıtatyn sot bar emes pe? Dmıtrıı Fedorovıch, qolhattaryń, hattaryń men sharttaryń boıynsha mende qansha aqshań bolǵanyn, onyń qanshasyn alǵanyńdy, endi qanshasy qalǵanyn sot eseptep beredi saǵan! Petr Aleksandrovıch nege úndemeıdi? Dmıtrıı Fedorovıch oǵan bóten emes qoı. Báriń meni kinálaısyńdar, al Dmıtrıı Fedorovıch túptep kelgende maǵan bereshek bolyp otyr, usaq-túıek emes, birneshe myń bereshek, barlyǵyna qaǵazym bar — onyń jıenine bolysa almaı otyrǵan sebebi osy! Onyń dýmandatqan tirshiligi kúlli shahardyń qulaǵyn sarsytty emes pe! Burynǵy qyzmet istegen jerinde perishtedeı qyzdardyń basyn aınaldyrýǵa bir myńnan, tipti eki myńnan da tólegen; Dmıtrıı Fedorovıch, munyń barlyǵy belgili bizge, tipti búge-shigesine deıin bilemiz, men muny dáleldeı alamyn... Áýlıe pirádar, nanasyz ba, joq pa: úılenemin dep sóz salyp, abyroı-ataǵyna dáýleti saı úıdiń asyl tekti bıkeshi, óziniń burynǵy bastyǵy, erjúrek polkovnık, erekshe eńbegi úshin semserli Anna ordenin alǵan adamnyń súıikti qyzynyń abyroıyn aıaqqa basty ǵoı bul, qazir ol qyz jetim, osy shaharda turady, onyń qalyńdyǵy sanalady, al bul ant atqan, qyzdyń kózin baqyraıtyp qoıyp, osyndaǵy bir saıqalǵa baryp júredi. Biraq ol áıel, osyndaǵy bir qadirmendi adammen, bylaısha aıtqanda, jaı azamattyq nekede bolsa da, eshkimdi janyna mańaılatpady, oǵan beıne qudaı qosqan qosaǵyndaı adal boldy, óıtkeni onyń adamgershiligi kúshti. — ıá-á! Áýlıe pirádarlar, onyń adamgershiligi óte kúshti! Al Dmıtrıı Fedorovıch osy tas qamaldyń qaqpaǵyn altyn kiltpen ashpaqshy, sol úshin de maǵan qoqılanady, menen aqsha alǵysy keledi, ol saıqalǵa qazirdiń ózinde bir myńdy shashyp úlgerdi, sol úshin qaryzǵa belshesinen batyp boldy, áıtse de, kimnen qaryz alady deısizder ǵoı? Mıtá, aıtaıyn ba, álde aıtpaı-aq qoıaıyn ba?

— Jap aýzyńdy! — dep zekirdi Dmıtrıı Fedorovıch, — tym bolmasa, men shyǵyp ketkenshe shydaı tur, asqan izgilikti bıkeshke meniń kózimshe til tıgizbe... Ony aýyzǵa alýǵa seniń qalaı dátiń barady, bul masqara... Aýzyńdy ashpa!

Ol entigip ketti.

— Mıtá! Mıtá! — dep mińgirledi Fedor Pavlovıch kúıgelektep, kózine ázer jas alyp, — munyń qalaı, ákeńniń aq batasyn alǵyń kelmegeni me? Eger teris batamdy bersem qaıtpeksiń?

— Sen arsyzsyń, nesine múláıimsı qaldyń taǵy da! — dep Dmıtrıı Fedorovıch zirkildeı jóneldi.

— Mynanyń týǵan ákesine qalaı aqyrǵanyn estidińder me! Ózgelerge qaıtpek? Myrzalar, ózderiń oılap qarańdarshy: osynda qoly qysqa bolsa da, bir qadirmendi kisi bar edi; men oıda-joqta basyna bult aınalyp, qyzmetinen ketýge májbúr bolǵan, biraq sotqa baryp dabyra ǵyp jatpaı, abyroıyn saqtap otstavkaǵa shyqqan, aqar-shaqar jany bar bir kapıtandy aıtyp otyrmyn. Osydan úsh juma buryn sharaphanada bizdiń Dmıtrıı Fedorovıch sol beısharany saqalynan alyp dalaǵa súırep shyǵaryp, meniń bolmashy bir isim jóninde jasyryn senimdi ókilim bolǵany úshin osy kóshedegi jurttyń kózinshe sabady.

— Shylǵı ótirik! Syrttaı qaraǵanda shyndyq, al ishine úńilseń jalǵan! — dep yzaǵa býlyqqan Dmıtrıı Fedorovıch qalshyldap ketti. — Áke! Men ózimniń teris qylyǵymdy aqtamaımyn; ıá, barshańyzdyń aldyńyzda kinámdi moıyndaımyn: men ol kapıtanǵa aıýandyq jasadym, qazir sol dókirligime ózim de ókinemin, tipti sonshama nege ashýlanǵanyma jerkenemin; biraq sizdiń kapıtanyńyz álgi ózińiz saıqal dep qorlaǵan hanymǵa baryp, ony sizdiń qolyńyzdaǵy meniń vekselderimdi alyp, eger men enshime tıisti dúnıe-múlikti talap etip mazalaı bersem, osy qolhattardyń kómegimen meni túrmege tyǵyp qoıýǵa azǵyra bastapty. Meni aınaldyryp alýǵa ony ózińiz úıretesiz de, endi kelip meni sol hanymǵa kóńili ketip júr dep kinálaısyz! Ol maǵan muny anyqtan-anyq aıtty, sizdi keleke ǵyp áńgimeledi! Al sizdiń meni otyrǵyzyp qoıýdy kókseýińizdi, bir-aq sebebi bar: siz ol hanymdy menen qyzǵanasyz, ǵashyqpyn dep ony ózińiz aınaldyryp júrsiz, maǵan bul da bastan-aıaq málim, ol sizdi taǵy da kúlki qyldy, — estımisiń — maǵan barlyǵyn sizdi mazaqtap kúlip otyryp aıtyp berdi. Aqnıet jarandarym-aý, balasyn buzyqsyń dep kinálaıtyn ákeniń sıqy mine osyndaı! Kýáger myrzalar, qatýlanyp sóılegenime ǵapý etińizder, biraq, men myna zulym shal sizderdiń bárińizdi munda osy janjaldy kórsin dep jınaǵanyn aldyn ala sezgen edim. Biraq men osynda kelgende, eger ol maǵan tatýlasaıyq dep qolyn sozsa, oǵan da keshireıin, ózim de keshirim suraıyn dep keldim! Alaıda, tek meni ǵana emes, ózim pir tutqandyqtan qazir tipti esimin ataýǵa da dátim barmaıtyn asa izgilikti bıkeshti de qorlaǵandyqtan, týǵan ákem bolsa da, onyń barlyq zymıandyq amal-aılasyn aldaryńyzǵa jaıyp salǵym keldi!..

Dmıtrıı Fedorovıch sózin odan ary jalǵastyra almady. Janary alaq-julaq etip, entige tynystady. Ony kórip qujyrada otyrǵandardyń barlyǵy abyrjydy. Pirádardan basqasy ábigerlenip oryndarynan turdy. Ieromonah pirádarlar sustana qaraıdy, áıtse de olar qarıanyń bir ıshara bildirýin kútetin sekildi. Al onyń óńi bozaryp ketken, biraq bul abyrjyǵandyqtan emes-ti, ony naýqasy dińkeletken edi. Ol jymıa qarap qana jalbarynatyndaı; terisine syımaı ketkenderdiń aptyǵyn basý úshin ol álsin-áli qolyn kótergen bolady, álbette, myna kıkiljińdi toqtatý úshin onyń qolyn bir sermeýi-aq jetkilikti edi; alaıda, pirádar olaı etpedi, taǵy ne bolaryn kútkisi keldi me, álde ózine óli de kómeskileý birdeńeni uǵyp alǵysy keldi me, olardan kóz almaı baǵyp otyr. Aqyr sońynda, Petr Aleksandrovıch Mıýsov namysyna daq túsip, masqara bolǵandaı sezindi.

— Myna janjalǵa bizdiń bárimiz kinálymyz! — dedi ol qyzbalanyp, — biraq, osynda kelgende kimmen bas qosatynymdy bilsem de, eshteńe sezbeppin, bulan bolaryn qaıdan bileıin... Myna kıkiljińdi tez toqtatý kerek! Mártebeli pirádar, ılansańyz, jańaǵy aıtylǵan istiń barlyq búge-shigesin men tipti anyq bilgen emespin, oǵan sengim kelmeıdi, osynda birinshi ret estip otyrmyn... Ákesi bir kórgensiz áıeldi balasynan qyzǵanady jáne sol saıqalmen birigip alyp balasyn abaqtyǵa jappaqshy bolady degen ne sumdyq... Osy jeksuryndarmen birge meni munda qaı qudaı aıdap ákeldi eken... Men aldanyp qaldym, ózimniń basqalardan kem aldanbaǵanymdy bárińizge aıtýym kerek...

— Dmıtrıı Fedorovıch! — dedi kenetten Fedor Pavlovıch ashshy daýyspen, — átteń óz balamsyń, áıtpese seni sol sátte-aq dýelge shaqyratyn edim... úsh qadam jerden... tapanshadan atysatyn edim! Kózimdi tańyp tastap atysatyn edim ǵoı shirkin! — dedi ol eki aıaǵymen jer teýip.

Ómir boıy kólgirsip ótetin kánigi sýaıttardyń aıarlanǵanda, dál sol sátte (nemese bir sekýndtan keıin): "Ótirik soǵyp tursyń ǵoı, sen sýaıt, "qasıetti" ashýyn men yza qysqan "qasıetti" mınýttaryńa qaramastan, qazir de aılaly qýlyǵyńa basyp tursyń ǵoı" — dep ózine-ózi basý aıtýǵa murshasy kelip tursa da, kóńili tolqyǵasyn shynynda da tula boıy qalshyldap, kózinen jas parlaýǵa deıin jetetin sátteri bolady.

Dmıtrıı Fedorovıch qabaǵyn qars jaýyp, ákesine shúıile qarady.

— Men... men, — dedi ol bir túrli baıaý, baısaldy únmen, — perishtedeı qalyńdyǵymmen qol ustasyp týǵan úıime oralarmyn, qartaıǵan ákemdi álpeshtep kútermin dep oılap edim, onyń mundaı áıelqumar buzyq, jeksuryn saıqymazaq ekenin qaıdan bileıin!

— Dýelge shyq! — dep taǵy da elirgende shal entigip, aýzynan silekeıi shashyrap ketti. — Petr Aleksandrovıch Mıýsov, siz ǵoı jańa saıqal dep ol áıelge til tıgizdińiz, endeshe, bilip qoıǵyn, qurmettim: ondaı abzal jan, odan adal, estısiz be, — odan adal áıel, bálkim, sizdiń búkil áýletińizde atymen joq jáne bolmaǵan da shyǵar! Al sen, Dmıtrıı Fedorovıch, sol "saıqal" áıelge qalyńdyǵyńdy aıyrbastap jiberdi ǵoı, endeshe, súıgen qyzyńdy ol áıeldiń basqan izine turmaıdy dep tapqan óziń — sender qorlasańdar da, ol mine osyndaı áıel!

— Netken uıat! — degen sózdiń aýzynan qalaı shyqqanyn Iosıf pirádar sezbeı de qaldy.

— Uıat, masqara! — Baǵanadan beri únsiz turǵan Kalganov alaburtqan kúıi aıqaılap jibergende balań daýsy dirildep shyqty.

— Mundaı adam ne úshin jer basyp júredi eken! — ıyqtaryn bir túrli tym joǵary kótergendikten búkireıip ketken Dmıtrıı Fedorovıch terisine syımaı bara jatqasyn gúj ete tústi, — maǵan aıtyńdarshy, mundaı zalymdy qara jer qalaı ǵana kóteredi eken, buǵan qalaısha tózýge bolady, — ol otyrǵandardy kózimen sholyp shyqqan soń qolymen shaldy kórsetti. Ol bir qalyppen, baıaý sóılegen edi.

— Estısińder me, taqýalar-aý, mynanyń ne dep turǵanyn estısińder me, mynaý bir kúni ákesin óltirer, — dep Fedor Pavlovıch Iosıf pirádarǵa dúrse qoıa berdi. — Senderdiń "uıat" degen sózderińe qaıtarǵan jaýap bul! Ne uıat? Jan saýǵalaýshy ıeromonah myrzalar, sol "saıqal", qaıdaǵy bir "kórgensiz áıel", bálkim, senderdiń ózderińnen de ótken taqýa shyǵar! Bálkim, ol súrinse — ósken ortanyń áserinen jasynda súringen shyǵar, biraq ol "mahabbatqa kóp berilgen ǵoı", al kóp súıgendi Hrıstos ta keshirgen emes pe...

— Hrıstostyń keshirgeni mundaı mahabbat emes... — dep qaldy shydamaǵan soń momyn Iosıf pirádar da.

— Joq, taqýalar, paıǵambarymyz dál osyndaı mahabbat úshin keshirgen, osyndaı mahabbat úshin! — Al sizder munda qyryqqabat jep bas saýǵalaǵanǵa taqýa bola qaldyq dep oılaısyńdar! Shabaq balyqty qorek etesińder, kúnine qoldyń basyndaı bir shabaq qana jegenge qudaıdy aldadyq dep oılaısyńdar!

— Sumdyq, sumdyq qoı bul! — degen daýystar shyqty qujyranyń ár tusynan.

Alaıda, osynaý jón-josyqsyz urys-keris kútpegen jerden sap tyıyla qaldy. Pirádar kenet ornynan túregelgen edi. Qarıanyń densaýlyǵy úshin, sosyn mynalardyń barlyǵy úshin záresi ketip sasqalaqtap turǵan Alesha, áıtse de, ony qoltyǵynan demep úlgirdi. Pirádar Dmıtrıı Fedorovıchke qaraı júrdi, onyń aldyna jaqyndap barǵan soń shaldyń tizesi búgile berdi. Alesha ol álsiregendikten qulap bara ma dep oılaǵan edi, biraq olaı emes eken. Tizerlep turǵannan keıin qarıa Dmıtrıı Fedorovıchtiń aıaǵyna bas ıip, aıqyn, ádeıi taǵzym etti, tipti mańdaıyn jerge tıgizdi, buǵan tań qalǵan Alesha jerden kóterile bergen pirádardy demep jiberýge de úlgermedi. Shal óziniń bul qylyǵyna sál ǵana jylmıǵan boldy.

— Ǵapý etińizder! Barshańyz da ǵapý etińizder! — dedi jan-jaǵyna burylyp, meımandaryna bas ıip taǵzym etken pirádar.

Tań-tamasha bolǵan Dmıtrıı Fedorovıch bir sátke ańyrap turyp qaldy: onyń aıaǵyna jyǵylyp taǵzym etkeni nesi? Aqyrynda, kenet: "O, táńirim!" — dep aıqaılap jibergen ol qolymen betin basyp, bólmeden syrtqa qaraı umtyldy. Uıalǵandarynan qarıaǵa taǵzym etip, qoshtasýǵa murshasy kelmegen meımandar da onyń sońynan japatarmaǵaı dalaǵa shyqty. Pirádardyń pátıqasyn alý úshin ıeromonahtar ǵana onyń aldyna barǵan edi.

— Onyń aıaqqa jyǵylǵany nesi, bul neniń belgisi boldy eken? — dep ózinen-ózi tez jýası qalǵan Fedor Pavlovıchtiń áńgimeni qaıta bastaǵysy keldi, biraq, onyń bul sózdi bireýge týra qarap aıtýǵa batyly barmady. Bul kezde olardyń barlyǵy minájathana oramynan shyǵyp bara jatqan edi.

— Jyndyhana men jyndylar úshin jaýap bere almaımyn, — dedi oǵan ile-shala zildene jaýap qatqan Mıýsov, — biraq, Fedor Pavlovıch, endi siz barǵan jerge, nansańyz, ǵumyr baqı aıaq basa qoıman. Baǵanaǵy taqýa qaıda eken?..

Alaıda "baǵanaǵy taqýa", ıakı ilkide shúmendikine tústikke shaqyrǵan adam ózi tabyla ketti. Ol meımandar qujyranyń baspaldaǵynan túskesin-aq, baǵanadan sol arada kútip turǵan kisishe, bulardy qol qýsyryp qarsy aldy.

— Qurmetti taqýam, eger siz ıgýmen pirádardy meniń ony zor qadir tutatynymdy aıta barsańyz, sonan soń, onyń dastarqanynan dám tatýdy ózime qurmet sanaıtynyma qaramastan, aıaq astynan tap bolǵan bir sebeppen onda bara almaǵanyma mártebeli pirádardan men úshin keshirim surasańyz, maǵan keremet jaqsylyq istegen bolar edińiz, — dedi taqýaǵa Petr Aleksandrovıch keıigen pishinmen.

— Sonda aıaq astynan tap bolǵan sebebiń — men ǵoı! — dedi Fedor Pavlovıch julyp alǵandaı. — Taqýam estip turmysyń, Petr Aleksandrovıch menimen birge otyrǵysy kelmeıdi, áıtpese barar edi. Nege barmasqa, Petr Aleksandrovıch, ıgýmen pirádardykine raqym etińiz jáne de ishken asyńyz boıyńyzǵa juqsyn! Bilgińiz kelse, barǵysy kelmeı turǵan siz emes, myna men. Úıime qaıtamyn, qonaqtap júrýge yńǵaıym kelmeıdi, úıde tamaqtanamyn. Meniń asa súıikti týysqanym, Petr Aleksandrovıch, mine solaı.

— Sizben týystyqtan qudaı saqtasyn, men sizben eshýaqytta jekjat bolǵan emen, siz aramzasyz!

— Qytyǵyńa tıeıinshi dep jorta aıtamyn, óıtkeni siz menimen týystyqtan qashasyz, qalaı jaltarsańyz da meıli, siz maǵan báribir týyssyz, muny men shirkeýdiń kitaby boıynsha dáleldeı alamyn, Ivan Fedorovıch, eger barǵyń kelse, sen qala ber, alyp ketýge keıin at jiberermin. Al Petr Aleksandrovıch, siz ıgýmen pirádardykine tipti sypaıygershilik úshin bolsa da barýǵa tıistisiz, siz ben bizdiń jańaǵy laıyqsyz qylyqtarymyz úshin keshirim suraý kerek qoı...

— Shynymen-aq ketesiz be? Ótirik soǵyp turǵan joqsyz ba?

— Petr Aleksandrovıch, álgi oqıǵadan keıin ne betimmen baramyn! Eligip ketippin, keshirińder, myrzalar, eligip ketippin! Onyń ústine kúızelip turmyn! Uıat ekeni óz aldyna. Myrzalar, keıbireýlerdiń júregi — Eskendir Zulqarnaıynnyń júregindeı, ekinshileriniki — Fıdelka degen kúshiktiń júregi syqyldy. Meniń júregim — sol Fıdelkanyń júregindeı. Art jaǵym búlkildep ketti! Álgindeı álek-shálekten soń tústik jeýge qalaı bararsyń, monastyrdyń dámi tamaqtan qalaı ótpek? Uıat, bara almaımyn, keshirińizder!

"Kim biledi, múmkin, ol aldaıtyn shyǵar!" — degen oıdan Mıýsov toqtap turyp, ketip bara jatqan saıqymazaqtyń sońynan tańyrqaı kóz saldy. Anaý artyna burylyp. Petr Aleksandrovıchtiń qarap turǵanyn kórgesin qolynyń ushynan súıip, onymen qoshtasqan boldy.

— Siz she, ıgýmenge barasyz ba? — dep surady Ivan Fedorovıchten kelte qaıyrǵan Mıýsov.

— Nege barmasqa? Meni ıgýmen tipti keshe arnaıy shaqyrǵan bolatyn.

Taqýasymaqtyń bárin estip turǵanyna da mán bermesten, Mıýsov qatty keıigen kúıi sózin qaıta jalǵastyrdy.

— Qyrsyqqanda, tústik qonaqasy qurǵyrǵa shynynda da barmaýǵa bolmaıtyn sekildi. Jónsiz qylyǵymyzǵa keshirim suraý úshin jáne oǵan bizdiń kinámiz joǵyn túsindirý úshin bolsa da barý kerek qoı... Siz qalaı oılaısyz?

— Iá, bizdiń kinásiz ekenimizdi túsindirý kerek shyǵar. Bir táýiri, onda áıteýir ákem bolmaıdy, — dedi Ivan Fedorovıch.

— Jetpegeni seniń ákeń edi! Tústigi qurysyn búıtken!

Alaıda, tústik ishýge bári bara jatqan. Taqýasymaq bulardy únsiz tyńdap keledi. Toǵaı ishimen ótkende ol ıgýmen pirádardyń kútip otyrǵanyna biraz ýaqyt boldy, sizder jarty saǵattaı keshiktińizder dep bir ret qana ún qatty. Oǵan eshkim jaýap bergen joq. Mıýsov Ivan Fedorovıchke alakózdene qarap qoıdy.

"Tústik ishýge kele jatqanyn qarashy, tipti oıynda túk joq! Naǵyz jez mańaıdyń ózi, Karamazovtarda ar-uıat bolýshy ma edi" — dep oılady ol.

VII

MANSAPQOR SEMINARIST

Alesha óziniń pirádar qarıasyn jatyn orynǵa aparyp, kereýetke otyrǵyzdy. Bul eń qajetti jıhazdar ǵana qoıylǵan úıshik bólme edi: tar, temir kereýetke jumsaq tósek ornyna kıiz tastaı salǵan. Buryshtaǵy ıkonalardyń aldynda kishkentaı bıik ústel tur, onyń ústinde kres pen İnjil jatyr. Álsiregen pirádar kereýetke sylq etti; kózi jyltyrap, aýyr tynystaıdy. Otyrǵannan keıin ol, áldenendeı oıǵa shomǵandaı, Aleshaǵa qadala qarady.

— Sen júre ber, jarqynym, júre ber, Perfırıı qalsa jetedi maǵan, al sen tez bar onda. Sen onda qajetsiń, ıgýmen pirádarǵa bar, meımandaryn kútýge qolqabys et.

— Janyńyzda qalýǵa raqym etińizshi, — dedi Alesha jalbarynyshty únmen.

— Sen onda qajettireksiń. Tatýlyq joq onda. Qolqabys etesiń, birdeńege septigiń tıedi. Shaıtan azǵyra bastaǵanda duǵa oqy. Sonan soń, balam (qarıa ony osylaı ataǵandy unatatyn), bir nárseni zerdelep al: keleshekte seniń ornyń bul jer emes. Muny jadyńda saqta, jigitim. Qudaı taǵalam meni baqı dúnıege shaqyryp alǵannan keıin monastyrdan ketetin bol. Birjola ket munnan.

Alesha selk etti.

— Shoshyǵanyń ne? Ázirge seniń ornyń bul emes. Jasaǵan ıem saǵan taýpyq bersin tek. Talaı jerge barasyń, talaı jerdi kóresiń áli. Úıli-barandy bolýyń kerek, bul paryzyń. Munda qaıta oralǵansha, bárin bastan keshýge tıissiń. Atqarar isiń kóp. Biraq saǵan kúmánim joq, sondyqtan da seni jiberip otyrmyn. Hrıstos jar bolsyn. Paıǵambardy kókiregińde saqtasań, ol seni qorǵaıdy.

Qaıǵy-qasiretiń az bolmaıdy, biraq sol qaıǵy-qasiretten óz baqytyńdy tabasyń. Saǵan aıtar ósıetim: baqytyńdy qaıǵy-qasiretten izde. Jumystan tartynba, qajymaı-talmaı iste. Aıtqanymdy qazirden jadyńda tut, óıtkeni qazir senimen suqbattasyp otyrsam da, demim taýsylýǵa jýyq, kúnim sanaýly.

Alesha taǵy da jylamsyrap, ıegi kemseńdep ketti.

— Munyń ne seniń? — dep qarıa aqyryn jylmıyp qoıdy. — Dúnıe salǵandardy jylap-syqtap shyǵaryp salatyn dúnıaýı jurttyń ádeti, al mundaǵy bizder qudaı jolyn qýǵan pirádardyń baqı dúnıelik bolǵanyna qýanamyz. Qýanamyz da, oǵan duǵa qaıyramyz. Endi júre ber, balam. Duǵa oqýym kerek. Kidirip qalmaı, tez bar. Aǵalaryńmen birge bol. Bireýiniń emes, ekeýiniń de qasynda bolýyń kerek.

Pirádar aq batasyn berýge qolyn kóterdi. Onyń qasynda qalǵysy kelip tursa da, ketpeımin deýge Aleshanyń dáti barmady. "Aǵaıym Dmıtrııge taǵzym etkenińizdi qalaı túsinýimiz kerek?" — dep suraǵysy da keldi, bul sózder tiliniń ushyna da úıirildi, biraq aýzyn ashýǵa batyly barmady. Múmkin bolsa, muny pirádardyń ózi suratpaı-aq túsindiretinin ol biletin edi. Eger ol túsindirmese, onyń sony jón kórgeni. Al qarıanyń bul qylyǵyńa Alesha qatty qaıran bolǵan, sol taǵzym etýdiń bir qupıa máni baryna ol oılanbaı-aq sengen. Onyń qupıa máni de, bálkim, tipti sumdyq máni de bolýy múmkin. Igýmendikindegi tústik qonaqasy bastalǵansha monastyrǵa jetip úlgerý úshin (árıne, tek dastarqan basynda qyzmet etý úshin ǵana) minájathana oramynan tez shyǵa bergende júregi syzdap sala bergen ol kilt toqtaı qaldy: pirádardyń sanaýly ǵana kúnim qaldy degen sáýegeıligi taǵy da qulaǵyna keldi onyń. Pirádardyń sáýegeıligi, onyń ústine sondaı keremet dáldikpen boljaǵany qalaıda kúmánsyz oryndalýǵa tıisti edi, Alesha buǵan kámil senetin. Biraq, ol ólgen soń bul qaıtpek, onyń dıdaryn kórmeı, daýsyn estimeı qalaı jer basyp júredi? Sonsoń, ketkende qaıda barmaq? O táńirim, jylama deıdi, monastyrdan ket deıdi! Alesha dál bulaısha kópten beri muńaıǵan joq edi. Ol qujyralardy monastyrdan bólip turǵan toǵaıdyń ishimen tez júrdi, eńsesin basqan bes batpan oıdyń áserinen súrleý joldyń eki qaptalyndaǵy júz jyldyq záýlim qaraǵaılardan kóz almaı keledi. Baratyn jeri onsha alys emes, ne bary bes júz qadamdaı ǵana. Bul mezgilde bireý-mireý qarsy ushyrasar dep oılamap edi, joldyń alǵashqy burylysynda-aq Rakıtın kezdese ketti. Bireýdi kútip turǵanǵa uqsaıdy.

— Meni kútip pe eń? — dep surady Alesha onymen qatarlasa berip.

— Naq seni kútip tur edim, — dep kúlimsireı jaýap berdi Rakıtın. — Igýmen pirádardykine asyǵyp barasyń ǵoı. Bilem; ol úıde búgin qonaqasy. Birde arhıereı men general Pahatovty qonaq qylyp edi ǵoı, esińde me, sodan beri mundaı mol dastarqan bolǵan joq. Men onda barmaımyn, al sen bar, tuzdyq ákep berip turasyń. Alekseı, sen maǵan mynany aıtshy: ilkidegi kórgen túsimizdiń máni nede? Senen osyny suraıynshy dep edim.

— Ol qandaı tús?

— Seniń aǵań Dmıtrııge taǵzym etkenin aıtam. Tipti mańdaıyn jerge soqty ǵoı!

— Zosım pirádardy aıtamysyń?

— Iá, Zosım pirádardy.

— Mańdaıymen deımisiń?

— A, dóreki sóılegenimdi qarashy! Meıli, dóreki-aq bolsyn. Sonda bul tústiń máni nede?

— Onyń mánin ózim de bilmeımin, Mısha.

— Ol saǵan muny túsindirmeıtinin ózim de bilip edim. Árıne, munda keremet derlik eshteńe joq, ámanǵy jaı bir ıgi nıetti zerdesizdik shyǵar. Qasaqana istegen aılasy-daǵy. Shahardaǵy taqýasyǵan montanylarǵa jaqsy boldy: olar "Bul tústiń máni, tegi, nede boldy eken?" — dep gýildesip búkil gýbernıaǵa jaıady endi. Menińshe, shalyń shyn sáýegeı: ol bir qylmysty kúni buryn sezgen bolý kerek. Sizdiń úıden ólekse ıisi shyǵa ma qalaı.

— Sen qaıdaǵy qylmysty byqsytyp tursyń?

Rakıtın birdeńeni aıtqysy kelip yntyǵyp turǵan sekildi.

— Senderdiń úılerińde bir qylmys bolmaı qalmas, sirá. Seniń aǵalaryń men baı ákeńniń arasynda bolady ol qylmys. Zosım pirádardyń sony megzep mańdaıymen jerdi soqqan sebebi osy. Sodan keıin barlyǵy: "Ah, muny áýlıe pirádar aldyn ala boljap edi ǵoı", — desip daýryǵa bastaıdy, — al onyń mańdaıymen jer soqqanynda qandaı sáýegeılik bar? Joq, bul, bylaısha aıtqanda, ıshara, tuspal dep, taǵy birdeńelerdi aıta bastaıdy! Madaqtap-madaqtap qylmystyń bolaryn kúni buryn sezdi, qylmyskerdi kórsetti dep ózin-ózi ılandyrdy. Dıýanalardyń sharaphanaǵa shoqynyp turyp, minájathanaǵa tas laqtyratyn daǵdysy emes pe. Seniń shalyń da solaı: taqýany taıaqpen qýyp, kisi óltirýshiniń aıaǵyna jyǵylady.

— Qandaı qylmys ol? Kisi óltirýshiń kim? Sen óziń ne dep tursyń? — Alesha qalshıyp qaldy, Rakıtın de toqtap turdy.

— Qandaı deımisiń? Neǵyp bilmeı qaldyń? Bás tigýge barmyn, sen óziń de osy jaıynda oılaǵansyń. Sen qyzyqsyń: ámanda eki oryndyqtyń ortasyna baryp otyrsań da, shyndyqtan aınymaısyń. Alesha, saǵan osyndaı oı keldi me, joq pa, osyǵan jaýap bershi?

— Oılaǵanym ras, — dedi Alesha aqyryn ǵana. Bul jaýapqa tipti Rakıtınniń ózi sasyp qaldy.

— Ne dediń? Seniń de solaı dep oılaǵanyń ba? — dep aıqaılap jiberdi ol.

— Men be... qalaı desem eken, — dep mińgirledi Alesha, — sen jańa qaıdaǵy bir qylmys jaıynda tańǵalarlyq áńgime bastadyń, sonsoń ózim de solaı oılaıtyndaı kórindi maǵan.

— Kórdiń be (sen muny aıqyn bildirdiń), kórdiń be? Búgin sen ákeń men aǵań Mıtenkaǵa qarap otyryp, qylmys jasalatyn shyǵar dep oıladyń, solaı emes pe? Demek, meniń qatelespegenim ǵoı?

— Sabyr et, sabyr et, — dep abyrjyǵan Alesha onyń sezin bólip jiberdi, — muny seniń qaıdan biletinińe tańym bar?.. Bunyń seni osynshama mazalaptyny nelikten, osyny aıtshy aldymen.

— Eki saýalyń eki bólek, biraq, oryndy suraqtar. Sondyqtan árqaısysyna jeke-jeke jaýap bereıin. Qaıdan bilesiń deısiń be? Eger men búgin seniń aǵań Dmıtrıı Fedorovıchti kenet búkil bolmys-bitimimen, qaz-qalpynda birden túsinigi uqpasam, eshteńe bilmes te edim, árıne. Qaısybir jalǵyz ǵana qasıetinen ony qapysyz tanydym. Ondaı óte adal, biraq áıeljandy adamdardyń áste attap etýge bolmaıtyn bir qasıetti shegi bar. Attap ótse-aq boldy, ol týǵan ákesine pyshaq salýdan da taıynbaıdy. Al ákesi maskúnem, áýlekilengen buzyq, ynsaptylyq pen ustamdylyq degendi ǵumyr baqı bilmegen adam, demek, á dese má dep ustasa ketedi de, ekeýi birdeı jarǵa qulaıdy...

— Joq, Mısha, olaı emes, eger tek osy ǵana bolsa, onda sen meni qýanttyń. Biraq, is oǵan jetpeıdi.

— Al sen nege, dirildep kettiń? Nemene, birdeńe bilýshi me eń? Meıli, Mıtenkany adal-aq derlik (ol aqymaq bolsa da adal), biraq ol — áıel jandy. Onyń ishki jan-dúnıesiniń bar máni bir sózben aıtqanda osy. Onyń bul aramza áıel jandylyǵy buzyq ákesinen aýysqan. Alesha, meniń saǵan tańym bar: sen qalaı ǵana perishte bop turǵansyń? Sen de Qaramazovtardyń biri emessiń be! Senderdiń áýletińde áıel jandylyq súıekke sińgen dert qoı. Endi mine áıel jandy qany bir úsh adam... etiginiń qonyshyna qanjaryn tyǵyp alyp birin-biri ańdýda. Bir qazanǵa qoshqardyń úsh basy túgil eki basy da syımaıdy, al sen, bálkim, tórtinshi bolarsyń..

— Sen ol áıel jóninde qatelesesiń. Dmıtrıı ony... jek kóredi, — dep kúbirledi Alesha bir túrli titirkenip turyp.

— Grýshenkany ma? Joq, baýyrym, jek kórmeıdi. Jek kórse, óziniń qalyńdyǵyn oǵan aıyrbastap jiberer me edi. Bul arada... bul arada, baýyrym, seniń aqylyń jetpeıtin birdeńe bar. Erkek qaısybir perızatqa, áıel músinine, nemese tipti sol sulý músinniń bir múshesine ǵashyq bolmasyn de (muny áıel jandy adam túsinedi), ǵashyq boldy-aq qurydy deı ber: onda sol áıel úshin ol óziniń balalaryn da beredi, atasy men anasyn da, Reseıdi, Otanyn da satady, adal bola tura — urlyqqa bas tigedi, qoıdan jýas momyn bola tura — pyshaq salady, senimdi bola tura — satyp ketedi. Tipti áıel aıaǵynyń jyrshysy Pýshkınniń ózi de óleńderinde sıqyr aıaqtardy jyrlaǵan ǵoı; ózgeleri áıel aıaǵyn jyrlamaıdy, biraq sıqyr aıaqtarǵa titirkenýsiz qaraı da almaıdy. Bul arada gáp tek aıaqta emes... Bul arada, baýyrym, unatpaýdyń járdemi shamaly, ol Grýshenkany tipti jek kórse de meıli, munyń esh septigi joq. Unatpasa da beze almaıdy.

— Men muny túsinem, — dep qoıyp qaldy Alesha abaısyzda.

— Solaı ma? Demek, á degennen túsinemin dep óziń moıyndasań, onda seniń shynynda da birdeńeni uqqanyń, — dedi Rakıtın ony tabalap. — Sen abaılamaı aıtyp qaldyń, aýzyńnan qapıada shyqty. Bul moıyndaýyńnyń qundylyǵy da sonda: demek, bul saǵan tanys áńgime boldy ǵoı, bul jaıynda oılanǵansyń ǵoı, áıel jandylyq seniń de kókeıińe uıalaı bastaǵan ǵoı. Men seni perishte dep júrsem! Sen, Aleshka, qoı aýzynan shóp almassyń, sen páksiń, buǵan qarsylyǵym joq, biraq, men momyn bolsań da talaı nárseni oılap, talaı sumdyqty bilip úlgergensiń! Perishte bolsań da talaı ótkelekten ótkensiń, — men muny kópten beri baıqap júrmin. Sen naǵyz Karamazovsyń, sen ábden Karamazov bolyp alǵansyń — demek, tuqymyńa tartqanyń ǵoı. Ákeńe tartyp áıeljandy, shesheńe tartyp dıýana bolǵansyń. Nege dirildep kettiń? Álde men shyndyqty aıttym ba? Bilesiń be, Grýshenka maǵan: "Sen ony (ıakı seni) ertip kelshi, men onyń ústindegi shubatylǵan beshpentin sypyryp bir kóreıin", — dedi. Qaıtseń de ony ertip kelshi dep qalaı jalynǵanyn kórseń! Ol saǵan osynshama nelikten qumarta qaldy eken? — dep qaıran qaldym. Bilesiń be, ol da bir ǵajap áıel ǵoı!

— Taǵzym et oǵan, barmaımyn dep aıtty de, — Alesha qylymsı kúlimsiredi. — Mıhaıl, bastaǵan ekensiń, búkpelemeı tolyq aıt, meniń oıymdy keıin estısiń.

— Búkpeleıtin eshteńe joq, bári aıqyn. Munyń bári, baýyrym, eski áýen. Eger sen áıel jandy bolyp shyqsań, onda senimen jatyry bir Ivanǵa ne joryq? Ol da Karamazov qoı. Karamazovtar áýletiniń qanyna sińgen qasıet — senderdiń báriń áıel jandysyńdar, ashkózsińder, dıýanasyńdar! Seniń aǵań ózi ateıs bola tursa da, dinı maqalasymaqtaryn adam túsinbeıtin bir aqymaqtyq nıetpen ázirshe qyljaqtap basqyzyp júr jáne de osy aramzalyǵyn ózi moıyndaıdy — seniń aǵań Ivan, mine, osyndaı. Sonan soń, ol Mıtányń qalyńdyǵyn ózine qaratyp almaqshy, sirá, bul maqsatyna da jetetin shyǵar. Buǵan aǵasynyń ózi kelisse, qalyńdyǵyn inisine ysyra salyp, ózi tezirek Grýshenkaǵa baýyr basqysy kelip tursa qaıtsyn. Taǵy bir jadyńda saqtaıtyn nárse, osynyń bári rıasyzdyqpen, aq kóńilden isteledi. Túbińe jetetin mine osyndaılar! Osydan keıin senderdi túsinip kóre óziniń aramzalyǵyn ózi moıyndaıdy da, aramzalyqqa ózi bas tigedi! Tyńdaı ber, qyzyǵy áli alda: endi Mıtenkanyń jolyna qaqbas ákesi kese kóldeneń tur. Grýshenkaǵa kóńili qulaǵandyqtan, ol shal aljasýǵa aınalǵan, ony kórgende aýzynan silekeıi shubyrady. İlkide ol qujyrada nege janjal shyǵardy deısiń? Tek qana sol úshin, Mıýsovtyń ony qaıdaǵy bir saıqal degeni úshin ǵana elirip túregeldi. Kádimgi maýyqqan ata mysyq. Osyǵan deıin Grýshenka tıisti aqysyn alyp, oǵan kómektesip kelgen edi, al endi shalyń birdeńeniń ıisin sezgennen keıin tipti qutyrynyp ketti, olaı eteıik, bulaı eteıik dep, — munysy adal usynys emes, árıne, onyń basyn aınaldyra bastady. Endeshe, osy jolda ákesi men balasy jaǵadan ustasatyn bolar. Al Grýshenka anaǵan da, mynaǵan da yńǵaı bildirmeı, bulań quıryqqa salyp, ekeýin de arbap, mazaq etip júr, qaısysy tıimdirek bolady degen ishki esebi de bar. Óıtkeni shaldan qyrýar aqsha túsirýge bolady, biraq, ol úılenýge dámelenbeıdi, aqyrynda, bálkim, ábden jáıttenip alyp, ámıanyn ashpaı qoıýy da múmkin. Olaı bolǵan kúnde Mıtenka da ájetke jarap ketedi; árıne, onyń aqshasy joq, biraq, munyń esesine ol úılenedi. Iá-á, ol úılene alatyn jigit! Alaıda, onyń baı qalyńdyǵy, polkovnıktiń qyzy, aıdaı arý, aqsúıek Katerına Ivanovnany tastap, kári kópes, azǵyn mujyq, dýan basy Samsonovtyń burynǵy ashynasyna úılenýiniń aqyry ne bolar eken; munyń aqyry shynynda da bir qylmysqa aparyp soqtyrýy ǵajap emes. Seniń Ivan aǵańnyń kútetini osy, eger bulaı bolyp shyqsa, onyń kókten tilegenin jerden bergeni deı ber: ózi ǵashyq bop júrgen Katerına Ivanovnaǵa qoly jetedi, sóıtip onyń alpys myńy munyń qaltasyna kelip túsedi. Ol syqyldy eleýsiz, jalańbut kisige bir jolǵa az dúnıe emes bul.

Sosyn mynany da mıyńa salshy: ol Mıtány renjitpeıtini bylaı tursyn, qaıta onyń ózin óle ólgenshe ózine qaryzdar etedi. Ótken jumada traktırde syǵan áıelderimen birge sharap iship mas bop otyryp qalyńdyǵy Katenkaǵa ózinen góri aǵasy Ivannyń laıyq ekenin ózi aıqaılap aıtqan bolatyn — muny men anyq bilemin. Al Ivan Fedorovıch sıaqty syrbazǵa, saıyp kelgende, Katerına Ivanovnanyń ózi de, árıne, ket ári bolmaıdy, ol qazirdiń ózinde ekeýiniń arasynda tolqýly. Báriń birdeı osynshama qoshemetteıtindeı sol Ivan senderdi nemen suqtandyryp qoıdy? Al ol kókten tilegenimdi jerden berip jatsa, táńirime nege rıza bolmaıyn dep senderge murtynan kúledi.

— Osynyń bárin sen qaıdan ǵana bilesiń? Bulaısha paıymdaýǵa qandaı dáleliń bar? — Kenet qabaǵyn túıgen Alesha suraqty tik qoıdy.

— Onda sen óziń nege suraısyń, meniń jaýabymnan kúni buryn nege qorqasyń? Shyndyqty aıtqanyma óziń keliskeniń be?

— Sen Ivandy unatpaısyń. Ol aqshaǵa qyzyqpaıdy.

— Áh, qaıdam? Al Katerına Ivanovnanyń sulýlyǵyn qaıtesiń? Alpys myń qyzyǵarlyq nárse bolǵanmen, bul arada gáp tek aqshada ma eken.

— Ivan usaqshyl emes. Ol myńdaǵan aqshaǵa da qyzyqpaıdy. Onyń izdeıtini aqsha da, tynyshtyq ta emes. Ol, bálkim, jan azabyn ańsaıtyn shyǵar.

— Taǵy da qandaı jumbaq? Sender-aq... osy aqsúıekter-aq!

— Eh, Mısha, sen bilmeısiń, onyń jany mazasyz, aqyl-parasaty buǵaýly emes pe. Ony sheshimi tabylmaı qoıǵan bir úlken oı mazalaı beredi. Ol mıllıondaǵan aqshaǵa qyzyqpaıtyn, tek óziniń janyn jegen oıdyń sheshimin tappaı tynym kórmeıtin adamdardyń biri.

— Aleshka, bul sóziń ádebı urlyq qoı. Sen pirádaryńnyń aıtqanyn óńin aınaldyryp qaıtalap tursyń. Degenmen, Ivan senderge bir qıyn jumbaq qoıdy ǵoı, á! — dep Rakıtın yzalana aıqaılap jiberdi. Onyń tipti surqy buzylyp, aýzy qısaıyp ketti. — Biraq sheshýge turmaıtyn, aqymaqtyq jumbaq onysy. Óziń oılanyp kórshi, — túsinesiń. Maqalasy aqylǵa qonbaıtyn, kisi kúlerlik birdeńe. Baǵana onyń zerdesizdik teorıasyn estidiń be: "Adam jany máńgi ólmeıtin bolmasa, onda izgilik te bolmaq emes, demek, ne isteseń de yqtıaryń" (aıtpaqshy, aǵań Mıtenkanyń: "Mynany jadymda saqtaıynshy!" — dep qalaı aıqaılap jibergeni esińde me.). Aramzalardyń janyna jaǵatyn teorıa ǵoı... Meniń jynym keledi, bul aqymaqtyq... aramzalarǵa emes, "sheshilmes tereń oıly" mektep bóspelerine laıyq. Naǵyz maqtanshaqtyq, biraq, máni ap-aıqyn: "Bir jaǵynan, moıyndamasqa bolmaıdy, al ekinshi jaǵynan — moıyndamaý múmkin emes!" Onyń búkil teorıasy — aramzalyq! Tipti adam janynyń máńgi ólmeıtindigine senbegen kúnde de adamzat balasy izgilik úshin ómir súrýge óziniń boıynan kúsh-qýat taba alady. Bostandyqqa, teńdikke, baýyrlastyqqa degen súıispenshilikten tabady...

Qyzynyp alǵandyqtan Rakıtın endi ózin-ózi ustaı almaýǵa aınalǵan-dy. Alaıda ol, bir nárse esine túskendeı, kenet tyıyldy.

— Al, jeter endi, — dep ol burynǵydan da qylymsı kúlimsiredi. — Sen nege kúlesiń? Meni pasyq dep oılaısyń ba?

— Joq, seni pasyq dep oılaý qaperime de kirgen joq. Sen jylpossyń, biraq... qaıtesiń, men túsinbeı qalyp kúldim. Mısha, tyzalaqtap qalýyń múmkin, áıtkenmen aıtaıyn. Tym eligýińnen Katerına Ivanovnaǵa sen óziń ǵashyqsyń, men muny, baýyrym, kópten beri sezip júrmin, seniń Ivandy unatpaıtynyń osydan. Sen odan qyzǵanasyń ǵoı, solaı emes pe?

— Múmkin, onyń aqshasyn da qyzǵanatyn shyǵarmyn? Muny nege aıtpaısyń?

— Joq, aqsha jaıynda dáneńe demeımin, seni renjitip qaıtemin.

— Sen óziń aıtyp turǵan soń sendim, áıtse de, seniń sol Ivan aǵańdy qoıshy! Ony Katerına Ivanovnasyz da ólerdeı jek kórýge bolatynyn eshqaısyń túsinbeısiń. Mine qyzyq, sonda men ony ne úshin jaqsy kórýim kerek! Onyń ózi ǵoı meni jamandap júrgen. Endeshe, ony jamandaýǵa meniń nelikten haqym joq?

— Men onyń seni ıa maqtap, ıa dattap birdeńe degenin esh ýaqytta estigen emen; ol sen jaıynda eshteńe demeıdi.

— Al men burnaǵy kúni Katerına Ivanovnanykinde ol meni jerden alyp jerden salypty dep estidim, — sizdiń paqyryńyzdy onyń qalaı kelistirgenin endi ózińiz shamalaı berińiz. Osydan keıin, baýyrym, kimniń kimdi qyzǵanatynyn — men qaıdan bilem! Eger ol eń taıaý ýaqytta arhımandrıttikke kóńili tolmap, dinı jolǵa túsýden bas tartsa, onda qalaı da Peterbýrgke baryp, bir qalyń jýrnalda jáne de qalaı da syn bóliminde qyzmet isteıtin bolady, on shaqty jyl burqyrap jazǵannan keıin jýrnaldy, aqyr sońynda, óziniń atyna túsirip alady dep syrtymnan ton pishipti. Sodan keıin jýrnaldy qaıtadan shyǵara bastaıdy jáne de qalaı bolǵanda da lıberaldyq, ateısik baǵytta, sosıalısik sarynmen, kerek deseńiz sosıalızmniń bolar-bolmas jyltyraǵymen shyǵarady, biraq, saq qulaq bolady, ıakı, shyn maǵynasynda, olarǵa da, bularǵa da birdeı kórinip, aqymaqtardy aldaıtyn bolady depti.

Aǵańnyń oıynsha, meniń mansap qýǵan qımyl-áreketim bylaısha tynbaq: jýrnalǵa jazylýdan túsken qarjyny banktegi aǵymdaǵy esepke emin-erkin aýdara berýime, keıinnen redaksıany sonda kóshirip aparý, al qalǵan qabattaryna páterge kisi jiberý úshin Peterbýrgte daǵaradaı úı salǵyzyp bolǵansha sol aqshany bir jáıttiń aqylymen aınalymǵa jiberýime sosıalısik saryn, tegi, áste kedergi jasamaıdy. Tipti ol úıdiń salynatyn ornyn da belgilep qoıypty: Nevaǵa salynatyn Jańa Tas kópirdiń qaq aýzy; Peterbýrgte Lıteınaıa jaǵynan Vyborg jaǵyna ótetin osyndaı bir jańa kópir salý jobalanyp jatyr desedi ǵoı...

— Ah, Mısha, qara da tur, seniń osy aıtqanyńnyń barlyǵy, bálkim, biri de qalmaı iske asady áli! — Alesha shydamaǵan soń kóńildene kúlip, aıqaılap jiberdi.

— Alekseı Fedorovıch, siz mysqyldaýǵa aınaldyńyz ǵoı.

— Joq, joq, jaı ázildegenim ǵoı, ǵapý et. Meniń oıymda múlde basqa nárse. Alaıda, mynany aıtshy: ol áńgimeni osyndaı búge-shigesine deıin saǵan kim jetkize alady, sen muny kimnen estýiń múmkin. Ol seni áńgime etip jatqanda Katerına Ivanovnanykinde bolǵan joqsyń ǵoı?

— Meniń bolmaǵanym ras, biraq, onyń esesine Dmıtrıı Fedorovıch boldy, al men barlyǵyn Dmıtrıı Fedorovıchtiń aýzynan óz qulaǵymmen estidim, ıakı, eger bilgiń kelse, ol muny tike maǵan aıtqan joq, Dmıtrıı Fedorovıch basqa bólmede osynyń bárin baıandap jatqanda, Grýshenkanyń jatyn bólmesinen shyǵa almaı, ol ketkenshe sonda tyǵylyp otyrǵanymda, álbette, amalsyzdan estýime týra keldi.

— Ah ıá, umytyp barady ekem ǵoı, ol qyz saǵan týys emes pe edi...

— Qaıdaǵy týys? Grýshenka týys pa maǵan? — Alaburtqan Rakıtın aıqaılap jiberdi. — Sen, nemene, esińnen adasqannan saýmysyń? Mıyń ashyǵan ba?

— Ne? Álde týys emes pe? Qaıdam, men solaı dep estip em...

— Seniń muny qaıdan estýiń múmkin? Joq, Karamazov myrzalar, sender jeti atamyzdan aqsúıekpiz jáne áıgili aqsúıekpiz dep kisimsinesińder, sonda qalaı, ákelerińniń bir kezde bóten úıdiń dastarqanynan tamaq asyrap, saıqymazaq bop júrgenin umytqandaryń ba. Jaraıdy, men poptyń balasy-aq bolaıyn, senderdeı aqsúıektermen salystyrǵanda túkke turmaı-aq qoıaıyn, biraq, meni osynshama mazaqtap, betaldy qorlaǵandaryńa ne jón. Alekseı Fedorovıch, meniń de namysym bar. Men Grýshenka sekildi jáláp qyzǵa týys bola almaımyn, buny uǵyp alyńyz!

Rakıtın býyrqanyp turǵan.

— Qudaı úshin ǵapý etshi, bulaı bolaryn bilmeı qalǵanym, sonsoń ony seniń jáláp degeniń qalaı? Neǵyp... ondaı boldy eken? — dedi lezde qyzaryp ketken Alesha. — Qaıtalap aıtam, ol qyz seniń týysyń dep estip em. Onyń úıine sen jıi barasyń ǵoı, sonsoń onymen eshqandaı ashynalyǵym joq dep maǵan óziń aıtqansyń... Sen ony munshama jek kórer dep oılaǵan joq em! Ol qyz shynymen sondaı bolǵany ma?

— Onyń úıine baryp júrsem, munyń bir sebebi bolǵany ǵoı, onda seniń ne sharýań bar. Al týystyqqa kelsek, seniń aǵań nemese ákeńniń ózi ol qyzdy menen góri saǵan týys etip júrmesin. Mine kelip te qaldyq. Seniń as úı jaqqa barǵanyń jón shyǵar. Áı! Anaý ne, munda ne bop jatyr ózi? Álde keshigip qaldyq pa? Tústik qonaqasynyń munshama tez bitýi múmkin be? Álde Karamazovtar taǵy da lańdatty ma eken? Tegi, solaı bolar. Áne seniń ákeń, onyń sońynda Ivan Fedorovıch keledi. Igýmendikinen sytylyp shyqqan túrleri ǵoı. Áne Isıdor pirádar olardyń artynan birdeńe dep baspaldaqtan aıqaılap tur. Seniń ákeń de adýyndap, qolyn sermeıdi, tegi, ursysqan bolar. Mássaǵan, áne Mıýsov ta kúımesimen qozǵala berdi, kórip tursyń ba. Áne pomeshık Maksımov ta zyrlap keledi — janjal bolǵan ǵoı; demek, jyly-jumsaqtan quramaı qapqan! Igýmendi sabap ketpedi eken ózderi? Álde bular taıaq jedi me eken? Sóıtse ǵoı, shirkin!..

Rakıtın bekerge tańyrqamaǵan. Shynynda da janjal bolǵan edi, qulaq estimegen, kútpegen janjal shyqqan. Barlyǵy "shabyt ústinde" burq ete túsken-di.

VIII

JANJAL

Mıýsov pen Ivan Fedorovıch Igýmenniń tabaldyryǵynan attar aldynda Petr Aleksandrovıch ilkide beker-aq ashý shaqyrǵanyna ózinen-ózi uıaldy; bul asa ınabatty hám sypaıy kisiniń qalaı degenmen ádepten aspaý kerek edi dep ishteı opynǵany edi. Fedor Pavlovıch sekildi ońbaǵandy shyn jek kórsem, pirádardyń qujyrasynda sabyrlylyq saqtap, syr bildirmeı otyrýym kerek edi ǵoı, al meniń qaraptan qarap sonshama kúıip-piskenimdi ne dep oılady ol ishinen. "Áıtse de, bul arada taqýalardyń eshqandaı jazyǵy joq, — dep túıdi ol aqyry ıgýmen úıiniń baspaldaǵynda turyp, — al eger munda da ınabatty jandar jınalsa (anaý ıgýmen Nıkolaı pirádar da aqsúıek qoı deımin), onda nelikten solarmen birge sulý-sypaıy, jaıdary, jarqyn otyrmasqa?.. Eshkimmen sóz talastyrmaımyn, kerek deseń tipti quptaı berem, sypaıygershilikpen arbap alamyn, sonsoń... aqyry, anaý Ezop, anaý saıqymazaq, anaý Pero meniń teńim emesin, basqalarmen birge men de urynyp qalǵanymdy olarǵa dáleldep beremin..."

Petr Aleksandrovıch ormannan aǵash kesý, ózennen balyq aýlaý tóńiregindegi daý-damaıdy (munyń bári qaı jerde bolyp jatqanyn onyń ózi de bilmeıtin), tipti áýre-sarsańǵa da tatymaıtyndyqtan, birjola, máńgi-baqıǵa, búginnen qaldyrmaı toqtatyp, óziniń monastyrǵa qoıatyn talaptarynan bas tartýǵa uıǵardy.

Bular ıgýmen pirádardyń dastarqan jaıylǵan bólmesine kirgen kezde onyń osynaý izgilikti pıǵyldarynyń bári onan saıyn ornyǵa túsken edi. Aıtqandaıyn, ıgýmenniń úıinde bólek ashana joq-ty, óıtkeni munda shyndyǵynda eki-aq, bólme bolatyn, biraq, olar pirádardyń qujyrasyndaǵydan áldeqaıda keń ári qolaıyraq edi. Úı ishiniń jıhazdalýynda da alabóten erekshelik joq-ty: bylǵarymen qaptalǵan, jıhaz sonaý jıyrmasynshy jyldarda qyzyl aǵashtan eski úlgimen jasalǵan nárseler; tipti edeni de boıalmaǵan; onyń esesine barlyǵy da muntazdaı taza, terezelerdiń aldyna kóptegen qymbat gúlder qoıylǵan; biraq, dál osy sátte bárinen de ǵajaby, álbette, mol dastarqandy, áıtse de, munda da aǵyl-tegil eshteńe baıqalmaıdy: appaq dastarqan ústinde — jyltyraǵan ydys-aıaq, bylqyldaǵan nannyń úsh túri, eki shólmek sharap, monastyrdiń eki shólmek ǵajap baly men osy mańǵa túgel áıgili eki úlken qumyra kvasy ǵana. Araq atymen joq. Keıinnen Rakıtın aıtqandaı, bul joly tústik bes túrli taǵamnan ázirlenipti: súırik sorpasy men balyq samsasy; sonan soń dámdep, erekshe, bylbyratyp pisirgen balyq; odan keıin qyzyl balyq kotleti, balmuzdaq pen kompot, aqyrynda, blan-mapje tárizdi kısel. Rakıtın shydamaǵasyn ıgýmenniń as úıine ádeıi baryp, sondaǵy tanystarynan osynyń bárin surap bilip alypty. Onyń kez kelgen jerde tamyr-tanysy bolatyn, qaıda barsa da birdeńeni surap bilip júretin ádeti bar-dy. Júregi tym albyrt, qyzǵanshaq-ty. Ol ózin ájeptáýir qabilettimin dep sanaıtyn, biraq qara basyn dáripteýge kelgende sol azyn-aýlaq qabiletin jónsiz asyryp kórsetýge tyrysatyn edi. Ol ózimiz qandaı da bir qaıratker bolatyndyǵyna kúmándanbaıtyn; biraq, oǵan tym úıirsek Aleshany mazalaǵan nárse — dosynyń aramdyǵy men osy aramdyǵyn onyń múlde sezbeıtindigi, kaıta kerisinshe, bireýdiń ústelindegi aqshasyna tımeıtindigin bilgenge — muny asqan adaldyqtyń belgisi dep sanaıtyndyǵy boldy. Bul arada Alesha ǵana emes, tipti ózge bireý de eshteńe isteı almas edi.

Rakıtın eleýsiz kóptiń biri bolǵandyqtan qonaqasyna shaqyrylǵan joq, onyń esesine Iosıf pirádar men Pansıı pirádar, olarmen birge taǵy bir ıeromanah shaqyrylǵan. Petr Aleksandrovıch, Qalǵanov pen Ivan Fedorovıch kelgende olar ashana bólmesinde ıgýmendi kútip turǵan. Bylaıyraqta pomeshık Maksımov ta tur. Igýmen pirádar meımandaryn qarsy alýǵa bólmeniń ortasyna qaraı shyqty. Ol bıik boıly, aryq, aqshýlan qara shashty, tunjyraǵan, sopaq bet, tákáppar júzdi, áli de kúsh-qýaty qaıtpaǵan shal bolatyn. Igýmen únsiz bas ızep qana amandasty, biraq, meımandar bul joly onyń pátıqasyn alý úshin aldyna jaqyn bardy. Mıýsov tipti onyń qolynan táýep etýge yńǵaılanyp edi, alaıda, ıgýmen qolyn tez tartyp alǵan soń ol súıe almaı qaldy. Onyń esesine Ivan Fedorovıch pen Kalganov rıza bolyp qaldy, ıakı onyń qolynan ańqyldaǵan aq kóńilden, qarapaıym halyqsha shóp etkizip súıip pátıqasyn alyp úlgerdi.

— Mártebeli pirádar, — dep bastady yrjıyp kúlgen Petr Aleksandrovıch mańǵazsyǵan, qoshemetshil únmen, — bizben birge jol serigimiz Fedor Pavlovıchti de dámge shaqyryp edińiz, biraq, ol kele almady, bul úshin sizden keshirim suraýǵa tıistimiz; tegi, bir sebebi bolý kerek. Qasıetti pirádarymyz Zosımanyń qujyrasynda ol óziniń týǵan ulymen eki aradaǵy baıansyz daý-damaı jóninde qyzýlyqpen artyq ketip qalǵany... bylaısha aıtqanda, múlde laıyqsyz sózder aýzynan shyǵyp ketkeni... Bul jaıynda, mártebeli pirádar, sizge málim bolýǵa tıis (ol ıeromonahtarǵa kóz salyp qoıdy). Sondyqtan, óz kinásin ózi túsinip jáne buǵan shyn nıetten opynyp, qatty uıalǵanynan munda kele almaıtyn boldy da, bizden — menen jáne óziniń balasy Ivan Fedorovıchten — sizdiń aldyńyzda laıyqsyz qylyǵyna shyn ókinetinin, kinásin moıyndap, raıdan qaıtatynyn bildirýdi ótingen edi. Qysqasy, ol keıinnen bul aǵattyǵynyń óteýin tabarmyn dep úmittenedi jáne solaı etkisi de keledi, al qazir sizdiń pátıqańyzdy tilep, bolǵan jaıdy umytýdy ótinedi...

Mıýsov tyna qaldy. Sońǵy sózine deıin tókpeletip ótkenine ózine ózi razy bolǵany sondaı, osyǵan deıingi kóńil kirbińiniń izi de qalǵan joq. Ol adamzat balasyn taǵy da jan-tánimen jáne shyn súıetin boldy. Onyń sózin mańǵazdana tyńdaǵan ıgýmen basyn sál ǵana ıińkirep jaýap qatty:

— Ol kisiniń kelmegeni ókinishti-aq. Dastarqan basynda buıyrǵan dámdi birge tata otyryp, biz ony qalaı unatyp ketsek, bálkim, ol da bizdi solaı jaratyp qalar ma edi, qaıter edi. Al endi, myrzalar, dámge raqym etińizder.

Ol ıkonanyń aldyna baryp, daýystap duǵa oqı bastady. Jınalǵan adamdardyń bári basyn tómen salyp turdy, al pomeshık Maksımov tipti alabóten yqylas bildirgensip, eki qolyn jaıǵan kúıi alǵa shyǵyńqyrap turdy.

Mine dál osy sátte Fedor Pavlovıch óziniń sońǵy quıtyrqysyn shyǵardy. Aıta ketken jón, ol shynynda da ketip qalmaqshy bolǵan edi, óıtkeni pirádardyń qujyrasyndaǵy masqara qylyǵynan keıin, beıne túk bolmaǵandaı, ıgýmendikine tústik qonaqasyǵa shynynda da bara almaıtyndaı sezingen. Búıtkende ol óziniń qylyǵyna sonshalyqty qatty uıalyp, ózin-ózi kinálaǵan joq-ty; bálkim, tipti kerisinshe bolǵan shyǵar; degenmen, ol qonaqasyǵa barýdyń retsizdigin túsingen. Biraq, ol meımanhana baspaldaǵynyń aldyna kelip toqtaǵan saldyrlaǵan tarantasyna otyra berip kenet toqtaı qaldy. Pirádardyń qujyrasynda qaıtqan sózi esine túsip ketken edi. " Jurtpen jaqyndassam-aq, dúnıede menen ońbaǵan kisi joqtaı, bári maǵan saıqymazaq dep qaraıtyndaı kórinedi de turady, sonan soń, olaı bolsa, qazir saıqymazaqtyń qandaı bolatynyn kórseteıin, senderdiń qańqý sózderińnen qoryqpaımyn, óıtkeni senderdiń báriń menen de jaman ońbaǵansyńdar!" — dep kirisip kep ketemin. Ol óziniń sumpaıylyǵy úshin álgilerdiń bárine qysastyq jasap qalǵysy keldi. Endi ol erterekte, birde, ózine: "Siz pálenshekeńdi ne úshin jaqtyrmaısyz?" — degen saýal qoıylǵanyn kenet esine túsirdi. Onda Fedor Pavlovıch saıqymazaq arsyzdyǵyna baǵyp bylaı dep jaýap bergen edi: "Ne úshin be: ras, ol maǵan eshqandaı jamandyq qylǵan joq, biraq, onyń esesine men bir naǵyz ońbaǵandyq jasadym ǵoı oǵan, osydan keıin ózimniń osal sumpaıylyǵym úshin ony jek kórip kettim". Osy jaýabyn esine alǵan ol bir sátke oıǵa batyp turyp, aqyryn, zilmen myrs etti. Janary alaq-julaq etip, tipti erinderi dirildep ketti. " Bir isti bastaǵan ekem, solaı bitirýim kerek qoı" — dep uıǵardy ol kenetten. Onyń osy sáttegi kókeıkesti sezimin: "Endi ózimdi báribir aqtaı almaımyn, endeshe, ar-uıatty qoıa turyp, olardyń betine taǵy bir nege túkirmeske: bilesińder me, senderden uıalyp jatqan men joq! — degen sózdermen bildirýge bolar edi. Ol kóshirge osy arada tosa tur dep tapsyrdy da, ózi shapshań basyp monastyrǵa oralyp, týra ıgýmendikine bardy. Óziniń ne isteıtinin anyq bilgen joq, biraq, ol endi ózin-ózi ustaı almaıtynyn sezdi — sál túrtip qalsa-aq bir ońbaǵandyqtyń aqyrǵy shegine jetpeı toqtamaıtyny aıqyn edi, áıtse de, ol qandaı da bir qylmys jasaýǵa nemese sotqa tartylýy múmkin teris qylyq kórsetýge deıin jetpeıdi. Bir ǵajaby, jazalanatyn buzyqtyqtan ol ámanda tartyna biletin jáne keıde bundaı ustamdylyǵyna onyń ózi de tańdanatyn. Fedor Pavlovıch ashana bólmesine kirip kelgende, duǵa oqý aıaqtalyp, barlyǵy dastarqanǵa jaqyndaǵan edi. Ol tabaldyryqta turyp, jınalǵan jurtty kózimen bir sholǵan soń, olarǵa adyraıa qarap ashýly, arsyz, sozalań kúlkige basty.

— Mynalar ǵoı meni ketip qaldy dep oılady, al men mine kelip turmyn! — dep aıqaılady ol búkil zalǵa estirte.

Bir sátke bári oǵan tesireıe qarap únsiz qaldy, sosyn olar aqyry qyp-qyzyl janjalmen bitetin bir jaman aǵattyq bolǵaly turǵanyn lezde seze qoıdy. Baǵanadan beri aq kóńil Petr Aleksandrovıch ony kórgende qıtyǵa qaldy. Júregindegi yzanyń sóngen qolamtasy lezde qaıta tutanyp bara jatqandaı kórindi.

— Joq, men buǵan tóze almaımyn! — dep aıqaılap jiberdi ol,— múlde shydamaımyn... endi shamam joq!

Petr Aleksandrovıchtiń qany basyna shapty. Ol tipti jańylysa bastady, biraq, ondaıda sózińdi saralaýǵa murshań kele me, ol qalpaǵyn qolyna aldy.

— Tóze almaǵany nesi? — Fedor Pavlovıchtiń daýsy da shańq etti, — "múlde shydamaımyn, endi shamam joq" degeni qalaı? Qadirmendi pirádar, kireıin be, joq pa? Dastarqandas bolýǵa ruqsat etesiz be?

— Raqym etińiz, joǵarylatyńyz, — dep jaýap qatty ıgýmen.

— Myrzalar! Men, — dedi ol kenet sózin odan ary jalǵastyryp, — aralaryńyzdaǵy kezdeısoq kıkiljińdi umytyp, bir-birińmen, jaqyn týystarsha shúńkildesip otyryp, táńirime minájat qyp, buıyrǵan dámnen tatýdy shyn júrekten ótine alar ma ekem...

— Joq, joq, ol múmkin emes, — dep baj ete tústi sabyrsyzdanǵan Petr Aleksandrovıch.

— Petr Aleksandrovıch múmkin bolmasa, maǵan da múmkin emes, men de qalmaımyn. Osyndaı nıetpen keldim men. Endi qaıda bolsa da Petr Aleksandrovıchten eki eli ajyraspaımyn: Petr Aleksandrovıch, siz ketseńiz, men de ketemin, qalady ekensiz — men de qalamyn. Igýmen pirádar, siz ony jaqyn týystarsha shúńkildesińder dep oryndy qaǵytyp óttińiz, biraq ol menimen týystyqtan qashady ǵoı! Solaı emes pe, fon Zon? Mine fon Zon da tur. Sálemetsiz be, fon Zon!

— Siz... meni aıtasyz ba? — dep mińgirledi ań-tań bolǵan pomeshık Maksımov.

— Árıne, seni aıtam, — dep shińk etti Fedor Pavlovıch. — Endi kimdi dep eń? Igýmen pirádardy fon Zon demeımin ǵoı!

— Men de fon Zon emespin ǵoı, men Maksımovpyn.

— Joq, sen fon Zonsyń. Mártebeli pirádar, siz fon Zonnyń kim ekenin bilesiz be? Mynadaı bir sot bolǵan: ony jáláphanada óltirgen-di, — ondaı oryndardy sizder solaı atamaısyzdar ma, — egde tartyp qalǵandyǵyna da qaramastan, ony óltirgen soń tonaıdy da, jáshikke salyp bekitip, nómirlep bagaj vagonyna salyp Peterbýrgten Moskvaǵa jóneltedi. Ólikti jáshikke salyp bekitip jatqanda, jálep qatyndar án salyp, gýslıde oınap dýmandatyp jatypty. Meniń fon Zon degenim mine sol kisi. Ol ólip qaıta tirilgen ǵoı, solaı emes ne, fon Zon.

— Bul neǵylǵan sandyraq? Mynaý ne dep ketti? — degen kúbir estildi ıeromonahtar tobynan.

— Kettik! — dedi Kalganovqa Petr Aleksandrovıch daýsy shańq etip.

— Jo-oq, ruqsat etińiz! — dep shińkildeı jóneldi Fedor Pavlovıch, bólmege taǵy bir adymdap, — meniń de aıtatynym bar. Pirádardyń qujyrasynda ıbasyzdyq kórsetti, atap aıtqanda shabaq, balyqty sóz ettiń dep meni jazǵyrdyńdar. Meniń týysym, Petr Aleksandrovıch Mıýsov, óziniń sózinde plus dc noblesse que de sinccritc¹ bolǵanyn unatady, al men, kerisinshe, ózimniń sózimde plus de sinccritc que dc noblesse² bolǵanyn jaratamyn, túshkirgenim bar noblesse-re³! Solaı emes pe, fon Zon? Raqym etińiz, ıgýmen pirádar, saıqymazaq bolsam da jáne tap qazir saıqymazaqtanyp tursam da, men de ar-namystyń adamymyn, sondyqtan ishimdi kernegen nárseni aıtyp qalǵym keledi. Iá-ıá, men ar-namystyń adamymyn, al Petr Aleksandrovıchte namysqoısyp basqa ne bar deısiń. Baǵana osynda kelgende men, bálkim, óz kózimmen kórip, aıtatynymdy aıtý úshin kelgen shyǵarmyn. Meniń Alekseı degen balam osynda papalap júr. Ákesi bolǵandyqtan, men onyń taǵdyryn oılaımyn jáne oılaýǵa tıistimin de. Men qulaq salǵansyp tálimsı berdim, sóıtip, eptep kóz salyp ta otyrdym, endi sizderge sol tálimsigen oıynymnyń sońǵy belgisin kórsetkim keledi. Bizde qalaı bolyp jatady deısizder ǵoı? Bizde birdeńe qulaǵan eken, ol sol arada jatýǵa tıis. Jyǵylǵan ekensiń ǵumyr baqı jatýyń kerek sulaǵan kúıińde. Olaı bola qoıar ma eken! Eger meniń túregelgim kelse she! Áýlıe pirádarlar, men sizderge renjýlimin. Qudaıdyń aldynda kúnáńdi moıyndap minájat qylýda úlken qupıa bar, óz basym sol qupıaǵa quldyq urýǵa daıynmyn, al baǵana bári tizerlep turyp alyp daýystap minájat qyla bastady. Ondaıda dybys shyǵarǵandy qaıdan kórip edińiz? Áýlıe pirádarlar maquldaǵan ereje boıynsha kúnáni qulaqqa sybyrlap qana moıyndamaýshy ma edi, minájat tek sonda ǵana qupıa qalmaı ma, bul ejelden osylaı edi ǵoı. Áıtpese, men jurttyń kózinshe, mysaly, bir kezde sóıtip edim... ıakı, uǵasyz ba, birdeńe etip qoıyp edim dep qalaı túsindire alam? Keıde tipti aýzyń barmaıdy ǵoı. Qyp-qyzyl janjal emes pe bul? Joq, pirádarlar, bul arada sizder men birge, bálkim, ultshyldyqqa da urynarsyń... Á degennen-aq sınodqa aryz jazamyn, al balamdy úıge alyp ketemin...

Osy arada bir jaıtty eskerte ketelik. Fedor Pavlovıchtiń estigeni jaı qańqý sóz-di. Bir kezde pirádarlardy tym asyra qurmetteıtin boldy-mys, bul tipti ıgýmen ataǵyn kemsitedi-mis, onyń ber jaǵynda, olar minájat qupıasyna qıanat jasaıdy-mys jáne t.t. degen qaskóılik ósek taraǵan, bul ósek tipti arhıereıge deıin (bizdiń ǵana emes, pirádarlardyń ornyqqan basqa monastyrlardyń arhıereılerine de) jetken. Bul bizde de, barlyq jerde de ózinen-ózi umytylǵan qısynsyz ǵaıbat edi. Biraq, Fedor Pavlovıchti jeliktirip, jarǵa qaraı odan ary ıtere túsken sumyraı saıtan onyń qulaǵyna osy eski ǵaıbatty sybyrlaǵan; Fedor Pavlovıch onyń tipti áý degen alǵashqy sózin de túsinbegen edi. Jáne de ony jóndep aıtyp ta bere almady, ol ol ma, bul joly pirádardyń qujyrasynda eshkim tizerlep turmaǵan da, kúnásyn daýystap moıyndamaǵan da, sol sebepti Fedor Pavlovıchtiń birdeńeni kórýi neǵaıbyl, ol shala-sharpy esinde qalǵan eski qaýeset pen ósek-aıań boıynsha bósken. Biraq, ol qudaı atyn, bir bos sandyraqtyń aýzynan shyǵyp ketkenin sezgen soń, dereý tyńdaýshylaryn, ásirese ózin jańaǵy aıtqany áste sandyraq emesine ılandyrmaqshy bolǵan. Áldi árbir sózi ilkidegi shatpaǵyna burynǵydan da ersi, dóreki boı ústemelep jamala beretinin tym jaqsy bile tursa da, ol ózin ustaı ⁶almaǵan, sóıtip quzdan qulaǵan tastaı domalaı bergen.

— Netken pasyqtyq! — dep aıqaılap jiberdi Petr Aleksandrovıch.

— Ǵapý etińizder, — dedi kenetten ıgýmen. — Baıaǵydan qalǵan sóz bar emes pe: "Sóıtip maǵan birdeńeni, tipti qaıdaǵy joqty aıta bastady. Men bárin estip alǵasyn ózime-ózim: bul Iısýstyń em-domy bolar, ony meniń tákáppar janymdy túzeý úshin aıtqan shyǵar dedim". Sondyqtan qymbatty meıman, biz de sizge bas ıip alǵysymyzdy aıtamyz!

Sonan soń ıgýmen Fedor Pavlovıchke eńkeıip taǵzym etti.

— Ts-ts-ts! Jádigóılik pen ejelgi jyltyr sóz ǵoı bul! Eski jyltyr sóz ben eski aramzalyq! Álmısaqtan bergi jalǵandyq pen ánsheıin ıilip-búgilý ǵana! Taǵzym etýdiń ar jaǵynda ne jatqanyn bilemiz! Shıllerdiń "Qaraqshylaryndaǵydaı", "aýyzdan súıip turyp, júrekke qanjar salý" ǵoı bul Pirádarlarym-aý, mekerlikti sýqanym súımeıdi, men aqıqatqa qushtarmyn! Biraq, aqıqat shabaq balyqta emes, muny sizderge myna men aıtyp turmyn! Pirádarsyǵan taqýarym-aý, nesine oraza ustaısyzdar? Bul úshin ol dúnıege barǵanda nege syılyq kútesizder? Ondaı syılyq tosyp tursa, men de oraza ustarmyn! Joq, áýlıe taqýam, sen bul dúnıede izgilikti bol, monastyrdaǵy daıyn asqa qunyqpaı, aqırettegi syılyqtan ıegiń qyshymaı qoǵamǵa paıdańdy tıgiz, — biraq, bul ońaı is pe. Igýmen pirádar, jyltyr sózge meniń de ıkemim bar ǵoı. Dastarqanǵa ne qoıdy eken? — dep ol ústelge jaqyndap bardy. — Ejelgi Faktorı portveıni, aǵaıyndy Elıseevterdiń bal syrasy, taqýasymaqtarym-aý, mynalaryń ne! Shabaq balyqqa áste uqsamaıdy ǵoı. Shólmekterdi qaz-qatar qalaı tizgensizder, he-he-he! Al osynyń bárin munda kim ákeldi? Muny ákelgen orystyń eńbekker mujyǵy, ol qus basqan qolymen tapqan-taıanǵanyn qatyn-balasynyń aýzynan, memleketimizdiń muqtajynan jyrymdaı senderge ákeledi! Pirádarsyǵan pirádarlarym-aý, halyqty qashanǵy sora bermeksińder!

— Sizdiń aýzyńyzdan shyǵatyn sóz emes qoı bul, — dep kúbirledi Iosıf pirádar. Pansıı pirádar miz baqpaı turǵan. Mıýsov bólmeden jylystaı berdi, onyń sońynan Kalganov ta syrtqa shyqty.

— Al, pirádarlarym, Petr Aleksandrovıchtiń sońynan men de kettim! Endi qaıtyp oralmaımyn, tipti aıaǵyma jyǵylyp jalynsańdar da kelmeımin. Bir ret myń somdy jibergem sizderge, endi ıekteriń qyshymaı-aq qoısyn, he-he-he! Endi túk te tamyzbaımyn. Jastyq shaǵymnyń barlyq ókinishi úshin barlyq kórgen qorlyǵym úshin kegimdi qaıtarýym kerek! — dep judyryǵymen ústeldi qoıǵylady arqasy qurystaǵan Fedor Pavlovıch. — Bul monastyrsymaq maǵan ne qylmap edi! Sonyń qyrsyǵynan qanshama qaıǵy-qasiret shektim! Sender meniń jelikpe aýrý áıelimdi maǵan qarsy aıdap salǵansyńdar. Shirkeýdiń jeti jıynynda meni qarǵap-silegen de, osy mańǵa túgel jeksuryn qylǵan da sendersińder! Sol da jeter endi, pirádarlarym, qazir pikirińdi qysylmaı aıtatyn zaman týǵan, parohodtar men temir jol zamany. Senderge myń som da, júz som da, tipti júz tıyn da tatyrmaımyn, menen endi qara baqyr da almaısyńdar!

Taǵy bir eskertpe. Fedor Pavlovıchtiń ómirinde biz aıtqan monastyrdyń esh ýaqytta jáne eshqandaı erekshe máni bolǵan emes, monastyrdyń qyrsyǵynan ol eshbir qaıǵy-qasiret te shekken joq. Biraq, onyń eligip ketkeni sonsha, bir sátke osy qylyǵyna tipti ózi de sengendeı boldy; eljiregendikten tipti jylap jibere jazdady; alaıda, dál osy sátte ol tizgindi tartý qajetin seze qoıdy. Igýmen onyń qaskóılik jalasyna tómen qarap turyp, sustana taǵy da bylaı dedi:

— Baıaǵydan qalǵan taǵy bir sóz bar: "Lajsyzdan masqara bolsań da, buǵan renjime, tózimdi bol, qysylma, álgi masqaralaǵan kisini jek kórme". Biz de solaı etemiz.

— Ts-ts-ts, óshtespe-qastaspa! Jáne taǵy sondaı shatpaq qoı bul! Sóge jamandamańdar, pirádarlarym, men kettim. Al ulym Alekseıdi ákelik quzyrymmen birjola alyp ketem. Ivan Fedorovıch, qadirli ulym, sizge sońymnan er dep buıyrýǵa bolar ma eken! Fon Zon, munda qalǵanda ne bitirmeksiń! Onan da qazir shaharǵa, meniń úıime barmaısyń ba. Kóńil kóteresiń. Aınalasy bir-aq shaqyrym jer, ósimdik maıynyń ornyna bylbyraǵan jas toraı etin jeısiń botqamen qosyp; tústenemiz; aldyńa konák qoıam, sosyn lıker ishesiń; mamýrovka¹ bar... Eı fon Zon, aýzyńnan jyrylmasyn!

Ol arpyldap, qolyn ońdy-soldy sermep shyqqan. Mine dál osy kezde Rakıtın ony baıqap qalyp, Aleshaǵa kórsetken-di.

— Alekseı! — dep aıqaılady ákesi anadaıdan, — búginnen qalmaı úıge birjola qaıtatyn bol, jastyǵyń men tósegińdi ala kel; qarańdy joǵalt munnan.

Qaltıyp qalǵan Alesha kóz aldyndaǵy kórinisten kóz aýdarmaı únsiz qarap turdy. Bul kezde Fedor Pavlovıch tarantasyna otyryp jatty, odan keıin tunjyraǵan Ivan Fedorovıch te úndemesten arbaǵa otyrýǵa yńǵaılandy; ol Aleshamen qoshtasýǵa burylyp ta qaraǵan joq. Mine, osy sátte taǵy bir kisi kúlerlik, qyzyq oqıǵa boldy. Kenetten tarantastyń qorabyna pomeshık Maksımov jarmasa ketti. Qalyp qoımaý úshin onyń qalaı entigip jetkenin Rakıtın men Alesha kórip turǵan. Onyń jan talasqany sonsha, Ivan Fedorovıch tipti sol aıaǵyn tepkishekten alyp úlgermeı jatyp, bir aıaǵyn tepkishekke salǵan bul qoraptyń jıeginen ustanyp, ony artynan ıtere tarantasqa sekirip minýge tyrysty.

— Meni de ala ketińder, men sendermen birge ketemin! — dep jalyndy jyrq-jyrq kúlgen ol birdeme ǵyp ilese ketkisi kelip.

— Bul fon Zonnyń ózi dep senderge aıtpap pa edim! — dep mardymsydy Fedor Pavlovıch. — Ólip qaıta tirilgen fon Zon bul! Sen qalaı sytylyp shyqtyń? Sen onda qandaı fonzondyq isteýiń múmkin, ondaı qonaqasyny qalaı ǵana kóziń qıyp kettiń? Mundaı naǵyz jez mańdaı bolýǵa bola ma! Meniki bir sári, baýyrym, al saǵan ne joryq, soǵan tańym bar meniń! Sekir, sekir tezirek! Jiber ony, Vaná, kóńildi otyramyz. Aıaǵymyzda jatady ǵoı birdeme ǵyp. Búktetilip jatasyń ǵoı, fon Zon? Álde kóshirdiń qasyna otyrǵyzamyz ba?.. Fon Zon, káne sekir kóshirdiń otyrǵyshyna!..

Biraq Ivan Fedorovıch ózi otyrǵannan keıin úndemesten, barlyq kúshimen Maksımovty keýdeden teýip jiberip edi, ol bir sajyn jerge ushyp ketti. Tek áldeqalaı qulamady.

— Kettik! — dep zildene daýystady kóshirge Ivan Fedorovıch.

— Seniń munyń ne? Ne boldy sonsha? Ony keýdeden tepkeniń ne? — dep dúrse qoıa berdi oǵan Fedor Pavlovıch, biraq bul kezde tarantas qozǵala bergen edi. Ivan Fedorovıch jaýap qatqan joq.

— Óziń emes pe ediń! — dep mińgirledi birer mınýttan soń Fedor Pavlovıch, balasyna alakózdene qarap. — Sol monastyry qurǵyrdy oılap shyǵarǵan óziń ediń ǵoı, qoltyǵyma ⁷sý búrikken de, maquldaǵan da óziń, endi nesine burtıa qaldyń?

— Sandyraqtaǵandy qoısańyzshy, tym bolmasa, endi azǵana tynyshtalyńyzshy, — dep qatal kesip tastady Ivan Fedorovıch.

Fedor Pavlovıch taǵy da birer mınýt únsiz otyrdy.

— Munda da eptep konáktan urttasa ǵoı, — dedi ol sonan soń ǵıbratty únmen. Biraq, Ivan Fedorovıch taǵy da jaýap qatpady.

— Barǵan soń, sen de ishesiń.

Ivan Fedorovıch tis jarmady.

Taǵy birer mınýt kútkennen keıin Fedor Pavlovıch bylaı dedi:

— Qadirmendi Karl fon Mor, bul sizge tym jaısyz tıetindigine qaramastan, men Aleshkany qalaı degenmen monastyrdan qaıtaryp alamyn.

Ivan Fedorovıch tyjyraıyp, ıyqtaryn bir kóterip qoıdy, sonsoń teris aınalǵan kúıi jolǵa qarap otyra berdi. Budan keıin úıge jetkenshe bir-birine til qatqan joq.

ÚSHİNSHİ KİTAP

ÁIELJANDYLAR

I

MALAILAR TURATYN ÚIDE

Fedor Pavlovıch Karamazovtyń úıi shahardyń ortalyǵynan onsha alys ta, jaqyn da emes-ti. Eski bolsa da syrttaı táp-táýir, qyzyl temir tóbeli, surǵylt túske boıalǵan mezonıni bar, bir qabat daǵaradaı, jaıly úı áli de uzaq ýaqyt turýǵa jaraıtyn. Ár túrli kiltteri men qýystary, qaıdaǵy joq bir baspaldaqtary kóp edi. Egeýquıryq órip júretin, biraq, Fedor Pavlovıch buǵan onsha qabaq shytpaıtyn, qaıta: "Keshkilikte jalǵyz qalǵanymda onsha zerikpeýime jaqsy", — deıtin ol. Onyń shynynda da keshke malaılardy flıgelge jiberip, ózi túni boıy jalǵyz qalatyn ádeti bar-dy. Flıgel dep otyrǵan aýladaǵy ońasha úı ken, berik bolatyn; Fedor Pavlovıch úıde tamaq pisiretin arnaıy bólme bolsa da, as úıdi de sonda kóshirgen: ol as úıdiń ısin jaqtyrmaıtyn, sol sebepti daıyn tamaq qysy-jazy birdeı ashyq aýla arqyly ákelinetin. Jalpy, aqar-shaqar otbasyna laıyqtap salynǵan úlken úıde qojaıyndar da, malaılar da qazirgisinen bes ese kóp tura alatyn edi. Áıtse de, biz sóz etip otyrǵan kezde onda Fedor Pavlovıch pen Ivan Fedorovıch qana, al flıgelde ne bary úsh-aq adam: Grıgorıı men Marfa degen shal-kempir jáne Smerdákov degen jas malaı jigit qana turatyn. Osy úsh malaı jaıynda birshama tolyǵyraq baıandap ótý kerek tárizdi. Grıgorıı Vasılevıch Kýtýzov jaıynda joǵaryda birsypyra toqtalyp ótkenbiz. Bul dittegen nysanasyna taısalmaı, týra tartatyn tabandy, qaısar adam edi, bul úshin álgi dittegeni qandaı da bir (keıde tańǵalarlyqtaı qısynsyz) sebepten oǵan kúmánsyz aqıqat kórinse bolǵany. Jalpy, ol adal, týrashyl edi, Marfa Ignatevna ómir boıy kúıeýiniń yrqynan shyǵyp kórmegenine qaramastan, mysaly, sharýalarǵa bas bostandyǵy berilgennen keıin: endi Moskvaǵa keteıik, sonda usaq saýda-sattyqpen (olardyń tirnektep jınaǵan azdaǵan tıyn-tebeni bolatyn) birdeme ǵyp kúneltermiz dep shalynyń mazasyn ala bergen; biraq Grıgorıı onda qatyn degen shatasa beredi, "óıtkeni qatyn bitkenniń bári aramza", sondyqtan biz burynǵy qojaıynymyz qandaı bolsa da odan ketpeımiz, "óıtkeni bul bizdiń paryzymyz" dep onyń aýzyn ashtyrmaǵan.

— Paryz degen bolady adamda, sen muny túsinemisiń? — degen ol Marfa Ignatevnaǵa.

— Paryz degenniń ne ekenin nege túsinbeıin, Grıgorıı Vasılevıch, biraq bizdiń osynda qalýymyzdyń nelikten paryz sanalatyny mıyma kirmeıdi meniń,— dep nyqtap jaýap bergen Marfa Ignatevna.

— Mıyńa kirmese meıli, biraq aıtqanym aıtqan. Budan bylaı aýyz ashpaısyń.

Aqyry solaı boldy: olar ketpeıdi, al Fedor Pavlovıch kempir-shalǵa jartymsyz bolsa da jalaqy taǵaıyndap, ony tólep turdy. Onyń ústine Grıgorıı óziniń qojaıynyna yqpaly baryna kúmándanbaıtyn. Ol muny sezetin jáne munysy ádil-di; taqys, qıqar saıqymazaq Fedor Pavlovıch, ózi aıtqandaı, "ómirdiń keıbir máselelerine kelgende" jetesizdik baıqatyp, buǵan tipti ózi de tań qalatyn. Qaı jaǵynan osal ekenin biletin, sonsoń da kóp nárseden qorqatyn. Ómirde keıbir jaǵdaıda óte saqtyq kerek, ondaıda qasyńda senimdi adamyń bolmasa qıyn, al Grıgorıı óte senimdi kisi edi. Tipti bylaı da bolǵan: Fedor Pavlovıchtiń osy júrgende talaı ret aýzy kúıe jazdaǵan kúıgende de ońdyrmaı kúıe jazdaǵan, sonda ony ámánda Grıgorıı qutqarǵan, keıin oǵan taǵy da aqyl aıtýǵa týra keletinine qaramastan, únemi qutqaryp otyrǵan. Biraq, tek aýzy kúıý ǵana bolsa, onda Fedor Pavlovıch budan qorqa qoımas edi: qasynda senimdi, jaqyn bireýdiń joǵyn kenetten, óte shuǵyl sezingen sátte munyń sebebin, bálkim, tipti ózi de anyq túsindire almaıtyn óte qıyn, tipti tym shetin ári qıamet-qaıym jaǵdaılar da bolǵan onyń basynda. Ári-beridesin bul bir dertpen teńtuǵyn: baryp turǵan buzyq, áıeljandy aqsaıtan Fedor Pavlovıchtiń keıde, mas kezinde, ózinen-ózi jany túrshigip, ımany qasym bolatyn, munyń ózi oǵan, bylaısha aıtqanda, bireý júregin teben ınemen shabaqtap jatqandaı seziletin. Ol keıde: "Ondaı sátterde shybyn janym murnymnyń ushynda turǵandaı bolady", — deıtin. Mine, dál osyndaı sátterde ol qasynda, jaqyn jerde, ózi jatatyn bólmede bolmaǵanymen, tipti flıgelde bolsa da, ózine shyn berilgen, senimdi adamnyń, ózi syqyldy aq saıtan emes, biraq, bolyp jatqan buzyqtyqty kórip, qupıa syrǵa qanyqsa da, shyn berilgendigi sebepti sonyń bárine kóz jumyp, narazylyq bildirmeıtin, eń bastysy — betińe salyq qylmaıtyn, o dúnıede de, bu dúnıede de qoqan-loqy kórsetpeıtin adamnyń bolǵanyn unatatyn jáne alda-jalda basyna bult aınalsa, ony qorǵaıtyn bolsa, — biraq sonda ony kimnen qorǵaýy kerek? Áıteýir, qorqynyshty, qaýipti beımaǵlum bireýden qorǵaıdy da. Bar gáp mynada-dy: jany qulazyp ketkende qasyna shaqyryp alyp, onyń betine qarap, ánsheıin birdeńeni sóz etip kóńil aýlaıtyn eskilikti, dos-jar ekinshi bireýdiń bolýy kerek-aq; eger ol sózińe qulaq salsa, qabaq shytpasa, kóńildegi kirbiń tarqaıdy, al ashýlansa muńaıyp qalasyń. Bir mınýtqa kelip ketshi deý úshin ǵana Fedor Pavlovıchtiń tún ortasynda tóseginen turyp aýladaǵy úıge baryp Grıgorııdi oıatqan kúnderi de (áıtse de mundaı jaǵdaı óte sırek kezdesetin) bolǵan. Qart malaı keletin, Fedor Pavlovıch onymen ánsheıin birdeńe jaıynda sóılesken soń, keıde tipti mysqyldap, ázildep ony kóp keshiktirmeı qoıa beretin de, ózi tósekke qaıta qyljıa ketip qannen-qapersiz uıyqtap qalatyn. Alesha qaıtyp kelgennen keıin de Fedor Pavlovıch osy sekildi halge túsken. Alesha onymen birge "turyp, bárin kórse de, lám-mım dep kinálamaǵandyǵymen ony qaıran qaldyrǵan edi. Ol ol ma, tipti tańǵalarlyq minez kórsetken: kári ákeni jek kórgendiktiń zárredeı de nyshanyn baıqatpaǵan, qaıta kerisinshe — ondaı iltıpatqa laıyq bolmasa da, oǵan ámanda meıirimdi bolǵan, aq kóńilden berilip ketken. Munyń bári osyǵan deıin "jamandyqtan" ózge túk sezbegen qý bas, kári jálápqa múlde kútpegen, tańǵalarlyq nárse edi. Alesha ketkennen keıin ol osyǵan deıin túsingisi kelmegen keıbir jaıttardy endi ǵana túsingenin ózine-ózi moıyndaǵan.

Fedor Pavlovıchtiń birinshi áıeli, tuńǵyshy Dmıtrıı Fedorovıcheı sheshesi Adelaıda Ivanovnany Grıgorııdiń qalaı jek kórgenin, al onyń ekinshi áıeli, jelikpe aýrýly Sofá Ivanovnany tipti apyraq qojaıynynyń ózinen jáne ony, ǵaıbattaǵan nemese ol jaıly teris pikir aıtqysy kelgenderdiń bárinen qalaı qorǵaǵanyn áńgimemizdiń basynda aıtyp ótkenbiz. Onyń sol beıbaqqa degen iltıpaty kele-kele nendeı bir qasıetti sezimge aınalǵan, sol sebepti Grıgorıı jıyrma jyl ótkesin de, tipti kimniń aýzynan shyqsa da meıli, ol týraly tuspaldaǵan mansuqtaýǵa da tóze almaıtyn bolǵan, ondaı jábirleýshige shal dereý toıtarys bergen bolar edi. Syrttaı qaraǵanda ol salmaqpen, baıyptap sóıleıtin, júzi sýyq, tońmoıyn adam-dy. Sondaı-aq, onyń qoıdan jýas, momyn áıelin súıetin-súımetinin de birden ajyratý qıyn edi, al shyndyǵynda ol áıelin súıetin jáne zaıyby muny túsinetin de. Marfa Ignatevna zerdesiz emestigi bylaı tursyn, qaıta, turmys qurý jóninen, bálkim, kúıeýinen góri aqyldyraq bolýy da múmkin, solaı bola tursa da, ol kúıeýine qosylǵan kúnnen bastap onyń yrqynan qıa baspaı, degenine únsiz kónip, adamgershiligi úshin ony rıasyz qurmetteıtin. Bir ǵajaby, keleńsiz tirshiliktiń kúndelikti kúıbeńi jaıynda bolmasa, ekeýi ómir boıy erli-zaıyptylarsha shúńkildesip áńgimelesken emes. Tákáppar, aıbyndy Grıgorıı barlyq sharýasy men muń-muqtajyn ámánda jalǵyz ózi oılastyratyn, sol sebepti Marfa Ignatevna kúıeýi onyń aqylyna zar emesin áldeqashan birjola túsingen-di. Kúıeýi ony úndemeı júre beretini úshin baǵalaıtyn, sol úshin ony aqyldy dep sanaıtynyn kempiri sezetin. Birde azdap erkektik ses kórsetkeni bolmasa, Grıgorıı oǵan esh ýaqytta qol kótergen emes. Fedor Pavlovıch Adelaıda Ivanovnaǵa úılengen alǵashqy jyly, bir kúni derevnáda, onda áli basybaıly áıelder men qyzdar án salyp, bı bılep oıyn-saýyq qurýǵa qojaıynnyń aýlasyna jınalǵan edi. "Vo lýzáh" ánin shyrqata jónelgende, ol kezde áli jas kelinshek Marfa Ignatevna kenet hordyń aldyna jaırańdap shyǵa kelip "orys bıin", ózge áıelder sıaqty derevnádaǵysha bılemeı, baı Mıýsovtardyń úıinde kúńdikte júrgeninde pomeshık úıindegi teatrda Máskeýden jaldap aldyrǵan tansmeıster úıretken mánerde ásirelep bılegen. Kelinsheginiń qalaı bılegenin kórip turǵan Grıgorıı úıge qaıtqasyn bir saǵattan keıin ony burymynan alyp biraz súırelep táýbesine keltirgen bolatyn. Sodan keıin ol ómir boıy áıeline qol tıgizbegen, sosyn Marfa Ignatevnanyń ózi de endi qaıtyp bılemeske ant bergen edi.

Qudaı olarǵa bala bermegen, bir sábı kórip edi, ol da ólip qalǵan Al Grıgorıı balajan bolý kerek, muny tipti jasyrmaıtyn, ıakı aıtýǵa uıalmaıtyn. Adelaıda Ivanovna qashyp ketkende, artynda qalǵan úsh jasar Dmıtrıı Fedorovıchti ol qolyna alyp bir jyldaı baǵyp-qaqqan, shashyn ózi taraıtyn, astaýǵa otyrǵyzyp qoıyp ony ózi shomyldyratyn Sodan keıin ol Ivan Fedorovıchpen de, Aleshamen de áýre bolǵan, bul úshin keıin shapalaq ta jegen; biraq, men munyń bárin baıandap ótkenmin. Grıgorııdi óziniń bel balasy Marfa Ignatevna aman-esen bosansa eken dep tilep júrgen kezde ǵana qýantqan-dy. Al shyryldap jerge túskende áke júregin qars aıyryp, qasiretke batyrǵan. Bala alty saýsaqty bolyp týdy. Muny kórgende Grıgorııdiń jaman qapalanyp, sábıdi shoqyndyratyn kúnge deıin ún qatpaǵany bylaı tursyn, tipti tiri janmen tildespeý úshin únemi baq ishine ketip qalyp júrdi. Jazǵyturym edi, ol úsh kún boıy baqshada júıek qazdy. Úshinshi kúni sábı shoqyndyrylatyn edi; oǵan deıin Grıgorııge bir oı kelgen. Úıde sábıdi shoqyndyrýǵa ázirlik jasalǵan, meımandar jınalǵan, aqyrynda, shoqyndyrýshy ata bolamyn dep Fedor Pavlovıchtiń ózi de kelgen; Grıgorıı úıge kirgesin sváshennıkke tunjyrap, tesile qarap turyp: "sol balany shoqyndyrmaı-aq qoısa qaıtedi", — dep kúbirledi ár sózin tisiniń arasynan áreń shyǵaryp.

— Nege? — dep surady tańǵalǵan sváshennık kóńildi únmen.

— Óıtkeni ... ajdaha ... — dep mińgirledi Grıgorıı.

— Ne deıdi, qaıdaǵy ajdaha?

Grıgorıı birazǵa deıin úndemedi.

— Jaratylysy shatasyp ketipti...— ol múlde túsiniksizdeý bolǵanmen, óte bekem mińgirledi, tegi, odan ary eshteńe degisi kelmedi bilem.

Biraz kúlip alǵasyn, álbette, beıshara bala, shoqyndyryldy.

Dinı rásim kezinde Grıgorıı yqylastana shoqyndy, biraq óziniń jas náreste jónindegi pikirin ózgertpedi. Áıtse de, ol dimkás týǵan balanyń eki jumalyq qysqa ómirinde oǵan bir de kóz salmastan, ony tipti baıqaǵysy da kelmeı, kóbinese úıden shyǵyp ketip júrgeni bolmasa, eshteńege kedergi jasaǵan joq. Alaıda, eki jumadan keıin sábı aýzy ýylyp ólgende, ol judyryqtaı ólikti kishkentaı tabytqa ózi salyp, aýyr qaıǵyǵa batyp qarap otyrǵan, al bala kishkentaı shuńqyrǵa kómilgennen keıin tómpeshiktiń basynda tizerlep otyryp, mańdaıyn jerge tıgize taǵzym etken. Sodan beri talaı jyl ótse de, ol balasyn esh ýaqytta aýzyna almaǵan, onyń kózinshe tipti Marfa Ignatevna da ishten shyqqan perzentin bir ret te esine alǵan emes, al eger óziniń "bóbegi" týraly bireýmen áńgimelesse, Grıgorıı Vasılevıch bolmasa da, sybyrlap qana sóıleıtin. Marfa Ignatevnanyń pikirinshe, sol kishkentaı tómpeshikten keıin ol "táńirge minájat qylýdy" jıiletip, Chetıı-Mıneıdi oqıtyn bolǵan; úlken dóńgelek kúmis kózildirigin kıip alyp, kóbinese jalǵyz otyryp ishinen oqıtyn. Uly oraza kezinde bolmasa, daýystap oqı qoımaıtyn. Aıýb paıǵambardyń kitabyn qolynan tastamady, bir jerden "bizdiń qudaıy pirádarymyz" Isaak Sırınniń sóılegen sózderi men ýaǵyzdarynyń kóshirmesin taýyp alyp talaı jyl tynbastan oqydy, bul kitaptan ol túk te túsinbeıtin, biraq ony, tegi, sol úshin óte jaqsy kórip, joǵary baǵalaǵan bolý kerek. Sońǵy kezde ol hlystshyldyqqa qulaq túrip, onyń mánin uǵýǵa tyrysqan edi, buǵan jaqyn mańda bolǵan bir oqıǵa qatty áser etti me qalaı, biraq jańa dinge aýysýdy qajet dep tappaǵan. "Qudaı sózin" jattaýdyń áserinen onyń keıip-kelbeti, álbette, burynǵydan góri tákapparlana túsken-di.

Bálkim, ol mıstısızmge beıim shyǵar. Balasynyń alty saýsaq bop týýy men ólimi, qas qylǵandaı, ekinshi bir múlde tańǵalarlyq, kútpegen, qyzyq oqıǵamen tuspa-tus kelgen edi, keıin birde, onyń ózi aıtqandaı, bul oqıǵa onyń jan dúnıesinde "tańba" qaldyrǵan-dy. Dimkás náresteni jerlegen kúni Marfa Ignatevna túnde oıanyp ketkeninde jańa týǵan sábıdiń shyryldaǵanyn estigendeı bolǵan. Ol shoshyp ketkesin kúıeýin oıatqan. Grıgorıı qulaq túrip tyńdaǵannan keıin: joq, bireý yńyrsıtyn syqyldy, "áıel daýsyna uqsaıdy" degen. Ol tóseginen turyp, kıingen; mamyrdyń maı tońǵysyz jyly túni edi. Esik aldyna shyqqasyn ol baq ishinde bir jerden áıeldiń yńyrsyǵanyn anyq estidi. Alaıda, baq bıik, myqty dýalmen qorshalǵan, tún balasyna qaqpaǵy qulyptalady, endeshe ishke qalaı kirýi múmkin? Grıgorıı úıge qaıtyp kelip panardy tutatty, sonan soń, áıeliniń jas náresteniń shyryldaǵan daýsyn estidim, tegi, ol meni shaqyryp jatqan kishkentaı bóbegimniń daýsy shyǵar dep záre-quty qalmaı bezektegenine qaramastan, syrtqa shyǵyp ketti. Ol yńyrsyǵan daýystyń baq ishinen, qaqpaǵa taıaý monshadan shyqqanyn, shynynda da áıel daýsy ekenin anyq ańǵardy. Grıgorıı monshanyń esigin ashyp, ishke kóz salǵan soń melshıip turyp qaldy: keshede qańǵyp júretin, búkil shaharǵa Sasyq Lızaveta degen jalǵan atpen belgili dıýana qyz bulardyń monshasyna kirip, jańa ǵana balasyn týypty. Náreste janynda jatyr, ózi jan tásilim ústinde eken. Sóıleı bilmegendikten beıshara qyz eshteńe deı almady. Alaıda, munyń barlyǵyn, sirá, baıyptap túsindirý kerek shyǵar.

İİ

SASYQ LIZAVETA

Bul arada Grıgorııdiń burynǵy jan túrshigerlik, jerkenishti kúdigine birjola ılandyryp, ony qatty qaıran qaldyrǵan alabóten bir jaǵdaı bar-dy. Sasyq Lızaveta óte tapal qyz bolatyn, ol ólgennen keıin shaharymyzdaǵy dindar kempirlerdiń kóbisi beısharany "eki arshynnan sál ǵana qalqyńqy" edi-aý dep eske alǵan. Jıyrmadaǵy qyzdyń torsıǵan, jalpaq, narttaı betinen naqurystyǵy kórinip turatyn; tunjyrap mólıgen kózderi bir túrli jerkenishti edi. Ol ómir boıy, qysy-jazy birdeı, jalań aıaq júretin, kenep kóılekten ózge lypasy bolmaıtyn. Kómirdeı qara derlik keremet qalyń, buıra shashy syrttaı qaraǵanda ol basyna daǵaradaı seńseń bórik kıip alǵandaı áser qaldyratyn. Onyń ústine, kez kelgen las jerge qısaıa ketip uıyqtaǵandyqtan, shań-tozań, shóp-shalam, usaq shyrpy, jańqa shashyna jabysyp júretin. Ilá degen ákesi úısiz-kúısiz, jutap qalǵan, aýrý-syrqaýly meshan bolatyn, ol kóp jyldan beri shahardaǵy bir aýqatty meshan qojaıynnyń esiginde malaı bop tamaǵyn asyrap júrgen. Sheshesi erterekte ólgen-di. Aýrýdan shyqpaıtyn, yzaqor Ilá qyzy záýimde bir úıge soqqanda, ony aıamaı uryp-soǵatyn edi. Biraq, qudaı jolyn qýǵan dıýana Lızaveta jurttyń qaıyr-sadaqasymen kúneltkendikten ákesiniń úıine sırek baratyn. Ilányń qojaıyndary da jáne onyń ózi de, tipti shahardaǵy qarip-qaserge jany ashyǵysh raqymshyl adamdardyń kóbisi, ásirese kópester men olardyń áıelderi Lızavetaǵa ústindegi kenep lypasynan góri táýirleý kıim-keshekti talaı ret bergen, qysqa qaraı ústine jyly ton, aıaǵyna etik te kıgizgen; biraq qyz ádette ol kıimniń bárin qarsylyq etpesten kıip ketetin de, bir jerge, kóbinese úlken shirkeý basqyshynyń aldyna barǵan soń, ústindegi táp-táýir kıimdi sypyryp tastap — bas oramal ma, ıýbka ma, ton ba, etik pe báribir, burynǵysynsha jalań aıaq, jalań bas, jalǵyz kóılekte kete baratyn. Birde jańa gýbernatorymyz bizge kelgeninde, shahardy aralaýdan alǵan táp-táýir áseri kóshede júrgen Lızavetany kórgende zaıa ketken soń, onyń "dıýana" ekenin túsinse de jáne oǵan solaı dep túsindirse de, jap-jas qyzdyń jalań aıaq, jalań bas, jalǵyz kóılekte júrýi kórgensizdik bolady, budan bylaı onyń bulaı júrýine tyıym salynsyn dep eskertken de. Biraq gýbernator ketken soń Lızaveta sol qalpy qala bergen. Aqyry, onyń ákesi ólip qalǵan, budan keıin shaharymyzdaǵy dindar ataýlynyń jetim qyzǵa burynǵydan da kóbirek jany ashyp, ony aıaıtyn bolǵan. Shynynda da, jurttyń bári ony jaqsy kóretin sekildi edi, tipti balalar da ony mazaqtap, qorlaýyn qoıyp ketken, al bizdiń shahardyń balalary sotqar, ásirese mektepte tym tentek. Lızaveta tipti beıtanys úılerge de ımenbeı kire beretin jáne de eshkim ony qýyp shyqpaıtyn, qaıta, bári raqymshylyq kórsetip, bir qara baqyrdy qolyna ustata salatyn. Bul aqshany ol sol sátte shirkeý nemese abaqty aldyndaǵy bir qaıyrshynyń tostaǵanyna aparyp salatyn. Bazarǵa barǵanynda bireýler oǵan toqash nemese qalash berse, ony shyqqan boıda alǵashqy kezdesken balaǵa ustata salatyn, ol ol ma, shaharymyzdaǵy qaısybir eń baı hanymdy da toqtatyp, soǵan beretin ádeti de bardy; bir ǵajaby, álgi hanymdar onyń syılyǵyn tipti yqylaspen alatyn. Al ózi tek qara nan men sýdy qorek etetin. Keıde ol baı dúkenderdiń birine kirip jaılanyp otyratyn, qymbat zattary jaıýly jatsa da, aqshasy ashyq tursa da, qojaıyndary odan esh ýaqytta seskenbeıtin, óıtkeni Lızavetanyń kózinshe tipti myń somdy jaıyp qoıyp, sol kúıi umytyp ketse de, onyń bir tıynyna da qıanat qylmaıtynyn biletin. Ol shirkeýge sırek kiretin, al uıqysy kelgende ne shirkeý basqyshy janyna, nemese bireýdiń sharbaǵynan (bizde tipti búginge deıin dýal ornyna sharbaq áli de kóbirek) sekirip túsip, baqshanyń bir jerine qısaıa ketetin. Úıine, ıakı marqum ákesi malaılyqta júrgen qojaıynnyń úıine shamamen jumasyna bir soǵatyn, al qysta kúnde keletin, biraq tek qarańǵy túse oralyp, senekte, nemese sıyr qorada túnep shyǵaratyn. Jurt mundaı tirshilikke ol qalaı ǵana tózedi eken dep tańǵalatyn biraq onyń eti ólip ketken edi; ol, tym tapal bolsa da, keremet shymyr-dy. Myrzalardyń arasynan ol menmensip qasaqana óstedi deýshiler de tabylǵan, alaıda, bul pikirdiń tipti eshbir qısyny kelmeıtin: oqta-tekte sholjyńdap mińgirlegeni bolmasa, durystap bir sóz aıta almaıtyn jarymeste qandaı menmendik bolýy múmkin. Birde (tipti erterekte), qyrkúıektiń sútteı jaryq, jyly túninde, bir top masań myrzalar, bes-alty adam, klýbtaǵy saýyq-saırannan úı-úıdiń "art jaǵymen" tym keshtetip kele jatady. Sholaq kósheniń eki qaptaly sol mańdaǵy úılerdiń baqshasyn qorshaǵan sharbaq; sholaq kóshe bizde keıde ózen dep dardaı qylatyn sasyq sýdan salynǵan jaman kópirge baryp tireletin. Jelikken myrzalardyń sharbaq túbinde, qalaqan men túıe japyraq arasynda qannen-qapersiz uıyqtap jatqan Lızavetaǵa kózi túsedi. Qyzyp alǵan adamdar ol beısharaǵa tóne qarap qarqyldap kúlip, aýyzdaryna kelgen boǵaýyzdy sýdaı sapyryp turady. Aralaryndaǵy bir baıshykeshtiń basyna: "Dál qazir myna malǵundy áıel deýge aýzy baratyn bireý bizdiń aramyzdan tabyla qoıar ma eken jáne t.t. degen sumdyq oı keledi. Barlyǵy muryn shúıirip, ondaı esýas joq dep uıǵarysady. Alaıda, osy topta Fedor Pavlovıch te bar-dy, ol ony áıel dep sanaýǵa ábden bolady jáne onyń erkekti qyzyqtyratyn bir ereksheligi de bolýǵa tıis jáne t.t. dep qoqılanyp shyǵa keledi. Ol kezde Fedor Pavlovıch óziniń saıqymazaqtyǵyn kórsetýge tipti qulshynyp turatyn, shyǵa kelip myrzalardy kúldirip tyshtalańdaǵandy jaqsy kóretin, biraq ózin olarmen teń ustaýǵa tyrysqan saıqymazaqtyǵynyń bári shyndyǵynda naǵyz kórgensizdik bolyp shyǵatyn. Bul onyń Peterbordan óziniń birinshi áıeli Adelaıda Ivanovnanyń qaıtys bolǵany týraly habar alyp, qalpaǵyna qara baılap ishkilik pen buzaqylyqqa salynyp júrgen kezi edi, onyń bul qylyǵyn kórgende shahardaǵy eń buzyq degen adamdar da qyzaratyn. Árıne, mundaı tosyn pikirge masań tobyr máz-máıram bop kúlisken: bireýi tipti Fedor Pavlovıchti jańaǵy aıtqanyńdy qalaı dáleldeısiń dep eregistire de bastaǵan, al qyljaǵy áli de basylmaǵan ózgeleri, burynǵydan beter túkirimdi, sóıtip, aqyry bári de óz jónine ketken. Keıinnen Fedor Pavlovıch onda basqalarmen birge men de ketip qalǵamyn dep ant ishken-di; solaı bolýy da múmkin, alaıda, muny eshkim anyq bilmeıdi jáne esh ýaqytta bilgen de emes. Biraq arada bes-alty aı ótkesin Lızaveta ekiqabat bop qalypty degen qaýeset shaharda gý-gý tarap, beısharaǵa shyn jany ashyǵan báz bireýler: bul kimniń kúnási, ony qorlaǵan kim boldy eken? — dep yzamen surap jatty. Mine, dál osy kezde ony qorlaǵan anaý Fedor Pavlovıchniń ózi degen tańǵalarlyq qaýeset jaıylyp ketti. Bul qaýeset qaıdan shyǵýy múmkin? Sondaǵy masań myrzalardan ol kezde shaharda bir-aq adam qalǵan-dy, onyń ózi de jasamys, qadirmendi statskıı sovetnık bolatyn, úıli-barandy, boıjetken qyzdary bar kisiniń tipti sondaı birdeńe bolǵan kúnde de ony jurtqa dabyralap jatpaıtyny túsinikti; basqa bes adam jan-jaqqa tarap ketken. Biraq tupa-týra Fedor Pavlovıchtiń atyn ataýdan aınymaǵan qaýeset áste basylmaǵan. Árıne, ol buǵan tipti onshama shamdana da qoımaǵan: qaısybir kópessymaqtar men meshandarǵa jaýap berip jata ma. Onda Fedor Pavlovıch tek ózimen dos-jar sheneýniktermen, aqsúıektermen ǵana sóılesip, tákapparsyp júretin jáne olardy kóńildendire de biletin. Osy kezde Grıgorıı óziniń qojaıynyn aqtap alýǵa bilek sybana kirisip, osynaý ósek-aıańnyń bárinen ony qorǵaýmen ǵana tynbaǵan, ol úshin jurtpen ursysyp, talasa ketip, kóbisin ılandyrǵan da. "Ol, aramza, ózi kinály", — degen Grıgorıı bárin biletin kisishe, — al qorlaýshynyń atyn estigileriń kelse, ol — álgi "Jeksuryn Karp"(ol kezde gýbernıalyq abaqtydan qashyp shyǵyp, shaharymyzda jan saýǵalap júrgen bir atyshýly qaraqshy tutqyndy osylaı ataıtyn edi), Karp jurttyń esińde bolatyn, kúzge salym, sol bir túnderi onyń osynda júrgeni, úsh adamdy tonaǵany umytylǵan joq-ty, sondyqtan Grıgorııdiń aıtqany shyndyqqa janasatyndaı kóringen. Biraq, bul oqıǵa men osy ósek-aıańnyń barlyǵy dıýana qyzǵa jurttyń jalpy janashyrlyǵyn kemitpegeni bylaı tursyn qaıta, bári ony burynǵydan da kóbirek aıap, qamqorlyq jasaıtyn bolǵan edi. Kondrateva degen bir baı kópestiń jesiri tipti bylaı etedi: kókek aıynyń aıaǵynda Lızavetany úıine ertip kelip, oǵan bosanǵansha osynda bolasyń deıdi. Ony eshqaıda shyǵarmaıdy; biraq úı-ishi qanshama qyraǵy kúzetse de, Lızateta eń sońǵy kúni ymyrt túskesin, Kondratevanyń úıinen baıqatpaı ketip qalyp, Fedor Pavlovıchtiń baǵy ishinen bir-aq shyǵady. Aıy-kúni jetken áıeldiń berik dýaldan qalaı ishke túskeni jumbaq bop qalǵan. Bireýler ony "kóterip túsirgen" dese, ekinshileri ózi "sekirip túsken" desip jatty. Onyń baq ishine qıyn bolsa da, ózine úırenshikti ádispen túskendigi kókeıge qonatyn sekildi: Lızaveta túnep shyǵý úshin kez kelgen baqshanyń sharbaǵynan sekirip túse beretin, endeshe onyń birdeme ǵyp Fedor Pavlovıchtiń dýalyna shyǵýy, sonan soń, óziniń háline qaramastan jáne zaqymdanatynyn bile tura, ishke sekirip túsýi ábden múmkin. Grıgorıı úıge qaıta júgirip kelip, Marfa Ignatevnany tolǵatqan Lızavetaǵa jiberip, ózi sol mańda turatyn kindik kesýshi bir meshan kempirdi alyp keldi. Sábı tiri qaldy, al Lızaveta tań aldynda jan tásilim etti. Grıgorıı qyzylshaqa balany jerdeı kóterip alyp úıine ákelgen soń áıelin otyrǵyzyp, náresteni onyń qolyna qushaqtatqannan keıin: "Myna jetimekti sen ekeýmizge ermek bolsyn dep qudaı taǵalamnyń ózi jibergen. Aq saıtan men taqýadan jaralsa da, ólgen balamyzdyń ógeýine jarar. Baýyryna basyp asyraı ber de, budan bylaı jylamaıtyn bol — dedi. Marfa Ignatevna jetimekti osylaı tárbıelep ósirgen. Ony shoqyndyrǵanda Pavel dep at qoıyldy. al ákesiniń aty, eshkim aıtpastan, ózinen-ózi Fedor atalyp ketti. Fedor Pavlovıch eshteńe qarsylyq etken joq, bala meniki emes dep azarda-bezer bolýyn qoımasa da, osynyń bárin ol tipti qyzyq kórgendeı edi. Onyń tastandy balany qolyna alyp, asyrap otyrǵany jurtqa unap qalǵan. Fedor Pavlovıch keıinnen tastandy balaǵa famılıa da tapty: sheshesiniń Lızaveta Smerdáshaıa, ıakı Sasyq Lızaveta degen jalǵan aty boıynsha ony Smerdákov dep atady. Mine, osy Smerdákov keıinnen Fedor Pavlovıchtiń ekinshi malaıy bolǵan da, biz baıandap otyrǵan hıkaıanyń bas kezinde ol ólmeli kempir-shal Grıgorıı men Marfanyń qasynda, aýladaǵy kishkentaı úıde turatyn. Aspaz bop júretin. Ol jóninde arnaıy toqtalyp, birdeńe deý kerek-aq edi, alaıda, men sondaı qarapaıym malaıǵa bola oqyrmannyń nazaryn bólýge tipti uıalyp otyrmyn, sondyqtan oqıǵanyń odan ary órbýine qaraı Smerdákov jaıynda aıtpaǵymyzdyń birdeme ǵyp reti kele jatar degen úmitpen endi ózimniń áńgimeme kiriseıin.

İİİ

ALBYRT JÚREKTİŃ SHYN SYRY. ÓLEŃMEN

Ákesin monastyrdan attanarynda, arbanyń ústinen aıqaılaǵan jarlyǵyn estigennen keıin Alesha biraz ýaqyt túkke túsinbeı ańyrap turyp qalǵan. Biraq, ol múlde máńgirip qalmaǵan edi, olaı bolǵan joq-ty. Munyń kerisinshe, qanshama abyrjyǵanmen, ol dereý ıgýmenniń as úıine baryp, joǵarǵy bólmede taǵy neni búldirgenin surap bilip aldy. Alaıda, sonan soń, ol shaharǵa jetkenshe kókeıden ketpegen saýaldyń jaýabyn birdeme ǵyp tabarmyn degen úmitpen jolǵa shyqty. Aldyn ala aıtaıyn: ákesiniń "jastyǵyń men tósegińdi alyp" úıge qaıtatyn bol degen jarlyǵynan ol tıtteı de qoryqqan joq-ty. Úıge qaıt dep aıqaılap ádeıi qoqılanǵan jarlyqtyń "qyzyp ketkendikten", bylaısha aıtqanda, tipti ásireshildikten berilgenin ol óte jaqsy túsingen; jýyrda osy shahardaǵy bir meshan týǵan kúnine arnalǵan keshte araqqa sileıip alyp, meımandardyń kózinshe ózine taǵy da araq ishkizbegenine bulqan-talqan bop, úıindegi ydys-aıaqty syndyra bastaıdy, óziniń jáne áıeliniń kıimin jyrtady, úıdegi jıhazdardy qıratady, terezeniń áınegin byt-shyt qylady, jáne de osynyń bári báz-baıaǵy bir ásireshildikten isteledi; onyń ákesi, mine, sol meshannyń kebin kıgen. Mas bolǵan meshannyń erteńine, basy aıyqqan soń, ózi syndyrǵan sháshkeler men tárelkelerge, árıne, ishi ýdaı ashıdy. Shal da erteń muny monastyrǵa qaıtaratynyn, tipti búgin de bosatýy múmkin ekenin Alesha bilgen. Ákesi basqa bireýdi renjitse de, muny renjite qoımaıtynyna ol kámil sengen. Alesha bul dúnıede ony eshkim esh ýaqytta renjite qoımaıtynyna, renjitkisi kelmeıtini bylaı tursyn, ony tipti renjite almaıtynyna senimdi edi. Bul oǵan kóp sóz qylýdy tilemeıtin, basy ashyq aqıqat sekildi kóringen, sóıtip ol bul jaıynda eshbir ýaıymsyz ilgeri júre bergen.

Biraq dál osy sátte onyń kókireginde qandaı ekenin ózi de aıta almaıtyndyqtan onan beter janǵa baǵatyn múlde basqa tektes, ekinshi bir qorqynysh oıanǵan, bul bir áıelden, atap aıtqanda, baǵana Holakova hanymnan berip jibergen bir japyraq qaǵazynda muny birdeńege kereksiń, qaıtseń de kelip ket dep qolqalaǵan Katerına Rvanovnadan seskený edi. Onyń bul talaby jáne oǵan qalaı da barý qajettigi Aleshanyń júreginde kenetten bir túrli qatty qınalǵan sezim týǵyzyp, tańerteńnen beri, odan sońǵy kıkiljińder men monastyrdaǵy, odan keıin ıgýmendikindegi hıkaıalarǵa, taǵy basqalaryna qaramastan, ýaqyt ótken saıyn órship, janyna bata bergen. Qoryqqanda ol Katerına Ivanovna buǵan ne deıtinin jáne óziniń oǵan ne dep jaýap beretinin bilmegendiginen qoryqpaǵan. Jáne odan áıel dep te qaýiptengen joq-ty: áıel zatyn ol, árıne, az biletin, biraq, qalaı degenmen de ómir boıy, sábı kezinen monastyrǵa ketkenshe, tek solardyń arasynda ómir keshti ǵoı. Ol dál osy áıelden, naq Katerına Ivanovnadan ǵana qoryqqan. Ol odan alǵash kórgende-aq seskenip qalǵan edi. Al ony kórse bir me, álde eki me, tipti, bálkim, úsh pe kórýi múmkin, bir joly áldeqalaı birer sóz til qatysqan da bolýǵa tıis. Sulý, tákappar, óktem qyzdyń beınesi este qalǵan. Biraq ony qınaıtyn qyzdyń sulýlyǵy emes, basqa birdeńe-di. Naq osy bir túsiniksiz qorqynysh Aleshany odan beter úreılendire túsken Qyzdyń asa izgilikti bir maqsatqa berilgenin ol bilegin; ol qyz óziniń aldynda kinály bolyp qalǵan Dmıtrııdi qutqarmaq jáne de muny tek aq peıildiliginen istemek. Endi mine sol bıkeshtiń úıine jaqyndaǵan saıyn, osynaý ǵajap, aq peıildi sezimniń ádilettiligin óziniń tolyq túsinetindigine qaramastan, onyń jon arqasy muzdaı bergen edi.

Alesha Katerına Ivanovnamen óte jaqyn júrgen aǵasy Ivan Fedorovıchti ol úıden kezdestire qoımaspyn dep oılaǵan: aǵasy qazir ákesiniń úıinde bolýǵa tıis. Al Dmıtrııdi kezdestirýdiń múlde reti joq, munyń sebebin ol kúni buryn sezgen. Sonymen, ekeýi ońasha otyryp áńgimelesetin shyǵar. Alaıda, onyń osy qıamet-qaıym suhbatqa deıin aǵasymen júzdesý úshin oǵan soǵa ketýi kerek sekildi. Onymen hatty kórsetpesten pikirleser edi. Alaıda, Dmıtrıı alysta turatyn jáne qazir úıinde bolmaýy da múmkin. Ol bir mınýttaı toqtap turdy da, aqyry, bir sheshimge keldi. Ol ádettegisinshe, tez shoqynǵasyn, áldenege jymıyp kúldi de, sonshalyqty úreıin alǵan hanymnyń úıine qaraı taısalmaı júrdi.

Alesha onyń úıin biletin. Eger ol áýeli úlken kóshege shyǵyp, sosyn alańmen taǵy bir jerlerden ótip barsa, onda tym uzaq júrer edi. Bizdiń kishigirim shaharymyz óte bytyrańqy bolatyn, sol sebepti keıde baratyn jeriń múlde qashyqtap ketedi. Onyń ústine úıde ákesi kútip otyr, ol jarlyǵyn áli umytpaýy da múmkin, endeshe renjip qalýy yqtımal, sol sebepti anda da, munda da úlgirý úshin asyǵý kerek. Osyndaı oılardan keıin Alesha úı-úıdiń art jaǵymen, tóteleı tartýǵa uıǵardy, mundaı jerlerdi ol bes saýsaǵyndaı jaqsy biletin. Bul úshin dýaldardy boılaı syrt jaqpen júrý, keıde tipti bóten sharbaqtardan qarǵyp túsip, ony kez kelgeni tanı ketetin jáne bári amandasyp júretin úılerdiń aýlalaryn oraǵytyp ótý kerek edi. Bulaı júrgende ol Úlken kóshege shyǵatyn joldy eki ese qysqarta alatyn. Bir jerde oǵan ákesiniń úıine óte jaqyn tustan, atap aıtqanda, ózderiniń baǵymen japsarlas, tórt terezeli qısaıǵan kishkentaı eski úıdiń baǵy jaǵynan ótýge týra keldi. Bul úıdiń ıesi shahardaǵy bir aıaǵy joq meshan kempir ekenin, ol qyzymen birge turatynyn Alesha biletin. Jýyrda ǵana astanada bir generaldyń úıinde áleńkedeı jalanǵan qyzmetshi bop júrgen qyz sheshesi naýqas bolǵasyn osydan bir jyl buryn qaıtyp kelip, ádemi kóılek kıip sándenip júretin. Alaıda, kempir men qyz jaman jutap qalǵan edi, sóıtip olar kórshi haqy boıynsha Fedor Pavlovıchtiń as úıinen kúnde kelip sorpa-sýyn, nan alyp turatyn. Marfa Ignatevna qabaq shytpaı quıyp beretin. Áıtse de, kempirdiń qyzy bóten úıden sorpa-sýyn alyp júrse de, birde-bir kóılegin satpaǵan, bir kóıleginiń etegi tipti taýystyń quıryǵyndaı edi desedi.

Sońǵy jaıtty Alesha, árıne, shahardaǵy oqıǵany bárin biletin dosy Rakıtınnen kezdeısoq estigen, sodan keıin, álbette, tez umytqan da. Biraq, ol kórshi kempirdiń baǵyna jaqyndaǵanda sol qyzdyń etegi shubatylǵan kóılegi kenet esine túsken soń, tómen qarap oıǵa batyp kele jatqan basyn tez kóterip alyp edi... kútpegen jerden bir kezdesýge tap boldy.

Kórshi baqtyń ishinde, birdeńeniń ústine shyǵyp alyp, keýdesin sharbaqtan joǵary buǵyndyra aǵasy Dmıtrıı Fedorovıch tur eken, aıqaılamaq túgil, bireý-mireý estip qalmasyn dep dybys shyǵarýǵa qoryqqan kisishe, qolyn olaı-bulaı sermep oǵan birdeńeni ymdaıdy, mynda kel dep shaqyrady. Alesha sharbaqqa qaraı tez júgirip bardy.

— Óziń kórgeniń qandaı jaqsy boldy, áıtpese aıqaılap jibere jazdap tur edim, — dep tez sybyrlady qýanyp ketken Dmıtrıı Fedorovıch. — Ber jaqqa tús! Tez! Ah, kelgeniń ońdy boldy ǵoı. Jańa ǵana seni oılap edim...

Sharbaqtan qalaı qarǵyp túserin bilmegeni bolmasa, Aleshanyń ózi de qýanǵan. Biraq "Mıtá" álýetti qolymen ony shyntaǵynan demep jiberdi. Shubatylǵan etegin jınap alǵan Alesha shahardyń jalań aıaq balasynsha ishke bir-aq sekirdi.

— Al júr, kettik! — dep sybyrlady qýanyshty Mıtá.

— Qaıda baramyz? — Jan-jaǵyńa kóz salǵannan keıin ekeýinen basqa tiri pende kózge túspegen baqta turǵanyn sezgen Alesha da sybyrlap sóılegen. Baq kishkentaı edi, alaıda, qojaıynnyń baspanasyna deıin keminde elý qadamdaı bolyp qalar. —Munda eshkim joq qoı, sen nege sybyrlaısyń?

— Nege sybyrlaısyń deısiń be? Ah, qudaı atyp men nege sybyrlaıtyn bolǵamyn? — dep Dmıtrıı Fedorovıch kenet bar daýysymen aıqaılap jiberdi. — Mine, óziń kórip tursyń, shatasaıyn degende adam aıaq astynan shatasa beredi ǵoı. Men bul arada jasyrynyp turmyn, sondyqtan qupıalyq saqtaýym kerek. Keıin túsinem ǵoı, biraq qupıa sekildi kóringesin jasyryn sóıleıtin, aqymaq adamsha qaraptan-qarap sybyrlap sóılesetin bolyppyn. Kettik! Anaý jerge qaraı! Oǵan deıin únińdi shyǵarma. Seniń betińnen súıgim keldi ǵoı!

Dúnıedegi qasıettiniń dańqy artsyn,

Boıymdaǵy qasıettiń dańqy artsyn!..

Men muny jańa, sen kelerdiń aldynda, osynda otyryp qaıtalap aıttym.

Baqtyń kólemi bir desetına nemese odan sál kóbirek bolyp qalar; biraq alma aǵashy, úıeńki, jeke aǵashy, qaıyń tek aınala qorshaǵan sharbaqty boılaı ǵana otyrǵyzylǵan. Ortasy ashyq kógal, jazda odan birer shómele shóp alynatyn. Kóktem shyǵysymen kempir baǵyn azyn-aýlaq aqshaǵa jalǵa beretin. Tańqýraı, qarlyǵap, qaraqat ta bar-dy, bular da sharbaqqa jaqyn otyrǵyzylǵan; tegi, jýyrda ǵana egilgen bolý kerek, kók óskin júıekteri úıdiń tap irgesinde edi. Dmıtrıı Fedorovıch inisin baqtyń úıden alysyraq buryshyna apara jatqan. Qalyń jóke aǵashtary, qaraqat pen aıý badam, sháńgish pen sırenniń eski butalary arasynan ábden tozǵasyn qaraıyp, qısaıyp ketken jasyl kúnsaıanyń torkóz qańqasy sekildi birdeńe kórindi, biraq tóbesi jabyq eken, jaýyn-shashynnan panalaýǵa jaraıtyn sekildi. Onyń qashan salynǵanyn qudaı bilsin, ony osydan elý jyl buryn, mynaý úıdiń sol kezdegi qojasy, otstavkadaǵy podpolkovnık Aleksandr Karlovıch fon Shmıdt turǵyzypty-mys degen ańyz ǵana bar. Biraq, bári shirip bitken, edenniń buzylǵan taqtaılarynyń bári shaıqalyp turǵan, aǵashyn dym tartqan kúnsaıanyń ishinde tórt aıaǵyn jerge kómip ornatqan jasyl aǵash ústel tur, aınala dál sondaı jasyl taqtaı sáki jasalǵan, olar áli otyrýǵa jaraıtyn edi. Alesha áýeli aǵasynyń júzi jaınap sala bergenin baıqap edi, kúnsaıaǵa kirgen soń kishkentaı ústel ústinde jarty shólmek konák pen oımaqtaı rómke turǵanyn kórdi.

— Mynaý konák! — dedi qarqyldap kúlgen Mıtá. — Al sen ǵoı maǵan: "taǵy da ishkilikke salynǵan ba?" dep qaraısyń.

Tobyrǵa senbe ósek qýǵan, jeńiltek,

Kúmánińdi umytsańshy ózińniń...

Men ishkilikke salynǵanym joq, anaý Rakıtın dońyzdyń aıtatynyndaı, tek "dámin alyp" qana júrmin; ol áli statskıı sovetnık bolady, sonda da únemi "dámin alamyn"deıtin shyǵar. Otyrsańshy. Men bar ǵoı, Alesha, seni qushaqtap alyp, keýdeme shyńǵyrtyp jibergendeı ǵyp qatty qysqym keledi, óıtkeni bul dúnıede... shyndap... shyn máninde...(mıyńa salshy! mıyńa salshy!) tek jalǵyz seni ǵana jaqsy kóremin!

Ol sońǵy sózderin bir túrli shamyrqanyp aıtty.

— Jalǵyz seni, sosyn taǵy bir "aramzany" ǵana jaqsy kóremin; ol áıelge ǵashyq boldym da, aqyry, ózimniń túbime jettim. Biraq ǵashyq bolý súıý degen sóz emes. Jek kórip tursań da ǵashyq bolýyń múmkin. Bul esińde bolsyn! Endi kóńildenip sóıleımin! Mine, myna jerge, ústel basyna otyrshy, senen kóz almaı janyńda qyryn qarap otyryp áńgimelesemin. Sen úndemeı-aq qoı, al men sóıleı beremin, sóıleı beremin, óıtkeni aıtyp qalatyn kezim keldi. Áıtse de, bilesiń be, shynynda da aqyryn sóıleý kerek qoı deımin, óıtkeni munda... Munda kútpegen jerden bir tyńshy shyǵa kelýi múmkin. Bárin túsindiremin, aıttym ǵoı: áńgimeniń jalǵasy alda dep... Nelikten seni kórgim keldi, ilkide, osy bir kúnderi saǵan nege qushtar boldym deısiń ǵoı? (Meniń osy aradan oryn tepkenime bes kún boldy). Osy kúnderi, qazir de saǵan nege qushtar boldym deısiń? Óıtkeni tek saǵan ǵana bárin aıta alamyn, óıtkeni osylaı etýim kerek, óıtkeni maǵan sen kereksiń, óıtkeni erteń kókten qulaımyn, óıtkeni erteń ǵumyrym bitip, qaıta bastalady. Taýdyń basynan etektegi orǵa qaraı qulaǵandy bastan keshkeniń, nemese túsińde kórgeniń bar ma? Al men qazir solaı qulaǵanymdy túsimde kórip turǵan joqpyn. Men qoryqpaımyn, sen de qoryqpa. Iakı qorqamyn, biraq, osynyń ózi meniń janyma jaǵady. Iakı janyma jaqpaıdy, biraq qýantady... Jaraıdy, meıli, ne de bolsa da meıli. Rýhymyz kúshti bolsa da, álsiz bolsa da, tipti qatynnyń rýhyndaı bolsa da meıli! Tabıǵatty marapattaıyq: kórip tursyń ba, kúnniń nury qansha, aspan qandaı ashyq, japyraq bitken jap-jasyl, áli de jadyraǵan jazdyń ózi, tús aýyp saǵat tórtke ketti, aınala typ-tynysh! Qaıda bara jatyr eń?

— Ákemniń úıine bara jatqam, biraq áýeli Katerına Ivanovnaǵa kirip shyqpaqshy edim.

— Aldymen oǵan, sosyn ákeńe barmaqshy ekensiń ǵoı! Mássaǵan! Dóp kelgenińdi qara! Men seni ne úshin shaqyrdy, nege kórgim keldi deısiń, jan-dúnıemniń barlyq qyrtysyna deıin jazylyp, tipti múıizime deıin syrqyrap senimen kezdesýge nege qushtar boldy deısiń? Seni ákeme, sosyn Katerına Ivanovnaǵa baryp kel dep jumsaý úshin, sodan keıin ol áıelmen de, ákemmen de isti aqı-taqı bitirý úshin kúttim ǵoı men seni. Perishteni jumsaý kerek boldy. Basqa kisi de tabylatyn edi, biraq meniń sendeı perishteni jibergim keldi. Endi mine ol áıel men ákeme sen óziń bara jatyr ekensiń.

— Shyn meni jumsaǵyń keldi me? — dep surady Alesha oǵan jany ashyǵan pishinmen.

— Toqta, sen muny bilgensiń. Seniń bárin á degennen-aq uqqanyńdy kórip turmyn. Biraq úndeme, ázirshe eshteńe demeı-aq qoı. Maǵan aıanysh bildirip, jylaýdyń qajeti joq!

Dmıtrıı Fedorovıch túregelip, oıǵa batqan kúıi, saýsaǵyn mańdaıyna apardy:

— Ol seni ózi shaqyrdy ma, saǵan ózi hat jazyp pa edi, álde seni oǵan barýǵa májbúr etken basqa birdeńe boldy ma, áıtpese, sen oǵan barar ma ediń?

— Mine haty, — dep Alesha qaltasynan bir japyraq qaǵazdy aldy. Mıtá hatqa tez kóz júgirtip shyqty.

— Sóıtip, sen ǵoı úı-úıdiń art jaǵymen tarttyń! Seni osy jolǵa salǵan jasaǵan ıeme myń da bir rahmet! Áıtpese, sen ertektegi aljyǵan balyqshy shaldyń aýyna túsken altyn balyqsha maǵan tap bolar ma eń! Alesha, baýyrym endi tyńdaı ber. Endi senen eshteńeni búgip qala almaımyn. Áıteýir bireýge aqtarylýym kerek qoı. Kóktegi perishtege syrymdy aqtarǵamyn, endi jerdegi perishtege aqtaraıyn. Sen jerdegi perishtesiń. Sen meni tyńdap, tóreligin aıtyp, keshirersiń... Meniń tileıtinim de sol, áıteýir mártebeli bireý keshirim jasasa eken maǵan. Sózime qulaq salǵyn: eger jaratqannyń eki pendesi kenet jer betindegi tirlikten bezinip, ǵajaıyp álemine ushyp ketse nemese tym bolmasa ekeýiniń bireýi ketse, sóıtip ol ǵaıyp bolarynda nemese ólerinde ekinshisine kelip: maǵan tek jan tásilim ústinde bolmasa, basqa esh ýaqytta tiri pendege sen sóıte qoıshy dep aıtylmaıtyn birdeńeni isteńizshi dep qolqalasa, — onda birinshisi bul ótinishti neǵyp oryndamas eken... eger shyn dos, baýyr bolsa?

— Men oryndaımyn, biraq, ne bop qalǵanyn tez aıt, — dedi Alesha.

— Tezirek pe... hm. Saspa, Alesha: sen asyǵyp, abyrjyp tursyń. Endi asyǵýdyń qajeti joq. Endi álem jańa kóshege aýysty. Eh, Alesha, seniń qýanyshty sezbeýiń qandaı ókinishti! Áıtse de, saǵan muny nesine aıtyp turmyn? Sezbegen kisi sendeı bola ma eken!

Adam bolsań — izgi bol!

Saǵan osylaı degen aqymaq basym-aı. Bul kimniń óleńi edi?

Alesha sál kidirgendi jón kórdi. Ol óziniń tyndyratyn isi endi, shynynda da, tek osy arada bolýy múmkin ekenin túsingen edi.

Ústelge qolyn shyntaqtap qoıǵan Mıtá alaqanymen jaǵyn taıanyp, azǵana oılanyp qaldy. Ekeýinde de ún joq.

— Lesha, — dedi Mıtá, — bul qylyǵyma kúlmeıtin jalǵyz sen ǵana! Men júrek jardy syrymdy...Shıllerdiń qýanysh gımninen...bastyǵym keledi. An die frcude!¹ Biraq, men an die freude degennen basqa, nemisshe túk bilmeıtin ǵoı. Meni mastyqtan myljyńdap otyr dep oılama. Mas emespin. Konáktiń aty konák, biraq, eki shólmeksiz men mas bola qoımaımyn, —

Sılen ǵoı narttaı eki beti,

Súringen kók esektiń ústindegi,

— al men shólmektiń tórtten birin de ishken joqpyn jáne Sılen de emespin. Biraq, Sılen bolmasam da, men kúshtimin, óıtkeni ǵumyr baqılyq bir sheshimge keldim. Sen meniń sózdiń maǵynasyn buryp sóılegenimdi keshir, sen búgin maǵan ol túgil, basqa kóp nárseni keshirýge tıistisiń. Ezbelep otyryp alar dep qoryqpa, men is jaıynda aıtyp otyrmyn jáne lezde toq eterine kóshemin. Orynsyz qınap jatpaımyn. Toqtashy, qalaı edi...

Ol basyn kóterip, oılanyp otyrdy da, kenetten bastap ketti:

Jalmaýyz, taǵy, qubyjyq,

Jartasta júrgen tyǵylyp.

Jan-jaǵyn jalmaı keledi

Ápshisin jerdiń qýyryp.

Qolǵa alyp sadaq, naızasyn.

Asyrmaq ańshy aılasyn...

Beıshara boldy beıbaqtar

Jaǵaǵa shyǵyp qalǵasyn.

Olımptiń quzar basynan,

Serera ana asyl jan

Prezerpındi izdep keledi,

Qulazyp jatyr jasyl mań.

Úıi joq onda, syıy joq,

Qudiret ana kúıi joq,

Ǵıbadatqa eshkimniń

Tabylar búgin túri joq.

Mundaǵy toıdyń syıynda

Jemis joq tarar yrymǵa

Qandy qurban qaldyǵy

Túteıdi uqsap shylymǵa

Tabylmaı eshbir seneri,

Serera muńǵa enedi.

Jan-jaǵyn túgel qaptaǵan

Beıshara jandy kóredi.

Sonan soń, Mıtá eńirep qoıa beredi. Ol Aleshany qolynan ustaı aldy.

— Dostym-aý, men qor boldym ǵoı, qor bop óttim ǵoı bul dúnıeden. Jer basyp júrgen pende sumdyq kóp japa shegedi eken, onyń kórer kóresini basynan asady eken! Meni konákty sýdaı simirip, buzyqtyqtan ózge dym bilmeıtin ofıser shenindegi naısap shyǵar dep oılap qalma. Men, baýyrym, tek osyny ǵana, qorlyqtaǵy adam týraly ǵana oılaımyn, tek bul aıtqanym shyndyq bolǵaı. Endi ótirik aıtýdan, ózimdi marapattaýdan qudaı saqtasyn meni kisi jaıynda oılaı beretinim — men ózim dál sondaı adammyn ǵoı.

Jan dúnıesin tazartyp,

Kótersin deseń eńsesin,

Jer-anaǵa naz artyp,

Dostyqqa shaqyr pendesin.

Biraq másele mynada ǵoı: men jermen qalaı máńgi-baqı odaqtaspaqpyn? Men topyraqty táýep etken jan emespin, jerdiń tósine de túren túsirgen emen; sonda meniń mujyq nemese baqtashy bolýym kerek pe? Áıteýir kele jatyrmyn, biraq sasyq nájiske qulap masqara bolǵanymdy, nemese shuǵylaly sáýle men qýanyshqa bólengenimdi bilmeımin. Qyrsyq mine qaıda jatyr, óıtkeni bul jalǵanda bári jumbaq emes pe! Buzyqtyqtyń tipti eń masqarasyna belsheden batqan sátterimde (maǵan jazǵany tek qana osy ǵoı deımin) men ámanda Serera týraly, adam týraly osy óleńdi jatqa aıtamyn. Bul óleń meni túzedi deımisiń? Esh ýaqytta túzegen emes! Óıtkeni men Karamazovpyn ǵoı. Óıtkeni men, eger qurdymǵa qaraı qulaıdy ekem, onda tek basymmen, omaqasa qulaımyn da, naq osylaı aıaǵym aspannan kelip qulaǵanyma tipti rıza bolyp, keremet istedim ǵoı dep masaıraımyn. Mine, dál osy masqara sátte kenet osy gımndi bastaımyn. Meıli qarǵys atsyn, meıli aramza, naısap bolaıyn, biraq men sonda da jasaǵan ıemniń shalǵaıynan táýep etýden jazbaımyn; meıli saıtan azǵyryp, sonyń sońynan ereıin, biraq men, jabbar ıem, báribir seniń perzentińmin, seni súıemin, sóıtip buǵan shattanamyn, al shattyqsyz dúnıe joq jáne bolmaq ta emes.

Táńiriniń bergen tirligin,

Qosýmen jyrǵa qýana.

Bir qýat boıda dúrligip

Tirshilik nuryn quıa ma!

Shýaqqa nurly talpynyp,

Kók shalǵyn jatyr tebindep,

Demikti dúnıe alqynyp,

Mezgilge syımaı jelindep.

Álemge tosyp ýyzyn,

Tabıǵat-ana emirendi,

Jutqandaı samal qymyzyn,

Adamzat tolqyp tebirendi.

Óńmeńdep dosyń orteke,

Sólińdi soryp semirer

Tas keneshe jabysyp...

Perishte barar qudaıǵa.

Áıtse de, eleńdetkenim jeter! Meniń kózimnen jas ketti, sondyqtan sen meniń jylaǵanyma qarsylyq etpe. Bul jurt kúletin aqymaqtyq-aq bolsyn, biraq sen oǵan kúlmeısiń. Áne seniń de janaryńnan ot jyltyrady. Endi óleńdi doǵaralyq. Men saǵan endi maqluqattar týraly, táńirim lázzatqumar etip jaratqandar jaıynda aıtaıyn:

Tas keneshe jabysyp!

Baýyrym, dál sol maqluqatyń myna men jáne osynyń bári men jaıynda arnaıy aıtylǵan. Jáne de bizdiń Karamazovtar áýletiniń bári osyndaımyz, perishte sanalatyn seniń kókiregińe de sondaı bir maqluqat uıalaǵan, ol seniń de qanyńdy qyzdyrady áli. Bul áste jaı qyzý emes, ol lázzatqumarlyqtyń qyzýy. Sulýlyq—bul qorqynyshty, sumdyq nárse! Qorqynyshty bolatyny — ony anyqtaýdyń qıyndyǵynan, al anyqtaýdyń qıyndyǵy — táńirim bárin jumbaq qyp qoıǵan ǵoı. Osy tusta jaǵalaýlar toǵysady da, qaıshylyqtardyń bári birge tirshilik etedi. Men, baýyrym, óte bilimsizbin, biraq osy jaıynda óte kóp oılandym. Qupıa sumdyq kóp qoı! Jer basyp júrgen adamdy jumbaqtyń tym kóptigi ezedi.

Bilgenińshe sheshimin tap ta, boıyńa sý juqtyrma. Sulýlyq! Men keıbir, tipti júregi asyl, aqyly shalqar adamnyń da áýeli Qudaı-ananyń muratynan bastap, sosyn naǵyz buzyqtyqty murat tutýmen aıaqtaǵanyna tóze almaımyn. Al eger kisi naǵyz buzyqtyqty jan dúnıesimen murat tuta turyp, Qudaı-ananyń muratyn da mansuqtamasa, sóıtip budan onyń júregi kúıip-jansa, beınebir beıkúná jastyq shaǵyndaǵydaı shynymen kúıip-jansa, bul odan da jaman qorqynyshty. Joq, adam dalıyp ketken, tym dalıyp ketken, men ony tarylta túser edim. Bilesiń be, bul ne bolǵany sonda! Aqyl-parasatyńa masqaralyq bop kóringen nárseni júregiń bastan-aıaq sulýlyq dep qabyldaıdy. Buzyqtyq sulýlyq belgisi bolǵany ma? Ilansań, qısapsyz kóp adamdar úshin bul dál solaı, — bul qupıany sen bilýshi me ediń, álde bilmeısiń be? Eń jamany sol — sulýlyq qorqynyshty ǵana emes, sonymen birge qupıa nárse. Bul arada ibilis qudaımen aıqasqa túsedi, al shaıqas maıdany — adam júregi. Áıtse de, árkim óziniń shymbaıyna batqan nárseni aıtady ǵoı. Tyńdaı ber, naqty áńgimeniń kezegi endi keldi.

IV

ALBYRT JÚREKTİŃ SHYN SYRY. ANEKDOTTAR

Meniń onda jyn-oınaqpen júrgenim ras. Baǵana ákem meni áıelderdiń qoınyna barý úshin myńdaǵan aqshany shashty dedi ǵoı. Biraq bul aramzanyń jaı dalbasasy, men esh ýaqytta olaı etken emen, al birdeńe bolsa, "oǵan" shyndyǵynda eshqandaı aqsha ketken joq. Ádemi birdeńeni syılap, kúıdim-jandym dep arbap, qybyn taba bilsem, aqshanyń keregi ne. Búgin aıdaı arýmen bir tósekke jatsam, erteńine onyń ornyn kóshedegi bir jas qyz basady. Aqshany ýystap shashyp, mýzykalatyp, dýmandatyp, syǵan áıelderin bıletip, kerbez bıkeshtiń de, qarapaıym qyzdyń da kóńilin aýlaımyn. Qajet bolsa, aqsha da beremin óıtkeni alǵandy kim jek kóredi, sonan soń aıta ketý kerek, bergen aqshany yqylaspen alyp, rıza bolǵasyn alǵysyn da jaýdyryp jatady. Bıkeshter meni jaqsy kóretin, árıne, bári emes, biraq qatty unatqandary boldy; biraq men ámanda qaıdaǵy bir sholaq kóshelerdi, kózden tasalaý, jyqpyl-jyqpyl, qarańǵy qýystardy, alańnyń syrt jaǵyn unatýshy edim, — nebir hıkaıalar, nebir oqys oqıǵalar sol jaqtarda bolyp jatady, odan tipti aıaq astynan saf altyn da tabýyń múmkin. Baýyrym, men saǵan ádeıi tuspaldap jatyrmyn. Bizdiń shaharda kisi tonaıtyn ondaı qaǵaberis jerler bolǵan joq, al abyroıdy aıyratyn qaǵaberis bolǵan. Eger sen meniń ornymda bolsań, onda munyń ne ekenin túsiner ediń. Men buzyq joldyń qyzyǵyn da, masqara uıatyn da birdeı súıdim. Qunyqqandy jarattym: tas keneshe jabysatyn qansorǵysh bolmaǵanda, men kimmin? Aıttym ǵoı — Karamazovpyn dep! Birde kúlli shahar bop jeti úshtikpen seıil qurýǵa shyqtyq: qystygúni qarańǵyda shanamen kele jatyrmyz, kórshi úıdiń qyzy qasymda otyrǵan, men onyń qolyn áýeli qaıta-qaıta qysa berdim, sosyn eptep aýzynan súıýge ıkemdedim; súıkimdi, momyn, kóngish baıǵus bir sheneýniktiń qyzy edi. Qarańǵyda ol maǵan qarsylyq bildirgen joq, kóne ketti. Beıshara meni erteńine úıine baryp, oǵan sóz salatyn shyǵar dep oılady bilem (eń bastysy, meni úılenetin jigit dep baǵalaıtyn); al men odan keıin bes aı boıy onymen habarlaspaı kettim. Birde jurt bılep júrgende (bizde tek bıleý úshin ǵana jınalady ǵoı) zaldyń bir buryshynan onyń kózben taǵatsyzdana baǵyp turǵanyn kórgenimde, ishindegi ókinishti renishtiń oty janarynan alqyndap turǵanyn baıqaǵanym bar. Kózben ańdysqan bul oıyn mendeı áıel jandy maqluqatqa ánsheıin bir ermek qana edi. Bes aıdan keıin qyz bir sheneýiktiń eteginen ustap, basqa jaqqa ketip qaldy... kim biledi, meni áli de súıgendikten ókpe-nazy ishinde ketken shyǵar. Qazir olar baqytty turmys quryp jatyr. Bile bilseń, men osyny tiri janǵa aıtqan emen, qyzdy masqaralaǵan joqpyn. Men qara nıet, aramzamyn, biraq basqanyń namysyn saqtaımyn. Sen qyzaryp kettiń ǵoı, eki kóziń alaq-julaq etkeni nesi. Saǵan osy aıtqan pasyqtyǵym de jeter. Kókirekke ornap alǵan taskene ósip torsıa bastasa da, bul áli jaı ánsheıin birdeńe, Pol de Koktyń ısharasy ǵana, baýyrym, aıta bersem, meniń estelikterim tipti bir álbom bolar. Táńirim olarǵa, meniń súıkimdilerime, tek densaýlyq bersin. Men áıeldermen daý-damaısyz ajyrasyp kete barǵandy unatýshy edim. Eshqashan da syr ashqan emen, esh ýaqytta eshbir áıeldiń atyn atap masqara etken joqpyn. Alaıda, osy da jeter. Saǵan qol bulǵaǵanda osy sandyraqty aıtý úshin ǵana shaqyrdy deımisiń? Joq, men seni budan da qyzyq nárseni aıtýǵa shaqyrdym; biraq, senen nelikten uıalmaıtynyma tańdanba, men buǵan qaıta qýanyshtymyn.

— Muny men qyzaryp ketkesin aıtyp tursyń ǵoı, — dedi kenetten Alesha. — Seniń sózderińe, seniń qylyqtaryńa bola qyzarǵan joqpyn, qaıta, men de dál ózińdeı ekenimdi sezingensin qyzardym.

— Sen be? Qoı, azdap bósip kettiń ǵoı deımin.

— Joq, bósken joqpyn, — dedi Alesha qyzbalanyp (Sirá, bul oı onyń basyna kópten beri kelgen).— Ekeýmiz de báz-baıaǵy bir baspaldaqta turmyz. Aıyrmashylyǵy — men tómengi basqyshtamyn, al sen joǵarysynda, shamasy, on úshinshi basqyshtasyń. Óz basym bul iske osylaı qaraımyn, biraq munyń bári bir-birine uqsas, birtektes nárse. Tómengi basqyshqa tabany tıgen adam joǵarǵy basqyshqa da shyqpaı qoımaıdy.

— Demek, múlde aıaq salmaý kerek pe?

— Múmkindik bolsa, salmaǵany jón.

— Al, saǵan she?

— Tegi, salýǵa bolmaıtyn shyǵar.

— Úndeme, Alesha, úndeme, jarqynym, júregim eljiregen soń qolyńnan súıgim kelgenin qarashy. Álgi Grýshenka, saıtan neme, adam tanıdy ǵoı, ol birde maǵan kezi kelgende seni jep qoıatynyn aıtqan edi. Qoıdym, qoıdym! Endi shybyn nájistegen jıirkenishti nárseden meniń basymdaǵy qasiretke kósheıik, ol da shybyn nájistegen, ıakı kil aramzalyqpen lastanǵan nárse. Áńgime mynada: bizdiń shal beıkúná bıkeshterdi qarmaqqa túsirý jóninde ótirik soqsa da, munyń ózi, shyndyǵynda, dál solaı ekeni ras, tek bir-aq ret bolǵan, onda da iske aspaǵan. Bolmaǵan isti meniń betime basqan shal muny qaıdan bilsin: men esh ýaqytta tiri pendege aıtqan emen, seniń aldyńda birinshi ret aýzymnan shyǵyp tur. Al Ivandy esepteme, ol bárin biledi. Ivan áldeqashan estip bilgen. Biraq, ol tis jaramaıdy.

— Ivan ba?

— Iá, solaı.

Alesha bar zeıin-zerdesimen tyńdady.

— Men sol baıyrǵy batalónnyı praporshıgi sanalsam da, báribir jasyryn baqylaýmen aıdaýda júrgen adam sekildi bolǵan edim. Al turǵan shaharymyz meni keremet jaqsy qarsy alǵan. Aqshany ońdy-soldy shashtym, jurt meniń baı ekenime sendi, ári-beriden soń buǵan tipti ózim de sengemin. Áıtse de, men olarǵa basqa bir jaǵynan da jaqtym ǵoı deımin. Bári tek bas ızese de, olarǵa unaǵan sekildi edim. Podpolkovnıgim egde kisi edi, aıaq astynan meni jek kórip ketti. Qıt etse ursatyndy shyǵardy. Yǵa qoıatyn men be, onyń ústine búkil shahar meniń jaǵymda bolǵasyn onshama ıyqtaı qoımas dep oıladym. Ózim de kinálymyn, oǵan tıisti qoshemet kórsetpeımin dep qyrsyǵatyn nem bar edi. Ór kókirektik qoı. Osynaý onsha jaman da emes, kóńil túskende kóldeı, qonaqjaı qyńyr shaldyń bir kezde eki áıeli bolypty, biraq ekeýi de ólgen. Báıbishesi qarapaıym bireýdiń qyzy bolsa kerek, odan bir qyz qalypty, ol da sheshesi sıaqty qarapaıym. Men kelgende jıyrmanyń tórteýindegi kári qyz marqum sheshesiniń apasy ekeýi ákesimen birge turady eken. Ápkesi momyn qarapaıym bolsa, nemere sińlisi, podpolkovnıktiń úlken qyzy naǵyz ójet qarapaıymnyń ózi edi. Ony eske alǵanda iltıpatty sezimdi aıtpaı kete almaımyn: Baýyrym-aý, men áıel zatynda tap sol bıkeshtiń minezindeı ǵajap minezdi esh ýaqytta kórgen joqpyn, aty Agafá edi, bilgiń kelse, Agafá Ivanovna dep ataıtyn. Sonsoń ol, aıdaı arý bolmaǵanmen, kóriksiz de emes-ti, naǵyz orys talǵamyna saı suńǵaq boıly, tyǵyrshyqtaı, tolyqsha ǵana edi, bet-júzi jobalǵy bolsa da, kózi qandaı ǵajap. Eki adam sóz salsa da, kúıeýge shyqpaǵan, biraq shat kóńilden aırylmaǵan. Meniń ol qyzben jaqyndasýymda eshqandaı qýlyq-sumdyq joq, bári taza, bylaısha aıtqanda, dostyqpen tabystyq. Men áıel kóńilin kóbinese kúnáǵa batpaı, jyly lebizben-aq tabamyn ǵoı. Sypaıysı bermeı, nede bolsa ashyǵynan ket! — urǵashy degeniń sonda kúlip máz-máıram bolady. Áıeldiń kóbi, bul esińde bolsyn, ashyq sóıleskendi unatady, munyń ústine qyzben syrlasatyn bolǵandyqtan ózińniń de qóńiliń qosh otyrady. Jáne de ol qyzdy aq saýsaq deýge áste bolmaıtyn edi. Ákesiniń úıinde ápkesimen birge turatyn qyz ózge jurtpen teńesýge yntyqpaı, ózin birtúrli tómen ustaıtyn. Áıgili tiginshi qyzdy bári jaqsy kóretin, oǵan báriniń isi túsetin: ónerpaz bıkesh qyzmetin satpaıtyn jáne syılaǵan adamdaryna ǵana tigetin, qol aqysyn ózderi yrym jasasa ǵana alatyn. Al podpolkovnıkke kelsek, onyń jóni — múlde basqa! Biz turǵan jerde ol eń bedeldi kisilerdiń biri sanaldy. Ol shalqyǵan turmys quryp, shahar adamdaryna dastarqanyn keń jaıyp, arnaıy keshki qonaqasy berip, oıyn-saýyq quryp jatatyn. Men batalónǵa qyzmetke turǵannan keıin búkil shahar taıaýda astanadan podpolkovnıktiń ekinshi qyzy keledi eken, aıdaı arýdyń ózi, aqsúıekter oqıtyn bir ınstıtýtty endi ǵana bitirgen dep shýlasty. Ekinshi qyzy dep otyrǵanym — óziń biletin Ekaterına Ivanovna, ol podpolkovnıktiń toqal áıelinen týǵan. Marqum jýan tuqymnan bolsa kerek, biraq dardaı generaldyń qyzyna úılense de, podpolkovnıktiń qaltasyna eshteńe túspepti, muny men anyq bilemin. Demek myqtymen týystasqany bolmasa onyń qolyna syldyraǵan aqsha tımegen, al keleshekten qandaı úmit kútkenin kim bilsin. Alaıda, ınstıtýt bitirgen qyz kelgende (birjolata emes, tek aýnap-qýnap jatýǵa) búkil shahar beıne jaınap-jasaryp ketkendeı kóringen, áýeli joǵary mártebeli eki hanym, bireýi polkovnıktiń zaıyby, odan keıin sorpa betine shyǵar ózge áıelderdiń bári qyzdy qushaq jaıyp qarsy alyp, kezektesip qonaqqa shaqyryp, máre-sáre boldy, qyz arnaıy keshter men shahar syrtyndaǵy serýen-seıildiń kórki sanaldy, tipti qaısybir gývernant qyzdarǵa járdemdesemiz dep ǵajap sýretter de jasalyndy. Ún-túnsiz, burynǵysha saırandap júr edim, búkil shahar bop shý ete qalǵan bir oqys qylyqty dál sol kezde kórsetkenim. Bul batareıa komandıriniń úıinde bolǵan edi, baıqaımyn, kerbez qyz meni anadaıdan kózben sholatyn sekildi, biraq men oǵan jaqyndamadym: senimen tanysqym kelmeıdi degen syńaı tanyttym. Sonan soń, biraz ýaqyt ótkesin, taǵy da bir arnaıy keshte, qyzdyń janyna baryp til qatyp em, ol ernin shúıirip, áreń kóz aýdarǵan boldy, sosyn men de qıtyqtym: ishimnen toqtaı tur, bálem, esesin qańtaratyn kez keler! —dep túıdim. Onda men kóp rette sumdyq dóreki, topas bolatynmyn, muny ázim de sezetin edim. "Katenysa" oqýyn jańada bitirgen pák jandy qyz ǵana emes, oǵan qosa ór minez, tákappar jáne shynynda da izgilikti, eń bastysy — zeıindi, oqyǵan qyz eken, al mende aqyl da, bilim de joq.— meniń uqqanym osy boldy. Sen qalaı oılaısyń, men oǵan sóz salǵym keldi deımisiń? Áste olaı emes, mendeı syrbaz jigitti mensinbegeni úshin jaı qarymyn qaıtarǵym kelgen. Ázirshe taǵy da jyn-oınaqpen, birdeńe búldirýmen júre berdim. Aqyry, podpolkovnık meni úsh kún qamatyp qoıdy. Ákeme osy joly biraz aqsha jiberseń, ekeýmiz tolyq "esep aıyrysamyz" da, budan keıin senen eshteńe suramaımyn dep resmı túrde hat jazǵannan keıin, dál osy kezde odan alty myń som aqsha kele qalmasy bar ma. Onda men eshteńeni paıymdamaǵan edim; baýyrym, osynda kelgenshe, tipti eń sońǵy kúnderge deıin, bálkim, tipti búginge deıin de ákem ekeýmizdiń aramyzdaǵy aqsha daýynan túk túsinsem buıyrmasyn. Biraq sony qoıshy, keıin aıtarmyn. Al onda, alty myń qolyma tıgennen keıin bir dosymnyń jazǵan hatynan myna bir qyzyqty jaǵdaıdy, bastyqtardyń podpolkovnıkke qyryn qaraıtynyn, ol bir bylyq iske aralasqan dep kúmándanatynyn, qysqasy, dushpandary oǵan or qazyp jatqanyn bilip aldym. Sodan keıin shynynda da dıvızıa bastyǵy kelip, podpolkovnıktiń aıaǵyn bir etikke tyqty. Birazdan soń oǵan otstavkaǵa shyq delindi. Munyń bári qalaı istelingenin saǵan búge-shigesine deıin támamdap jatpaı-aq qoıaıyq biraq onyń dushpandary bolǵany ras, shaharda onyń ózine jáne búkil úı ishine burynǵy iltıpat sý sepkendeı basylyp, jurttyń bári odan kenet teris aınalyp ketti. Mine, dál osy kezde men alǵashqy oqys qylyǵymdy kórsettim: Agafá Ivanovnamen árqashan dostyq qarym-qatynasta bolatyn edim, bir joly kezdesip qalǵanda oǵan bylaı dedim: "Ákeńniń qolyndaǵy qazynanyń aqshasynan tórt myń bes júz somnyń jetpeıtinin siz bilesiz be?". — "Ne dep tantyp tursyz, buǵan sizdiń qalaı aýzyńyz barady? Jýyrda general kelgende, bári de túgel bolatyn..." — "Onda túgel bolsa, qazir túgel emes", Agafányń záresi ushty: "Qorqytpańyzshy, siz muny kimnen estidińiz?" — "Abyrjymańyz, meniń aýzym berik, men muny dabyrlap jatpaımyn, biraq sizge, bylaısha aıtqanda, "alda-jalda birdeńe bola qalsa" dep, bir nárseni kúnilgeri qulaq qaǵys etpekshi edim: ákeńnen tórt myń bes júzdi talap etkende, ol aqsha bolmaı shyqsa, ol sotqa tartylyp, qartaıǵan shaǵynda soldat sorlynyń taǵdyryna dýshar bolsyn demeseń, anaý oqymysty sińlińdi eshkimge sezdirmeı maǵan jiber, jýyrda aqsha alyp edim, tórt myń degen ne, ondaı qyzǵa, bálkim, bere salarmyn da, dabyra ǵyp abyroıyn da tókpespin". —"Ah, siz ózińiz baryp turǵan sumpaıy, ońbaǵan ekensiz ǵoı! (dál osylaı dedi). Netken kekshil, ońbaǵan ediń! Buǵan qalaı aýzyń barady!" — dedi. Ol yzaǵa býlyǵyp kete bardy, men sońynan qarap turyp: men syr shashpaımyn, jabýly qazan jabýly qalady dep aıqaıladym. Bul eki áıel, ıakı Agafá men ápkesi, saǵan aldyn ala aıtyp qoıaıyn, osy oqıǵada shyn perishte bop shyqty, olar sińlisi, tákappar Katány, janyndaı jaqsy kórip, onyń aldynda jaldamaly kúńinshe elpeń qaǵyp júretin... Biraq Agafá álgi oqıǵany, ıakı bolǵan áńgimeni sińlisine sol sátte jetkizgen eken. Bul maǵan keıin bes saýsaqtaı belgili bolǵan. Ol jasyrmapty, álbette, meniń tilegenim de osy edi.

Batalóndy qabyldaýǵa oıda joqta jańa maıor keledi. Ol qabyldap alady. Murttaı ushqan kári podpolkovnıktiń qımyldaýǵa shamasy kelmeıdi; ol qazynanyń aqshasyn tapsyrmaı, eki táýlik boıy úıinde jatady. Kravchenko degen dárigerimiz keıinnen ol shynynda da aýyryp jatqan edi dep sendirgen. Biraq, men myna bir qupıany búge-shigesine deıin tipti áldeqashannan biletin edim: bastyqtar kelip teksergennen keıin qoldaǵy aqsha ýaqytsha joq bop ketetin, bul tórt jyldan bergi jaǵdaı-dy. Podpolkovnık aqshany óziniń senimdi adamy, bizdegi bir kári boıdaq kópes, altyn kózildirikti, qaýǵa saqal Trıfonovqa qaryzǵa bere turady eken. Ol jármeńkege baryp, álgi aqshaǵa saýda-sattyǵyn jasap ústeme paıdasyn jambasqa basqan soń, podpolkovnıkke qaryzyn tolyq qaıtaryp, oǵan qosa bazarlyǵyn da, bazarlyqqa qosa paıdadan tıisti sybaǵasyn da beredi eken. Biraq, bul joly (onda men osynyń bárin Trıfonovtyń murageri, jas óskin ynjyq ulynan áldeqalaı estigen edim; ondaı buzyq bala bul dúnıede bola qoıar me eken) Trıfonov jármeńkeden qaıtqan soń bir tıyn da qaıtarmaıdy. Podpolkovnık júgirip onyń úıine barady. Kópes oǵan: "Men sizden esh ýaqytta qaryzǵa aqsha alǵan joqpyn jáne alýym da múmkin emes qoı", — deıdi. Sasqan podpolkovnık basyn súlgimen orap alyp úıinen shyqpaıdy, úı ishindegiler úsh kún boıy onyń basyna muz qoıyp áýrege túsedi; sosyn buıryq kitabyn alyp shabarman jetip keledi. Onda: "Qazynanyń aqshasy búgin, dereý, eki saǵat ishinde tapsyrylsyn" — delinedi. Shal qol qoıady, — kitaptaǵy onyń qolyn men keıin kórdim, — sosyn túregelip, mýndırimdi kıemin deıdi de, óziniń jatyn bólmesine baryp, ańshynyń qos aýyz myltyǵyn oqtap alǵan soń, oń aıaǵynyń etigin sheship, myltyqtyń aýzyn keýdesine taqap qoıady da bashpaıymen shúrippeni basyp qalýǵa yńǵaılaıdy. Meniń sózimnen keıin bir jamandyqqa ushyraımyz ba dep seziktenip júrgen Agafá de berisinde jetip úlgeredi: ol bólmege jasyrynyp kirgen soń ákesin art jaǵynan kelip qapsyra qushaqtaı alǵanda, myltyq áıteýir tóbege atylady; eshkimdi jaraqattamaıdy; sosyn basqalary da júgirip kelip, shaldy eki qolynan ustap turyp myltyqty tartyp alady... Oqıǵanyń barlyq búge-shigesin men, árıne, keıinnen estidim. Ol kúni men úıde edim, ymyrt túsken-di, bir jaqqa baraıyn dep kıinip, taranyp, qol oramalyma átir seýip, endi fýrajkamdy ala bergende, bireý kenet esik ashty, qarasam — aldymda, páterimde, Katerına Ivanovna tur.

Tańǵalarlyq jaǵdaı bola beredi ǵoı: onyń maǵan kele jatqanyn kóshede tiri jan baıqamapty, sol sebepten shaharda bul oqıǵany eshkim sezgen joq. Al men sheneýnik kúıeýleri áldeqashan ólgen eki kári kempirdiń úıinde páterde turatyn edim, kirimdi jýyp, tamaǵymdy pisirip beretin de solar-dy, kisi syılaıtyn mosqal áıelder aıtqanymdy eki etpeıtin, tiri pendege tis jarmaısyńdar dep eskertip edim, ekeýi de tilsiz qara tas boldy da qaldy. Men, árıne, bárin lezde túsindim. Katerına Ivanovna úıge kirgen soń maǵan týra qarady, qońyr kózderinde nendeı bir batyldyq, tipti ójettik te bar sekildi, biraq erinderinen, eki ezýinen ishteı qaımyqqandyq seziletinin kórip turmyn.

— Apaıym aıtyp edi, eger men sizge... ózim kelsem... siz maǵan tórt myń bes júz som aqsha beredi dep. Mine kelip turmyn... jáne beresiz be!.. — Qyz shydamady bilem, alqynyp, záresi ushyp, úni úzilip, erinderi dirildep, eki ezýi jıyrylyp ketti. — Alesha, sen tyńdap otyrsyń ba, álde qalǵyp kettiń be?

— Mıtá, seniń shyndyqty búkpesiz aıtatynyńdy bilemin ǵoı, — dedi tolqyǵan Alesha.

— Meniń aıtaıyn degenim de sol eger shyndyqtyń aqtarylýyn tileseń, bylaı bolǵan, men tipti ózimdi de aıamastan aıtaıyn saǵan. Áýeli basyma karamazovtyq pasyq oı sap ete qaldy. Birde, baýyrym, meni búıi shaǵyp, eki juma denem kúıip-janyp dóńbekship jatqanym bar edi; mine, sol búıi endi meni dál júregimnen shaǵyp alǵandaı sezindim. Al búıiniń qalaı shaǵatynyn sen túsinemisiń? Men qyzǵa bastan-aıaq kóz júgirttim. Sen ózi kórip pe eń ony? Sulý-aq qoı. Biraq, onda onyń sulýlyǵy kórkinde emes-ti. Onyń dál sol sáttegi sulýlyǵy mynada bolatyn: ol asqan izgilikti edi de, men bir ońbaǵan jaýyz edim, ol aq peıildiligimen, ákesi úshin ózin qurbandyqqa shalýymen asqaq kórinse, men kádimgi qan sorǵysh taskene bop kórindim. Mine, sondaı qyzdy túgelimen, kúlli bolmys-bitimimen, janymen de, tánimen de men syqyldy qan sorǵysh sumyraıdan táýeldi etigi, aıaǵyma ákep jyqqasyn qaıtersiń. Sezilip tur. Men saǵan ashyǵyn aıtaıyn: osy oı, búıiniń oıy júregimdi bılep ketkeni sonsha, eger bir sátke shydamsyzdyqqa berilsem, tipti ar jaǵy ne bolaryn da bilmeımin. Eshqandaı arpalys bolmaıtyny anyq edi: naq tas keneshe qadalyp, zárli búıishe aıamaı shaǵý kerekteı sezindim... Tipti tynysym tarylyp ketti. Tyńdaı ber: onda meniń, álbette, erteńine qyzdyń úıine baryp, bylaısha aıtqanda, bolǵan istiń aıaǵyn qaıyrly etý úshin, demek, bul oqıǵany tiri jan bilmeıtindeı jáne bile almaıtyndaı etý úshin quda túsýim kerek bolar edi. Óıtkeni men qara nıet bolsam da, qıanatshyl emespin. Biraq, osy sátte bireý kenet artymnan kelip qulaǵyma: "Erteń oǵan quda túsýge barǵanyńda mundaı tákappar qyzdyń seni qarsy almaq túgil atshysyna aýladan qýyp shyq demesine kim kepil. Búkil shaharǵa jaısań, meıli jaıa ber, senen qoryqpaımyn dese qaıtesiń! — dep sybyrlaǵandaı boldy. Sosyn qyzǵa kózim túsip edi, túısigim durys eken: árıne, dál solaı bolady. Meni jelkemnen alyp qýyp shyǵady, bul bet álgistinen-aq sezilip tur. Qanym qaınap ketti, naǵyz ońbaǵandyq, dońyzdyq, kópeske ton bir soraqylyq kórsetkim de keldi: qyzdyń betine mysqyldaı qarap, tap osy arada, ázirshe aldymda turǵanda naǵyz kópestiń áýenimen birdeńeni aıtyp, esinen bir tandyrsam qaıtedi dep oıladym:

— Tórt myń tym kóp qoı! Men jaı qaljyńdap aıtqanmyn, o ne degenińiz? Bıkesh-aý, siz esepke shorqaq ekensiz ǵoı. Eki júzdi tipti eshbir oılanbastan, qınalmaı-aq tastaı salýym múmkin, al tórt myń som — bul, bıkeshim, nápsiniń jeligine shashatyn aqsha emes. Bekerge kelgensiz.

Baqsań, onda qyz úıden shyǵyp júre berer edi de, men, árıne, bárinen aırylar edim, biraq, onyń esesine bul ázázildik, kekshildik bop shyǵyp, qalǵanynyń barlyǵyna tatyr edi. Keıin sonda men nelikten sóıttim eken dep ókinip, ómir boıy barmaǵymdy shaınap óter edim! Ilansań, osyǵan deıin mundaı sátte men olardyń eshqaısysyna, tipti birde-bir áıelge eshqashan da tap bulaı óshigip qaramaǵan shyǵarmyn, — tipti kres ustap ant eteıin: onda men Katerınaǵa úsh sekýnd pa, álde bes sekýnd pa ólerdeı óshigip qarap turdym; ondaı óshigip qaraý men mahabbat otyna kúıýdiń arasy qyldaı emes pe! Sosyn terezege baryp, mańdaıymdy muzdaı sýyq áınekke tıgizip turǵanymda, onyń beıne qyzǵan temirdeı qaryǵany áli esimde. Abyrjyma, uzaq turǵam joq, jalt burylyp, ústelge bardym da, sýyrmadan kisiniń aty jazylmaǵan bes myń somdyq bes paıyzdyq bıletti aldym (ol fransýzsha sózdigimniń ishinde jatqan). Sodan keıin bıletti oǵan kórsetip, búktep, qolyna ustatqan soń, ózim baryp esikti ashtym da, keıin sheginip turyp, nanasyń ba joq pa, barynsha qurmet-qoshemet kórsete eńkeıip taǵzym ettim! Selk ete túsken qyz bir sekýndtaı qadala qaraǵanda beti appaq shúberekteı qýaryp ketti, sonan soń ol, taǵy da lám demesten, asyqpaı, jaılap qana, baıaý eńkeıip, tik aıaq qyzsha emes, mańdaıyn jerge jetkize kádimgi oryssha taǵzym etti! Sosyn, júgirip shyǵyp ketti. Sapym belimde edi, qynnan sýyryp alyp, tap sol arada ózimdi mert qylǵym keldi, nege óıtkenimdi qaıdan bileıin, munyń baryp turǵan aqymaqtyq ekeni anyq, árıne, degenmen qýanyshtan ǵoı deımin. Túsinseń, adam keıde qýanǵanymnan da ózin-ózi mert qylýy múmkin, alaıda, men ólgem joq, sapymdy ernime tıgizdim de, qaıtadan qynǵa saldym, — muny saǵan aıtpasam da bolatyn edi, biraq jaraıdy endi. Saǵan jantalas jaıttardy búge-shigesine deıin baıandaımyn dep tipti ózimdi maqtańqyrap kettim ǵoı deımin. Adam júreginiń ázázilderine amal bar ma, meıli solaı-aq bolsyn! Katerına Ivanovnanyń ekeýmizdiń aramyzda bolǵan barlyq "oqıǵa" mine osy. Endi bul týraly áýeli Ivan, sodan keıin sen ǵana bilesiń!

Dmıtrıı Fedorovıch túregelip, tolqyǵan kúıi bir attady, eki attady, sosyn qol oramalyn alyp, mańdaıynyń terin súrtti de, qaıta otyrdy, biraq, burynǵy ornyna emes, basqa jerge, qarsy qabyrǵa jaqtaǵy oryndyqqa baryp otyrdy, Aleshaǵa endi oǵan qarap otyrý úshin burylýǵa týra keldi.

V

ALBYRT JÚREKTİŃ SHYN SYRY. "TOŃQALAŃ ASÝ"

— Endi men bul istiń birinshi jartysyna qanyq boldym, — dedi Alesha.

— Birinshi jartysyn sen túsindiń: bul — drama, ol ana jaqta bolǵan. Al ekinshi jartysy — tragedıa, ol osynda bolmaq.

— Oqıǵanyń ekinshi jartysynan men osy kúnge eshteńe túsinbeımin — dedi Alesha.

— Al men she? Meni birdeńe túsinedi deımisiń?

— Toqta, Dmıtrıı, bul arada bir asa mándi sóz bar. Aıtshy: Sen oǵan úılenbekshi emessiń be, qazir de solaı ǵoı?

— Qazir emes, men ol qyzǵa sol oqıǵadan keıin úsh aıdan soń úılenýge nıettengenmin. Onda men ózime-ózim ekinshi kúni-aq, — bul shynynda da solaı bolǵan-dy, — osymen bári bitti, támamdaldy, úmit qalǵan joq dep aıtqanmyn. Qyzdyń úıine baryp, oǵan sóz salýǵa namystandym. Sodan keıin bizdiń shaharda bolǵan bir jarym aıdyń ishinde ol da óz tarapynan, tym bolmasa, bir aýyz sózben ózi jaıynda eshteńe habarlamady. Ras, tek bir ret qana: ol kelip ketkennen keıin, erteńine sol úıdiń kútýshi áıeli maǵan bir paket ákep berdi, biraq eshteńe degen joq. Syrtynda pálenshekeńe degen jazýy ǵana bar. Ashsam — bes myńdyq bıletten qaıtarǵan aqsha eken. Keregi tórt myń bes júz edi, bes myńdyq bıletti satqanda, eki júzden astam shyǵyn shekse kerek. Anyq esimde joq, shamasy, eki júz alpys somdaı qaıtardy ǵoı deımin, ózge dáneńe, ne bir japyraq qaǵaz, ne bir aýyz sóz joq. Pakettiń bir jerinde qaryndashpen salǵan tańba bar ma eken dep te aýdarystyryp qaradym — túk te joq! Ne isteıin, qalǵan aqsham bitkenshe saırandap júre berdim, munyń aqyry jańa maıordyń maǵan sógis jarıalaýymen tyndy. Al podpolkovnık qazynanyń aqshasyn túgel ornyna salyp jurttyń bárin tańǵaldyrdy, óıtkeni onyń qolynda aqshanyń baryna eshkim senbegen edi. Aqshany tapsyrǵan soń ol kenetten aýyryp qaldy, úsh aptadaı jatty ǵoı deımin, sosyn mıǵa shapqan dertten aınalasy bes kúnde dúnıe saldy. Otstavkaǵa shyǵyp úlgermegen edi, áskerı syı-qurmetpen jerlendi. Ákesin qoıǵannan keıin bes kún ótkesin Katerına Ivanovna apaıy men ápkesin alyp, Máskeýge ketip qaldy. Júreri aldynda, dál sol kúni (men olardy kórgen de, shyǵaryp salǵan da joqpyn) men odan kishkentaı ǵana paket aldym, kógildir ádemi qaǵazǵa qaryndashpen: "Kútińiz, sizge keıin hat jazamyn. K."— dep qana jazypty. Bar bolǵany osy.

Endi saǵan birer sózben túsindireıin. Moskvaǵa barǵannan keıin olardyń jaǵdaıy arab ertegisindeı qıýlasa ketip, tez jaqsarady. Katányń eń jaqyn týysy bop keletin álgi generalshanyń et jaqyn eki nemere sińlisi bar eken, bir jumanyń ishinde sol muragerleriniń ekeýi de qyzylshadan qaıtys bolady. Qasiret shekken kempir Katányń kelgenine joǵy tabylǵandaı, qudaı taǵalanyń elep-jelegenindeı qýanady da, ósıetin dereý sonyń atyna aýystyrady, sosyn ony keıinnen alasyń, al ázirshe enshiń retinde men saǵan seksen myń beremin dep, aqshany týra qolyna ustatady. Men ony keıin Máskeýde kórgem, adýyn áıel edi.

Sonda oıda joqta poshtamen tórt myń bes júz som aqsha alǵam; álbette, túkke túsinbedim, ań-tań bolyp ańyrdym da qaldym. Úsh kúnnen keıin ýáde bergen haty da keldi. Ol qazir de qolymda, eshqashan da janymnan tastamaımyn ólsem ózimmen ala ketem — qalaı, kórseteıin be? Oqyp shyǵýyń kerek: men seniń qalyńdyǵyńmyn, maǵan úılen depti, "sen meni súımeseń meıliń, men seni báribir jan-tánimen súıemin, tek maǵan úılenseńiz bolǵany. Aıaqqa oralǵy bolar dep eshbir qoryqpańyz, jazylyp tósek, búgilip jastyq bolýǵa ázirmin... Sizdi ǵumyr baqı súıýge barmyn, men sizdi ózińizden qorǵaǵym keledi..." — dep jazypty. Alesha, men tipti osy sózderdi ózimniń pasyqtyq sózderimmen, úırenshikti jeksuryn áýenimmen qaıtalap aıtyp berýge de laıyq emespin ǵoı; súıekke sińgen osy ádetten ómir boıy aryla almaı-aq órip baramyn! Bul hattan júregim osy kúnge deıin eljireıdi de turady, endi meniń basymdaǵy qasiretti túsinip kórshi qane, maǵan ońaı deımisiń? Men oǵan dereý hat jazdym (Máskeýge barýyma eshbir múmkindigim bolmady). Eńirep otyryp jazdym; tek bir nárseden kúni búginge uıalamyn: sen endi jasaýly, baı qalyńdyqsyń, al men bolsam topas, qyńyr qaıyrshymyn deppin ǵoı — aqshany sóz ǵyp nem bar edi! Olaı demeýim kerek edi, biraq ańdamaı jazǵamyn ǵoı. Sonsoń, Máskeýdegi Ivanǵa dereý hat jazyp, oǵan hal-qaderimshe bárin túsindirdim, alty bet hat edi, sóıtip Ivanǵa qyzǵa baryp jolyq dedim. Maǵan nege bulaı qaraısyń, nelikten tańdanasyń? Iá, Ivan oǵan ǵashyq bolyp qalǵan, qazir de ǵashyq, men muny bilemin, sendershe, aqsúıektershe men aqymaqtyq jasadym, biraq bizdiń bárimizdi bálkim, meniń naq osy aqymaqtyq isim qutqarar! Ýh! Onyń Ivandy qalaı ardaqtap, qurmet tutatynyn sen, nemene, kórmeı júrsiń be? Ekeýmizdi salystyryp kórgen soń, ol men sekildi jigitti, onyń ústine álgi oqıǵalardyń bárinen keıin qalaı ǵana súımek?

— Men onyń Ivandaı adamdy emes, sendeı adamdy súıetinine senemin.

— Ol meni súımeıdi, jaı ánsheıin óziniń izgiligine tánti bop júr, — degen sol ashýly sózder Dmıtrıı Fedorovıchtiń aýzynan ańdamaı shyǵyp ketti. Ol kúldi, biraq zamatta kózi alaq-julaq etip, júzi kúreńitip, judyryǵymen ústeldi qatty qoıyp qaldy.

— Ant etemin, Alesha, — ózine-ózi zyǵyrdany qaınap, ashý qysqan Dmıtrııdiń daýysy qatty shyǵyp ketti, — meıliń sen, meıliń senbe, qudaı bir, paıǵambar haq dep ant etemin, ilkide men Katányń asyl sezimine kúlsem de, onyń jan dúnıesinen meniń qulqym mıllıon márte tómendigin, onyń bul izgilik sezimi kóktegi perishteniń sezimindeı pák ekenin men bilemin! Meniń bar qasiretim de osyny kámil biletindigimde. Kisiniń sál taqpaqtap sóılegeninde ne tur? Men taqpaqtap turmyn ba? Men shynymdy aıtyp, aǵynan jarylyp turmyn ǵoı. Al Ivanǵa kelsek, sondaı parasatty bola tura, endi tabıǵattyń myń hıkmetine onyń endi qalaı qarǵys aıtyp qaraıtynyn da bilemin! Kimdi, neni artyq kórgeni sonda? Osynda kelgen soń da, jurttyń bári úılengeli júr dep, meni kóz almaı baǵyp otyrǵanda — eń jamany, qalyńdyǵynyń kóz aldynda! — óziniń dáýkestigin tizgindeı almaǵan jaýyzdy artyq kórgen. Sóıtip, men syqyldy azǵyndy artyq kóredi de, asyldan teris aınalady. Sonda ne úshin búıtedi? Bulaı etetin sebebi, meniń márttigime rıza bolǵandyqtan ol óziniń ómiri men taǵdyryn tárki etkisi keledi! Sandyraq bul! Men Ivanǵa bul maǵynada eshqashan da eshteńe degen emespin, álbette, ol maǵan esh ýaqytta bul jaıynda emeýrin de bildirgen joq, tıtteı tuspal da jasaǵan joq; biraq, bári taǵdyrdyń qolynda, laıyqty adam óz ornyn alady da, laıyqsyzy qaltarysqa — ózi unatatyn, óziniń janyna jaǵatyn las sholaq kóshesine qaraı yǵysady, sóıtip ol sonda, kóń-qoqys, ıis-qoqys arasynda óz erkimen jany jaı taýyp óledi. Men bósip kettim ǵoı deımin, sózimniń bári azyp-tozǵasyn táýekelge basyp jatqan sekildimin, biraq meniń aıtqanym bolmaı qalmaq emes. Men sholaq kósheniń boıynda sharbaq túbinde ólemin, al Katá Ivanǵa kúıeýge shyǵady.

— Baýyrym, toqtaı turshy, — qatty abyrjyǵan Alesha ony bólip jiberdi, — sen maǵan degenmen bir nárseni áli de túsindirgen joqsyń: sen úılenbekshi ediń ǵoı, sen onyń úıinde bolyp kelisip qoıǵan joqsyń ba? Eger qalyńdyǵyń qalamasa, qalaısha bezinesiń?

— Máskeýge kúıeý bop uryn barǵanymda sán-saltanatpen, resmı kelisilgen bolatyn, paıǵambardyń beınesi aldynda ekeýmizdi qudaı qosqan qosaq dep jarıalaǵan, bári de op-ońdy. Generalsha aq batasyn da bergen, sosyn, nanasyń ba, Katány tipti quttyqtaǵan da: tańdaýyń jaqsy eken deıdi, men onyń jan saraıyna sheıin kórip turmyn deıdi. Nanasyń ba, kempir Ivandy unatpady bilem, ony quttyqtamady. Máskeýde bolǵanymda men Katámen óte kóp syrlastym, ózimniń qandaı adam ekenimdi adal nıetpen, eshbir búkpesiz anyq sıpattaǵam. Bárin de qulaq qoıa tyńdaǵan:

Qylymsyp uıalyp,

Syzylyp ún qatqan...

Tákapparlyq sózder de aıtylǵan. Onda Katá meni túzelemin dep ant ishýge kóndirgen. Men oǵan ýáde bergem. Endi mine...

— Endi ne boldy?

— Búgin seni osy araǵa qol bulǵap shaqyryp alǵanda, — búgin qaı kún ekenin jadyńnan shyǵarma! — seni dál búgin Katerına Ivanovnaǵa jumsap...

— Sosyn, aıtsańyzshy?

— Endi oǵan esh ýaqytta barmaımyn degen sálemimdi jetkizýdi tapsyraıyn dep edim.

— Bul múlde múmkin emes sharýa ǵoı?

— Múmkin bolmaǵasyn da seni jumsap turmyn, áıtpese muny oǵan ózim qalaı aıtpaqpyn?

— Sonda sen qaıda barmaqsyń?

— Sholaq kóshege.

— Grýshenkamen qaıta tabyspaqshymysyń! — dedi kúıinip ketken Alesha qolyn sermep. — Rakıtınniń aıtqany shyndyq bolǵany ma? Al men seni oǵan jaı ánsheıin baratyn bolar, endi qoıǵan shyǵar dep júrsem.

— Kúıeý jigit bola týra onda qalaı baramyn? Anadaı qalyńdyǵym barda, dúıim jurttyń kózinshe bul múmkin be? Ar-namysym qaıda. Grýshenkaǵa barǵan kúni-aq, sol sátte men kúıeýlikten de, adaldyqtan da ada-kúde bolǵanmyn, muny túsinem ǵoı men. Nege osynsha tańyrqaı qaraısyń? Túsinesiń be, men áýeli ony bir sabaıynshy dep barǵan edim. Maǵan qoqan-loqqy jasap, endi eshteńe talap etpeýge kóndirý úshin ákemniń senimdi ókili, álgi shtab-kapıtannyń Grýshenkaǵa meniń vekselderimdi aparyp bergenin biletinmin, qazir de anyq bilemin. Meni qorqytqylary kelgen. Grýshenkany sabamaqshy bolǵanym osydan. Buryn da kózim túskeni bar-dy. Silekeı shubyrtatyndaı eshteńesi joq. Kópes shalyn da biletinmin, ol qazir tósek tartyp aýyryp jatyr, biraq birsypyra aqsha qaldyratyn shyǵar. Shaldyń aqshaǵa ábden qunyqqanyn, ol ońbaǵan qaqbastyń pálenbaı paıyz ósimimen qaryzǵa bergen kisiniń terisin sydyryp, baıyǵan ústine baıýǵa qushtarlyǵyn da biletin edim. Sabaımyn dep barǵan basym sol úıde qalyp qoıyppyn ǵoı. Qudaı tas tóbeden urdy, jylan arbaǵan kójekteı typyr ete almaı qaldym ǵoı men onda, endi bárin tárki etkenimdi, endi eshqashan da ózge eshteńe buıyrmaıtynyn bilemin. Ótti, ketti. Meniń halim mine osyndaı. Jaıshylyqta qaıyrshy bop júrýshi em, qas qylǵanda sol kúni qaltama kenetten úsh myń som túse qalmasy bar ma. Grýshenka ekeýmiz Mokrosǵa tartyp otyrdyq, bul osy aradan jıyrma bes shaqyrym jer, sosyn syǵandar men syǵan áıelderin taýyp aldyq, shampan sýdaı aqty, kez kelgen mujyqtar men qatyndardy, qyzdardy sileıte sýardym, aqshany shashtym-aı kep. Úsh kúnde sympıyp shyǵa keldim. Sonda men maqsatyma jetti deımisiń? Mańaılatqan da joq. Grýshenka beli buralǵan aq saıtan ǵoı, bul onyń baltyrynan da, tipti sol aıaǵynyń kishkentaı bashpaıynan da sezilip turatyn. Sol burań belge kezimdi satyp, tamaǵynan bir súıgennen basqa, dáneńe bolǵan joq — ant etemin! "Kerek bolsa, saǵan-aq tıeıin, sen qaıyrshysyń ǵoı. Meni urmaımyn-soqpaımyn, ne isteseń de erkiń, aldyńnan shyqpaımyn dep ýáde ber, sonda, bálkim, tıermin", — dep kúledi. Tipti qazir de kúledi.

Dmıtrıı Fedorovıch bir túrli shamyrqanǵandaı bop túregeldi, ol kenet mas kisige uqsap ketti. Eki kózi lezde qantalady.

— Sen shynymen-aq soǵan úılenbekpisiń?

— Maǵan tıemin dese, dereý úılenemin, al tımese, qaıtem; aýla sypyrýshy bolsam da, sol úıde júremin. Sen... sen... Alesha... — ol kenet inisiniń aldyna baryp, ony ıyǵynan qapsyra ustap qatty silkileı bastady, — sen, beıkúná balaqan, munyń bári jaı sandyraq, aqylǵa syımaıtyn dalbasa ekenin, óıtkeni bul arada bir qasiret baryn bilesiń be? Alekseı, meniń pasyq, qara nıet, azyp bitken kisi bolýym múmkin, biraq Dmıtrıı Karamazov esh ýaqytta ury, qaltaǵa túsetin, aýyz úıdegi usaq-túıekti jymqyra júretin sasyq ury bolmaıtynyna seniń kóziń jete me. Endeshe, bilip qoı, men endi ury bolamyn, qaltaǵa túsemin, aýyz úıdi ańdımyn! Grýshenkany sabaýǵa barardyń aldynda, dál sol kúni tańerteń Katerına Ivanovna meni shaqyryp alyp, gýbernıalyq shaharǵa baryp, poshtamen Máskeýdegi Agafá Ivanovnaǵa úsh myń som aqsha salyp jiberýdi tapsyrǵan, seni jumsap otyrǵanym — muny tiri jan sezbeýi kerek, eshkimge bildirmeı iste degen (onyń nege búıtkenin bilmeımin, álde naq solaı etý kerek boldy ma eken). Úsh myń qaltama túskesin Grýshenkanyń úıinen bir-aq shyǵyppyn ǵoı. Mokrosdaǵy saýyq-saıranǵa da sol aqshaǵa baryp qaıttym. Sodan keıin Katáǵa baryp keldim, aqshany saldym dedim de, poshtanyń qolhatyn kórsetpedim, ony keıin ákep beremin degen edim, sodan umytqan bop osy kúnge bergen joqpyn. Sen qalaı oılaısyń: sen ǵoı búgin oǵan barǵan soń: "Sizge sálem aıtyp edi" — deısiń, al ol senen: "Aqsha qaıda?" — dep suraıdy. Onda sen: "Ol áıeljandy ońbaǵan, ózin tizgindep ustaýdy bilmeıtin dáldir. Aqshańyzdy salyp jiberýdiń ornyna, jyn-oınaqqa jumsap qoıypty, óıtkeni ol nápsiniń quly emes pe" — dep aıta alar ma ediń. Sonan soń, buǵan qosa: "Biraq ol ury emes, úsh myń som aqshańyzdy berip jiberdi, mine alyńyz da Agafá Ivanovnaǵa endi ózińiz jiberińiz. Ol sizge duǵaı sálem aıtty" — dep aıtar ma ediń. Al eger kenetten taǵy da: "Aqshany ákeldiń be?" — dep surasa, sasyp qalmaısyń ba.

— Mıtá, sen baqytsyzsyń, solaı ǵoı! Biraq, óziń oılaǵandaı, tap sonshama kúızeletindeı emes shyǵar, — osynshama nege toryǵasyń nalı bermeseńshi!

— Sen, nemene, úsh myń som aqsha taba almasam, atylyp óler deımisiń? Gáp — meniń óıte almaıtynymda bolyp tur ǵoı. Keıinirek bolmasa, qazir bul qolymnan kelmeıdi. Men endi Grýshenkaǵa kettim... Quramaı qalsam amalym bar ma!

— Onda barǵan soń ne istemeksiń?

— Oǵan úılenemin, kúıeýi bolamyn, al ashynasy kelgende basqa bólmege baryp jatamyn. Dostarynyń shárkesiniń shań-tozańyn súrtemin, samaýyrdyń otyn úrleımin, onda-munda júgiretin qol balasy bolamyn.

— Katerına Ivanovna munyń bárin túsinedi, — dedi Alesha kenet kóterińki únmen, — seniń bes batpan qasiretińdi uqqannan keıin keshiredi. Ol óte aqyldy áıel, basyndaǵy qaıǵy-qasirettiń barlyq zilin ózi de kóredi.

— Joq, ol muny keshirmeıdi, — dedi Mıtá yrjıyp. — Baýyrym-aý, bul arada eshbir urǵashy keshire almaıtyn nárse bar ǵoı. Onan da qalaı etken jaqsy ekenin sen bilesiń be?

— Ne?

— Úsh myńdy qaıtarýym kerek.

— Ony qaıdan almaqsyń? Mende eki myń bar, Ivan bir myń berer, múmkin, sol úsh myńdy aparyp berersiń.

— Sen aıtqan úsh myń meniń qolyma qashan tımek? Sen áli kámeletke de jetken joqsyń, al maǵan aqsha tabylsa da, tabylmasa da, seniń oǵan dál búgin barǵanyń kerek, óıtkeni istiń tyǵyryqqa tirelgeni sondaı, men budan ary soza almaımyn. Erteń kesh bolady, múlde kesh bolady. Men seni qazir ákeme jumsamaqpyn.

— Ákeme deımisiń?

— Iá, aldymen ákeme baryp kelesiń. Odan úsh myń som aqsha suraısyń.

— Mıtá-ay, ol aqsha berýshi me edi.

— Bilem, árıne, bermeıdi. Alekseı, ómirden kúder úzý degeniń ne ekenin sen bilesiń be?

— Bilemin.

— Endeshe, tyńdaı ber: zań júzinde onyń maǵan eshqandaı bereshegi joq. Men aqshamnyń bárin aldym, bárin, muny ózim de bilemin. Biraq onyń ákelik paryzy qaıda, solaı ma, joq pa? Sheshemniń jıyrma segiz myńy qolyna tıgen soń, ony júz myńǵa jetkizip otyr ǵoı. Sol jıyrma segiz myńnan ol maǵan úsh myńyn, tek qana úsh myńyn bersin de, janymdy tamuqtyń otynan qutqarsyn, sonda onyń kóptegen kúnási de keshiriledi! Úsh myń som berse, saǵan ant eteıin, osymen is bitedi, budan bylaı ol men jaıynda bir aýyz sóz estimeıdi. Sáti túsip turǵanda aqyrǵy ret ákelik paryzyn ótesin. Osy qolaıly sátti oǵan táńirimniń ózi týǵyzyp otyr dep aıtatyn bol.

— Mıtá, ol eshqashan da aqsha bermeıdi.

— Bermeıtinin bilemin, buǵan eshbir kúmánim joq. Ásirese qazir. Ol — ol ma, men taǵy birdeńeni bilemin: osy taıaýda ǵana, tipti keshe ǵana bolýy da múmkin, ol Grýshenkanyń qyljaqty qoıyp, maǵan shynynda da tıip alýy múmkin ekenin birinshi ret baıyptap (esińde bolsyn: baıyptap) sezse kerek. Ol saıqaldyń minezin biledi shalyń. Oǵan óziniń silekeıi quryp júrgende, onyń ústine mynadaı jaǵdaıda ákem maǵan aqsha berýshi me edi? Biraq muny qoıshy, men saǵan budan zoryn da aıta alamyn: men onyń úsh myń som aqshany kileń júz somdyq qyp aıyryp úlken bir paketke salǵan soń, syrtynan bes jerden mór basyp, qyzyl shúberek baýmen aıqush-uıqysh baılap qoıǵanyna bes kún bolǵanyn da bilemin. Tipti egjeı-tegjeıine deıin biletinimdi baıqaımysyń! Paketke: "Ózi keletin nıeti bolsa — meniń perishtem Grýshenkaǵa" — dep jazylǵan; ońasha otyryp, eshkimge kórsetpeı ózi shımaılasa kerek, ol aqshany malaı Smerdákovtan basqa eshkim de bilmeıdi, al onyń adaldyǵyna shal ózindeı senedi. Onyń Grýshenka paketti alýǵa neǵyp kelmes eken dep úıinde kútip otyrǵanyna úsh-tórt kún boldy ǵoı, tegi, shal oǵan habarlaǵan bolý kerek, al ol "qaıdam, múmkin, baryp ta qalarmyn" dep ómeksitken be qalaı. Eger Grýshenka bizdiń shalǵa kelse, onda men oǵan qalaı úılenbekpin? Meniń osy arada nege jasyrynyp otyrǵanymdy, neni baqylaıtynymdy endi túsindiń be?

— Grýshenkany ma?

— Sony ańdyp otyrmyn. Myna jeńil etek qatyndardyń, osy úıdiń ıelerin aıtam, bir kishkentaı qýysyn Foma degen jaldap alǵan. Ol bizdiń jaqtan, buryn soldat bolǵan. Eki áıeldiń qyzmetshisi esepti, túnde úıdi kúzetedi, kúndiz qur aýlaıdy, onyń bar kún kórisi osy ǵana. Men osy arada tyǵylyp otyrmyn; bireýdi ańdyp otyrǵanymdy ol da, áıelder de bilmeıdi.

— Jalǵyz Smerdákov qana bile me?

— Tek sol ǵana. Grýshenka shalǵa kelse, ol maǵan kelip aıta qoıady.

— Saǵan paket jaıynda aıtqan da sol ma?

— Sol bul sumdyq qupıa. Tipti Ivan da túk bilmeıdi. Al shal Ivandy eki-úsh kúnge Chermashnáǵa baryp kel dep jumsap otyr deıdi: ormannan shamasy segiz myń somnyń aǵashyn kesip alatyn kisi tabylǵan eken, sol sebepti shal: "Óziń baryp bárin rettep kel" — dep Ivanǵa jalynatyn kórinedi. Grýshenka ol joqta kelsin degeni ǵoı.

— Demek, ol Grýshenkany búgin de kútip otyr ǵoı?

— Joq, búgin kele qoıar ma eken, bir joramalym bar. Kele qoımas! — dedi kenet daýysy qatty shyqqan Mıtá, — Smerdákov ta solaı oılaıdy. Ákem araq iship otyr, qasynda Ivan bar kórinedi. Alekseı, sen oǵan baryp, álgi úsh myń somdy surashy...

— Mıtá, baýyrym-aý, saǵan ne boldy! — dep aıqaılap jiberdi Alesha. Ol ornynan atyp turyp, yzaǵa býlyqqan Dmıtrıı Fedorovıchke qarady. Bir sátke ol aǵasyn jyndanǵan joq pa eken dep te oılap qalǵan...

— Sen nemene? Meniń esim durys, — dedi Dmıtrıı Fedorovıch oǵan qadala, tipti óktemsı qarap. — Seni ákeme jumsaǵanda, men ne dep otyrǵanymdy bilemin: men bir ǵajaıypqa senemin.

— Ǵajaıypqa ma?

— Qudaıdyń qolynan kelmeıtin ǵajaıyp joǵyna senemin. Meniń júregim táńirge málim, toryǵyp bitkenimdi ol kórip otyr. Ol osynyń bárin de kórip otyr. Ol jamanshylyqqa neǵyp jol beredi? Alesha, men qudaıdyń qudiretine senemin, bar endi!

— Jaraıdy, baraıyn. Aıtshy, sen meni osy arada kútip otyrasyń ba?

— Tez oralmaıtynyńdy, kirip baryp káne alaqanyma sala ǵoı deı almaıtynyńdy túsinsem de, kútip otyramyn. Ol qazir mas. Men úsh saǵat, kerek deseń tórt, bes, alty, jeti saǵat ta kútemin, biraq sen búgin, tipti tún ortasynda bolsa da, aqshany alsań da, almasań da báribir, Katerına Ivanovnaǵa baryp: "Sizge duǵaı sálem aıtty — deýge tıisti ekenińdi umytpa. Men: "Duǵaı sálem aıtqan sizge" — degen óleń jolyn naq seniń aıtqanyńdy tileımin.

— Mıtá! Al eger Grýshenka búgin kelse she... búgin bolmasa, erteń, ne búrsigúni kelse she?

— Grýshenka deımisiń? Ańdyp otyram da, dál ústerinen túsip aıyryp alam...

— Al eger...

— Onda óltiremin. Onsyz jer basyp júre almaımyn.

— Kimdi óltirmeksiń?

— Shaldy óltiremin. Al Grýshenkaǵa tımeımin.

— Baýyrym-aý, sen óziń ne dep tursyń!

— Ázirshe túk te bilmeımin, qaıdam... Bálkim, óltirmespin de, bir esepten, óltirýim de múmkin. Dál sol sátte, onyń bet álpetin kórgenimde, kenet zyǵyrdanym qaınap kete me dep qorqa beremin. Onyń jutqynshaǵyn, murnyn, kózin, arsyz mysqylyn ólerdeı jek kóremin. Ony sýqanym súımeıdi. Meniń qorqatynym osy. Shydamaı ketsem, kim biledi...

— Men keteıin, Mıtá. Táńirimniń shapaǵaty jamandyqtan saqtaıtyndyǵyna senemin.

— Al men osy arada otyryp, sol ǵajaıypty kútemin. Eger ol bolmasa, onda...

Oıǵa shomǵan Alesha ákesiniń úıine qaraı ketti.

VI

SMERDÁKOV

Ol barǵanda ákesi shynynda da áli ústel basynda otyr eken. Úıde as ishetin arnaıy bólme bola tursa da, ejelgi daǵdy boıynsha, dastarqan zalǵa jaıylǵan. Bul eskishe jınalǵan eń úlken bólme bolatyn. Jartylaı jibek qyzyl matamen tystalǵan, atam zamanǵy aq jıhaz qoıylǵan. Terezelerdiń aralyǵyna eskishe oımyshtaı áshekeı salynyp, altyn jalatylǵan aq jıektemesi bar aınalar ilingen. Biraz jerine jaryqshaq túsken aq tústi qaǵaz japsyrylǵan qabyrǵada eki úlken sýret ilýli tur, bireýi — budan otyz jyl buryn osy ólkeniń general-gýbernatory bolǵan kinázdiń sýreti de, ekinshisi áldeqashan dúnıe salǵan arhıereıdiń sýreti edi. Qarsy buryshtaǵy birneshe ıkonanyń aldynda tún balasynda balaýyz shamdar syǵyraıyp turatyn... qasterlegendikten emes, ánsheıin túnde bólmeniń ishi jaryq bolsyn dep qana jaǵylatyn. Fedor Pavlovıch túnde óte kesh jatatyn, onyń saǵat úshke, keıde tórtke deıin bólmede ersil-qarsyl júretin nemese nendeı bir oıǵa batyp kresloda otyratyn ádeti bar-dy. Keıde ol malaılardy aýladaǵy ońasha úıge jiberip, japadan-jalǵyz jatatyn, biraq Smerdákov degen malaıy kóbinese onyń qasynda qalatyn edi, ol aýyz úıdegi alasa sákide jatatyn. Alesha kirgende tústik ishilip bitip, varene men kofe ákelingen-di. Fedor Pavlovıch tamaqtan keıin tátti birdeńeni aýyzǵa salyp, konák ishkendi unatatyn. Ivan Fedorovıch te onymen birge kofe iship otyrǵan. Grıgorıı men Smerdákov degen eki malaı ústel janynda tur. Myrzalar da, malaılar da óte kóńildi eken. Fedor Pavlovıch qatty qarqyldap kúledi; onyń erteden tanys shıqyldaǵan kúlkisin aýyz úıge kirgen boıda-aq estigende Alesha ákem, ázirshe kóńili shalqyp otyrǵany bolmasa, áli mas emes eken dep túıdi.

— Kelip qaldyń ba, joǵarylat! — dep Aleshanyń kelgenine qýanǵan Fedor Pavlovıch quraq ushyp qaldy. — Kel, dastarqanǵa otyr, kofe ish — taqýa ekenińdi bilem, biraq albyrttyǵyń men asyldyǵyń unaıdy! Sen taqýasyń ǵoı, konák bermeı-aq qoıaıyn, álde eptep urttaǵyń kele me? Joq, men saǵan lıker berem, keremet lıker! — Smerdákov, bar alyp kelshi, shkaftyń ekinshi sóresinde turǵan, mine kilt, tez ákel!

Alesha ishpeımin dep azarda-bezer boldy.

— Báribir ákele bersin, sen ishpeseń, biz ishemiz, — dedi jaıdarylana túsken Fedor Pavlovıch. — Joq, toqtaı turshy, sen tústik ishtiń be ózi?

— İshtim, dedi Alesha; shyndyǵynda ol bir úzim nan jep, bir staqan kýás qana ishken edi. Biraq bir staqan kofe ishkenim teris bolmas.

— Aınalaıyn! Jigit degen osyndaı bolsa kerek! Ol kofe ishedi. Ysytaıyq pa? Jaraıdy, qazir qaınap shyǵady. Keremet kofe, Smerdákov qaınatqan. Meniń Smerdákovym kofe men samsaǵa keremet sheber ǵoı, sosyn balyq sorpasyna qandaı ol... Toqta, toqta, baǵana men saǵan tósegiń men jastyǵyńdy alyp úıge qaıt demep pe edim? Tósegińdi ákeldiń be? He-he-he!...

— Joq, ákelgen joqpyn, — dep Alesha da kúldi.

— Al solaı ma eken, baǵana degenmen qorqyp qalǵansyń ǵoı? Eh, balam-aı, seni renjitýge meniń dátim qalaı shydaıdy. Ivan, men onyń kózime bir túrli qadala qarap kúlgenine shydaı almaımyn. Tipti ishi-baýyrym eljirep kúlgim keledi, jaqsy kórem ony! Aleshka, beri kelshi, ákelik aq batamdy bereıin saǵan.

Alesha túregelip edi, biraq Fedor Pavlovıch qaıtyp qaldy.

— Joq, joq, otyra ber, seni osy jerden-aq shoqyndyrsam da jarar. Naq sen unatatyn áńgime, qazir bir raqatqa batasyń. Kúlkige bir toıasyń. Bizde Valaam esegine til bitti ǵoı, saıraǵanyn kórseń onyń!

Valaam esegi dep otyrǵany malaı Smerdákov eken. Jıyrma tórtke endi ǵana kelgen qylshyldaǵan jas jigit naǵyz úndemes, keremet tuıyq bolatyn. Ony kisi kıik nemese uıalshaq deý qıyn edi, qaıta, kerisinshe, jurttyń bárin mensinbeıtin tákappar sekildi kórinetin. Áıtse de, ol jóninde, birer sóz bolsa da, birdeńe deı ketýdiń reti endi kelgen tárizdi. Ony Marfa Ignatevna men Grıgorıı tárbıelep ósirgen, biraq bala, Grıgorııdiń sózimen aıtqanda, "istegen jaqsylyqty sezbeı", jaryq dúnıege odyraıa qarap, uıalshaq bop ósedi. Ol bala kezinde mysyqty jipke asyp óltirip, sosyn ony dinı rásimmen kómýdi jaqsy kóripti. Poptyń shubatylǵan beshpentine uqsatyp aqjaımany jamylyp alyp, birdeńe dep kúbirlep ándetip, ólgen mysyqtyń ústinen, beıne tútin shalǵandaı, bir nárseni olaı-bulaı shaıqaıdy eken. Munyń bárin eshkimge kórsetpeı, jasyryn isteıdi. Grıgorıı bir kúni onyń ústinen túsip, kók shybyqpen shyqpyrtyp alady. Bala buryshqa baryp tyǵylyp, bir juma boıy oǵan ala kózimen qaraıdy. "Bul kók soqqan sen ekeýmizdi jek kóredi, bul tipti eshkimdi jaratpaıdy, — dedi Grıgorıı Marfa Ignatevnaǵa. — Sen adam emessiń, — deıtin ol sonsoń Smerdákovqa qarap, — adam bolsań búıter me ediń, sen monshadaǵy qaqyryqtan jaralǵansyń, mine sen kimsiń..." Onyń bul sózderin Smerdákovtyń ómir boıy keshirmeı ótkeni keıin ǵana belgili bolǵan. Grıgorıı ony eptep qara tanýǵa úıretedi, sodan keıin, jasy on ekiden asqan soń, dinniń tarıhymen tanystyra bastaıdy. Biraq onyń bul isinen túk shyqpaıdy. Bir kúni, ekinshi sabaqtan keıin be, álde úshinshi sabaqtan keıin be, bala oıda joqta myrs etip kúlip jiberedi.

— Saǵan ne boldy? — dep suraıdy kózildiriginiń astynan alara qaraǵan Grıgorıı.

— Jaı ánsheıin. Qudaı dúnıeni birinshi kúni, al kúnniń kózin, aıdy, juldyzdardy tórtinshi kúni jaratqan deıdi. Sonda birinshi kúni jaryq qaıdan túskeni?

Grıgorıı ne derge bilmeı ańyryp qalady. Bala ustazyna qarap jymyń-jymyń etedi. Odyraıyp qaraı ma qalaı tipti. Shydamaı ketken Grıgorıı: "Jaryq mine qaıdan túsken!" — dep ony jaǵynan shapalaqpen tartyp jiberedi. Bala til qatpastan sazaryp turady, biraq, budan soń taǵy da birneshe kún buryshta tyǵylyp jatyp alady. Onyń ómir boıy aıyqpaǵan talma aýrýǵa shaldyqqany bir jumadan soń bastalady. Balanyń aýrýy baryn bilgennen keıin Fedor Pavlovıch oǵan kenet basqasha qaraıtyn bolady. Buryn ol, esh ýaqytta uryspasa da, bir túrli nemquraıdy qaraıtyn edi, endi kózine túsken saıyn onyń qolyna qara baqyr ustata salatyndy shyǵarady. Dastarqan basynda jaıdary otyrǵanynda oǵan tátti-dámdiden birdeńe bergizetin. Balanyń aýrý ekenin bilgen soń ol dáriger shaqyrtyp emdetip kórdi, qamqorlyǵyn aıaǵan joq, alaıda, eshqandaı em qonbaıtyn bolyp shyqty. Aýrýy orta eseppen aıyna bir ret jáne árqıly merzimde ustaıdy. Keıde jeńil ǵana, keıde tipti tym qatty bolady. Fedor Pavlovıch mańdaıynan shertpeısiń dep Grıgorııge qatty eskertip qoıady da, balany óziniń joǵarydaǵy bólmesine kirgizetin bolady. Ázirshe birdeńe úıretýge de tyıym salady. Bala on beske tolǵan kezde, bir kúni, Fedor Pavlovıch onyń shkafty aınalshyqtaı berip, áıneginiń syrtynan kitaptardyń attaryn oqyp júrgenin baıqap qalady. Úıde júzden astam kitap bar-dy, biraq Fedor Pavlovıchtiń ózi qolyna ustaǵanyn eshkim esh ýaqytta kórgen emes. Ol Smerdákovtyń qolyna shkaftyń kiltin ustatyp: "Aýlada bosqa sendelgenshe, kitap oqy, túbinde kitaphanashy bolasyń. Mine, myna kitapty oqyp shyq" — deıdi de "Dıkanka hýtory mańyndaǵy keshterdi" alyp beredi.

Bala kitapty oqyp shyǵady, biraq kóńili tolmaıdy, tipti bir ret te kúlmeıdi, qaıta, kerisinshe, qabaǵy túsip ketedi.

— Nemene? Qyzyq emes pe? — dep suraıdy Fedor Pavlovıch.

Smerdákov úndemeıdi.

— Nege jaýap bermeısiń, aqymaq.

— Jazǵanynyń bári ótirik, — dep mińgirleıdi yrjıyp kúlgen Smerdákov.

— Malaıdyń aty malaı. Joǵalt kózińdi. Toqta, men saǵan Smaragdovtyń "Jalpy tarıhym" bereıin, oqyp shyq, mundaǵynyń barlyǵy shyndyq.

Biraq, Smerdákov bul kitaptan on bet te oqyǵan joq, óıtkeni zeriktiretindeı kóringen. Osymen kitap turǵan shkaftyń qulpy qaıta jabylǵan. Kóp keshikpeı Marfa men Grıgorıı Fedor Pavlovıchke Smerdákovtyń oıda joqta keremet jerkengish bop bara jatqanyn aıtqan: sorpany ishpesten buryn qasyqpen onyń ishinen birdeńe izdegendeı bolady, eńkeıip úńile qaraıdy, bir qasyǵyn alyp, jaryqqa tosyp qaıta-qaıta qaraıdy degen.

— Nemene, taraqan túsip pe? — dep suraıtyn ondaıda Grıgorıı.

— Álde shybyn ba?— deıtin Marfa.

Kirpıaz bozbala esh ýaqytta jaýap qatpaıtyn. Biraq ol nam, et, basqa tamaq bolsyn báribir, bárin de sóıtedi eken: bir japyraq etti aýyzǵa salmastan buryn shanyshqymen jaryqqa tosyp, mıkroskoppen teksergendeı, uzaq aınaldyra qarap alady. "Myna baıbatsha qaıdan kelgen", — dep kúbirleıtin Grıgorıı oǵan qarap. Smerdákovtyń osy jańa qaspetin estip bilgen soń, Fedor Pavlovıch mynaý bala keremet aspaz bolaıyn dep tur eken dep sheship, dereý Máskeýge oqýǵa jibergen. Ol birneshe jyl oqýda bolyp, qıanaty múlde ózgerip qaıtty. Kenet kúninen buryn qartaıyp, jastyǵyna qaramastan betine ájim qaptap, óńi sarǵaıyp, pishini átek kisige uqsap ketipti. Minez-qulqy ózgermegen, Máskeýge oqýǵa ketkenge deıin qandaı bolsa, qazir de sondaı, burynǵysynsha saıaq, tiri janmen jaqyndasqandy qulqy súımeıdi. Ol Máskeýde de aýzyn buǵan ógizshe júripti, bul keıin belgili boldy. Onyń nazaryn tipti Máskeý de múlde az tartsa kerek, jaı usaq-túıek birdeńeler bolmasa, basqa eshteńege kóńil bólmegen. Tipti bir ret teatrǵa da barǵan eken, biraq kóńili tolmaı, tomsyraıyp oralypty. Munyń esesine ol Máskeýden junttaı kıinip qaıtty, súrtúgi men kóılek-dambaly tap-taza, ústindegi kıimin kúnine shetkamen eki ret tazartatyn bolǵan, ásirese buzaý terisinen tigilgen ádemi etigin aǵylshyn vaksasymen maılap, aınadaı ǵyp jaltyratyp qoıǵandy jaqsy kóredi. Ol ǵajap aspaz bolyp shyǵypty. Fedor Pavlovıch oǵan jalaqy tóleıtin bolady. Smerdákov bul aqshany tek kıim-keshek pen opa, boıaý jáne taǵy sol sıaqty kerek-jaraǵyna ǵana jumsaıdy. Biraq, ol erkekterdi qalaı jek kórse, áıelderdi de dál sondaı jek kórse kerek, olarǵa menmenen qarap, áste mańaılamaıdy. Fedor Pavlovıch endi oǵan sál basqashalaý qaraıtyn bolady. Onyń talma aýrýy kúsheıe bastaǵan edi, ondaı kúnderi tamaqty Marfa Ignatevna pisiretin, al munyń ózi Fedor Pavlovıchke múlde jaısyz-dy.

— Sen óziń jıi aýyratyn boldyń ǵoı, — deıtin keıde jańa aspazdyń betine zildene qaraǵan ol. — Bir shúıkebas ápersem, ózińdi úılendirsem qaıtedi?..

Biraq, Smerdákov onyń mundaı qaǵytpasyna eshqandaı jaýap qatpaı, mysy quryǵasyn tek bozara beretin. Fedor Pavlovıch qolyn bir siltep, aınalyp kete baratyn. Eń bastysy, ol jigittiń adaldyǵyna sheksiz senetin, onyń bireýdiń ala jibin attamaıtyndyǵyna eshbir shúbálanbaıtyn. Bir kúni Fedor Pavlovıch mas kúıi jańa ǵana alǵan úsh qyzyl ala qaǵazdy óz úıiniń aýlasynda qoqysqa túsirip alyp, tek erteńine ǵana esine túsirip, jalma-jan qaltalaryn aqtara bastaıdy, sonan soń qarasa — júz somdyqtyń úsheýi de ústel ústinde jatyr. Qaıdan kelgen? Smerdákov keshe taýyp alyp, ákep qoıǵan eken. Sonda Fedor Pavlovıch: "Baýyrym, sendeıdi men eshqashan da kórgen emen" — dep rıza bolǵandyqtan on somdy syıǵa tastaı bergen-di. Buǵan qosa taǵy bir jaıtty aıtqan jón: ol Smerdákovtyń adaldyǵyna senip qana qoıǵan joq-ty, jigit basqalarǵa qalaı jaman kózimen qarasa, buǵan da solaı qarap, udaıy úndemeı júrse de, nege ekeni belgisiz, bul ony tipti jaqsy kóretin. Ol bireýmen óte sırek tildesetin. Eger de sol kezde Smerdákovty kórgen bireý-mireý: myna jigit nemen áýestenedi eken, kóbinese neni oılaıdy eken? — dep suraǵysy kelse, onda oǵan qarap turyp, bul saýalǵa jaýap bere almas ediń. Shyndyǵynda, ol keıde úıde, aýlada nemese kóshede toqtap oılanyp turatyn, sol kúıi tipti uzaq turatyn. Oǵan anyqtap qaraǵan fızıonomıashy maman ol oılap ta, oılanyp ta turǵan joq, onyki jaı kóz salý ǵana der edi. Kramskoı degen keskindemeshiniń "Jaı kóz salýshy" atty bir ǵajap sýreti bar, onda qysqy orman, onyń ishindegi jolda japadan-jalǵyz turǵan mujyq beınelengen; ústine jyrtyq-tesik shapan, aıaǵyna shabata kıgen sharýa ońasha oıǵa batyp turǵan sekildi, biraq ol oılanyp turmaǵan, jaı birdeńege "kóz salyp turǵan". Eger ony bireý ıterip qalsa, ol selk etip, beıne uıqydan oıanǵandaı tańyrqap qarar edi, biraq túkke túsinbes edi. Ras, ol tez esin jıar edi, al eger jańa sen neni oılap turdyń dep surasa, onda ol eshteńeni esine túsire al mas edi, biraq, onyń esesine ilkide jaı kóz salyp turǵanynda qalaı áserlengenin kókeıinen shyǵarmas edi. Al bul áserleri oǵan qymbat-ty, ol osy áserin baıqatpaı, tipti túsinbeı de jınaı beredi, — biraq, onyń ne úshin jáne nege keregin ózi de bilmeıdi: múmkin, talaı jylǵy jınaǵan áserlerinen keıin bárin tárki etip, el kezip, bas saýǵalaý úshin aıaq astynan Ierýsalımge ketip qalar, múmkin, kenetten óziniń týǵan selosyn órtep jiberer, bálkim, tipti osy ekeýi birdeı bolar. Halyqta mundaı jaı kóz salýshylar jetip jatyr. Mine sondaılardyń biri, tegi, Smerdákov bolý kerek, óziniń áserlerin nege keregin ózi de túsinbeı ol da jınaı berýi múmkin ǵoı.

VII

TERİS AZÝ

Áıtse de, Valaam esegine kenet til bitedi. Ol tańǵalarlyq bir oqıǵadan bastalǵan edi. Grıgorıı tańerteń kópes Lýkánovtyń dúkeninen taýar alýǵa barǵanynda odan myna bir hıkaıany esitedi: orystyń bir soldaty alys shekarada, azıattarǵa jaqyn jerde áskerı qyzmette júrgeninde túzdikterdiń qolyna tutqynǵa túsedi, olar ony, eger hrıstıan dininen shyǵyp, ıslam dinine keshpeseń, azaptap óltiremiz dep qorqytady, biraq soldat óziniń dininen bezbeı, qandaı azapqa bolsa da kónýge bekinedi, sóıtip jon terisin sydyrǵan kezde Hrıstosqa sıynǵan kúıi ólip ketedi — onyń bul erligi sol kúngi gazette basylǵan eken. Dastarqan basynda Grıgorıı osyny áńgime qyldy. Fedor Pavlovıchtiń tamaqtan keıin eptep konák urttap otyryp keńkildep kúlip, tipti Grıgorıımen bolsa da áńgimelesetin ádeti burynnan bar-dy. Bul joly ol tipti kóńili tasyp, óte jaıdary otyrǵan. Bul habardy estigen soń ol: ondaı soldatty dereý áýlıe jarıalap, sydyrylǵan terisin monastyrǵa aparyp qoıý kerek qoı, sonda: "Halyq ta kóp keledi, aqsha da úıilip qalady", — dedi. Fedor Pavlovıchtiń aıanysh bildirýdiń ornyna, óziniń ámanǵy ádeti boıynsha kúpirlik etkenin kórgen soń Grıgorıı betin tyrjıtty. Dál osy sátte bosaǵada turǵan Smerdákov myrs etip kúlip jiberdi. Ol budan buryn da dastarqan jınalýǵa jaqyndaǵandy ústel mańynda jıi bolatyn edi. Al shaharymyzǵa Ivan Fedorovıch kelgeli beri ol tústik kezinde udaıy derlik osylaı bosaǵa jaqta turatyn.

— Saǵan ne bolǵan? — dep surady Fedor Pavlovıch, malaıdyń, árıne, Grıgorııge kúlgenin ol sol sátte-aq baıqaǵan edi.

— Jaı, álgi áńgimege kúlkim kelgeni, — dedi oıda joqta suńqyldaı jónelgen Smerdákov. — Álgi maqtaǵan soldattyń erligi tipti keremet-aq derlik, biraq, menińshe, eger ol sondaı qysyltaıań sátte Hrıstostyń atynan, óziniń hrıstıan bop shoqyndyrylǵanynan bas tartsa da, bul eshqandaı kúná bola qoımas edi, óıtkeni jan saýǵalap qalsa, keıin ómir boıǵy izgilikti isterimen bul jasyqtyǵyn aqtaıtyn edi ǵoı.

— Qalaı kúná bolmaıdy? Ne dep ottap tursyń, bul úshin seni tamuqqa jelkeńnen súırep aparyp, otqa qaqtaıtynyn bilemisiń,— dedi ile-shala Fedor Pavlovıch.

Mine dál osy kezde Alesha kirip kelgen. Onyń kelgenine Fedor Pavlovıch qatty qýanyp qaldy.

— Jaqsy keldiń, naǵyz sen tyńdaıtyn áńgime bastalyp jatyr! — dedi keńkildep kúlgen ol Aleshany otyrǵyzyp jatyp.

— Otqa salady degenge kelispeımin, bul úshin onda túk te bolmaıdy, eger bári ádilettilikpen sheshilse, ondaı eshteńe bolmaýǵa tıis, — dedi Smerdákov baısaldy únmen.

— Bári ádilettilikpen sheshilse deımisiń, — Fedor Pavlovıch odan saıyn kóńildene túsip, Aleshany tizesimen túrtip qoıdy.

— Naǵyz ońbaǵannyń ózi bul! — dep zekirindi shydaı almaǵan Grıgorıı. Ol Smerdákovtyń kózine yzamen qadala qarady.

— Meni ońbaǵan dep bekerge ashý shaqyrasyz, Grıgorıı Vasılevıch. Onan da ózińiz oılap qarańyzshy. Hrıstıan násilin azaptaýshylardyń qolyna tutqynǵa túsken men bolsam jáne olar qudaıǵa til tıgizip, qasıetti shoqynýdan bas tartýdy menen talap etse, ne isteý keregine meniń óz aqylym jetpeı me, óıtkeni bul arada eshqandaı kúná joq, — dep baısaldy sóılegen Smerdákov ony ustamdy ǵana toıtardy.

— Sen muny jańa aıtqansyń, endi bylshyldamaı dáleldep ber!— dep zirk etti Fedor Pavlovıch.

— Myna jaman nemeniń qylyǵyn-aı! — dep kúbirledi terisine syımaǵan Grıgorıı.

— Jaman neme dep te bekerge jábirleısiz, bireýdi ǵaıbattamas buryn azdap oılansańyzshy, Grıgorıı Vasılevıch. Meniń olaı deıtinim, azaptaýshylaryma: "Joq, men hrıstıan emespin, kóktegi haq taǵalama qarǵys aıtamyn" desimen-aq, dál sol sátte táńirimniń eń joǵarǵy soty dereý maǵan qarǵys úkimin shyǵaryp, qasıetti shirkeýden alastap tastamaı ma, sol sátte-aq men tili basqa bireý bop shyǵa kelmeımin be, — ol - ol ma, bul sóz aýzymnan shyqpaq túgil, aıtaıynshy dep oılanǵanda-aq, tipti qas qaǵym ishinde-aq alastalmaımyn ba shirkeýden. Osylaı ma, joq pa, Grıgorıı Vasılevıch.

Shyndyǵynda ol Fedor Pavlovıchke jaýap berip tursa da jáne muny ózi óte jaqsy túsinse de, bul saýaldardy beıne Grıgorıı qoıǵandaı, ádeıi soǵan qarap kópe-kórneý náshtep sóılegen.

— Ivan! — dedi daýsy qatty shyqqan Fedor Pavlovıch. — Maǵan qulaǵyńdy tosshy. Ol osynyń bárin seni kórsin dep ádeıi istep jatyr, maqtasyn degeni bul. Sen ony maqtaýyń kerek.

Ivan Fedorovıch ákesiniń súıinishti habaryn óte baısaldy tyńdaǵan.

— Toqta. Smerdákov, kishkene aýzyńdy japshy, — dep aqyrdy taǵy da Fedor Pavlovıch, — Ivan, taǵy da qulaǵyńdy tosshy.

Ivan Fedorovıch taǵy da baısaldy pishinmen qulaǵyn tosty.

— Aleshkany qandaı jaqsy kórsem, seni de sondaı jaqsy kórem. Seni jaqsy kórmeıdi dep oılama. Konák ishesiń be?

— İshsem isheıin. "Alaıda, óziń biraz simirgenge uqsaısyń" — dep oılaǵan Ivan Fedorovıch ákesine qadala bir qarap qoıdy. Al Smerdákovty ol tipti kóz almastan baǵyp otyrǵan.

— Saǵan onsyz da qudaıdyń qarǵysy tıgen. Sen ońbaǵannyń qalaı ǵana birdeńe deýge aýzyń barady, eger... — dep Grıgorıı kenetten bajyldaı jóneldi.

— Saǵan ne bolǵan, Grıgorıı, qoısańshy endi! — dep Fedor Pavlovıch onyń sózin bólip jiberdi.

— Tosa tursańyzshy, Grıgorıı Vasılevıch, tym bolmasa azǵana shydaı turyp, odan ary nege qulaq qoımaısyz, men aıtyp bitirgen joqpyn ǵoı. Qudaı maǵan dereý qarǵys aıtqan sátte, mine osy eń qasıetti sátte men báribir tili basqa kisige aınalyp ketpeımin be. sonda meniń hrıstıan bop shoqyndyrylǵanymnyń máni de joıylmaı ma — solaı ǵoı?

— Shyraǵym-aý, bolsańshy, tezirek bitirseńshi ejikteı bermeı, — dep asyqtyrdy ony rómkeden raqattana bir urttaǵan Fedor Pavlovıch.

— Al eger men endi hrıstıan sanalmasam, onda meniń azaptaýshylarym: "Sen hrıstıansyń ba, álde hrıstıan emessiń be?" — dep suraǵanda men, tegi, ótirik aıtpaǵan bolyp shyǵamyn ǵoı, óıtkeni tek solaı oılaǵanym úshin ǵana, bul oıymdy tipti aıtyp ta úlgirmeı jatyp táńirim meni hrıstıandyqtan alastap tastady emes pe. Eger osylaı alastalsam, onda ol dúnıede meniń hrıstıan esebinde jaýap berýimdi qalaı talap etýge bolady, tek oılaǵanym úshin ǵana, ózim bas tartýǵa jetkizbesten meni dinimnen aıyryp qoısa, sosyn meni Hrıstostan bezindi dep jónsiz kinálasa, bul qalaısha ádiletti bolmaq? Hrıstıan sanalmasam, men Hrıstostan qalaı bas tartpaqpyn, óıtkeni bezinetin eshteńe joq qoı.

Hrıstıan bop týmaǵany úshin jeksuryn tatardy, Grıgorıı Vasılevıch, tipti kókte bolsa da kim tergep jatady, bul úshin ony bir ógizdiń terisin eki ret sydyrýǵa bolmaıdy degendi syltaýratyp kim jazalaıdy. Tipti qudireti kúshti qudaıdyń ózi de, ol tatardy ólgennen keıin tergegen kúnde de, jeksuryn ata-anasynan jeksuryn bop týǵany úshin kinály emes qoı dep jeńil-jelpi bir jazamen ǵana (óıtkeni múlde jazasyz qaldyrýǵa bolmaıdy ǵoı) shekteler edi dep oılaımyn. Jaratqan qudaı ol tatardy jaıdan-jaı bul da hrıstıan bolǵan dep aıta almaıdy ǵoı. Eger olaı dese, jaratqan táńirim ship-shıki ótirik aıtqan bolar edi. Kók pen jer táńirisi birde-bir sózinde jalǵandyq jiberýi múmkin be?

Melshıip turyp qalǵan Grıgorıı oıda joqta saıraı jónelgen Smerdákovqa odyraıa qarady. Ne nárse sóz bop jatqanyn jete túsinbegenmen, osynaý bos myljyńnan kenet birdeńe uqqannan keıin ol mańdaıyn jarǵa soqqan kisishe toqtaı qalǵan. Fedor Pavlovıch rómkesin bosatqan soń shıqyldaı kúldi.

— Aleshka, Aleshka, baıqaımysyń! Ah, sumyraı neme! Ivan, mynaý, sirá, ıezýıttermen tildesip kelgen shyǵar. Ah, ońbaǵan ıezýıt, seni buǵan kim úıretti? Biraq sen, sumyraı, ótirik aıtasyń ǵoı, shimirikpesten soǵasyń ǵoı. Jylama, Grıgorıı, biz qazir-aq onyń kúl-talqanyn shyǵaramyz. Al, sen, esek, maǵan mynany aıtshy: azaptaýshylaryńnyń aldynda seniki durys-aq bolsyn, biraq sen qalaı bolǵanda da óz dinińnen óziń bezdiń emes pe, men sol sátte-aq qudaıdyń qarǵysyna ushyraǵanmyn dep óziń aıtasyń ǵoı, endeshe seni qarǵys atqany ras bolsa, bul úshin seni tamuqta mańdaıyńnan sıpar deımisiń. Bilgish ıezýıtim-aý, sen osy jóninde ne oılaısyń?

— Ózim bezingenim ras, buǵan kúmán joq, alaıda, men ádeıi kúnáǵa bataıynshy degen joqpyn ǵoı, al eger degenmen kúnákar bolsam, onda jaı ánsheıin birdeńe.

— Qalaısha jaı kádimgi birdeńe!

— Qarr-ǵys-s atqannyń ótirik soǵýyn, — dep ysyldady Grıgorıı.

— Grıgorıı Vasılevıch, tóreligin ózińiz aıtyńyzshy, — Smerdákov óziniń mereıi ústem bolǵanyn túsingen soń, endi tize búkken dushpanyna ádeıi máýlet bergisi kelgendeı birqalypty, baısaldy únmen sózin odan ary jalǵastyrdy, — Grıgorıı Vasılevıch, tóreligin ózińiz aıtyńyzshy: injilde aıtylǵan emes pe — qudaıǵa tipti tarynyń dánindeı senimiń bola turyp, aldyńdaǵy taýǵa teńizge syrǵyp tús dep buıyrsań, ol dereý syrǵyp túsedi dep. Grıgorıı Vasılevıch, siz meni báribir ursa beresiz, sondyqtan men-aq dinsiz bolaıyn, al siz keremet dinshil-aq bolsańyz da, sol taýǵa teńizge emes (óıtkeni teńiz alys qoı), tym bolmasa bizdiń baqtyń syrtyndaǵy anaý kishkentaı sasyq ózenge syrǵyp tús dep kórińizshi; siz, qanshama aıqaılasańyz da, ol ornynan jyljymaıdy, sol qalpynda tapjylmaı qalady. Al bul, Grıgorıı Vasılevıch, sizdiń de dinińiz shala degen sóz, sóıte tura ǵoı siz basqalardy jazǵyra beresiz. Bul zamanda tek siz ǵana emes, eń joǵary mártebeli adamdardan bastap eń jaman mujyqqa deıin tipti eshkim de taýdy teńizge syrǵytyp túsire almasa, búkil jer betinde bul bir-aq adamnyń, ári ketkende eki-aq adamnyń qolynan kelse, biraq olardyń ózi Mysyrdyń shel dalasynda jan saýǵalap jasyrynyp júrgendikten tabylmasa, — al qalǵandarynyń bári dinsiz bolyp shyqsa, onda bulardyń bárin, ıakı álgi túzdi jaılaǵan óksýden basqa, jer betindegi barlyq halyqqa táńirim, raqymshylyǵy barshaǵa aıan bola tura neǵyp qarǵys aıtar eken, eshqaısysyna neǵyp keshirim jasamas eken? Sondyqtan bir márte kúdiktengenim úshin táýbege kelip kózimnen jas shyqqanda maǵan da keshirim jasalatyn shyǵar dep úmittenemin.

— Toqta! — qýanǵannan Fedor Pavlovıchtiń daýsy sańq etti, — degenmen, sen taýdy teńizge syrǵytyp túsire alatyn eki adam bar dep oılaısyń ǵoı? — Ivan, myna sózdi umytpaı jazyp qoıshy: mine mynaý shyn orystyń aýzynan shyǵatyn sóz!

— Halyqtyń dinge sený sıpatyn siz ábden durys aıttyńyz, — dedi quptaǵandaı jymıyp kúlgen Ivan Fedorovıch.

— Kelisesiń ǵoı! Demek, eger kelisseń, solaı bolǵany da! Aleshka, bul shyn ba? Naǵyz orys dini osyndaı emes pe?

— Joq. Smerdákovtyń dini orystyń dinine múlde uqsamaıdy,— dedi Alesha baısaldy, bekem únmen.

— Men onyń dinin aıtyp otyrǵam joq, álgi sıpatyn, álgi túzde jan saýǵalaýshy ekeýin, tek álgi dinge seni sıpatyn ǵana aıtamyn: shyn orys dinge osylaı senbeı me?

— Iá, bul shyn orysqa tán sıpat, — dedi Alesha jymıyp kúlip.

— Sen, esek bolsań da, bir tatymdy sóz aıttyń, bul úshin men saǵan búgin on som aqsha beremin, biraq qalǵan sózińniń bári jalǵan, ship-shıki ótirik. Sen, aqymaq, bilip qoı, munda bizdiń bárimiz tek sholaq aqyldylyqtan ǵana dinge senbeımiz, óıtkeni buǵan ýaqytymyz joq: birinshiden, jumysbastymyz, ekinshiden, qudaı taǵalam ýaqytty az bergen ǵoı, táýliktegi jıyrma tórt saǵat degen nemene táıiri, ol táńirige qulshylyq etpek túgil, uıqymyzdy qandyrýǵa da jetpeıdi. Al sen bolsań, tek dinnen ózge eshteńeni oılamaıtyn, dinge senimińdi kórsetip qalatyn sátte ǵoı, azaptaýshylaryńnyń aldynda dinińnen bezbeksiń! Men mine solaı ǵoı deımin, baýyrym, al óziń qalaı oılaısyń?

— Solaı ekeni solaı ǵoı, Grıgorıı Vasılevıch, biraq ózińiz oılap qarańyzshy, solaı bolǵasyn da ońaı bop tur ǵoı. Eger onda men shyn aqıqatqa qapysyz senip qalyp, óz dinim úshin azap shekkim kelmeı, jeksuryn Muhammedtiń dinine kóship ketsem, onda shynynda da kúná bolar edi. Biraq onda men azapqa túse qoımas edim ǵoı, nege deseńiz dál sol sátte álgi taýǵa: ornyńnan qozǵalyp myna azaptaýshymdy ezip tasta desem-aq bolǵany, taý ony taraqansha dereý ezip tastar edi de, táńirime syıynyp, túk bolmaǵandaı óz betimmen kete berer edim. Al eger men sol sátte osy amaldyń bárin istesem, taýǵa: myna azaptaýshylarymdy ezip tasta dep ádeıi aıqaı salsam, — al taý olardy ezip tastamasa. onda, ózińiz aıtyńyzshy, sondaı qysyltaıańda, úreı qalmaǵan sumdyq ólim sátinde qalaısha kúdiktenbeıin? Ol dúnıede ujmaqqa kúmp ete qalmaıtynymdy men onsyz da bilemin (óıtkeni meniń aıtqanyma bola taý ornynan qozǵalǵan joq qoı, endeshe ol jaqta meniń dinime onsha senbeıtin bolǵany emes pe, sosyn ol dúnıede meniń basyma keremet syı-sıapat jaýmaıtynyn da bilemin), olaı bolsa, men bostan-bosqa jon terimdi nege sydyrtýym kerek? Jon terimdi tipti jarym-jartylaı sydyrǵannan keıin de, tipti sonda da meniń aıtqanyma nemese aıqaı salǵanyma bola ol taý ornynan áste qozǵala qoımas edi. Mundaı sátte kóńilińe kúdik kelmek túgil, úreıiń ushqasyn tipti aqylyńnan adasarsyń, tipti birdeńeni oılaýǵa da murshań kelmes. Endeshe, ol jaqta da, bul jaqta da eshqandaı paıda, syı-sıapat kórmeıtin bolǵan soń, tym bolmasa jon terimdi aman saqtap qalsam, bul úshin onsha kúnákar bola qoıar ma ekem? Sondyqtan, qudaı taǵalanyń raqymshylyǵyn tilep, tipti múlde keshirim jasalar dep te úmittenemin...

VIII

KONÁK SİMİRİP OTYRǴANDA

Sóz talasy bitken, biraq, bir tańǵalarlyǵy, baǵanadan beri kóńildi otyrǵan Fedor Pavlovıchtiń aıaq astynan qabaǵy túsip ketti. Ol tunjyraǵan kúıi konáktan taǵy bir tartyp jiberdi, biraq bul múlde artyq rómke edi.

— Eı, ıezýıt nemeler, káne joǵalyńdar, — dep aqyrdy ol malaılarǵa. — Smerdákov, sen de ket. Baǵanaǵy on somdyqty keıin berip jiberem, al qazir júre ber. Grıgorıı, sen kóz jasyńdy tyı da, ana Marfańa bar, ol seni jubatady, tósegińe salyp uıyqtatady. Bul shirkinder túski tamaqtan keıin tynysh otyryp demalýǵa da mursha keltirmeıdi, — dep kúıindi ol óziniń jarlyǵymen malaılar ketken soń. — Smerdákov tústik kezinde qylqıyp osynda keletindi shyǵarypty, saǵan ábden úıirsek bop alǵan, sen ony nege osynshama erkinsitip jiberdiń? — dedi ol Ivan Fedorovıchke.

— Men túk te erkinsitken joqpyn, — dedi Ivan Fedorovıch, — elpeńdep turatyn ózi; malaı bolǵasyn arsyz da bolmaı ma. Pisken et aýyzǵa túskisi kelip turmaı ma, bul da sol sekildi.

— Solaı ma?

— Budan táýirleý basqalary da bolady, alaıda, mundaılar da kezdesedi. Áýeli osyndaılary, sosyn táýirleýleri bolady.

— Sonda munyń merzimi qashan jetedi?

— Raketa lap etip tutanǵanmen, bálkim, janyp bitpeı qalar. Halyq mundaı jaman nemelerdi tyńdaýdy ázirshe onsha unatpaıdy ǵoı.

— Solaı ma eken, baýyrym, mynadaı Valaam esegi oılaı-oılaı kele neni oılap shyǵararyn kim biledi.

— Oıyn túıindep júrgeni ǵoı onda, — dep myrs etti Ivan.

— Mine kórdiń be, onyń basqalarmen birge meni de unatpaıtynyn, saǵan "elpeńdep turatyn" sekildi kóringenmen, seni de jek kóretinin men bilemin. Al Aleshkany tipti múlde jaqtyrmaıdy. Biraq ol urlyq qylmaıdy, ósek aıtpaıdy, aýzyna berik, úıdegi áńgimeni syrtqa shyǵarmaıdy, samsa pisirýge qandaı keremet, áıtse de, sony qaıtemiz, shyndyǵynda, ol sóz qylýǵa tura ma ózi?

— Árıne, turmaıdy.

— Onyń basyna ishteı qandaı oılar keletinine kelsek, jalpy aıtqanda, orys mujyǵynyń basynan taıaq aıyrmaǵan jón. Men áman osylaı dep qaqsap kelemin. Bizdiń mujyq alaıaq qoı, ony aıaýdyń qajeti joq, qazir de anda-sanda bir sileıtip salatyndary qandaı jaqsy. Orys jeri qaıyńymen kúshti. Ormandy qurtyp bitirse — orys jeri de qurıdy. Men parasatty adamdar jaǵyndamyn. Biz mujyqqa dúre soǵýdy qoıdyq qoı, óıtkeni tym aqyldy bop kettik, sosyn olar ózderin ózderi sabap júr. Munysy qaıta jaqsy boldy. Ólsheýishi qandaı bolsa, ólshemi de sondaı emes pe, nemese taǵy qalaı deýshi edi... Qysqasy, ólshemi tabylady. Al Reseıdi dońyzdyq jaılaǵan. Eger meniń Reseıdi qandaı jek kóretinimdi bilseń ǵoı sen, dostym... ıakı Reseıdi emes, osy kesapattyń bárin... bálkim, tipti Reseıdi de jek kóretin shyǵarmyn. Tout cela c'cst dc la cochonnerie¹. Neni jaqsy kóretinimdi bilesiń be? Men tapqyrlyqty jaqsy kóremin.

— Siz taǵy bir rómke iship qoıdyńyz ǵoı. Endi jeter.

— Toqta, men taǵy birin sosyn taǵy birin isheıin, sodan keıin ózim de qoıam. Joq, toqta, sen meniń sózimdi bólip jiberdiń ǵoı. Jolaı Mokrosǵa atústi soqqanymda bir shaldan suraǵanymda, ol bylaı dep edi: "Biz, deıdi, qyzdardy úkim boıynsha dúrelegendi jáne de olardy jigitterge dúreletkendi kóbirek jon sanaımyz. Sonan soń, jigit búgin dúrelegen qyzyn erteń ózi alady, munyń ózi qyzdarǵa sabaq bolady". Markız de Sadtar qalaı, a? Qalaı deseń de, tapqyrlyq bul baryp kórip qaıtsaq qaıtedi, a? Aleshka, sen qyzaryp kettiń be? Uıalma, balam. Baǵana ıgýmendikinde tústikke qalmaǵanymdy qarashy, taqýalarǵa Mokryı qyzdardyń qylyǵyn áńgimeleıtin edim. Aleshka, baǵana seniń ıgýmenińdi renjitkenime ashýlanbashy. Men, baýyrym, yza bop ketem. Eger qudaı taǵala bar bolsa, ol tiri bolsa, — onda men, árıne, kinálimin jáne jaýap berýge de ázirmin, al ⁸eger ol atymen joq bolsa, onda men seniń pirádarlaryńdy qaıtem? Onda olardyń basyn alý az, óıtkeni olar alǵa damýymyzda aıaqqa tusaý. Ivan, osyny seziný meni qatty qınaıtynyna sen nanasyń ba? Joq, sen buǵan nanbaısyń, muny kózińnen kórip turmyn. Sen jurttyń meni ánsheıin bir saıqymazaq qoı degenine senesiń. Alesha, sen meniń tek saıqymazaq emestigime senemisiń?

— Tek saıqymazaq qana emesińe senemin.

— Seniń senetinińe jáne shyn aıtyp turǵanyńa men de senemin. Kisige shyn nıetpen qarap, shyn nıetpen sóıleısiń. Al Ivan óıtpeıdi. Ivan tákappar... Al men saǵan sol monastyrsymaǵyńdy qalaı bolǵanda da tasta der edim. Aqymaq bitkendi birjola aqylǵa salý úshin búkil orys jerindegi osynaý mıstıkany túgeldeı bir-aq joıyp jiberer me edi. Moneta saraıyna qanshama kúmis pen altyn túser edi sonda!

— Sonda ne úshin joımaqsyń? — dedi Ivan.

— Tezirek aqıqat ústem bolýy úshin, mine ne úshin joıý kerek.

— Eger bul aqıqat ústem bolsa, onda eń aldymen sizdi tonamaı ma, sosyn... qurtyp ta jiberedi.

— Mássaǵan! Sirá, seniki durys shyǵar. Ah, esek basym-aı, — dep Fedor Pavlovıch shalqaıa berip mańdaıyn aqyryn qoıyp qaldy. —Olaı bolsa, Alesha, seniń monastyrsymaǵyńa tımeı-aq qoısyn. Al biz aqyldy bolǵansyn jyly úıde konák iship otyra bereıik.

Bilesiń be, Ivan, qudaıdyń ózi bárin ádeıi osylaı etip qoıǵan joq pa eken? Ivan, aıtshy: qudaı bar ma, joq pa? Toqta: shynyńdy aıt, baıyptap aıt! Taǵy nege kúldiń?

— Smerdákovtyń taýdy qozǵaı alatyn eki pirádardyń baryna senetinin baǵana ózińiz taýyp aıtqan joqsyz ba, soǵan kúlem.

— Solaı bop shyqqanǵa uqsaı ma?

— Endi qalaı dep edińiz.

— Olaı bolsa, men de oryspyn, demek, mende de orystyń syr-sıpaty bar; sol syr-sıpat arqyly seni de ustaýǵa bolady, pálsapashym, qalasań, ustap alaıyn. Bás tigýge barmyn, erteń-aq ustaımyn. Degenmen, sen aıtshy: qudaı bar ma, joq pa? Tek shynyńdy aıt! Maǵan endi shyndyq kerek.

— Qudaı joq dep aıttym ǵoı jańa.

— Aleshka, qudaı bar ma?

— Qudaı bar.

— Ivan, al máńgi ólmeısiń degen shyn ba, tym bolmasa tıtteı shyndyq bar ma bul sózde?

— Máńgi ólmeısiń degen sózde shyndyq joq.

— Eshqandaı shyndyq joq pa?

— Eshqandaı.

— Iakı dóp-dóńgelek nól ǵoı nemese eshteńe de joq qoı. Múmkin, áıteýir birdeńe bar shyǵar? Eshteńeniń ózi de, degenmen, birdeńe emes pe?

— Iá, dóp-dóńgelek nól

— Aleshka, sen aıtshy: máńgi ólmeısiń degen shyn ba?

— Shyn.

— Al qudaıdyń bary, máńgi ólmeý shyn ba?

— Qudaıdyń bary da, máńgi ólmeý de shyn. Qudaı bar degenniń máni máńgi ólmeý degen sóz ǵoı.

— Hm. Sirá, Ivandiki durys bolar. Qudaı-aý, oılap qarasańdarshy: adam ǵoı osynaý armanǵa qanshama ýaqyt senip kelgen, qanshama kúshin zaıa ketirgen, bul san myń jyl osylaı ǵoı! Sonda adamdy bulaı kúlki etetin kim? Ivan? Sońǵy ret jáne kesip aıtshy: qudaı bar ma, joq pa? Men aqyrǵy ret surap otyrmyn!

— Meniń de aqyrǵy sózim: qudaı joq.

— Ivan, adamdardy kúlki etetin kim bolǵany?

— Saıtan shyǵar,— dep kúldi Ivan Fedorovıch.

— Sonda saıtan bar bolǵany ma?

— Joq, saıtan da joq.

— Qap, bárekeldi-aı. Qudaıdy birinshi bop oılap shyǵarýshy meniń qolyma tússe, oǵan tipti ne isterimdi de bilmeımin! Ony aǵashtyń basyna aıaǵynan asyp qoıý da az shyǵar.

— Eger qudaıdy oılap shyǵarmasa, órkenıet te atymen bolmas edi.

— Shyn bolmas pa edi? Qudaıdyń joqtyǵynan bolmas pa edi?

— Iá. Tipti konák ta bolmas edi. Áıtse de, konákty sizdiń aldyńyzdan áketý kerek sekildi.

— Toqta, toqta, jarqynym, taǵy bir rómke isheıin. Aleshkanyń namysyna tıdim bilem. Alekseı, sen ashýlanǵan joqsyń ba? Alekseıchıgim, súıikti Alekseıchıgim!

— Joq, ashýlanǵan joqpyn. Men sizdiń oıyńyzdy bilem ǵoı. Sizdiń basyńyzdan góri júregińiz asyl.

— Myna meniń basymnan júregim asyl bolǵany ma? Astaǵypyrally, onyń ústine muny kim aıtyp otyr deseńizshi? Ivan, sen Aleshkany jaqsy kóremisiń

— Jaqsy kórem.

— Jaqsy kór. (Fedor Pavlovıch qatty mas bop qalǵan edi.) — Tyńdaımysyń, Alesha, baǵana men seniń pirádaryńnyń aldynda dórekilik kórsettim. Biraq, onda men tolqyp ketken edim. Sen qalaı oılaısyń, Ivan, ol pirádar tapqyr sóıleıdi emes pe?

— Solaı bolýy da ǵajap emes.

— Iá, ǵajap emes, il ý a du Piron İv-dcdans¹. Ol ıezýıt, ıakı orys ıezýıti. İzgi nıetti adam bolǵandyqtan, onyń kórineý aıarlyq jasap... jurtqa áýlıe kórinýi kerektigine ishteı zyǵyrdany qaınaıdy.

— Ol qudaıǵa senedi ǵoı.

— Túk te senbeıdi. Al sen, nemene, bilmep pe ediń? Muny bárine onyń ózi aıtady, ıakı bárine emes, ózine keletin aqyldy adamdardyń bárine aıtady. Ol gýbernator Shýlske: Credo², biraq ne nársege senetinimdi bilmeımin, — dep týrasyn aıtty.

— Ras pa?

— Dál osylaı. Biraq, óz basym ony qurmet tutamyn. Onyń boıynda Mefnetofelge tán, nemese odan da góri "Bizdiń zamanymyzdyń batyrlaryndaǵy..." Abenınge tán birdeńe bar, nemese taǵy qalaı edi... ıakı, bilesiń be, ol áıeljandy ǵoı; onyń áıeljandylyǵy tipti sumdyq, men ondaı kisige qyzymdy nemese áıelimdi qudaıǵa minájat etsin dep jiberýge qazir de qorqamyn. Onyń áńgimeshildigin bilseń ǵoı... Aldyńǵy jyly ol bizdi shaıǵa shaqyrǵan, sonda lıker iship otyrǵanymyzda (baı úıdiń báıbisheleri oǵan lıker jiberip turady), ertede bastan keshkenderin aıtqanda bizdiń kúlkiden ishegimiz túıile jazdaǵan... Ásirese onyń bir álsiregen áıeldi emdegeni qyzyq. "Átteń aıaǵym aýyrady, áıtpese sizge bir bıdi bılep berer edim", — deıdi. Qalaı, a? "Bul ómirimde az afonshylaǵan joqpyn, deıdi". Ol kópes Demıdovtyń alpys myńyn jep ketken.

— Qalaı, urlaǵan ba?

— Muny adal adam ǵoı dep sanaǵan ol: "Erteń úıimdi tintpekshi edi, baýyrym, mynany tyǵa turshy"— dep ákep beredi ǵoı. Sóıtip bul aqshany alady. Sosyn: "Sen shirkeýdiń muqtajyna jumsaýǵa bergensiń — depti keıinnen. Men oǵan: ıapyrmaı, sen de naǵyz ońbaǵannyń ózi ekensiń, — dedim. Ol maǵan: joq, men ońbaǵan emespin, meniń peıilim keń... dedi. Áıtse de, ol emes eken ǵoı... Basqa bireý. Ózge bireýdi aıtaıyn dep otyryp shatasyppyn... ańdamaı qaldym. Men taǵy bir rómke isheıin, sosyn jeter; Ivan, shólmekti áketińdershi. Ivan, bóse bastaǵanymda-aq nege toqtatpadyń... ótirik aıtasyz dep nege eskertpediń?

— Ózińiz de toqtaıtynyńyzdy bilgen soń úndegem joq.

— Ótirik, seniń mende óshiń bar, maǵan yzalysyń. Meni jek kóresiń. Sen maǵan keldiń ǵoı, sóıte tura, óz úıimde maǵan jekkórinish bildiresiń.

— Men ketemin; siz mas bop qaldyńyz.

— Men saǵan qudaı úshin Chermashnáǵa baryp kelshi... bir, eki, úsh kúnge bolsa da baryp kelshi dep jalyndym ǵoı.

— Sonsha qajet bolsa, erteń-aq júrip keteıin.

— Júrip ketý qaıda saǵan. Osynda meni andyp otyrǵyń keledi, sen qara nıettiń pıǵyly belgili, úıden shyqqyń kelmeıtini mine osydan, solaı ǵoı?

Shal tynyshtalmady. Keıbir mastardyń typ-tynysh otyrǵannan keıin kenet óre túregelip, qalaı da bir myqtylyq kórsetkisi keletin ádeti bolady ǵoı, Fedor Pavlovıch ta sondaı halge jetken edi.

— Maǵan nege qadala qaldyń? Kózińdi qarashy? Seniń kóziń maǵan qaraǵanda: "Maskúnem nemeniń sıqyn", — dep turǵan sekildi. Kózińde kúdik bar, jerkenish bar... Sen birdeńeni oılap kelgensiń. Al Aleshka basqasha qaraıdy, onyń kózi nurlanyp tur. Alesha ⁹meni jaqsy kóredi. Alekseı, sen Ivandy jaqsy kórme...

— Aǵama nege ashýlanasyz! Ony renjite bermeseńizshi, — dedi kenet óktem sóılegen Alesha.

— Jaraıdy, qoıdym. Ýh, basym zeńip barady. Ivan, úshinshi ret aıtam, konákty alyp qoıshy. — Ol oılanyp otyrdy da, kenet mekerlenip, aqyryn ǵana jymıdy. Ivan, kári súmelekke ashýlanyp qaıtesiń. Meni unatpaıtynyńdy bilemin, tek renjimeshi. Jaqsy kóretindeı qylyǵym da joq qoı meniń. Chermashnáǵa barsań, bazarlyǵymdy alyp sońyńnan ózim de jetem. Onda kópten beri kózim túsip júrgen bir qyz bar edi, sony kórsetem saǵan. Ázirshe kádimgi jalań aıaq qyz. Alaıda, sen ondaı jalań aıaqtardan úrkip, muryn shúıirme — olar keremet bolady!...

Sóıtip, ol ernin shoshaıtyp saýsaqtarynyń ushynan súıip qoıdy.

— Men úshin — ol janǵa jaǵatyn taqyrybyn endi ǵana tapqandaı kenet qýtyńdap ketip, bir sátke tipti aıyqqan sekildi kórindi, — men úshin... Áh, balalar! Senderdeı úrpek bastar ne bilýshi edi, men... kóriksiz eken dep ómirimde urǵashydan jerigen emen, bul meniń qashannan bergi ádetim! Túsinesińder me? Senderge muny uǵý qaıda: senderdiń tamyrlaryńdaǵy — qan emes, sút qoı, sender áli shıkisińder! Menińshe, kez kelgen áıelden, saıtan alǵyr, ózgeleriniń boıynda kezdese bermeıtin ǵajap birdeńeni tabýǵa bolady, — tek ony izdeı bilý kerek, gáp mine qaıda jatyr! Bul talant! Óz basym moveshka¹ degendi bilmeımin: maǵan onyń urǵashy ekeni jetip jatyr, men úshin osynyń ózi-aq jarty baılyq... biraq, sender muny túsinesińder me táıiri! Tipti velfılkalardyń² ózinen de keıde tańǵalarlyq birdeńe tapqanyńda ol baıǵusty osyǵan deıin baıqamaı, bosqa qartaıtqan keıbir sobalaqtarǵa jynyń ustaıdy! Jalańaıaqtyǵy men kóriksizdigine qaramastan, ony eń áýeli, bárinen buryn esinen tandyra tańǵaldyrý kerek — oǵan jaqyndasýdyń birden-bir amaly mine osy. Sen tipti osyny da bilmeısiń be? Mundaı myrza mendeı qara taban qyzǵa qalaı ǵashyq bolady dep ań-tań bop, júregi jaryla jazdap, uıalǵanynan ne isterge bilmeı daǵdaryp qalsyn. Bul jalǵanda dóreki bolsa da myrzanyń bary jáne dáıim bola beretini qandaı jaqsy, áıtpese áleńkideı jalanǵan eden jýýshy qyzdar bolar ma edi, al olar bolmasa, qojaıyn bolar ma edi, baqytty ómir súrý úshin budan basqa ne kerek! Toqta... tyńdaǵyn, Aleshka, men seniń shesheń marqumdy áman tańǵaldyrýshy edim, tek bul aıtqanymnan sál basqashalaý. Ony esh ýaqytta erkeletpeı júremin de, bir kúni kenetten kóńilim túsken sátte — álde qalaı eljireı qalyp, eńbektep o jaq bu jaǵyna shyǵyp, aıaǵynan shópildete súıe bastaıtynmyn, sóıtip ol árqashan, — kúni búgingideı esimde, — árqashan aqyryn ǵana syqylyqtap kúle bastaıtyn, biraq bul kúıgelektegen, erekshe, qatty kúlki emes-ti. Marqumnyń aýrýy únemi osylaı bastalýshy edi, mundaıda erteńine-aq jelikpesi ustap qalatyn, al búgingi syqylyqtap aqyryn ǵana kúlgeni shyndyǵynda eshqandaı qýanyshty bildirmeıtin, ol jaı aldamshy qýanyshtyń kúlkisi bolatyn — muny men bilemin. Ne isteseń de óz yńǵaıyńdy taba bilýiń kerek degen mine osy! Osynda Belávskıı degen bir qaltasy qalyń sulý jigit bar edi, sumyraıdyń áıelime kóńili ketip, bizdikine jıi keletindi shyǵarǵany, ol - ol ma, bir kúni áıelimniń aldynda meni tipti jaǵymnan shapalaqpen tartyp jibergeni de bar. Osydan keıin qoıdan jýas áıelim, — ol meni shapalaq jegenim úshin tipti sabap tastaı ma dep te qoryqtym, — ózime dúrse qoıa bermesi bar ma: "Sen, deıdi, odan nege shapalaq jeısiń, ol seni nege jaǵyńnan shapalaqpen tartyp jiberedi! Sen, deıdi, meni oǵan satqansyń ǵoı... áıtpese meniń kózimshe saǵan qol kóterýge onyń qalaı batyly barady! Osydan keıin meniń kózime qalaı ǵana kórinbeksiń, kórmegenim sen bolsyn! Dereý sońynan júgir, dýelge shaqyr ony..." Jelikpesi ustap qalǵandyqtan ony monastyrǵa aparǵan edim, qasıetti pirádarlar ¹⁰duǵa qaıyrǵan bolatyn. Biraq, Alesha, qudaı kýá, aýrý áıelimdi esh ýaqytta renjitken joq shyǵarmyn! Renjitsem, onda da alǵashqy jyly, bir-aq ret renjitken bolarmyn: ózi de tym duǵashyl bolyp ketken edi, ásirese Márıam-ana meıramynda duǵasyn qaza qylmaıtyn, ol kúnderi meni kabınetke qýatyn. Dinshil nemeniń jynyn qaǵyp alaıyn dep oıladym! "Kóremisiń, deımin mynaý ǵoı seniń ıkonyń, qazir men ony alamyn. Qarap tur, sen ǵoı ony tańǵajaıyp birdeńe sanaısyń, al qazir men osy ıkonaǵa kózińshe bylsh etkizip túkiremin, bul úshin maǵan eshteńe bolmaıdy!..." Muny kórgennen keıin qudaı saqtasyn, meni óltiretin shyǵar dep em biraq, ol ornynan atyp turyp, eki qolyn sermep qaldy, sosyn qolymen betin jaba qoıyp, tula boıy dirildep-qalshyldap edenge qulap tústi... sulq tústi... Alesha, Alesha! Ne boldy, saǵan ne bop qaldy!

Shal qoryqqanynan selk ete tústi. Ol Aleshanyń sheshesin áńgime ete bastaǵan sátten balasynyń júzi bir qýaryp, bir qyzaryp qubyla bergen edi. Sonsoń, beti alaýrap, eki kózi otsha janyp, erinderi dirildep ketken... Silekeıin shashyratyp sóılegen shal balasynyń ózinen-ózi tańǵalarlyq halge túskenshe tipti eshteńe baıqamaǵan, "jelikpe" jaıyndaǵy jańaǵy aıtqany endi qaz-qalpy Aleshanyń basynda qaıtalanǵanyn sezbegen. Alesha ústel basynan atyp turyp, ilkide sheshesin sóz etkendegideı, eki qolyn sermep qaldy da, betin basyp oryndyqqa sylq etip otyra ketti. Sosyn tula boıy dirildep-qalshyldap, únsiz jylady. Onyń sheshesimen tańǵalarlyq uqsastyǵyna shal qatty qaıran qaldy.

— Ivan, Ivan! Anaǵan tezirek sý ishkizip jibershi. Qudanyń qudiretimen sheshesiniń sol jolǵy aýrýynan bir aınymaıdy eken! Men sheshesine sý búrkip edim, sen de sóıtshi. Ol sheshesi úshin, sheshesi úshin... — dep kúbirledi ol Ivanǵa.

— Men ol ekeýmiz bir anadan týǵanbyz dep oılaýshy edim, sizdińshe qalaı bul? — dedi zyǵyrdany qaınaǵan Ivan. Onyń kózi alaıyp ketkende shal selk etti. Biraq, dál osy sátte óte qyzyq oqıǵa boldy: Alekseı men Ivannyń bir anadan týǵandyǵy shaldyń esinen, bir sekýndqa bolsa da, shynynda da shyǵyp ketse kerek...

— Bir anadan týǵandaryń qalaı? — dep mińgirledi túkke túsinbegen shal. — Sen ne dep tursyń ózi? Qalaı dep kettiń?.. Sen de odan týyp pa eń... Ah, meni qara basqan ba! Iá, sen de sodan týǵan ediń ǵoı! Ah, qara basty degen osy mine! Ómirimde bulaısha masqara bop shatasqan joq edim, keshire gór, baýyrym. Meniń oıymsha, Ivan... He-he-he! — Ol tyıylyp qaldy. Shaldyń júzinen paryqsyz, mas, bos kúlkiniń taby sezildi. Mine dál osy sátte senekten bireýlerdiń alysyp-julysyp, aıqaılasyp jatqandary estildi de, esik ashylǵan soń Dmıtrıı Fedorovıch zalǵa basa-kókteı kirip keldi. Záresi ushqan shal Ivandy panalady:

— Ol meni óltiredi, óltiredi! Arashalaı gór meni, bere kórmeshi oǵan! — dep shyryldady ol Ivan Fedorovıchtiń shalǵaıynan jarmasyp.

IX

ÁIELJANDYLAR

Zalǵa Dmıtrıı Fedorovıchtiń sońynan ile-shala Grıgorıı men Smerdákov kirdi. İshke jibermeımiz dep senekte onymen alysqan da osy ekeýi-di (ony úıge kirgizbeýge osydan birneshe kún buryn Fedor Pavlovıchtiń ózi tapsyrma berip qoıǵan edi). Dmıtrıı Fedorovıch zalǵa kirgennen keıin bireýdi izdegen kisishe jan-jaǵyna kóz júgirtip turǵan kezde Grıgorıı ústeldi oraǵytyp ótip, ishki jatyn bólmeniń jarma esigin myqtap jaýyp, bul bólmege tek meniń óligimdi attap qana kire alasyń degendeı, eki qolyn keýdesine aıqastyryp qoıyp, sustana tura qaldy. Muny kórgen soń Dmıtrıı yshqynyp Grıgorııge tap berdi, biraq aıqaılaǵan joq.

— A, osy bólmede eken ǵoı! Sonda tyǵyp qoıdyńdar ma! Ket bylaı, ońbaǵan! — Ol Grıgorııdi julqyp qalyp edi, malaı ony keıin ıterip tastady. Yza kernegen Dmıtrıı malaıdy keýdeden qulashtap salyp jiberdi. Shal qalpaqtaı ushyp tústi, al Dmıtrıı onyń ústinen attap ótip bólmege kirdi. Smerdákov óńi qýaryp, dirildep-qalshyldap Fedor Pavlovıchke jabysyp, zaldyń ekinshi shetinde turǵan.

— Grýshenka osy úıde, — dep aıqaılady Dmıtrıı Fedorovıch, — onyń osynda burylǵanyn jańa óz kózimmen kórgem, qýyp jete almaı qalǵanym. Ol qaıda? Qaıda jasyrdyńdar ony?

"Grýshenka osy úıde!" — degen aıqaıǵa Fedor Pavlovıch ań-tań boldy. Ol qorqynyshynyń qaıda ketkenin sezbeı de qaldy.

— Ustańdar, ustańdar anany! — dep aıqaılaǵan ol Dmıtrıı Fedorovıchtiń sońynan umtyldy. Bul kezde Grıgorıı edennen túregelgen, biraq áli de eseńgirep turǵan. Ivan Fedorovıch pen Alesha ákesiniń sońynan júgirdi. Úshinshi bólmede birdeńeniń jerge qulap túsip, zyń etip kúl-parshasy shyqqany estildi: bul mármár tuǵyrda turǵan úlken shyny zeren edi (onsha qymbat emes), júgirip ótkende Dmıtrıı Fedorovıch qaǵyp ketse kerek.

— Ustasańdarshy anany! — dep aıqaılady shal. — Attan!

Ivan Fedorovıch pen Alesha áreń degende shaldy qýyp jetip, zalǵa súıregendeı ǵyp alyp keldi.

— Onyń sońynan qýatyndaı ne sor túrtti! Joqtaýyńdy bir-aq asyrsa qaıtesiń! — dep zekirdi Ivan Fedorovıch ákesine.

— Vanechka, Leshechka, demek, ol osynda bolǵany ǵoı, Grýshenka kelgeni me, jańa ol osy úıge kele jatqanyn ózim kórdim dedi emes pe...

Shal tunshyǵyp sóıleı almady. Ol Grýshenka búgin keler dep oılaǵan joq-ty, endi kelip ol osy úıde degendi estigende múlde eseńgirep qalǵan edi. Dirildep-qalshyldap, esinen adasqan sekildi kóringen.

— Ózińiz kórip tursyz ǵoı, kelse jer jutyp ketti deımisiń! — dep zekirdi Ivan.

— Múmkin, anaý esikten kirgen shyǵar.

— Ol esik jabyq tur ǵoı, al kilti ózińizde...

Dmıtrıı zalǵa qaıtyp keldi. Ol ekinshi esiktiń jabyq ekenin, árıne, kórdi, onyń kilti shynynda da Fedor Pavlovıchtiń qaltasynda bolatyn. Barlyq bólmelerdiń terezeleri de túgen jabyq; demek, Grýshenka úıge kiretin de, syrtqa shyǵatyn da eshbir esik-tesik joq edi.

— Anany ustańdar! — dep aıqaılady Fedor Pavlovıch zaldan Dmıtrıı Fedorovıchti kórgen boıda, — ol meniń jatyn bólmedegi aqshamdy urlady! — Sóıtip, ol Ivannan julqynyp shyǵyp, Dmıtrııge taǵy da tap berdi. Biraq, Dmıtrıı eki qolyn kótere berip, shaldyń samaıyndaǵy bir tal shashynan julqyp qap ushyryp túsirdi. Sodan keıin jerde jatqan ákesin dál betten ókshesimen eki-úsh ret teýip úlgerdi. Shal shyńǵyryp jiberdi. Dmıtrııdeı qarýly bolmasa da, Ivan Fedorovıch ony qapsyra qushaqtap zorǵa dep aıyryp aldy. Dmıtrııdi aldynan kep qushaqtap, Alesha da ákesin arashalaýǵa shama-sharqynsha kómektesti.

— Seni jyn soqqan ba, óltiresiń ǵoı, — dep aqyrdy Ivan.

— Oǵan sol kerek! — dedi Dmıtrıı entigip turyp. — Óltirgen joqpyn, biraq, men ony óltirýge taǵy bir kelemin. Kúzetip otyra almaısyńdar!

— Dmıtrıı! Bul úıden tez kózińdi joǵalt! — dedi Alesha óktem únmen.

— Alekseı! Sen aıtshy, men jalǵyz saǵan ǵana senemin: jańa ol osynda boldy ma, joq pa? Sholaq kósheden kelip sharbaqty boılaı osylaı qaraı ketkenin jańa ǵana kórip edim. Aıqaılap edim, qashyp ketti...

— Saǵan ant eteıin, ol munda kelgen joq, bul úıde ol keledi dep eshkim tipti kútken de joq!

— Biraq, men ony kórgem... Demek, ol... Ony qazir izdep tabamyn... Alekseı, qosh! Ezopqa endi aqsha jóninde lám deme, al Katerına Ivanovnaǵa qazir, dereý baratyn bol: "Duǵaı sálem aıtty de, sálem aıtty, sálem aıtty de! Naq duǵaı sálem aıtty, taǵzym etti de". Bolǵan oqıǵany aıtyp ber.

Bul kezde Ivan men Grıgorıı shaldy jerden kóterip, kresloǵa otyrǵyzǵan. Beti qantalaǵan, biraq esi durys, Dmıtrııdiń zirkiline bar yqylasymen qulaq salyp otyrǵan. Oǵan áli de bolsa Grýshenka shynynda da osy úıdiń bir jerinde sekildi kóringen edi. Dmıtrıı Fedorovıch ketip bara jatyp oǵan óshige qarady.

— Seniń aýzyńdy qan jalatqanyma ókinbeımin! — dedi ol, — saqtanǵaısyń, shalym, armanyńnan ada bolyp qalma, óıtkeni meniń de armanym bar! Qarǵys atsyn seni, ada-kúde bezindim senen...

Dmıtrıı bólmeden júgirip shyǵyp ketti.

— Grýshenka osynda, ol shyn osynda! Smerdákov, Smerdákov! — dep, malaı jigitti saýsaǵymen shaqyrǵan shaldyń daýsy qyryldap áreń shyqty.

— Bul úıde joq dedik qoı saǵan, aljyǵan qaqpas, —dep aqyrdy oǵan yzalanǵan Ivan.

— Ol talyp qaldy bilem! Sý, oramal ákelińder! Qımyldasańshy, Smerdákov!

Smerdákov sý ákelýge júgirdi. Aqyry shaldy sheshindirip, jatyn bólmesine aparyp tósegine saldy. Basyn dymqyl oramalmen tańyp qoıdy. Konáktan, kúıip-pisýden, soqqydan álsiregen shal jastyqqa basy tıisimen kózin jumyp, tez uıyqtap ketti. Ivan Fedorovıch pen Alesha zalǵa oraldy. Smerdákov qıraǵan zerenniń synyqtaryn jınap shyǵaryp júrgen, al Grıgorıı tunjyraǵan qalpy ústeldiń janynda turǵan edi.

— Seniń de basyńa dymqyl shúberek qoısaq qaıtedi, múmkin, tósekke qısaıa turarsyń, — dedi Alesha Grıgorııge. — Munda ony biz qaraı turamyz ǵoı; aǵam seni basyńnan... qatty soqty bilem.

— Ol maǵan qol kóterdi! — dedi tunjyraǵan Grıgorıı ashynyp.

— Ol sen túgil, ákesine de "qol kóterdi ǵoı!" — dedi Ivan Fedorovıch aýzyn qısaıtyp.

— Kishkentaıynda astaýǵa otyrǵyzyp shomyldyrǵan edim... maǵan qol kótergeni qalaı! — dep qaıtalady Grıgorıı.

— Albasty basqyr, men arasha túspegende, ol óltirip tastaıtyn edi. Ezoptyń qansha qaýqary bar deısiń? — dep sybyrlady Ivan Fedorovıch inisine.

— Qudaı saqtasyn! - dep baj etti Alesha.

— Qudaı nelikten saqtaýy kerek? — Ivan ashýdan betin tyjyraıtyp, — taǵy da sybyrlady. — Eki jeksuryn birin-biri qurtady, ekeýi birdeı nege órem qappaıdy.

Alesha selk etti.

— Álbette, jańa arasha tústim ǵoı, budan keıin de kisi ólimine jol bere qoımaspyn. Alesha, sen otyra tur, men dalaǵa shyǵyp keleıin; basym aýyryp ketti.

Alesha jatyn bólmedegi ákesiniń qasyna baryp, onyń bas jaǵyndaǵy qorshaýdyń ishinde bir saǵattaı otyrdy. Shal kenet kózin ashyp, ıe bolǵanyn esine túsirgisi keldi me qalaı, Aleshaǵa únsiz uzaq qarań jatty. Sodan keıin onyń júzinen qatty qobaljyǵandy qaı qaldy.

— Alesha, — dep úreılene sybyrlady ol. — Ivan qaıda?

— Dalaǵa shyqty, onyń basy aýyrady. Ol bizdi syrtta kúzetip júr.

— Ana jerde qol aına tur edi, áperip jibershi!

Alesha oǵan komod ústinde turǵan búktemeli kishkentaı dóńgelek aınany alyp berdi. Shal aınaǵa qarady: murny qolaǵashtaı bop isip ketken, sol qasynyń ústińgi jaǵyna qantalaǵan ájeptáýir daq túsken eken.

— Ivan ne deıdi? Alesha, sen meniń eń súıikti ulymsyń, men Ivannan qorqamyn; men anadan góri Ivannan kóbirek qorqam. Tek senen ǵana qoryqpaımyn.

— Ivannan da qoryqpańyz, ol ashýly, biraq sizdi árqashan da qorǵaıdy.

— Alesha, al anaý qaıda eken? Grýshenkaǵa ketken shyǵar! Súıikti perishtem meniń, shynyn aıtshy: baǵana Grýshenka osynda keldi me, álde kelgen joq pa?

— Ony eshkim de kórgen joq. Bári ótirik, kelgen joq!

— Al Mıgqa oǵan úılenbekshi ǵoı, solaı emes pe!

— Grýshenka oǵan tımeıdi.

— Onyń ras, oǵan tımeıdi, eshqashan da tımeıdi!.. — Dál osy sátte oǵan budan artyq qýanyshty eshteńe aıtylýy múmkin emesteı, qatty qýanǵan shal selk etti. Súısingendikten ol Aleshanyń qolyn qatty qysyp, óziniń júregine basty. Tipti kózine jas ta keldi. Al kishkentaı ıkondy, baǵanaǵy Márıam-ananyń beınesin aıtam, ózińe berdim, ala ket. Monastyryńa oralýyńa da qarsy emespin... baǵana jáı qaljyńdaǵam, renjimessiń. Basym aýyryp barady, Alesha. Lesha, júregimdi tym bolmasa sen ornyqtyrshy, perishteshe shynyn aıtshy!

— Siz: ol keldi me, joq pa? — dep taǵy da suramaqsyz ba, — dedi shytynǵan Alesha.

— Joq, joq, o ne degeniń, men saǵan senemin ǵoı. Al qazirgi aıtpaǵym mynaý edi: sen Grýshenkaǵa baryp keń bolmasa basqa amalyn taýyp kezdes; sen odan tezirek, múmkin-qaderinshe tezirek surap bil, nemese óz kózińmen shamala: ol kimdi qalamaq, meni me, álde ony ma? A-a? Ne? Osyny isteı alasyń ba, álde bul qolyńnan kelmeı me?

— Eger kóre qalsam, surap bileıin, — dep mińgirledi Alesha uıalǵanynan.

— Joq, ol saǵan aıtpaıdy, ol shoshańdaǵan saıran emes pe, — dep shal onyń sózin bólip jiberdi. — Ol seniń de betińnen súıe bastaıdy, saǵan tıem deıdi. Ol jylansha arbaıdy, ol saıqal, joq, saǵan onda barýǵa bolmaıdy, joq, bolmaıdy!

— Bul jaqsy emes qoı, áketaı, múlde uıat bolady ǵoı.

— Ol baǵana seni qaıda jumsady, ketip bara jatqanynda: "Baryp kel" — dep aıqaılaǵan joq pa?

— Katerına Ivanovnaǵa jumsaǵan.

— Aqshaǵa ma? Aqsha suraýǵa ma?

— Joq, aqsha suraýǵa emes.

— Onyń aqshasy joq, soqyr tıyny da joq. Alesha, men bir tún oılanyp jata turaıyn, sen júre ber. Bálkim, ony kezdestirip qalarsyń... Tek sen erteń tańerteń keletin bol, jaraı ma. Erteń saǵan aıtatyn bir sózim bar; kelesiń be?

— Kelemin.

— Eger kele qalsań, meniń hal-jaıymdy bilýge óziń kelgendeı syńaı bildir. Meniń shaqyrǵanymdy eshkimge tisińnen shyǵarma. Ivanǵa bir aýyz sóz aıtpa.

— Maqul.

— Qosh, perishtem, baǵana maǵan arasha tústiń, muny ǵumyr baqı umytpaımyn. Erteń saǵan bir sózimdi aıtamyn... áli oılanyp alýym kerek...

— Qazir qalaısyz, táýirsiz be?

— Ne bop qaldy deısiń, erteń-aq turyp ketem táıiri, denim sap-saý, sap-saý!..

— Alesha aýladan shyǵyp bara jatyp, qaqpa aldyndaǵy oryndyqta qoıyn dápterine qaryndashpen birdeńeni jazyp otyrǵan Ivandy kezdestirdi. Alesha oǵan shaldyń oıanǵanyn, esi kirgenin, ony monastyrǵa baryp qonýǵa bosatqanyn aıtty.

— Alesha, erteń tańerteń kezdessek qandaı jaqsy bolar edi, — dedi túregele berip jyly shyraıly sóılegen Ivan. Ol mundaı iltıpat bildiredi dep Alesha tipti kútpegen edi.

— Men erteń Hohlakovalardyń úıine baramyn, — dep jaýap berdi Alesha. — Eger Katerına Ivanovna búgin úıinde bolmasa, erteń oǵan taǵy da soǵýym múmkin...

— Sonymen qazir Katerına Ivanovnaǵa barmaqsyń ǵoı! Álgi "duǵaı sálem aıt" degen ótinishi bar emes pe? — dep jymıdy Ivan.

Alesha qysylyp qaldy.

— Baǵanaǵy sózder men odan burynǵy keıbir áńgimelerden men bárin uqqan sekildimin. Tegi, Dmıtrıı senen onyń úıine baryp... óziniń... álgi... ıá, qysqasy "qosh bol" deıtinin aıtýdy ótindi ǵoı deımin.

— Aǵa! Ákem men Dmıtrııdiń arasyndaǵy myna sumdyq kıkiljiń nemen tynar eken? — dep surady Alesha daýsy qatty shyǵyp.

— Tap basyp aıtý qıyn ǵoı. Ne bolýshy edi, múmkin, birtindep basylar. Ol áıel — zalym. Qalaı bolǵanda da, shaldy úıden shyǵarmaǵan jón, al Dmıtrııdi úıge kirgizbeý kerek...

— Aǵa, taǵy bir saýalym bar edi — ózinen basqalarǵa bir kóz salǵan soń ómir súrýge kimniń laıyqty, kimniń laıyqsyz ekenin sheshýge kez kelgen kisiniń haqy bolǵany ma?

— Bul jerde laıyqty-laıyqsyzdyǵyna qaraı sheshýdi kóldeneń tartýdyń qajeti ne? Bul másele adamnyń júreginde kóbine-kóp laıyqty-laıyqsyzdyǵyna qarap sheshilmeıdi, basqa, anaǵurlym tabıǵı sebepter boıynsha sheshiledi. Al haqyǵa kelsek, birdeńe solaı bolsyn dep tileýge kimniń haqy joq deısiń?

— Alaıda, basqanyń ólimin tileýge bolmaıdy ǵoı?

— Tipti bireýdiń ólimin tilese de qaıtedi? Jurttyń bári solaı ómir súrse, tipti basqasha tirshilik ete almaıtyn bolsa, ózińe-óziń jalǵan sóılep ne kerek. Sen meniń "eki jeksuryn birin-biri qurtady" degen baǵanaǵy sózimdi tuspaldap tursyń ba? Onda men de saǵan bir saýal qoıaıyn: sen, Dmıtrıı sıaqty, meni de Ezoptyń qanyn tóge alady, ıakı ony óltirýge bara alady dep sanaısyń ba, a?

— Ivan-aý, ol ne degeniń! Úsh uıyqtasam oıyma kirmegen nárse bul! Men tipti Dmıtrııdi de... olaı dep oılamaımyn.

— Bul sózińe de rahmet, — dedi Ivan kúlip. — Bilip qoı, men shaldy árqashan da qorǵaımyn. Biraq meniń ne tileıtinim óz erkimde. Erteńge deıin qosh bol. Meni sókpe de, maǵan ala kózben qarama da, — dedi ol taǵy da kúlimsirep.

Ekeýi bir-biriniń qolyn qatty qysty; buryn esh ýaqytta bulaı bolmaǵan shyǵar. Alesha aǵasynyń onymen jaqyndasýǵa birinshi bop qadam jasaǵanyn jáne de muny bir eseppen, qalaı da bir pıǵylmen istegenin sezgen edi.

X

EKİ BIKESH DIDARLASQANDA

Alesha ákesiniń úıinen shyqqanda, baǵana osynda kelgendegiden de jaman unjyrǵasy túsip, kúızelip shyqqan edi. Oıy tıanaq tappaı, san-saqqa ketkendeı, onyń ústine sol shashyrandy birdeńelerdiń basyn biriktirip, kún uzaqqa janyn jegen qym-qıǵash pikirlerden ortaq bir oı túıindeýge qorqatyn da sekildi. Toryǵýshylyqpen shektesip bara jatqan bir sumdyq bar ma qalaı ózi, Aleshanyń júregi áli esh ýaqytta tap mundaı kúıge túsken joq-ty. Osynaý zálim áıeldiń aldynda ákesi men aǵasy Dmıtrııdiń arbasýy nemen tynar eken degen eń basty, eń qaterli, sheshilmes saýal onyń osy dúdamalyn qara albastydaı basyp-janshyp barady. Endi ol bárine ózi kýá boldy. Ákeli-balaly ekeýiniń qalaı shartpa-shurt kelgenin óz kózimen kórdi. Áıtse de, baqytsyzdyqqa, munyń naǵyz sumdyq baqytsyzdyqqa ushyraıtyn Dmıtrıı bolýy da múmkin-aý: ony bir kúmánsiz sor kútip tur bilem. Osynyń barlyǵy keıbir adamdarǵa tipti Aleshanyń osyǵan deıin oılaǵanynan, bálkim, áldeqaıda kóbirek qatysty bolyp shyqqan sekildi. Ári-beriden soń jumbaq birdeńe. Bul aǵasymen jaqyndasýdy kópten beri tilep júr edi. Ivan ondaı qadamyn jasady, biraq, nege ekeni belgisiz, ol endi onyń osy ıgi qadamynan seskenip qalǵandaı. Al anaý áıelder she? Mine qyzyq: Baǵana Katerına Ivanovnaǵa bara jatqanynda ol qatty uıalatyn sekildi edi, al qazir eshbir qysylatyn emes; kerisinshe, aqyl-keńesti sodan ǵana tabatyndaı, jetkenshe asyqty. Alaıda, Dmıtrııdiń amanatyn aıtý, sirá, baǵanadaǵydan góri qıyndaý bolar: úsh myń som týraly másele birjola sheshilgen, ar-uıattan jurdaı bolǵanyn sezgen soń, bárinen kúder úzgen Dmıtrıı, árıne, endi eshqandaı azǵyndyqtan tartynbaıtyn shyǵar. Onyń ústine ákesiniń úıindegi oqıǵany aıta bar dep tapsyrǵany jáne bar.

Alesha Úlken kóshedegi bir úlken, jaıly úıde turatyn Katerına Ivanovnaǵa kele jatqanda saǵat jetini soǵyp, ymyrt úıirile bastaǵan edi. Onyń eki ápkesimen turatynyn Alesha biletin. Áıtse de, olardyń bireýi — apasy Agafá Ivanovnaǵa ǵana ápke sanalatyn; kóp sóılemeıtin, osy bir tuıyq áıel men onyń sińlisi ınstıtýt bitirgesin ákesiniń úıine kelgen Katerına Ivanovnanyń asty-ústine túsip báıek bop júretin. Al ekinshi ápkesi, kedeı tuqymynan bolsa da, náshtep sóıleıtin, máskeýlik bir baryná edi. Jurt olardy Katerına Ivanovnanyń qasy men qabaǵyna qarań otyrady eken, bul ekeýi ol bıkeshke tek úı ishiniń salıqaly sáni esepti ǵana qajet desetin. Al Katerına Ivanovna aýrý bolǵasyn Máskeýde qalǵan qamqorshy generalshasynyń ǵana degenin eki etpeıtin. sondyqtan da ol óziniń jaı-kúıin baıandap oǵan jumasyna eki hat jazyp turýǵa tıisti edi.

Alesha aýyz úıge kirgennen keıin esik ashqan kútýshi áıelge óziniń kelgenin habarlaýdy ótingende zaldaǵylar munyń kelip turǵanyn, tegi, bilip te otyrsa kerek (múmkin, ony terezeden kórgen shyǵar); ar jaqtaǵy ybyr-sybyrdy, júgirgen áıeldiń tysyryn, kóılektiń sýsylyn Aleshanyń qulaǵy shalyp qalǵan; eki me, álde úsh pe ánel jaqqa júgirip shyqqandaı edi. Onyń kelýi úıdegilerdi osynshama abyrjytqanyna ol ań-tań boldy. Alaıda, ony sol sátte-aq zalǵa kirgizdi. Úlken bólmege neshe túrli ásem jıhaz qoıylǵan eken, provınsıa deýge áste bolmaıtyn sekildi. Aınala tolǵan dıvandar men kýshetkalar, kishkentaı dıvanshalar, úlkendi-kishili ústelder; qabyrǵalarǵa kartınalar ilingen, ústelderdiń ústine zerender men shamdar qoıylypty, gúl de jetkilikti eken, tereze aldynda tipti akvarıým da tur. Ymyrt túskendikten bólme ishi qarakóleńke tartqan. Aleshanyń dıvanda jatqan jeńsiz jibek qamzolǵa kózi tústi, dıvan aldyndaǵy ústel ústinde eki sháshkede ishilip bitpegen shokolad, bıskvıtter, hrýstal tárelkede kegiljim júzim, taǵy bir tárelkede kámpıt tur. Bireýge dám berip jatsa kerek. Alesha qonaq ústine tap bolǵanyna yńǵaısyzdanyp qaldy. Biraq sol sátte esiktiń perdesi qaıyrylyp tez, asyǵys basyp kirip kelgen Katerına Ivanovna qýanyshtan kóńildene kúlimdep Aleshaǵa eki qolyn birdeı soza berdi. Qyzmetshi áıel sol sátte ústelge tutatylǵan eki balaýyz sham ákep qoıdy.

— Aqyry, kelip jetkenińizge de shúkirshilik! Kún uzaq qudaıdan tilegenim tek siz ǵana! Joǵarylatyńyz!

Katerına Ivanovnanyń sulýlyǵy Aleshany budan buryn da tańǵaldyrǵan edi, onda ol seni kórgisi keledi dep, osydan úsh jumadaı buryn Dmıtrıı ony alǵash ret ertip aparyp tanystyrǵan-dy. Áıtse de, ol kezdesýde ekeýiniń arasynda áńgime bastala qoımaǵan. Onsyz da qatty qysylyp otyrǵan jas jigitti uıalta bermeıinshi dep aıanysh bildirgendeı, Katerına Ivanovna onda kóbine Dmıtrıı Fedorovıchpen áńgimelesken. Alesha úndemegen, biraq kóp jaıtty óte jaqsy ańǵarǵan. Ol tákappar qyzdyń ór minezdigine, menmensigen erkindigine, ózimshildigine qaıran qalǵan edi. Osynyń bárine eshbir kúmán joq-ty. Alesha óziniń eshteńeni ásirelemegenin sezgen. Ol qyzdyń jaltyldaǵan úlken qara kózderi ǵajap eken jáne de qýan tartyp, tipti sál qýqyl-sarǵyshtaý at jaqty júzine ásirese jarasyp turady eken dep oılaǵan, biraq súıkimdi erinderiniń syzyǵynda ǵana emes, sonymen birge osynaý qos janarynda da aǵasy shyn ǵashyq bolarlyqtaı, sondaı-aq ony, bálkim, uzaq súıýge de bolmaıtyndaı birdeńe bar sekildi kóringen. Katerına Ivanovnaǵa baryp kelgen Aleshadan Dmıtrıı meniń qalyńdyǵymnan qandaı áser alǵanyńdy ashyq aıtshy dep jalynǵan soń ol óziniń oıyn týra aıtyp salǵan da.

— Sen oǵan qosylsań baqytty bolasyń, biraq qaıdam... bul baqytyń baıandy bola qoıar ma eken.

— Solaı ma eken, baýyrym, mundaılar sol qaz-qalpynan aınymaıdy, olar taǵdyrǵa moıynsunbaıdy. Seniń oıyńsha, men ony ómir boıy súımeımin ǵoı?

— Joq, sen ony, bálkim, ómir boıy súıersiń de, biraq onymen dáıim baqytty bolmaýyń da múmkin ǵoı...

Alesha onda aǵasynyń qolqalaǵanyna kónip qap, basyna sondaı "zerdesiz" oı kelgenine ókinip, pikirin qyzara-qyzara aıtqan. Óıtkeni pikirin aıtyp salsa da, munysy ózine sol sátte-aq sumdyq ersi kóringen. Áıel jóninde sonshalyqty óktem pikir bildirgenine ózi ólerdeı uıalǵan. Endi, mine, ózin qarsy alýǵa júgirip shyqqan Katerına Ivanovnany kórgende ol ana joly, sirá, qatty qateleskenmin-aý dep onan beter qysylǵandaı sezindi Bul joly onyń júzinen naǵyz qarapaıym aq kóńildilik pen ashyq, albyrt aq jarqyndyq nurlanyp turǵan edi. Ana joly Aleshany sonshalyqty qaıran qaldyrǵan "tákapparlyq pen menmendiktiń" bárinen endi tek qaımyǵýdy bilmeıtin, izgilikti jiger men ózine degen bir túrli aıqyn, kúshti senim ǵana qalǵandaı. Óziniń shyn ǵashyq adamy qandaı qasiretke qaldyrǵany oǵan áste qupıa emesin, istiń jaıyn, bár-bárin onyń, bálkim, tolyq bilip, sezip otyrǵanyn Alesha ony alǵash kórgende-aq, onyń birinshi sózinen-aq uqty. Alaıda, soǵan qaramastan, onyń gúl-gúl jaınaǵan ajarynan óziniń keleshegine kámil senimdiligi kórinip turǵan. Alesha, qudaı qara bastyrǵanda, onyń aldynda oıda joqta bir úlken kúnáǵa batqandaı sezindi. Ol birden-aq basylyp, jýasyp sala bergen edi. Buǵan qosa, ol Katerına Ivanovnanyń bir túrli qatty tebirenip turǵanyn, bálkim, tipti áldenege súısingen zor qýanysh sekildi erekshe bir tolqý ústinde ekenin onyń alǵashqy sózderinen-aq baıqaǵan.

— Sizdi asyǵa kútkenim, men endi shyndyqty tek sizden ǵana tolyq estip bile alamyn ǵoı — maǵan muny ózge eshkim de aıtpaıdy!

— Meniń kelgenim... — dep mińgirledi aýzyna sóz túspegen Alesha, — men... meni jumsady...

— Ah, ol jumsaǵasyn keldińiz be, ózim de solaı shyǵar dep shamalap em. Men endi bárin bilemin, bárin! — dedi janary jalt-jult etken Katerına Ivanovna sańqyldap. — Alekseı Fedorovıch, sizdi nelikten asyǵa kútkenimdi aıtaıyn dep em, sál sabyr etińizshi. Kóresiz be, men, bálkim, tipti sizden de kóbirek biletin shyǵarmyn; maǵan keregi sizden bir habar estý emes. Meniń mynany ǵana bilgim keledi: siz ózińizdiń ol jónindegi eń sońǵy pikirińizdi, sonan soń qazir oǵan jáne búgingi kezdesýden keıingi hal-jaıyna qalaı qaraıtynyńyzdy ashyqtan-ashyq, ásireleýsiz, tipti dóreki kúıinde bolsa da (o, qanshalyqty dóreki bolsa da meıli) baıandap berińizshi. Meni kórgisi de kelmeıtin kisimen ózim baryp tildeskennen góri bul bálkim táýirleý bolar. Sizden meniń ne tileıtinimdi endi túsingen shyǵarsyz? Al endi ol sizdi maǵan qandaı amanatpen jibergenin (onyń sizdi jumsaıtynyn ózim de bilip em!) jaılap aıta berińiz, onyń eń aqyrǵy sózin aıtyńyz!..

— Ol sizge... endi esh ýaqytta barmaımyn dep sálem aıtty... duǵaı sálem dedi.

— Duǵaı sálem? Dál solaı dedi me?

— Iá.

— Bálkim, ańdamaı, jańsaq aıtqan bolar, múmkin, qatelesken shyǵar?

— Joq, ol naq: "duǵaı sálem" dep shegelep tapsyrdy. Umytyp qalmaýym úshin úsh márte qaıtalady.

Katerına Ivanovna qyzaryp ketti.

— Alekseı Fedorovıch, qol ushyn berińiz, maǵan dál qazir sizdiń kómegińiz qajet: men sizge óz oıymdy aıtaıyn, siz maǵan sol oıymnyń durys-burysyn aıtyńyz, jaraı ma? Eger ol maǵan duǵaı sálem dep jaı aıta salsa, sózin aınytpaı jetkizýdi talap etpese, onda bári bitkeni bolar edi... Onda bári bitti der edim! Al eger ol osy sózge erekshe mán berse, eger ol maǵan sol sálemin aıta barýdy shegelep tapsyrsa, onda ol, bálkim, bir erekshe tolqyǵan, aldy-artyn oılamaıtyn qatty kúızelis ústinde bolǵan shyǵar? Áýeli bir táýekelge bel býyp, sonsoń sol táýekelinen qorqyp ketken shyǵar! Menen bezgende aıaǵyn nyq basyp ketpeı, dóńniń basynan tońqalań asqan shyǵar! Sózine erekshe mán bergeni ánsheıin syrbazdyǵy bolar...

— Solaı, solaı! — dep qostady Alesha, — meniń ózime de naq solaı sekildi kórinedi.

— Eger olaı bolsa, onda áli quryp bitpegeni! Ol tek toryqqan, biraq men ony áli qutqara alamyn. Toqtańyz: aqsha týraly, úsh myń som týraly sizge eshteńe degen joq pa edi?

— Aıtqany bylaı tursyn, onyń janyna bárinen de góri qattyraq batqan, tegi, sol shyǵar. Ol abyroıym aırandaı tógildi, endi maǵan báribir dedi. — Kókeıinde úmit oty jylt etip, aǵasyn tyǵyryqtan alyp shyǵýdyń bir amaly, shynynda da bolý kerek qoı dep oılaǵan Alesha qyzbalana jaýap berdi. — Sonda qalaı, siz... ol aqsha jaıynda bárine qanyq bolǵanyńyz ba? — dep ol kenet múdirip qaldy.

— Kópten beri jáne de anyq bilemin. Máskeýge telegramma jiberip suraǵamyn, aqshany almaǵanyn áldeqashannan bilemin Ol aqshany jibermegen, biraq men úndemedim. Onyń aqshadan zárýlik kórip júrgenin, tipti qazir de muqtaj ekenin men sońǵy jumada estip bildim... Men bul iste ózime bir ǵana maqsat qoıdym: ol kimge qaıta oralý keregin, onyń eń senimdi dosy kim ekenin túsinse eken dedim. Men oǵan adal dospyn, biraq, ol buǵan sengisi kelmeıdi, meniń qandaı jan ekenimdi bilýge tyryspady, ol maǵan áıel dep qana qaraıdy. Sol úshin myńy qurǵyrdy jumsap qoıǵanyna onyń menen uıalmaýy úshin ne isteý kerek? — degen oımen bir juma boıy jaman qınaldym. Iakı jurttan, ózinen uıalsa uıala bersin, tek menen uıalmasyn dep em. Ol qudaıdyń aldynda bárin uıalmaı-aq jaıyp salady ǵoı. Endeshe, ol úshin meniń qandaı taýqymetke bolsa da shydaı alatynymdy osy kúnge deıin nege túsinbeıdi? Meniń jan sezimimdi nelikten uqpaıdy, so bir oqıǵadan keıin onyń meni bilmeýge qandaı haqysy bar? Men ony ǵumyr baqıǵa qutqarǵym keledi. Onyń qalyńdyǵy ekenimdi múlde umytsyn! Ol óziniń ar-namysyn oılap, meniń aldyma kelýge qorqady! Alekseı Fedorovıch, ol sizge óziniń syryn ashýǵa qoryqqan joq qoı? Osy ýaqytqa deıin ol maǵan nelikten solaısha syryn aıtpaıdy?

Katerına Ivanovna sońǵy sózderin jylap otyryp aıtqan; onyń kózinen jas yrshyp ketken edi.

— Men, — dedi Alesha daýsy dirildep, — sizge baǵana ákemniń úıinde bolǵan oqıǵany aıtýǵa tıistimin. — Sonsoń, Alesha aǵasy muny ákesinen aqsha suraýǵa jumsaǵanyn, keıin ózi kelip, ákesin qalaı urǵanyn, bár-bárin túgel baıandady, eń sońynda Dmıtrııdiń "duǵaı sálem" aıt dep taǵy da qatty shegelep tapsyrǵanyn da aıtty... — Sonan soń ol anaý áıelge ketti... — dedi Alesha aqyryn ǵana.

— Men ony sol áıelden qyzǵanady dep oılaısyń ba? Ol meni qyzǵanady deıtin shyǵar? Biraq, Dmıtrıı oǵan báribir úılenbeıdi ǵoı, — dedi Katerına Ivanovna kekete kúlip, — Karamazovta ondaı qumarlyq uzaqqa barýy múmkin be? Onyki mahabbat emes, jaı qumarlyq. Eger oǵan tıgisi kelmese... ol qalaı úılenbek, — dep Katerına Ivanovna taǵy da zymıan kúlkige saldy.

— Ol, bálkim, úılener de, — dedi tómen qaraǵan Alesha muńly únmen.

— Men ol úılenbeıdi dep turmyn ǵoı! Siz bilesiz be, ol qyz perishte ǵoı? Muny neǵyp bilmeısiz! — dedi kenet múlde qyzbalanyp ketken Katerına Ivanovna. — Ondaı basqa bir tańǵajaıyp áıel bola qoıar ma eken! Men onyń arbap alatyn sıqyry baryn bilemin, áıtse de, maǵan onyń aq peıildi, ustamdy, adamgershil ekeni de belgili. Alekseı Fedorovıch, siz maǵan nege bulaısha qaraı qaldyńyz? Múmkin, meniń bul aıtqanyma tań qalatyn shyǵarsyz, múmkin, maǵan senbeıtin bolarsyz! Agrafena Aleksandrovna, perishtem! — dep daýystady ol ekinshi bólmege qarap, — mynda kel, bul kelgen ózimizdiń marhabatty Alesha ǵoı, ol bizdiń syrymyzǵa qanyq, kelip kórinseńshi oǵan!

— Meni neǵyp shaqyrmas eken dep ózim de oılap em myna shymyldyqtyń syrtynda jasyrynyp turyp, — degen sál qylymsyǵan, názik áıel daýsy estildi.

Esiktiń perdesi ashyldy, sonsoń... kúlim qaqqan, qýanyshty Grýshenkanyń ózi shyǵa kelip, ústelge jaqyndady. Aleshanyń ishinde birdeńe dir ete qalǵandaı boldy. Ol Grýshenkaǵa qadala qarap qaldy, odan tipti kóz aıyra almady. Osydan jarty saǵat buryn aǵasy Ivan sumdyq "zálim" degen áıeldi ol mine kórip te tur. Alaıda, onyń aldynda bylaı qaraǵanda kádimgi, naǵyz qarapaıym jan — ózge sulýlardan aıyrmasy joq, "kádimgi" áıelderdiń bárine uqsas, aq peıildi, súıkimdi áıel turǵan edi! Ras, Grýshenka tartymdy, tipti tym ajarly kórindi, — aýyzdyń sýyn qurtatyn naǵyz orys áıeliniń sulýlyǵy. Ájeptáýir boıshań bolǵanmen, Katerına Ivanovnadan (ol tipti óte bıik edi) alasalaý áıeldiń qylymsyǵan daýsy qandaı keremet názik bolsa, tolyqsha kelgen jarasymdy denesiniń qımyly da sondaı názik, ıkemdi kórindi. Ol Katerına Ivanovna sıaqty aıaǵyn dikildete basyp kelgen joq: kerisinshe, dybys shyǵarmaı aqyryn keldi, aıaq basysy tipti estilgen de joq. Degenmen qara jibek kóılegi bolar-bolmas qana sýsyldap kresloǵa baıaý ǵana otyrdy da, úlbiregen appaq tolyqsha moıny men keń ıyqtaryn qymbat qara jún shálimen qymtap qoıdy. Ol jıyrmanyń ekeýinde bolatyn, jas shamasy bet-júzinen de sezilip tur. Onyń bozań-qyzyl shyraıly júzi appaq edi. Bet álpeti jalpaqtaý, tómengi jaq súıegi sol shyǵyńqy ma qalaı tipti. Ústińgi erni qaımyjyqtaı, al tómengi erni odan eki ese qalyńdaý bolǵasyn kóntekteý, sál salpylaý kórinedi. Al ǵajap, qyzyl-kúreń qolań shashy, qońyr bulǵyn qastary, uzyn kirpikteri, keremet sur-kógildir kózderi tipti qalyń toptyń ishinde, serýende, sapyrylysqan jurttyń arasynda kele jatqan eń nemquraıdy, esalmas adamdy da amalsyzdan toqtatyp burylyp qaratqyzyp, talap ýaqytqa deıin jadynan shyǵarmaýǵa májbúr eter edi. Aleshany bárinen góri kóbirek tańǵaldyrǵan osy bet álpetten sezilgen balaǵa tán ańǵaldyq pen aq peıildilik boldy. Ol balasha qaraıdy, balasha shattanady, ústelge kelgende de "qýanǵasyn", qazir ne bolar eken dep balasha ańqalańdap, ańǵal áýestikpen kelgen. Kóz qarasy kóńil qýantady — muny Alesha sezgen. Onyń boıynda bul dál solaı dep aıta almaıtyn nemese túsindire almaıtyn taǵy birdeńe bardaı kórindi, onyń bul qasıeti, bálkim, Aleshaǵa sanadan tys áser etken, atap aıtqanda, taǵy da sol qımylynyń osynaý keremet bıpazdyǵy men náziktigi, mysyq tabandap, sezdirtpeı júretindigi bolýy da múmkin. Alaıda, ol myǵym, mol deneli edi. Jup-jumyr keń ıyqtary, áli de jas qyzdyń keýdesindeı tompaıǵan qos anary sháliniń astynan sezilip tur. Qazirdiń ózinde múshe-múshesiniń úılesimdiligi azdap buzyla bastaǵany bolmasa, — bul sezilip turǵan, — onyń dene bitimi Venera Mılosskaıanyń músinine uqsar ma edi, qaıter edi. Orys áıeliniń sulýlyǵyn aınytpaı tanýshylar Grýshenkany kórgende myna qulyn múshe, balǵyn sulýlyq otyzdarǵa taman qazirgi jarasymdylyǵynan aıyrylyp, denesi jaıylyp ketedi, beti solbyrap, kóziniń aınalasy men mańdaıyn tez ájim basady, júzi kóriksizdenip, qyzyl kúreń tartady dep qatesiz boljar edi, — qysqasy, bul naq orys áıelderinde jıi kezdesetin tez solatyn, bir sáttik sulýlyq dep aıtýy da múmkin. Álbette, Alesha bul jaıynda oılaǵan joq-ty, biraq ol, tań qalyp tursa da, bir túrli unatpaǵan sezimmen jáne ony aıaǵandaı bolyp, ózinen-ózi: tól nelikten árbir sózin sozyp aıtady, tabıǵı sóılemeıtini nesi? — dep surady. Ol, teginde, sózdiń árbir býynyn ádeıi bólińkirep, daýsyn mánerleı sozyńqyrap sóıleýde ásemdik bar dep oılaıtyn bolsa kerek. Bul, árıne, tárbıeniń nasharlyǵyn, bala kezinen ınabattylyq degendi burys uqqandyqty dáleldeıtin teris ádettiń teris daǵdysy ǵana edi. Alaıda, osy bir sóıleý máneri men áýeni Aleshaǵa onyń osynaý balasha ańqyldaǵan, qýanyshty júzine, beıne sábıdiń kózindeı baqyt nury baıaý shalqyǵan qos janarǵa múlde úılespeıtin qarama-qaıshylyqtaı kóringen! Katerına Ivanovna ony Aleshaǵa qarsy turǵan kresloǵa tez otyrǵyzdy da, jymıǵan erinderinen birneshe márte shattana súıdi. Ol Grýshenkaǵa beıne ǵashyq bop qalǵandaı edi.

— Alekseı Fedorovıch, biz, Grýshenka ekeýmiz, alǵash ret dıdarlasyp otyrmyz, — dedi masaıraǵan Katerına Ivanovna, — ony kóreıin, tanysyp-biliseıin dep ózim barmaqshy edim, biraq ol meniń bul tilegimdi qabyl alyp ózi keldi. Ol ekeýmiz bárin op-ońaı sheshetinimizdi ózim de bilgen edim! Júregim sezgen... Meni bul qadamnan saqtandyrýshylar boldy, biraq, men túpki nátıjesine sendim, endi mine qatelespegenimdi kórip te otyrmyn. Grýshenka maǵan bárin, óziniń barlyq nıetin túsindirdi; ol maǵan jan tynyshtyǵy men qýanysh ákelgen aq peıildi perishtedeı kórinip otyr...

— Menimen dıdarlasýdy namys kórmegenińizge rahmet, súıikti, qadirli bıkeshim. — dedi jaıdary, qýanyshty kúlkisinen jazbaǵan Grýshenka ár sózin náshteı sóılep.

— Maǵan bulaı deýge qalaı dátiń barady! Sendeı sıqyrly sulýmen dıdarlasýǵa men qalaı namystanam? Mine men qazir sizdiń astyńǵy ernińizden taǵy da súıip alam. Onsyz da kóntekteý sekildi eken, endi odan da góri kórinsin... Onyń qalaı kúletinine qarańyzshy, Alekseı Fedorovıch, mundaı perishtege qarap otyrǵanyńda júregiń shattanbaı ma... — Aleshanyń beti qyzaryp, tula boıy sál dirildeńkirep ketti.

— Meni tym álpeshtep ketken joqsyz ba, súıikti bıkesh, múmkin, men sizdiń bulaısha erkeletýińizge tipti tatymaıtyn da shyǵarmyn.

— Tatymaıdy! Sen tatymaısyń ba! — dedi taǵy da qyzbalanǵan Katerına Ivanovna.

— Bilesiz be, Alekseı Fedorovıch, bul áıel násiliniń basyna qandaı ǵana qıal kelmeıdi deseńizshi, biraq, bizdiń júregimiz, táýekelshil bolǵanmen, tákappar, órshil júrek! Alekseı Fedorovıch, bizder izgilikti, aq kóńil jandarmyz ǵoı, siz muny bilýshi me edińiz? Biz tek aldanyp qalǵanbyz. Bizdiń keıde tipti óte nashar turlaýsyz bireýdiń tuzaǵyna tez túsip qalatynymyz da bolady. Bir jigit bolǵan edi, ofıser, biz ony súıgenbiz, oǵan bárin qurbandyq etkenbiz, bul ertede, osydan bes jyl buryn bolǵan edi, sonan soń ol jigit bizdi umytyp, basqa bireýge úılengen. Endi ol jesir qalypty, hat jazǵan, endi osynda kele jatyr, — al biz, bilgińiz kelse, osyǵan deıin tek sol jigitti ǵana súıgenbiz, ómir boıy sony ǵana súıgenbiz! Ol jigit osynda keledi, sosyn Grýshenka óziniń ǵashyǵymen qaıta qosylyp, taǵy da baqytty bolady, bes jyl boıǵy baqytsyzdyǵy umytylady. Biraq, Grýshenkany kim cóge alady, onymen kóńildes edim dep kim maqtana alady! Anaý aqsaq kópes shal ma, — biraq ol shyndyǵynda bizdiń ákemiz, dosymyz, qamqorshymyz ǵana bolǵan joq pa. Ǵashyq jigitimiz tastap ketkesin azap shegip, ómirden kúder úzip júrgende tap boldy emes pe ol shaıa.. onda Grýshenka sýǵa ketip ólkemshi boldy ǵoı, ol shal muny ólimnen qutqaryp qaldy ǵoı, ólimnen arashalady ǵoı!

— Súıikti bıkeshim, meni tym qorǵashtap kettińiz ǵoı, áıteýir asyǵasyz da turasyz, — dedi taǵy da náshtep Grýshenka.

— Qorǵashtaımyn ba? Qorǵashtaı kettim be, sosyn bul arada meniń qorǵashtaýym qajet pe ózi? Grýshenka, perishtem, qolyńdy bershi, Alekseı Fedorovıch, myna jup-jumyr, kishkentaı, ádemi qolyn qarańyzshy; kóresiz be, osy kishkentaı qol maǵan baqyt ákeldi, meni kaıta tiriltti, men qazir osy qoldy súıemin, syrtynan da, alaqanynan da súıemin, mine, mine qarap turyńyz! — Sóıtip, Katerına Ivanovna Grýshenkanyń shynynda da keremet ádemi, biraq, bálkim, tym jumyrlaý kóringen qolynan úsh márte súıdi. Al Grýshenka, tegi, qolyn súıgeni unap qaldy ma qalaı, "súıikti bıkeshke" bir túrli tebirenip, syqylyqtap kúle qarady. "Tym artyq qýanyp turǵan joq pa eken", — dep oılady Alesha ishinen. Ol qyzaryp ketti. Onyń júregi baǵanadan beri dúrsildep turǵan.

— Súıikti bıkesh, Alekseı Fedorovıchtiń kózinshe meniń qolymnan bulaısha súıýińiz maǵan uıat emes pe?

— Qolyńnan súıgende seni uıaltqym keldi deımisiń? — dedi sál tańdanǵan Katerına Ivanovna, — ah, súıiktim-aý, munyń qalaı, meni teris uqqanyń ba!

— Súıikti bıkesh, sizdiń de meni, bálkim, onsha durys túsinbeýińiz múmkin ǵoı, múmkin, men sizdiń oılaǵanyńyzdan álde qaıda nashar shyǵarmyn. Men qara júrekpin, onyń ústine turlaýsyzbyn. Ana joly sorly Dmıtrıı Fedorovıch maǵan jymysqy kúlkisimen ǵana unap qalǵan.

— Biraq, qazir ony qutqaratyn da ózińiz emes pe. Siz maǵan ýáde berdińiz. Siz oǵan bárin túsindiresiz, kópten beri basqa bireýdi súıetinińizdi, qazir ol jigit sizge úılenbekshi ekenin aıtasyz ǵoı oǵan...

— Ah, joq, men sizge mundaı ýáde bergen joqpyn. Maǵan munyń bárin siz aıtqansyz, alaıda, men ýáde bergen joqpyn.

— Demek, sizdiń aıtqanyńyzdy meniń durys túsinbegenim be, — dedi óńi sál bozaryp ketken Katerına Ivanovna. — Siz ýáde...

— Ah joq, perishte-bıkesh, men sizge eshqandaı ýáde bergen joqpyn, — burynǵysynsha kóńildi, aq jarqyn pishinmen bir qalypty, baıaý sóılegen Grýshenka onyń sózin bólip jiberdi. — Qadirli bıkesh, meniń qandaı jeksuryn, órshil ekenimdi endi kórip tursyz ǵoı. Men oıyma kelgendi isteımin, mine men sondaımyn. Baǵana sizge ýáde bersem, bálkim, bergen de shyǵarmyn, al qazir: Mıtá maǵan qaıtadan unap qalýy da múmkin ǵoı, ol bir ret qatty unaǵan, tipti bir saǵattaı unaǵan edi ǵoı dep oılap turmyn. Bálkim, men qazir oǵan baryp, búginnen bastap menimen birge bolasyń dermin... Meniń qubylyp shyǵa kelýim op-ońaı.

— Baǵana siz... múlde basqasha... — dedi daýsy áreń shyqqan Katerına Ivanovna.

— Ah, baǵana ma! Meniń júregim eljirek, aqylym sholaq ǵoı. Onyń maǵan bola qandaı qaıǵy-qasiretke tap bolǵanyn kórmeısiz be! Úıge qaıtqan soń meniń oǵan janym ashyp ketýi de múmkin, — sonda qaıtem?

— Siz búıter dep kútpep em.

— Eh, bıkesh, siz meniń aldymda qandaı meıirimdi, ınabatty kórinip tursyz. Endi siz mendeı zerdesizdi osy minezim úshin, bálkim, jek kórip te ketersiz. Perishte-bıkesh, súıkimdi qolyńyzdy berińizshi, — degen soń ol iltıpatpen Katerına Ivanovnanyń qolynan ustady. — Súıikti bıkesh, mine qazir men sizdiń qolyńyzdan súıemin, meniń qolymdy ilkide siz qalaı súıseńiz, men de dál solaı súıemin. Siz meniń qolymdy úsh márte súıdińiz, al men sizben esep aıyrysý úshin tipti úsh júz márte súısem de artyq emes. Jaraıdy, solaı-aq bolsyn, sodan keıin táńirimniń jazǵanyn kóre jatarmyz, múmkin, men sizdiń otyńyzben kirip, kúlińizben shyǵatyn kúńińiz de bolarmyn, aıtqanyńyzdy eki etpeı aldyńyzda elpeńdep júrermin. Ózara kelisken bop, bir-birimizge ýáde berip qaıtemiz, qudaı ne jazsa sol bolsyn. Qolyńyz qandaı edi, súıiktim, qolyńyz qandaı edi! Súıikti bıkeshim, aıdaı arýym meniń!

Ol bıkeshtiń qolyn baıaý ǵana óziniń ernine qaraı apardy, biraq onyń ilkide súıgeni úshin "esep aıyrysamyn" degeni tańǵalarlyq edi. Katerına Ivanovna qolyn keri tartyp almady: ol Grýshenkanyń "aıtqanyńyzdy eki etpeımin" degen sońǵy múlde tańǵalarlyq ýádesine senerin de, senbesin de bilmegen; tek Grýshenkanyń kózine qadala qaraýmen bolǵan: ol onyń kózinen báz-baıaǵy bir aq peıildilik pen sengishtikti, báz-baıaǵy bir rıasyz kóńildilikti baıqaǵan... Katerına Ivanovnanyń júreginde: "Onyń tym ańǵal bolýy da múmkin-aý!" —degen úmit jylt etken. Bul kezde Grýshenka beıne bir eljiregen pishinmen onyń "súıkimdi qolyn" óziniń ernine qaraı aqyryn jaqyndata bergen edi. Biraq, dál ernine taqaǵanda, birdeńe kenet oıyna túskendeı, sál kidirip qaldy.

— Perishte-bıkesh, — dedi óziniń qylymsyǵan, názik daýsymen náshtep sóılegen ol, — bilesiz be, endi qolyńyzdan súıgim kelmeı qaldy. — Sonsoń, Grýshenka syqylyqtap, kóńildene kúldi.

— Erkińiz bilsin... Sizge ne boldy? — dep Katerına Ivanovna selk etti.

— Siz meniń qolymdy súıdińiz, al men sizdiń qolyńyzdy súımedim, osyny esińizge saqtasańyz bolmaı ma. — Grýshenkanyń janarynda áldene kenet jarq etkendeı boldy. Ol Katerına Ivanovnaǵa tesireıe qarap qalǵan edi.

— Arsyz neme! — dedi bir sátte Katerına Ivanovna, sosyn ol zamatta bárin uǵa qoıǵandaı, bet-júzi kúreńitip, ornynan atyp turdy. Grýshenka da baıaý túregeldi.

— Siz meniń qolymdy qalaı súıgenińizdi, al men sizdiń qolyńyzdy súımeı qoıǵanymdy qazir Mıtáǵa aıtyp baramyn. İshek-silesi qatqansha kúler ózi de?

— Jeksuryn neme, joǵal kóz aldymnan!

— Bıkesh-aý, munyńyz qalaı, uıat emes pe, súıikti bıkesh-aý, bulaı deý sizge áste jaraspaıdy ǵoı.

— Joǵal, satqyn malǵun! — dep baj etti Katerına Ivanovna. Onyń bet-júzi álemtapyraq bolyp ketken edi.

— Meni satqyn deısiz be. Al ózińiz she, qyz basyńmen ymyrt qarańǵysynda aqsha surap jigittiń úıine baryp, kórkińizdi satpaq bolǵanyńyz qaıda, men bilmeıdi deısiz be.

Katerına Ivanovna aıqaılap, oǵan tap berip edi, biraq, Alesha ony ustap qaldy:

— Qozǵalmańyz, úndemeńiz! Eshteńe demeı-aq qoıyńyz, jaýap qatpańyz, qazir ol ózi de ketedi!

Osy kezde bólmege Katerına Ivanovnanyń eki ápkesi men úı kútýshi áıel júgirip kirdi. Bári oǵan jabysa ketti.

— Ketsem ketem, — dedi Grýshenka dıvanda jatqan juqa jeńsiz qamzolyn ala berip.

— Alesha, jarqynym, meni shyǵaryp salshy!

— Ketińiz, tezirek ketseńizshi! — dep jalyndy oǵan Alesha qolyn jaıyp.

— Súıikti Aleshenka, meni shyǵaryp salshy! Jolda saǵan aıtatyn bir ǵajap sózim bar! Aleshenka, men munyń bárin sen úshin ádeıi istedim. Meni shyǵaryp sal, jarqynym, keıin bári de unaıdy saǵan.

Alesha qolyn syǵymdap, teris aınalyp ketti. Grýshenka qarqyldap kúlgen boıy úıden júgirip shyqty.

Katerına Ivanovna talyp qaldy. Ol eńirep jylap, tynysy taryldy. Bári onyń janynda ne isterge bilmeı abyrjyp júr.

— Sizge aıtyp edim ǵoı, — dedi oǵan úlken ápkesi, — sizdi bul kezdesýden saqtandyrmap pa edim... tym albyrtsyz... mundaı nársege qalaı táýekel etýge bolady! Bul malǵundardy ǵoı, al mynany tipti bárinen de sumdyq deıdi... Joq, siz tym ańǵartsyz!

— Qabaǵan ıt ol! — dep baj etti Katerına Ivanovna, — Alekseı Fedorovıch, siz meni nege ustap qaldyńyz, áıtpegende men onyń bet-aýzyn shıedeı qylatyn edim ǵoı!

Aleshanyń aldynda ol ózin-ózi ustaı almaı qalǵan edi, bálkim, tipti ustamdy bolǵysy da kelmegen shyǵar.

— Ony kók shybyqpen shyqpyrtý kerek, eshafottyń ústinde, jendettiń qolyna berip, halyqtyń kózinshe!..

Alesha esikke qaraı sheginshekteı berdi.

— O, qudaı taǵala! — dep zarlandy bir kezde Katerına Ivanovna eki qolyn jaıyp, — munysy nesi! Sondaı aramza, sondaı silimtik bolǵany ma! Sol bir taýqymetti, qarǵys atqan, ǵumyr baqı qarǵys atqan kúndi anaý malǵunǵa aıtyp qoıypty! "Súıikti bıkesh, jigitke kórkińizdi satýǵa barǵansyz!" — dedi ǵoı maǵan. Bárin biledi! Alekseı Fedorovıch, sizdiń aǵańyz baryp turǵan ońbaǵan eken!

Aleshanyń birdeńe degisi kelip edi, biraq, aýzyna sóz túspedi. Jany qınalǵasyn júregi sazyp ketti.

— Kete berińiz, Alekseı Fedorovıch! Qaıteıin, uıalǵanymnan jerge kirýge barmyn! Erteń... sizden jalbarynyp ótinem, erteń kelip ketińizshi! Cóge jamandamańyz, keshirińiz, ne qylarymdy bilmeımin tipti!

Alesha kóshege sendelip shyqqandaı boldy. Katerına Ivanovna sıaqty, munyń da jylaǵysy keldi. Kenet onyń sońynan qyzmetshi áıel qýyp jetti.

— Bıkesh, sizge Hohlakova hanymnyń tústen beri jatqan myna hatyn tabys etýdi umytypty.

Alesha shaǵyn qyzǵylt konvertti alyp, oılanbastan qaltasyna saldy.

XI

TAǴY BİR SYR ASHYLYP QALDY

Shahardan monastyrǵa deıin bir shaqyrymnan az-aq asatyn. Alesha bul mezgilde jan júrmeıtin soqpaqpen kele jatqan. Ymyrt qarańǵylyǵy qoıýlanǵan, otyz qadam jerden eshteńeni ajyratyp bolmaıdy. Orta jolǵa jetkende kóldeneń kesip ótetin bir soqpaq bardy. Sol tusta, jalǵyz úıeńkiniń túbinde birdeńe qarańdaǵandaı boldy. Alesha jaqyndap kelgende bireý aǵashtyń tasasynan shyǵa kelip:

— Aqshańdy shyǵar, áıtpese óltiremin!

— Mıtá, senbisiń! — dedi qatty shoshyp ketken Alesha tańǵalyp.

— Ha-ha-ha! Kútpep pe eń? Seni qaı jerden tossam eken? Álde anaý úıdiń aldynan kúteıin be? — dep oıladym. Biraq, ol jaqtan shyǵatyn úsh jol bar ǵoı, demek, senen kóz jazyp qalýym múmkin edi. Sonan soń, seni osy aradan kútip almaqshy boldym, óıtkeni monastyrǵa baratyn basqa jol joq, seniń qalaı da osy aradan ótetinińdi bildim. Káne, bar shyndyqty jaıyp sap, meni taraqansha ezgileshi... Eı, saǵan ne bolǵan?

— Jaı ánsheıin, aǵa... jaı qorqyp ketken soń. Ah, Dmıtrıı!

— Baǵana ákemniń bet-aýzyn qan jalattyń, — dep eńirep qoıa berdi Alesha, onyń kópten jylaǵysy kelgen edi, endi mine ishinde birdeńe úzilip ketkendeı sezindi. — Sen ony óltire jazdadyń ǵoı... ony qarǵap-silediń... endi mine... maǵan qyljaqtaısyń... "Aqshańdy shyǵar, áıtpese óltiremin!" — dep kisiniń záresin alasyń.

— A ne bop qaldy? Laıyqsyz birdeńe istedim be? Bedelińdi túsirdim be?

— Joǵa... ánsheıin...

— Toqta. Ózin myna qarańǵy túnge qarashy: kóresiń be, kózge túrtse kórgisiz, aspan bult, jel kóterilgen! Osy arada, úıeńki tasalap, eni kútip turǵanymda basyma: osynsha jan azabyn tartyp, kútip qaıtem? Mine úıeńki, qaltamda qol oramalym, ústimde jeıdem bar, jyrtyp jip qyp esip, ol jetpese aspa baýym bar — aramza tirligimmen jaryq dúnıeni qor qylǵansha asylyp ólgenim artyq emes pe! — degen oı keldi (qudaı aqyna!). Dál osy sátte seniń kele jatqanyńdy kórgenimde, táńirim, alaburtqan kóńilimdi zamatta sap tyıdy: bul jalǵanda meniń de janymdaı jaqsy kóretin kisim bar eken ǵoı, ol myna kele jatqan inim, men ony bárinen de artyq súıemin, men jalǵyz sony ǵana jaqsy kóremin! Jaqsy kóretinim sonsha, tipti moınyńnan asyla ketkim de keldi! Sonan soń: "Záresin alyp, bir kóńildendireıinshi"—degen aqymaqtyq oı kelgeni. "Aqshańdy shyǵar!" — dep aıqaılaǵanym sodan. Qyljaqbastyǵymdy keshire gór — jaı sandyraq qoı, áıtpese... meniń de jan-dúnıem... qaı bir ońyp tur deısiń... Jaraıdy, qoıshy sony, onan da anda ne boldy, sony aıtshy? Ol ne dedi? Meni aıama, janyshta, tilgile! Qaharyn shashty ma?

— Joq, olaı emes... Mıtá, onda múlde basqasha bolyp shyqty. Onda... Men ol ekeýiniń birge otyrǵan ústine bardym.

— Ekeýi dep otyrǵanyń kimder?

— Grýshenka Katerına Ivanovnaǵa barǵan eken.

Dmıtrıı Fedorovıch sileıip turyp qaldy.

— Qoı, múmkin emes! — dep aıqaılap jiberdi ol, — sandyraqtap tursyń! Grýshenka oǵan ne dep barady?

Alesha ózi Katerına Ivanovnanyń bosaǵasynan attaǵannan keıin bolǵan oqıǵany túgel baıandap berdi. Ol on mınýttaı áńgimeledi, bári birdeı qıýlasa, úılese shyqpaýy múmkin, biraq, eń negizgi oılardy, eń basty qımyl-áreketterdi, sondaı-aq óziniń qalaı sezingenin de kóbine-kóp bir ǵana sıpaty arqyly áserli etip aıqyn jetkizgen sekildi. Dmıtrıı oǵan miz baqpaı tesireıe qarap únsiz tyńdady, áıtse de, onyń bárin utyp, faktini túgeldeı oı tarazysyna salyp úlgirgeni Aleshaǵa aıqyn edi. Alaıda, áńgime odan ary jalǵasqan saıyn, onyń bet-júzi túnergeni bylaı tursyn, tipti sustana túskendeı kórindi. Ol qabaǵyn túıip, tistenip alǵanda, odan beter tesireıe, qadala, bedireıe qaraǵandaı boldy. Sonan soń Dmıtrıı Fedorovıchtiń osyǵan deıin qaharlanyp, sustanyp turǵan bet álpeti zamatta qubyla qalyp, tistengen jaqtary jazylyp, oıda joqta saqyldap, raqattana kúlgeni onan beter qaıran qaldyrdy. Ol ishek-silesi qatqansha kúldi, kúlkisin tyıa almaǵandyqtan tipti kópke deıin sóıleı almady.

— Aqyry onyń qolyn súımedi me! Aqyry súımedi ǵoı, sol kúıi shyǵyp júre berdi ǵoı! — dedi ol bir túrli tabalaǵan qýanyshpen — eger ol shynymen solaı qýanyp turmasa, onyń bul qylyǵyn arsyz qýanysh deýge de bolar edi. — Anaý ǵoı ony qabaǵan ıt dep shapyldady! Qabaǵan dese qabaǵan ıt qoı ol! Eshafotqa shyǵaryp dedi me? Iá, ıá, sóıtý kerek-aq, kerek, men de solaı oılaımyn, ony áldeqashan sóıtý kerek edi! Baıqaısyń ba, baýyrym, eshafot dese meıli, biraq, ol úshin áýeli saýyǵý kerek qoı. Men onyń arsyzdyń arsyzy ekenin bilemin, bul aıqyn, bul onyń qolyn súımeı kekireıgeninen kórinip tur, naǵyz saıqal ǵoı ol! Ol saıqaldyń saıqaly, ondaıdy izdeseń tappaısyń! Ózinshe bir mardymsyǵandyq bul! Ne, ol úıine ketti me? Qazir men... ah...

Meniń tez jetýim kerek! Alesha, meni sókpessiń deımin, ony tunshyqtyryp óltirý de az degenge... men kelisemin...

— Al Katerına Ivanovna she? — dedi Alesha muńly únmen.

— Onyń da kim ekenin bildim, kúlli jan dúnıesine sheıin kórip turmyn, ony esh ýaqytta dál mundaı aıqyn túsinbegen shyǵarmyn! Álemniń tórt buryshyn, ıakı bes buryshyn birdeı ashýmen barabar ǵoı bul! Sondaı iske aıaq basar ma! Ol ákemdi qutqarýym kerek degen izgi nıetpen sumdyq qorlyqqa basyn tigip, zerdesiz dóreki ofıserdikine júgirip kelgen oqymysty Katenka ǵoı! Biraq, bizdiń órshildigimiz, táýekelshildigimiz, taǵdyrǵa qyr kórsetkishtigimiz, qol jetpeske qulash urǵyshtyǵymyz degen mine osy emes pe! Sen ápkesi ony saqtandyrypty dediń be? Bilesiń be, ol ápkesiniń ózi bir jatqan pań bolatyn, ol anaý Máskeýdegi generalshanyń týǵan sińlisi, bir kezde tipti apasynan ary muryn shúıirgen, qazynanyń aqshasyna qol salǵany ashylyp qap kúıeýi bar baılyǵynan, meken-jaıy men basqa dúnıe-múlkinen jurdaı bolǵan soń ǵana tákappar báıbisheniń keýdesi tez basylǵan da, sodan keıin kóterilmegen. Katány saqtandyrǵan eken, biraq, ol tyńdamapty deısiń ǵoı. "Nesi bar, meniń qolymnan bári de keledi, bári meniń ýysymda: tilesem, Grýshenkany da arbap alamyn" — dep astamshylyq tanytyp, óktemdik kórsetse, buǵan kim kinály? Ol Grýshenkanyń qolynan súıgende, qýlyqpen birinshi bop ádeıi súıdi deımisiń? Joq, ol shyn súıdi, Grýshenkany shyn jaqsy kórip qaldy, ıakı Grýshenkaǵa emes, óziniń qıalyna, óziniń sandyraǵyna ǵashyq bop qaldy, — óıtkeni bul meniń qıalym, meniń sandyraǵym ǵoı! Baýyrym Alesha, sen olardan qalaı ǵana sytylyp shyqqansyń? Shubatylǵan etegińdi túrip alyp qashtyń ba? Ha-ha-ha!

— Aǵa, sen anaý bir oqıǵany Grýshenkaǵa aıtyp qoıyp, Katerına Ivanovnany qalaı jábirlegenińe tipti mán bermeıtin sıaqtysyn, ol jańa sen "jigitterge kórkińdi satýǵa jasyrynyp barǵansyń!" — dep Katerına Ivanovnanyń betine sony salyq qyldy. Aǵa, budan artyq qorlaý bola ma? — Aleshanyń janyna qatty batqan Katerına Ivanovnanyń bulaısha jábirlengenine aǵasy shynymen-aq qýanǵany ma degen oı edi: al onyń qýanýy, árıne, múmkin emes-ti.

— Mássaǵan! — Dmıtrıı Fedorovıch zamatta qabaǵyn qars jaýyp, alaqanymen mańdaıyn salyp qaldy. İlkide Alesha bárin jaıyp salsa da, Katerına Ivanovnanyń oǵan ókpesin de, "seniń aǵań naǵyz ońbaǵannyń ózi!" — dep aıqaılaǵanyn da aıtsa da, buǵan ol endi ǵana nazar aýdarǵan edi. — Iá, Katá aıtqandaı, sol "qaterli kún" jaıynda Grýshenkaǵa, qaıdam, aıtsam aıtqan shyǵarmyn.

Iá, solaı, endi esime tústi, aıtqam! Bul ana joly, Mokrosǵa barǵanda bolǵan, men mas edim, syǵannyń sulýlary án salyp jatqan... Biraq, onda meniń de eńiregende etegim tolǵan, tizerlep turyp Katányń aq júzine tabynǵamyn, meniń nege búıtkenimdi Grýshenka uqqan da. Onda Grýshenka bárin túsingen áli esimde, onyń ózi de jylaǵan... A, saıtan! Endi kelip basqasha bop shyǵýy múmkin be? Onda eńirep jylap edi, endi... Endi kelip "júrekke qanjar saldy!" Qatyn bitken osyndaı ǵoı.

Ol tunjyrap, oılanyp qaldy.

— Iá, men ońbaǵanmyn! Naǵyz ońbaǵanmyn! — dedi ol kenet kúńirengen únmen. — Jylasam da, jylamasam da meıli, báribir ońbaǵanmyn! Eger buǵan kóńili kónshise, meni ońbaǵan dep ataǵanyna tipti qarsy bolmaı-aq qoıaıyn, solaı dep aıta bararsyń. Al, osy myljyńym da jeter, qosh bol! Kóńil qýantar eshteńe kórip turǵam joq. Sen óz jónińmen ket, men óz jónimmen ketemin. Ómirimniń aqtyq mınýtynda bolmasa, budan keıin kezdesýge zaýqym da joq. Qosh bol, Alekseı! — Ol inisiniń qolyn qatty qysty, sosyn basyn tómen salyp, tunjyraǵan qalpy, beıne ıyǵynan bir aýyr júk túskendeı, shaharǵa qaraı kete bardy. Onyń aıaq astynan ada-kúde kete baratynyna senbese de, Alesha aǵasynyń sońynan qarap turyp qaldy.

— Toqta, Alekseı, tek saǵan ǵana ashatyn taǵy bir syrym bar! — dedi kenet qaıta oralǵan Dmıtrıı Fedorovıch. — Sen maǵan qarashy, zerdelep qarashy maǵan: kóresiń be, myna jerde, mine myna tusta bir sumdyq zulymdyq pisip keledi. ("Myna jerde" degende, Dmıtrıı Fedorovıch keýdesin qaıta-qaıta nuqyp, sol zulymdyq naq onyń keýdesinde, bir jerde, bálkim, qaltada tyǵýly jatqandaı, nemese boıtumar bop moınynda ilýli turǵandaı tańǵalarlyq syńaı tanytty). Sen endi meniń kim ekenimdi bilesiń: men ońbaǵanmyn, qońyraýly ońbaǵanmyn! Biraq, bilip qoı, buryn, qazir nemese alda ne istesem de, — naq qazir, dál osy sátte meniń myna keýdemde, myna kókiregimde buǵyp jatqan sumdyq zulymdyqpen eshteńe de, esh nárse de teń kele almaıdy; ol ońtaıly sátin kútip jatyr, oǵan tyıym sala alatyn bir ózim ǵana, ony toqtatsam da, nemese bosatyp qoıa bersem de óz erkim, bul esińde bolsyn! Endeshe, bilip qoı, men sol zulymdyqty istemeı qoımaımyn, taısaqtap qalmaımyn. Baǵana men saǵan buny aıtqan joqpyn, al aıtpaǵanym, buǵan tipti meniń de ospadarlyǵym jetpedi ǵoı! Áıtse de, áli raıdan qaıtýym da múmkin: raıdan qaıtsam, joǵaltqan ar-ojdanymdy jarym-jartylap bolsa da erteń-aq qaıtaryp alar edim, biraq raıdan qaıtpaımyn, zulymdyq oıymdy iske asyramyn, muny saǵan aldyn ala jáne maqtanyp aıtqanyma sen kýá bolasyń! Mert bop, qara túnekte joǵalý ǵana qaldy! Qazir túsindirip jatpaımyn, kezi kelgende bárin bilesiń. Ázirshe maǵan sholaq kóshedegi saıqaldan artyq eshteńe joq! Qosh bol. Maǵan duǵańdy qor qylmaı-aq qoı, men oǵan laıyq emespin, sosyn onyń qajeti de joq, tipti múlde keregi joq... maǵan múlde qajet emes! Qurysyn!..

Sóıtip, ol tez ketip qaldy, bul joly qaıyrylǵan joq. Alesha monastyrǵa qaraı bettedi. "Bul qalaı, ony endi esh ýaqytta kórmeıtin bolǵanym ba, ne dep ketti? — dep oılady túkke túsinbegen Alesha, — ony erteń qalaı da kórýim kerek, ádeıi izdep taýyp alamyn, ózi ne dep ketti!.."

Alekseı monastyrdi oraǵyta, shoq qaraǵaı ishimen ótip minájathanaǵa týra bardy. Mundaı kesheý mezgilde eshkimdi kirgizbese de, buǵan esik ashty. Pirádardyń qujyrasyna kirgende onyń júregi dirildep ketti: "Ol munan nege ǵana shyǵyp ketti eken, qasıetti qarıasy muny "dúnıaýı pendelerge" nege ǵana jiberdi eken? Munda tynyshtyq, bul qasıetti oryn, al anda ózińnen-óziń qysylyp júrgeniń, ondaǵy qara túnekte birden basyń aınalyp, adasyp ketesiń..."

Qujyrada múrıt Porfırıı men ıeromonah Pansıı pirádar otyr eken; Zosım pirádardyń hali onan beter tómendeı bergendikten Pansıı pirádar oǵan kúni boıy saǵat saıyn kirip -shyǵyp turypty; muny estigende Aleshanyń záresi qalmady. Bul kúni minájathanadaǵy taqýalarmen daǵdyly keshki suhbat ta óshpeı qalǵan. Ádette keshkilikte, ǵıbadattan keıin kúnde, jatar aldynda, minájathanadaǵy taqýalar pirádardyń qujyrasyna jınalyp, árqaısysy óziniń búgingi bolar-bolmas kúnásyn, kúnáqarlyq armanyn, oıyn, pendeshiligin, eger bireýmen ursysyp qalsa, onysyn da jasyrmaı jaıyp salatyn. Keıbireýleri tizerlep turatyn. Pirádar kesigin shyǵaryp, tatýlastyryp, aqylyn aıtyp, táýbesine keltirip, pátıqasyn bergen soń qoıa beretin. Bul arada istiń máni basqada bola tursa da, pirádarlyqtyń dushpandary bul minájat qupıasyn qorlaýshylyq, tipti kúpirlik bolady dep taqýalardyń mundaı "minájatyna" qarsylyq bildirgen bolatyn. Mundaı minájat izgilikti maqsatqa jetkizbeıtini bylaı tursyn, qaıta, shynynda da jáne qasaqana kúnáǵa batyrady, pendeshilik pıǵylǵa ıtermeleıdi dep eıarhıa bastyqtarynyń aldyna másele de qoıylǵan. Taqýalardyń kóbi shyndyǵynda pirádarǵa barǵysy kelmeıtin, ánsheıin ózgeler baryp jatqan soń, moıynsunǵysy.

— Álsiregen ǵoı, uıyqtaı beredi, — dep sybyrlady Alekseıge Pansıı pirádar, oǵan pátıqasyn bergen soń. — Ony tipti oıatý qıyn. Biraq, oıatyp qaıtemiz. Bes mınýtqa ǵana kózin ashyp, taqýalarǵa óziniń pátıqasyn jetkizýdi tapsyrǵannan keıin olardan túnde ózine arnap duǵa oqýdy ótindi. Tań aldynda shirkeýdiń qasıetti dáminen taǵy bir tatpaq. Alekseı, ol seni esine aldy, ketip pe edi dep surady, biz shaharda júr dedik. "Bara ber dep oǵan ózim batamdy bergemin; ázirshe onyń orny munda emes, sonda", — dedi ol sen jóninde. Seni esine alǵanda emirenip, jany ashyp jatty, qandaı iltıpatqa ıe bolǵanyńdy sen túsinesiń be? Biraq, sen ázirshe dúnıaýı tirshilikpen júre tur dep ol nege aıtty eken? Demek, seniń taǵdyryńda birdeńeni aldyn ala boljaǵany ǵoı! Alekseı, dúnıaýı tirshilikke qaıta oralǵan kúnde de sen kúıki tirliktiń qamy men pendeshiliktiń qyzyǵyna túsý úshin emes, pirádarymyzdiń artqan úmitin aqtaý úshin oralǵanyńdy uǵyp al.

Pansıı pirádar shyǵyp ketti. Birer kúnde kóz juma qoımaıtyny belgili bolsa da, pirádardyń birtindep sónip bara jatqanyna Alesha kúmándanbaǵan. Ol ákesimen, Hohlakovalarmen, aǵasymen jáne Katerına Ivanovnamen kezdesýde ýáde bergenine qaramastan, erteń monastyrdan eshqaıda shyqpaýǵa, qashan qarıanyń aqtyq demi taýsylǵansha onyń qasynda bolýǵa birjola bekindi. Júreginde oǵan degen mahabbat oty tutanyp ketkende ol ómirde eń qurmet tutqan adamyń jan tásilim ústinde tastap ketkenin baǵana shaharda júrgende qalaı ǵana bir sátke esinen shyǵarǵanyna ózin-ózi qatty kinálady. Ol shaldyń jatyn bólmesine baryp, pirádarǵa tizerlep turyp, mańdaıyn jerge tıgize taǵzym etti. Ol qalypty tynys alǵany da sezilmeı, qannen-qapersiz uıyqtap jatqan edi. Onyń bet-júzi tynysh bolatyn.

Alesha sodan keıin pirádar tańerteń meımandaryn qabyldaǵan ekinshi bólmege qaıtyp kep, etigin ǵana sheshti, bylǵarymen qaptalǵan, qatty, tar dıvanshaǵa kıimsheń qısaıa ketti; ol burynnan, kópten beri, jastyqty tastaı salyp osy dıvanda uıyqtaıtyn edi. Baǵana ákesi umytpaı ala kel dep eskertken tósegin ákep astyna salýdy ol áldeqashan umytqan-dy. Ol ústindegi podrásnıgin sheship, kórpe ornyna jamyla salatyn. Ol jatar aldynda edenge tizerlep ketip uzaq shoqyndy. Bar yqylasymen shoqynǵanda ol qudaıdan óziniń nelikten qysylyp-qymtyrylatynyn túsindirýdi suramaıtyn, ol tek jan súısindiretin qýanysh qana bere gór dep tileıtin, táńirige syıynǵanda ol óziniń jan júıesin ıdiretin ámanǵy qýanyshyn ǵana tileıtin, onyń jatar aldyndaǵy shoqynýynyń barlyq máni men nári de osy bolatyn. Shoqynǵannan keıin ol jany raqattanyp tátti uıqyǵa ketetin. Shoqynyp turǵanynda Katerına Ivanovnanyń qyzmetshi qyzy baǵana sońynan qýyp jetip oǵan ustatqan, qaltasyndaǵy kishkentaı qyzǵylt paketke abaısyzda qoly tıip ketken edi. Alesha qysylyp qaldy, biraq duǵasyn támámdady. Sonan soń azǵana oılanǵannan keıin paketti ashty. Kishkentaı hatqa Hohlakova hanymnyń tańerteń pirádardiń aldynda buǵan qarap syqylyqtap kúlgen búldirshindeı qyzy Lise dep qol qoıypty.

"Alekseı Fedorovıch, — dep jazypty qyz, — bul hatymdy sizge bárinen, tipti sheshemnen de jasyryp jazyp otyrmyn: munyń jaqsy emesin bilemin, biraq qaıteıin. Jas júregimde lap etip tutanǵan sezimdi sizge aıtpaı tura alatyn emespin, biraq muny kózi kelgenshe ekeýmizden basqa tiri pende bilmeske tıis. Áıtse de, sizge tezirek aıtýǵa yntyqqan ystyq sezimimdi qalaı ǵana túsindirsem eken? Qaǵaz qyzarmaıdy deıdi ǵoı, biraq, ılansańyz, bul jalǵan, tap qazir men qalaı qyzaryp otyrsam, qaǵaz da dál solaı qyzarady. Súıikti Alesha, men sizdi súıemin, sizge tipti bala kezimnen ǵashyqpyn, Moskvada júrgenińizde siz qazirgiden múlde ózgeshe bolatynsyz sizdi sol kezden beri súıemin, ǵumyr baqıǵa súıemin. Júregimniń qalaǵany tek ózińiz ǵana, sizben qosylyp, ekeýmiz qosaǵymyzben qosa aǵarsaq, armanym joq. Árıne, bul úshin sizdiń monastyrdan ketýińiz kerek. Áli jaspyz ǵoı demeıik, zań júzindegi kámelettikke jetkenshe kúte turamyz. Oǵan deıin men naýqasymnan qalaı da jazylamyn, aıaǵymdy basyp, tipti bıleıtin de bolamyn. Buǵan eshbir kúmán keltirmeńiz.

Kórip tursyz, men bárin oılastyryp qoıdym, tek osy hatty oqyǵan kezde sizdiń men týraly ne oılaıtynyńyzdy ǵana bilmeımin. Men kúlekesh, shaldýarmyn, baǵana sizdi renjitken joqpyn ba, biraq, ılansańyz, jańa, qolyma qalam alardyń aldynda Márıam-anaǵa sıynyp, tipti qazir de soǵan shoqynyp, eki kózime jas tyǵylyp otyrmyn.

Meniń júrek syrymdy mine siz bilip te aldyńyz; erteń bizge kelgenińizde sizge qalaı qaraıtynymdy da bilmeımin. Ah, Alekseı Fedorovıch, eger sizdi kórgende shydamaǵan soń, baǵanadaǵydaı retteısiz kúlip jibersem qaıtem? Onda siz meni kúlekesh aqymaq eken ǵoı dep, myna hatyma ılanbaı qalmaısyz ba. Sondyqtan jalynyp suraıtynym, súıiktim, eger maǵan janyńyz ashysa, erteń úıge kelgende meniń kózime onsha týralap qaramańyzshy, óıtkeni meniń kózim sizdiń kózińizben ushyrasyp qalǵan sátte kúlip jiberemin be dep qorqamyn, ásirese álgi shubatylǵan beshpentti kıip kelseńiz... Osyny oılaǵanda tipti qazir de arqam muzdap sala beredi, sol sebepti úıge kirgennen keıin biraz ýaqyt maǵan tipti kóz salmańyzshy, shesheme nemese terezege qarańyz...

Mine, men sizge ǵashyqtyq hat ta jazdym, qudaıa táýbe, ne istep qoıdym! Alesha, meni cóge jamandamańyz, eger de bir óte laıyqsyz is istep, sizdi renjitip alsam, keshire kórińiz. Meni tipti ǵumyr baqı jaman ataqqa qaldyrýy múmkin júrek syrym endi ózińizdiń qolyńyzda.

Men búgin jylamaı qoımaıtyn shyǵarmyn. Kóriskenshe kún jaqsy, erteńgi qıyn kezdesýge deıin qosh bol.

P.S. Alesha, tek siz qalaı da, qalaı bolǵanda da kelińiz! Lise".

Alesha hatty oqyp ań-tań boldy, ony eki márte oqyp shyqty, sosyn oılanyp otyrdy da, kenet jaılap raqattana kúldi! Bul kúlkisi kúnákarlyq bop kórindi me qalaı, ol selk ete tústi. Biraq, álgindeı bolmaı-aq taǵy da jaılap, raqattana kúldi. Sodan keıin hatty kishkentaı konvertke eptep qaıta salyp, shoqynǵan soń tósegine jatty. Jan-dúnıesiniń tebirenisi sý sepkendeı tez basylǵan. "O táńirim, baǵanaǵylardyń bárine jar bola gór, baqytsyz, albyrt jandarǵa raqymyń túsip, óziń durys jolǵa sala gór. Barlyǵy bir ózińniń qolyńda: bárin bále-jaladan óziń qutqara gór. Mahabbat ta bir ózińsiń, barshany qýanyshqa bóleıtin de bir óziń!" dep kúbirlep qudaıdan tilek tilep shoqynǵan Alesha qannen-qapersiz uıyqtap ketti.

EKIHShI BÓLİM

TÓRTİNSHİ KİTAP

ZORLANÝ

I

FERAPONT PİRÁDAR

Alesha tańerteń erte, ala tóbeden oıanǵan edi. Bul kezde pirádar da oıaý jatqan, ol túregelip kreslosyna baryp otyraıyn dep edi, tura almady — álsirep qalǵan eken. Biraq aqyl-esi durys-ty; bet-júzi tym jadaý kóringenmen, ashyq, tipti qýanyshty sekildi, janary jarqyn, jyly, jaıdary bolatyn. "Búgingi keshke jete almaýym da múmkin-aý", — dedi ol Aleshaǵa; sodan keıin tezirek qudaıǵa minájat qylyp, kúnásynan arylyp úlgirgisi keletinin aıtty. Mundaıda onyń táýbege keltirýshisi hámanda Pansıı pirádar bolatyn. Osy eki rosty tamamdalǵan soń onyń denesin Záıtún maıymen sylaý bastaldy. Sodan soń ıeromonahtar keldi, minájathanadan kele bastaǵan taqýalar birtindep qujyraǵa lyq toldy. Onyń ber jaǵynda kún de kóterildi. Monastyrdan da kele bastaǵan. Ǵıbadat aıaqtalǵasyn pirádar jınalǵan jurtpen baqyldasyp, báriniń betinen súıdi. Qujyranyń tarlyǵynan aldyńǵy kelgender yǵysyp, keıingilerine oryn berip jatty. Alesha qaıtadan kreslosyna baryp otyrǵan pirádardyń janynda turǵan. Qarıa qal-qaderinshe ósıetin aıtyp jatyr, álsiz daýsy áli de bekem sekildi. "Sizderge osynsha jyl dáris aıtyp keldim, demek, aldaryńda sonsha jyl saıraǵanym ǵoı, suqbattasý daǵdyǵa aınalǵandyqtan, pirádarlar men taqýa baýyrlarym, tipti osy ál ústindegi sátimde de men úshin sóıleýden góri aýyz ashpaı únsiz otyrǵanym ǵajap bolar edi", — dep ázildedi ol jınalǵandarǵa meıirlene qarap. Onyń sondaǵy ýaǵyzynan keıbir jaıttardy Alesha keıin jadynda saqtap qalǵan. Biraq ol qanshama bekemdeńkirep, aıqynyraq sóıleýge tyryssa da, sózi onsha júıeli shyqpaǵan edi. Pirádar onda kóp jaıttarǵa toqtalǵan, tek dáris aıtyp qana qoımaı, bir aıaǵy kórde turǵan sátinde óziniń qýanyshy men kúıinishin de ortaǵa salǵysy kelgen, bu dúnıedegi taǵy bir júrek syryn aqtarý úshin kókeıkesti oıynyń bárin jaıyp salǵysy, ishinde ketip bara jatqan oıyn taǵy bir aqtarǵysy kelgen...

"Pirádarlar, bir-birińe iltıpatty bolyńdar, — dep ǵıbrat aıtty qarıa (keıin Aleshanyń jadynda qalǵany osyndaı). — Táńirimniń pendelerin jaqsy kórińder. Osynda kelip, myna minájathanany panalap jatqanymyz úshin bizder bylaıǵy dúnıaýı jurttan artyq áýlıe emespiz, qaıta kerisinshe, osy shańyraq astyn panalaýshynyń kez kelgeni, osy quttyhanaǵa kelýiniń arqasynda, óziniń anaý qarapaıym jurttyń bárinen, jumyr basty pende bitkenniń bárinen kemshin ekendigin ishteı túsindi... Taqýa kisi qujyrasynda neǵurlym uzaq turǵan saıyn, muny jan-tánimen sezinip tereń uǵýy kerek. Áıtpese, munda kelip te qajeti joq. Ol dúnıaýı jandardyń bárinen óziniń kemshindigin túsinip qana qoımaı, pende bitkenniń bári úshin jáne is-áreket ataýly úshin, barlyq adamdardyń dúnıaýı hám jeke kúnási úshin barsha jurt aldynda ǵaıypty ekenin de biletin bolýy kerek — biz ózimizdiń oqshaý tirshiligimizdiń maqsatyna mine sonda ǵana jete alamyz. Óıtkeni, marhabattylarym, mynany bilip qoıǵandaryń jón: árqaısymyzdyń — bárimiz úshin, bu jalǵandaǵy árbir is-áreketimiz úshin kinály ekenimiz kúmánsyz; jalpy pendeshilik kúná úshin ǵana emes, jer basyp júrgen jandardyń bári úshin, tipti kez kelgen pende úshin de árqaısymyz jeke-jeke kinálymyz. Muny túsiný — taqýalyq joldyń, tipti kez kelgen adam ómiriniń eń bıik muraty. Óıtkeni taqýa adam — alabóten jaralǵan jan emes, ol qudaıdyń quly atalatyn basy jumyr pendeniń qandaı bolý kerektiginiń úlgi-ónegesi ǵana. Toıattamaıtyn, sarqylmaıtyn, búkil álemdik mahabbatqa bizdiń júregimiz tek sonda ǵana eljirep, nár edi. Sonda sizderdiń árqaısyńyz mahabbatpen kúlli álemdi ózderińe qaratyp alar edińizder, barsha álemdik kúnáni kózderińniń jasymen shaıyp tazarta alar edińizder... Júrekteriń ne dep lúpildeıdi, soǵan qulaq salyńdar, bir mezgil ózderińe ózderiń ishki syrlaryńdy aqtaryp, qudaıǵa qulshylyq qylýdan jańylmańdar. Tipti kúnálaryńdy moıyndaǵasyn da odan áste qoryqpańdar, tek táýbege kelseńder bolǵany, biraq táńirige shart qoımańdar. Taǵy da aıtam — tákapparlanbańdar. Kishige de, úlkenge de menmensimeńder. Ózińdi mansuqtaǵandy da, masqaralaǵandy da, ózińe jala jaýyp, ǵaıbattaǵandy da jek kórýden saq bolyńdar. Ateıserdi, jamandyqqa bastaýshylardy, materıalıserdi, olardyń ishinen qaıyrymdylaryn aıtpaǵanda, tipti qaskóılerin de jek kórýdiń qajeti joq, óıtkeni ásirese qazirgi zamanda olardyń arasynda kóńili tazalary az emes. Ǵıbadat ústinde olardy aýyzdan tastamańdar: jasaǵan ıem, bata qaıyrar jan ashyry joqtarǵa da, tipti ózińe qulshylyq etkisi kelmeıtin kerenaýlarǵa da birdeı jar bola gór dep tileńder. Sonan soń: jabbar ıem, muny tilegende men ózimshildikten tilep otyrǵam joq, óıtkeni óz basymdaǵy ońbaǵandyq ta ózgelerden kem emes dep qosa tileńder... Táńiriniń pendelerine iltıpatty bolyńdar, baqqan maldaryńdy kelimsekter aıdap áketip júrmesin, óıtkeni, eger jalqaýlyq basyp, nemese jeksuryn ózimshildikke berilip, onan beter kózderiń toımaı jaıbaraqat uıyqtap jatsańdar, onda jan-jaqtan antalaǵan ashkózder aldaǵy maldaryńdy aıdap áketedi. Halyqqa İnjildi túsindirýden jalyqpańdar... Dúnıeqońyz paraqorlyqtan saqtanyńdar... Altyn men kúmiske qunyqpańdar, tipti qolǵa da ustamańdar... Qudaı taǵalany medet tutyńdar da, onyń baıraǵyn qolǵa berik ustańdar. Baıraqty joǵary kóterińder..."

Áıtse de, pirádardyń ýaǵyzy bul baıandalǵany men keıin Aleshanyń jazyp alǵanynan góri úzdik-sozdyqtaý, kómeskileý bolǵan-dy. Keıde ol ál jınaǵandaı álsin-áli múdirip qalyp, entigip otyrǵan, biraq sonda da jany raqat tapqan bir qýanysh ústinde edi. Kóbisi oǵan súısine qulaq salyp, onyń sózine tań qalyp, shirkin qarańǵylyq-aı degen... Keıin bári osy ýaǵyzdy esine alǵan. Alesha bir mınýtqa syrtqa shyǵyp edi, qujyra men onyń aldyna jınalǵan taqýalardyń jappaı tolqyp, áldeneni kútip turǵanyna qaıran qaldy. Keıbireýleri ne bolar eken dep úreılense, endi bireýleri mereıi ústem bolardaı birdeńeni kútetindeı. Bári qarıa ýaǵyzyn támámdaǵan soń dereý nendeı bir ǵalamat bola qalatyndaı sezingen. Munyń ózi, bir jaǵynan, paryqsyzdyq sekildi bola tursa da, tipti eń salmaqty degen pirádarlar da sondaı sezimge berilip qalǵan-dy. Ieremonah Pansıı pirádardyń júzi ózgelerden góri susty kóringen. Aleshanyń qujyradan shyqqan sebebi — shahardan Hohlakova hanymnyń tańǵalarlyq hatyn alyp kelgen Rakıtın ony shaqyryp kelýge bir taqýany jumsapty; Hohlakova hatynda Aleshaǵa óte qyzyqty bir habardy jazypty. Áńgime mynada edi: keshe pirádarǵa taǵzym etip, onyń pátıqasyn alýǵa kelgen qara halyqtyń dindar áıelderi arasynda shahardan Prohorovna degen bir kempir, ýnter-ofıserdiń jesiri de bolǵan-dy. Sol kempir pirádardan: jalǵyz ulym Vasenka sonaý Sibirge, Irkýtskige qyzmetke ketip edi, onyń habar-osharsyz júrgenine bir jyl bolyp qaldy, shirkeýge baryp, sonyń arýaǵyna shyraq qoıýǵa bola ma? — dep surapty. Pirádar oǵan: o ne degeniń, bul qudaıǵa kúpirlik etýmen birdeı bolmaı ma dep qatty zekip jaýap qaıtarǵan. Sodan keıin ol álgi áıeldiń bilmestigin keshirip, beıne "bolashaqty boljaıtyn kitapqa qaraǵandaı" (Hohlakova hanym hatynda dál osylaı dep jazypty), onyń kóńilin jubatyp: "ulyń Vasá aman-saý, buǵan kúmán joq, jaqynda kelip te qalatyn shyǵar nemese odan hat alarsyń, sondyqtan ýaıymdamaı úıińe qaıtyp, balańdy kút degen-di. Osydan keıin ne boldy deısiz ǵoı? — depti odan ary qýanǵan Hohlakova hanym, — pirádardyń sáýegeıligi shyn bolyp shyqty, onyń aıtqany keldi". Kempir úıine barsa, Sibirden hat kelip jatyr eken. Biraq, ol ol ma: jolaı, Ekaterınbordan jazǵan hatynda Vasá sheshesine Reseıge qaıtyp kele jatqanyn, qasynda bir sheneýnik baryn, osy hatty alǵasyn úsh jumadan keıin "sheshesi balasyn kórip, kózaıym bop qalatynyn" jazypty. Hohlakova hanym Aleshadan osy keremet "sáýegeıliktiń shyndyq bop shyqqanyn" ıgýmen men taqýalardyń bárine dereý habarlaýdy ótinipti. "Bul habardy jurttyń bári estýi kerek!" — dep jazypty ol hatynyń sońynda. Hatty tym asyǵys jazǵany, qatty tebirenip jazǵany ár jolynan seziledi. Biraq bári qulaqtanyp úlgergendikten Aleshanyń endi ony taqýalarǵa habarlaýynyń qajeti de joq-ty: Rakıtın taqýany jumsaǵanda, "onyń asa qadirmendi pirádar Pansııge de qurmet tutyp aıtatyn bir asa mańyzdy sharýasy baryn, sony keshiktirmeı, neǵurlym tezirek aıtqysy kelip mazalaǵany úshin keshirim suraıtynyn" aıta barýdy qosa tapsyrǵan bolatyn. Taqýasymaq Rakıtınniń ótinishin áýeli Pansıı pirádarǵa aıtqandyqtan, Aleshaǵa qujyraǵa qaıtyp kelgesin hatty oqyp shyǵyp, ony tek qujat esebinde kórsetý ǵana qalǵan. Endi mine osynaý susty, kúdikshil pirádar da "ǵajaıyp jaıynda" tunjyrap turyp oqyǵan soń óziniń ishki sezimin bildirmeı tura almady, ishtegi tolǵanystan kózi jalt etken ol kenet mańǵazdana jymıyp qoıdy.

— Mundaı ǵajaıypty da kóredi ekenbiz ǵoı? — dedi ol ishtegi oıyn abaısyz aıtyp qalǵandaı.

— Mundaı ǵajaıypty budan keıin de kóremiz, mundaı ǵajaıypty budan keıin de kóremiz! — dep keýkildesti aınalasyndaǵy taqýalar; biraq Pansıı pirádar qaıtadan qabaǵyn túıip, olardan bul jaıynda, tym bolmasa, birazǵa deıin dabyralamańdar dep ótindi, sodan keıin ol: "ómirde alyp-qashpa daqpyrt degen bola beredi, onyń.ústińe bul ánsheıin dóp kelgen birdeńe bolýy da múmkin ǵoı, áliptiń artyn baǵaıyq", — dedi taǵy da; arym taza bolsyn degendeı, eptep eskertýin eskertse de, buǵan onyń ózi de senbeıtinin tyńdaýshylary anyq sezgen edi. Árıne, bul "ǵajaıyp" búkil monastyrǵa jáne tipti túski ǵıbadatqa kelgen bylaıǵy dindarlardyń kóbine de zamatta taraǵan. Bul ǵajaıypqa Qıyr Soltústiktegi Obdorskiniń kishigirim monastyrlarynyń biri — "qasıetti Sılvestrden" keshe ǵana kelgen taqýasymaq jurttyń bárinen de kóbirek qaıran qalǵan. Keshe Hohlokova hanymnyń janynda turǵanynda, ol pirádarǵa taǵzym etip, qasyndaǵy áıeldiń "aýrýynan aıyqqan" qyzyn kórsetip: "Siz mundaı ǵajaıypty qalaı isteısiz? — dep shyn nıetten suraǵan.

Áńgime mynada edi: túsinińkiremegesin ol shúbálanyp, ılanaryn da, ılanbasyn da bilmeı daǵdaryp qalǵan. Ol keshe keshke monastyrdaǵy taqýalardyń biri Ferapont pirádarmen onyń omarta syrtyndaǵy ońasha qujyrasyna baryp suqbattasyp, ózine óte kúshti áser etken osy kezdesýge tańǵalyp edi. Ferapont pirádar — osynyń aldynda biz ony Zosım pirádarǵa, eń bastysy — pirádarlyqqa qarsy kisi dep aıtyp ótkenbiz — orazasyna óte berik, úndemeıtin, eń qart taqýa bolatyn; ol pirádarlyqty zıandy ári ánsheıin bir bolmashy jańalyq sanaıtyn. Tiri pendege lám dep aýyz ashpaıtyndyǵyna qaramastan, ol asa qaýipti dushpan edi. Minájathanadaǵy taqýalardyń kóbisi oǵan tolyq tilektes bolatyn, ad shirkeýge keletin dindarlardyń kópshiligi onyń kádimgi dárýish ekenin kóre tura, ony naǵyz uly taqýa, men shyn pirádar osy bolar dep qurmet tutatyn, onyń qaýiptiligi osynda edi. Biraq onyń kisini baýrap alatyny da osy dárýishtigi bolatyn. Zosım pirádardyń qujyrasyna ol esh ýaqytta bas suqpaıtyn. Minájathanada turǵandyqtan sen bizdiń erejemizdi saqtaýyń kerek dep Ferapont pirádardy eshkim onsha mazalamaıtyn edi, onyń naǵyz dárýishshe júretindiginiń bir sebebi osy-tuǵyn. Qarıanyń jasy jetpistiń beseýinen aspasa, kem emes-ti; onyń minájathana omartasynyń ar jaǵynda, buryshqa taıaý tustaǵy myjyraıǵan eski qujyrasy sonaý baǵy zamanda, ótken ǵasyrda, ózi sekildi bir keremet orazashyl, úndemes taqýa Iona pirádarǵa arnap salynǵan eken; júz beske kelgen taqýanyń nebir ǵajaıyp isteri jaıynda monastyr men osy tóńirekte neshe túrli qyzyqty ańyz taraǵan-dy. Ferapont pirádar qoıarda qoımaı júrip, aqyr-sońynda, osydan jeti jyldaı buryn osy bir ońasha qujyrada, ıakı kishigirim duǵahanadan aınymaıtyn jupyny baspanada jaıǵasypty; taqýa osy qujyradaǵy syıǵa berilgen kóp ıkondardyń aldynda únemi syǵyraıyp turatyn taǵy da syıǵa alynǵan shyraǵdandardy ýaqytynda tutatýshy shyraqshynyń qyzmetin atqaryp júrse kerek. Jurttyń aıtýynsha (bul shyndyq edi), ol ne bary eki qadaq nandy, odan tipti de kóp emes, úsh kún qorek etedi eken; bul nandy osyndaǵy omartashy úsh kúnde bir ákep turady; Ferapont pirádar tipti ózine osyndaı jaqsylyq istegen omartashymen de ete sırek tildesedi. Onyń bir jumalyq qoregi osy tórt qadaq nan men jeksenbiniń aqsham namazynan keıin ıgýmen oǵan ádeıi berip jiberetin kishkentaı qasıetti dóńgelek aq nan ǵana. Kúrishkedegi sýy ǵana kúnde jańartylady. Túski ǵıbadatqa sırek baratyn. Keıde kún uzaqqa tizerlep turyp, jan-jaǵyna moıyn burmastan qudaıǵa qulshylyq etkenin pir tutýshylary haman kóretin edi. Eger olarmen tildese qalsa, óte qysqa, kelte qaıyratyn da, osy sebepten ápendileý, tym dórekileý kórinetin. Alaıda, onyń oqta-tekte kelýshilermen shúıirkelese ketetin sátteri de bolatyn, biraq ondaıda ol kóbinese sheshilmes jumbaq tárizdi oqys birdeńeni aıta salýmen tynatyn, sonan soń, qanshama qolqalasań da, ilkide ne degenin túsindirmeı bezerip otyryp alatyn. Ol dinı ataǵy joq, jaı qarapaıym taqýa-dy. Onyń ber jaǵynda, qarańǵy halyq arasynda Ferapont pirádar kóktegi arýaqtarmen tildesip, tek solarmen ǵana suqbattasady eken, onyń jaı kisilermen sóılespeıtini sodan degen múlde tańǵalarlyq sybys taraǵan edi. Omartashy da sózge sarań, tunjyraǵan taqýa edi, sonyń aqylymen Obdorskiniń taqýasymaǵy bir kúni Ferapont pirádardyń qujyrasyna barmaqshy bolady. "Alystan keldi ǵoı dep sóılesýi de múmkin, nemese tipti til qatpaýy da ǵajap emes", — dep eskertedi omartashy. Keıinnen ózi aıtqandaı, ol záre-quty qalmaı barady. Ymyrt úıirilgen mezgil bolsa kerek. Ferapont pirádar qujyrasynyń aldynda, kishkentaı alasa oryndyqta otyr eken. Tóbesinen tóngen záýlim terektiń japyraqtary keshki salqyn samalmen baıaý ǵana sybdyrlaıdy. Keshki salqyn túsip kele jatsa kerek. Obdorskiniń taqýasy dárýishtiń aldyna baryp, basyn jerge tıgize taǵzym etken soń, onyń pátıqasyn suraıdy.

— Bul ne, taqýa, óziń sıaqty meniń de basymdy jerge tıgize taǵzym etkenimdi qalaımysyń? — dedi Ferapont pirádar. Kóter basyńdy!

Taqýasymaq basyn kóterdi.

— Pátıqańdy bergen de jaqsy, bireýdiń pátıqasyn alǵan da jaqsy. Otyr janyma kep. Qańǵalaqtap qaıdan júrsiń?

Bir túıir qara nan men qara sýdan ózge nár tatpaı ózin-ózi qınaǵanyna jáne jasynyń ulǵaıǵanyna qaramastan, Ferapont pirádar áli qýaty qaıtpaǵan álýetti qarıa eken, bıik boıyn tip-tik ustaıdy, eńkeımegen, jadaýlyǵy bolmasa, betinen ajary da taımaǵan, óńdi kórindi — taqýasymaq baıǵusty bárinen de kóbirek tańdandyrǵan osy boldy.Boıynda áli de edáýir kúsh bary kúmánsyz. Dene bitimi alabóten iri. Kárilikke berilmegendiginiń aıǵaǵyndaı, bir kezdegi qalyń qara shashy men qaýǵa saqaly aq býryldanǵany bolmasa, áli tolyq aǵarmaǵan da, sıremegen de. Janary jarqyraǵan, úlken, sur, badyraq kózderi tipti tańǵalarlyq edi. Sóılegende o dybysyna qattyraq ekpin túsiredi eken. Ústine erterektegi tutqyndardyń kıimine uqsaıtyn kúreń tústi shubatylǵan uzyn shapan kıip, belin jýan jippen býa salǵan. Moıny men omyraýy ashyq. Aılar boıy ıyǵynan túspegen, qap-qara kir qalyń kenep jeıdesi shapanynyń astynan kórinip tur. Jurt ol moınyna salmaǵy otyz qadaq temir shynjyr ilip júredi desetin. Jalań aıaǵyna ile salǵan jaman shárkesinen tamtyq qalmaǵan.

— Obdorskidegi bir kishigirim minájathanadan, qasıetti Selıvestrden keldim, — dep múláıimsı jaýap berdi jas taqýa sál seskenip qalǵan soń, alaq-julaq etken kózderimen dıýanaǵa suqtana qarap.

— Seniń Selıvestrińde bolǵanym bar. Onda turǵam. Qalaı Selıvestriń?

Taqýa kúmiljip qaldy.

— Senderde es joq! Aýyz bekitý senderdiń ne teńderiń?

— Minájathanadaǵy ejelgi ádet boıynsha bizdiń qorektený tártibimiz mynadaı: uly oraza kezinde dúısenbi, sársenbi jáne juma kúnderi tamaq ákelinbeıdi. Taqýalar tek seısenbi men beısenbide ǵana bir úzim aq nan, bal salǵan sýsyn, múk-qaraqat nemese qýyrǵan suly untaǵy qosylǵan qyryqqabatpen ǵana júrek jalǵaıdy. Senbi kúni qyryqqabat sorpasy, burshaq salǵan kespe, shyrynǵa bóktirgen botqa ǵana beriledi, bárine betin jyltyratý úshin ǵana bolar-bolmas maı tamyzady. Jumasyna bir ret qyryqqabat sorpasyna qosa kepken balyq pen botqa jeýge bolady. Uly orazanyń sońǵy jumasynda dúısenbiden tipti senbiniń keshine deıin, alty kún boıy, nan men sýdan ózge túk tatpaý kerek, biraq sonyń ózinde de tamaqtan barynsha tartynǵan jón; birinshi jumada tek kúnara júrek jalǵap tursa, sol jetip jatyr. Qasıetti uly juma kúni tamaq ishýge bolmaıdy, al uly senbide saǵat úshke ketkenshe aýyzdy berik ustap, tek sosyn ǵana bir úzim nan jep, sý ishýge, keıinnen bir sháshke sharapqa ruqsat etiledi. Qasıetti uly beısenbide tamaǵymyzǵa maı quıylmaıdy, sharapqa qosa tiske basarlyq jaı birdeńe ǵana beriledi. Óıtkeni baǵzy zamandaǵy Laodıkıa jıynynda uly beısenbi jaıynda: "uly orazanyń sońǵy beısenbisine deıin shydamaǵan adam búkil uly orazanyń qadir-qasıetin ketiredi", — delingen emes pe. Mine, bizde osylaı. Biraq, ulyq pirádar, sizderdegimen salystyrǵanda, bul ne táıiri, — dedi taǵy da taqýasymaq qaırattanyp. — Óıtkeni sizder jyl boıy, tipti qasıetti pashada da, nan men sýdan ózge nár tatpaısyzdar, bizde eki kúnge beriletin jartymsyz nandy sizder bir juma qorek qylasyzdar. Sizderdiń osynshama qanaǵatshyldyqtaryńyz shynynda da tańǵalarlyq.

— A, sańyraýqulaq she? — dep surady julyp alǵandaı Ferapont pirádar; ol "grýzdı" degen sózdegi "g" dybysyn "h" dybysyna uqsata burmalap aıtqan edi.

— Sańyraýqulaq deımisiz? — Tańyrqaǵan jas taqýa odan qaıtalap surady.

— Iá-ıá. Men olardyń bir úzim nanyna kózimdi satpaı-aq, tipti ormanǵa da ketip qala alamyn, sonda sańyraýqulaqty nemese jıdekti qorek qyp júre beremin, al olar munda bir úzim nanǵa bola omalyp otyrǵandary, demek, olardy shaıtan matap qoıǵan. Osy kúni keıbir jeksuryndar tamaqtan sonshama tartynýdyń qajeti joq dep kókıdi. Bul menmendik, jaman oı.

— Ras aıtasyz, — dep kúrsindi jas taqýa.

— Sen olardan shaıtandy kórgen joqsyń ba? — dep surady Ferapont pirádar.

— Olardan degenińiz kimder? — dep surady monah qıpaqtap.

— Men ótken jyly qasıetti pashanyń Troısa kúni ıgýmenge bir kirip shyqqam, sodan beri barǵan emen. Sonda bir shaıtannyń onyń keýdesinde otyrǵanyn, shubatylǵan shapanynyń astyna tyǵylǵanda kishkentaı múıizderi ǵana qyltıǵanyn kórgen edim; qaltasynan basyn suǵyp qaraǵanda kózderi alaq-julaq etti, menen qoryqty bilem; shaıtan onyń ishine, jynǵa toly qarnyna ornap alǵan-dy, endi bireý moınyna asylyp júrgen, biraq ol shaıtandy tipti kórmeıdi de.

— Siz... kóresiz be? — dep surady jas taqýa.

— Kórdim dep turmyn ǵoı, arjaq-berjaǵyn túgel kóremin. Igýmennen shyǵa bergenimde, artyma burylyp qarasam — bir shaıtan esiktiń syrtynda menen jasyrynyp tur eken, shaıtan bolǵanda da bir keremet úlkeni, birjarym arshyn nemese odan da úlkenirek bolar, býryl quıryǵy sabaýdaı, up-uzyn, men de aýzymdy ashyp qalǵan joqpyn, esikti zamatta sart etkizip edim, quıryǵy qysyldy da qaldy. Shyńǵyryp, typyrlady-aı kep, kresimdi ernime tıgizgesin, ony úsh márte shoqyndyryp kep jiberdim. Ezilgen órmekshideı, múrdem ketti. Endigi sol buryshta shirip te bitken shyǵar, bular ony kórmeıdi, tipti ıisin de sezbeıdi. Barmaǵanyma bir jyl boldy. Alystan keldi ǵoı dep, tek saǵan ashylyp jatqanym ǵoı.

— Sózińiz qandaı qorqynyshty edi! Ulyq hám baqyt qonǵan pirádar, — dedi barǵan saıyn batyldana túsken jas taqýa, — sizdiń qasıetti arýaqtarmen ámbe tildesip turady degen dańqyńyz tipti qıannan qıanǵa ketip jatyr ǵoı, sol ras pa?

— Olar maǵan ushyp keledi. Mende bolyp turady.

— Ushyp kelgeni qalaı? Keıpi qandaı óziniń?

— Qus bop keledi.

— Qasıetti arýaq kógershin bop kele me?

— Ol qasıetti arýaq, rýh bolsa, bul — Svátodýh. Sońǵysy — basqasha, ol ózge qus pishininde de kórinedi: keıde qarlyǵash, keıde paıyz torǵaı, keıde sary shymshyq bolyp keledi.

— Siz ony kádimgi jaı sary shymshyqtan qalaı ajyratasyz?

— Sóıleıdi ǵoı.

— Sóılegeni qalaı, qaı tilde sóıleıdi?

— Adamsha saıraıdy.

— Sonda ol sizge ne deıdi?

— Búgin kelgeninde saǵan bir aqymaq kelip, joq nárseni surap basyńdy qatyrady dep edi. Tym kóp bilgiń keledi eken, taqýasymaǵym.

— Sózińiz qandaı sumdyq edi, asa baqytty hám qasıetti pirádarym, — dep jas taqýa basyn shaıqaı bastady. Onyń úreıli kózderinen, áıtse de, kúdiktenýshilik sezile qaldy.

— Mynaý daraqty kórip tursyń ba? — dep surady Ferapont pirádar sál únsizdikten keıin.

— Kórip turmyn, asa baqytty pirádarym.

— Senińshe ol shegirshin ǵoı, al menińshe, basqasha kórinis.

— Sonda ol qandaı kórinis? — dep surady onyń jaýabyn degbirsizdene kútken jas taqýa.

— Tún balasynda aıan beredi. Anaý butaqty kóresiń be? Túnde sol eki butaq beıne Hrıstostyń eki qolyndaı qarmanady eken deımin, meni izdeıdi eken deımin, osyny ap-aıqyn kórgende zárem ushady. Qorqam, o qorqam!

— Eger Hrıstostyń ózi bolsa, onyń nesi qorqynyshty?

— Ustap alyp, kókke alyp áketedi ǵoı.

— Tiri kúıińde me?

— Ilá paıǵambardyń arýaǵy men abyroıy úshin áketedi, nemene, estimep pe eń? Qushaqtap alady da, kókke ushyp kete barady.

Obdorskilik jas taqýa osy áńgimeden keıin ózine kórsetilgen bir taqýanyń qujyrasyna tipti óte qatty qobaljyp oralǵanmen, onyń júregi Zosım pirádardan góri Ferapont pirádarǵa kóbirek daýalaıtyn sekildi kórine berdi. Obdorskiniń jas taqýasy eń aldymen orazany jaqtaıtyn edi, sondyqtan aýyz bekitýge ǵajap tózimdi Ferapont pirádardyń "ǵajaıypty kórgendigine" tipti eshbir kúmándanǵan da joq. Onyń sózi, árıne, kókeıge qonbaıtyn nárse kórinedi, biraq ol sózderdiń mán-maǵynasyn qudaı taǵalanyń ózi biledi ǵoı, al Hrıstosqa minájat etetin dárýishterdiń bári de budan da sumdyq sózderdi aıtyp, budan da jaman is isteı beredi emes pe. Esikti japqanda shaıtannyń quıryǵy qysylyp qalǵandyǵyna tuspaldy maǵynada ǵana emes, tipti týra maǵynasynda da ańqalańdap, shyn senip qalýǵa ázir edi. Buǵan qosa, ol burynnan, monastyrǵa kelerdiń aldynda, pirádarlyqqa múlde teris pikirde bolatyn; pirádarlyq jóninde basqalardyń áńgimesinen ǵana biletin de, kóptegen ózge taqýalardyń izinshe ony zıandy jańalyq degen batyl sheshimge kelgen. Kúni boıy monastyrda bolǵannan keıin ol keıbir sholaq aqyl jáne pirádarlyqpen kelispeıtin taqýalardyń ishteı narazylyǵyn da baıqap úlgergen edi. Munyń ústine ol jaratylysynan bárin kórip, bárin bilgisi kelip turatyn epti. arsalańdaǵan taqýa bolatyn. Zosım pirádardyń "jańa ǵajaıyby" týraly dúbirletken habardan onyń túkke túsinbeı qaıran qalǵany sodan-dy. Pirádardy kórý úshin onyń qujyrasy aldyna toptalǵan dindarlardyń arasynan obdorskilik taqýanyń arsalańdap anda da, mynda da baryp, bárine qulaq tigip, bárinen birdeńeni surap júrgeni birneshe ret kózine shalynǵany Aleshanyń esine keıin ǵana túsken. Biraq onda ol jas taqýaǵa nazar aýdarmaǵan, tek sońynan baryp esine alǵan... Onyń buǵan tipti murshasy da kelmegen: taǵy da álsiregen soń, qaıtadan tósegine baryp jatqan Zosım qarıa kózi iligerde, ony esine alyp, kenet ózine shaqyrtqan. Alesha tez júgirip barǵan. Onyń janynda Pansıı pirádar, ıeromonah Iosıf pirádar jáne múrıt Porfırıı ǵana bar eken. Talmaýsyraǵan kózin ashqan qarıa Aleshaǵa tesile qarap jatyp:

— Balam, seni týysqandaryń kútip otyrǵan joq pa? — dep surady odan.

Alesha kúmiljip qaldy.

— Birdeńege kerek emes pe eń? Búgin kelemin dep keshe eshkimge ýáde etpep pe eń?

— Ýáde etkenim ras... ákeme... aǵalaryma... taǵy bireýlerge kelemin dep edim...

— Kórdiń be. Endeshe, barýyń kerek. Ýaıymdama. Bu jalǵandaǵy aqtyq sózimdi seniń kózińshe aıtpaı kóz jumbaımyn, muny bilip qoı. Balam, ol sózimdi men saǵan aıtyp, saǵan ósıet etem.

Saǵan aıtam, súıikti ulym, óıtkeni sen meni jaqsy kóresiń. Al qazir sol ýáde bergen adamdaryńa bar, jaraı ma.

Alesha ketip qalýǵa qınalsa da, pirádardyń aıtqanyn eki etpedi. Biraq onyń bul dúnıedegi aqtyq sózin, eń bastysy oǵan ósıet etiletin sózdi aıtpaı kóz jumbaspyn degen ýádesi Aleshanyń jan dúnıesin qatty tebirentken edi. Ol shahardaǵy barlyq sharýasyn tyndyryp, tezirek oralýǵa asyqty. Pansıı pirádar da óziniń aq tilegin bildirip jatyr; onyń sózi de kenet ete qatty áser etti. Bul tilegin ol ekeýi pirádardyń qujyrasynan shyǵyp kele jatqanda aıtqan edi.

— Mynaý ósıetimdi jadyńda saqtaǵyn, jas dostym, — dedi Pansıı pirádar toq eterine bir-aq kóship. — Dúnıaýı ǵylym uly kúsh bop qalyptasyp bolǵan soń, ásirese sońǵy ǵasyrda, áýlıelerdiń kitaptarynda bizge ósıet etilgen áýeı nárseniń bárin talapaılap áketti, sóıtip bul dúnıedegi ǵalymdardyń qatal talqysyna túskennen keıin burynǵy qasıetti ataýlydan túk te qalmady. Biraq, olar bólshektep talapaılaǵan da, tutas nárseni baıqamaǵan, ony qalaı ǵana kórmegenine tipti qaıran qalasyń. Al tutas nárse olardyń kóz aldynda, burynǵysynsha, qaz-qalpy turǵan-dy, oǵan tipti dozaqtyń qaqpasy da túk qyla almaıdy. Bul tutas nárse on toǵyz ǵasyr boıy ómir súrip kelmep pe edi, jeke adamdardyń jan tebirenisinde, halyq buqarasynyń qozǵalysynda ol qazir de ómir súrip otyrǵan joq pa? Ol tipti bárin talqandap bitirgen ateıserdiń jan tebirenisinde de, burynǵysha, myzǵymastaı berik ómir súrip kelmep pe edi, jeke adamdardyń jan tebirenisinde, halyq buqarasynyń qozǵalysynda ol qazir de ómir súrip otyr emes pe? Óıtkeni hrıstıan dininen bezip, oǵan qarsy bas kóterýshiler de ózderiniń mán-maǵynasy jaǵynan báz-baıaǵy Hrıstostyń beınesinen aınymaıdy jáne sol kúıi qalyp ta otyr, óıtkeni osyǵan deıin olardyń danalyǵy da, júreginiń jalyny da adamǵa baǵy zamanda Hrıstos kórsetken beıneden artyq basqa bir laıyqty, bıik beıneni jasap bere alǵan joq. Ondaı áreket jasalǵan, biraq odan búldirýden ózge eshteńe shyqpaǵan. Jas dostym, ásirese osyny umytpaǵaısyń, óıtkeni aqıretke ketkeli jatqan pirádardyń seni dúnıaýı tirlikke baǵyshtap otyr. Múmkin, osy ulystyń uly kúnin esińe alǵanda, meniń osy aıtqanymdy da umytpassyń, óıtkeni sen áli jassyń, al bu jalǵanda ne kóp ázázildik kóp, onyń toryna túsip qalmaý ońaı sharýa emes, saǵan aq tilegimdi bildirip jatqanym sodan. Al endi júre ber, jetimegim.

Pansıı pirádar osylaı dep ǵıbrat aıtyp, oǵan batasyn berdi. Alesha monastyrdan shyqqasyn osynaý tosyn sózderge oı júgirte kelip, buǵan deıin ózine qatal kóringen, susty taqýa endi onyń qaıybynan tabylǵan jańa dosy, muny jaqsy kóretin jańa ustazy ekenin zamatta uqqandaı boldy; Zosım pirádar kóz jumary aldynda muny soǵan tapsyryp qoıǵandaı sezindi. Ol: "Bálkim, olar shynynda da ózara osylaı kelisken shyǵar", — dep oılady. Alesha ilkide ǵana esitken ǵıbratty sóz Pansıı pirádardyń oǵan degen ystyq ynta-yqylasynyń dáleli ǵana bolatyn: ol jas jigittiń parasatyn ázázildikpen kúreske hal-qaderinshe tezirek ázirleýge, ózine amanat etilgen onyń balǵyn janyn áli ózine de bulyńǵyrlaý bir berik qorǵanmen qorshap qoıýǵa asyqqan edi.

II

ÁKESİNİŃ ÚIİNDE

Alesha aldymen ákesiniń úıine barmaqshy boldy. Jaqyndap kelgende, ol keshe ákesi birdeme ǵyp Ivannyń kózine túspeı kirýdiń ebin tabarsyń dep qatty eskertkenin esine aldy. "Nege olaı dedi eken?" — dep oılady kenetten. — Eger maǵan eshkimge sezdirmeı, ońasha aıtatyn áńgimesi bolsa, onda jasyrynyp kirýdiń qajeti ne? Tegi, ákem keshe qobaljyp turyp basqa birdeńe degisi kelgen shyǵar, biraq aıtyp úlgirmegen bolar", — dep túıdi ol qaqpany ashqan Marfa Ignatevnanyń (Grıgorıı aýyryp qalypty, aýladaǵy ońasha úıde jatyr eken) Ivan Fedorovıchtiń úıden shyǵyp ketkenine eki saǵattaı boldy degen jaýabyna ol, degenmen, qýanyp qalǵan.

— Al ákem úıde me?

— Tósekten turǵan, kofe iship otyr, — dedi súlesoqtaý jaýap qatqan Marfa Ignatevna.

Alesha úıge kirdi. Shal ústel basynda jalǵyz otyr eken, aıaǵynda báteńke, ústinde kónetoz beshpent, qaısybir esep qaǵazdaryn onsha yqylas qoımaı, tek ermek úshin qarap otyrǵan sekildi. Búkil úıde odan basqa tiri jan kórinbeıdi (Smerdákov túski tamaqqa azyq satyp ákelýge ketipti). Alaıda onyń oıy esep qaǵazdarynda emes-ti. Ol tósekten erterek turyp, boıyn sergekteý ustaýǵa qanshama tyryssa da, qatty qajyp, álsirep qalǵany bojyraǵan syqpytynan kórinip tur. Mańdaıyndaǵy talaýraǵan qyzyl-kúreń isik túnde biraz jaıyla túsipti, ústinen qyzyl oramalmen tańyp qoıypty. Murny da dolyryp isip ketken, birneshe kókshil daq, onsha úlken bolmaǵanmen, búkil bet-álpetine bir túrli ashýly, yzaly reń berip tur. Sıqynyń jetisip turmaǵanyn sezgen shal Aleshaǵa tyjyryna qarady.

— Kofe sýyp qalǵan, ishpeı-aq qoı, — dep dúńk etti ol. — Búgin ózim de balyqtyń qara sorpasynan basqa nár tatqan joqpyn, eshkimdi kóre qoıaıynshy dep ózeýrep otyrǵam joq. Nege keldiń?

— Sizdiń amandyǵyńyzdy bileıin dep soqqanym ǵoı, — dep kúbirledi Alesha.

— A, solaı ma. Iá, kelip ketersiń dep keshe saǵan ózim aıtqan ekem ǵoı. Bári sandyraq. Bekerge áýrelengensiń. Biraq seniń óstip jetip keletinińdi ózim de bilgem...

Ol salqyn suspen ózara sóılegen edi. Sodan keıin túregelip, aınadaǵy óziniń murnyna ýaıymdaı kóz saldy (múmkin, tań atqaly qyryq ret qaraǵan shyǵar). Mańdaıyn tańǵan qyzyl oramaldy da ádemileńkirep túzep qoıdy.

— Osy qyzyly táýir, aq oramal aýrýhanada jatqan kisige uqsatyp jiberedi, — dedi taqyldap sóılegen ol. — Qandaı sharýań bar edi? Pirádaryń qalaı?

— Onyń hali óte nashar, múmkin, búginnen qalmas, — dep jaýap qatty Alesha. Biraq óziniń saýalyn ile-shala umytqan ákesi onyń jaýabyn estimegen edi.

— Ivan shyǵyp ketken, — dedi ol bir kezde. — Ol Mıtkanyń qalyńdyǵyn tartyp alýǵa jantalasyp júr, tek sol úshin ǵana osynda turyp jatyr? — dedi taǵy da zildene sóılep, aýzyn qısaıta Aleshaǵa qaraǵan ol.

— Sizge onyń ózi osylaı dedi me? — dep surady Alesha.

— Iá, áldeqashan aıtqan. Sen qalaı oılap eń: osydan úsh juma buryn aıtqan. Ol da meni bildirmeı baýyzdap óltirýge keldi dep pe eń? Birdeńe úshin kelgen shyǵar?

— O ne degenińiz? Bulaı deýge qalaı dátińiz barady? — dedi qatty qysylǵan Alesha.

— Ras, ol menen aqsha suramaıdy, tipti suraǵan kúnde de soqyr tıyn almas edi. Men, asa súıikti Alekseı Fedorovıch, qolymnan kelse uzaq jasaǵym keledi, muny biligi qoıǵandaryń jón, sondyqtan maǵan árbir tıyn qymbat, neǵurlym uzaq jasaǵan saıyn ol maǵan soǵurlym qajet bolmaq. — Qolyn sarǵysh jolaqty, keń, kir-kir jazǵy paltosynyń qaltasyna salyp, bólmede ersili-qarsyly júrgen ol sózin odan ary jalǵastyrdy. — Ázirshe qalaı degenmen erkek atym bar, elý jas degen ne táıiri, biraq men áli de jıyrma jyldyń qarasynda tuǵyrdan túskim kelmeıdi, sodan keıin qartaıamyn — sasaı bop qalamyn, sonda meniń qoınyma jaıdan-jaı jata qalmaıdy ǵoı, aqsha mine sonda kádege asady. Qara basymnyń qamyn oılap, aqshany bolǵan ústine bolsa eken dep jantalasatynym sodan, súıikti ulym Alekseı Fedorovıch, sen muny bilip qoı, óıtkeni men de óle-ólgenshe úırenshikti surqıalyǵymnan jazǵym kelmeıdi, bul da quzyryńa maǵlum bolsyn. Surqıalyq qandaı tátti: surqıalyqty bári jazǵyrady, biraq bári surqıalyq ómir keshedi, tek buny bári jasyryn isteıdi, al men ashyq isteımin. Osy ańqyldaqtyǵym úshin surqıalardyń bári meni jek kóredi. Al seniń o dúnıedegi ujmaǵyńa, Alekseı Fedorovıch, meniń tipti barǵym da kelmeıdi, eger sol beıishiń tipti bar bolǵan kúnde de, ınabatty kisige oǵan barýdyń ózi laıyqsyz ǵoı deımin. Menińshe, bir kúni uıyqtap ketip oıanbaısyń da, jaryq dúnıeden ǵaıyp bolasyń, sonan soń, eske alsańdar da, almasańdar da maǵan báribir. Meniń pálsapam osyndaı. Keshe osynda bárimiz mas bolyp otyrǵanda Ivan jaqsy aıtty. Ol maqtana beredi, sondaı oqymysty bola ma... onyń tipti pálendeı bilimi de joq, úndemeı qarap otyryp myrs etetini bar, — ol tek osy qylyǵymen ǵana utady.

Alesha úndemeı tyńdap otyra bergen.

— Ol menimen nege sóılespeıdi? Al sóılesse, báldenip bitedi; seniń Ivan aǵań aramza! Úılengim kelse, Grýshkany qazir-aq qatyn qylar edim. Óıtkeni, Alekseı Fedorovıch, qaltańda aqsha barda qolyńnan kelmeıtin is bolmaıdy. Ivan mine osydan qaýiptenip, úılenip qoıa ma dep meni ańdıdy, Mıtkany Grýshkaǵa úılenýge ıtermeleıtini de sodan: sóıtip, ol meni Grýshkadan qorǵap qalǵysy keledi (eger men Grýshkaǵa úılenbesem, bar aqshamdy soǵan qaldyrady dep oılaı ma eken), ekinshi jaǵynan, eger Mıtka Grýshkaǵa úılense, onyń baı qalyńdyǵy Ivanǵa qalady, onyń esebi mine osyndaı! Seniń Ivanyń aramza!

— Osynsha keıigenińiz ne. Kesheginiń zardaby ǵoı bári: tósegińizge baryp jata turyńyzshy, — dedi Alesha. Seniń bul sózińe men ashýlanbaımyn, — dedi shal, osy oı basyna beıne birinshe ret kelgendeı, — al Ivan osylaı dese, árıne, bulan-talan bolar edim. Meniń jalǵyz saǵan ǵana meıirimim túsetin sátterim bolady, al jalpy men jaýyzbyn ǵoı.

— Siz jaýyz emessiz, sizdi búldirgen paryqsyz tirilik, — dedi Alesha jymıa kúlip.

— Al, men anaý Mıtka qaraqshyny búgin otyrǵyzyp qoıaıyn dep edim, biraq, qaıtsem eken dep áli túbegeıli sheshimge kele almaı otyrǵanym. Árıne, bul zamanda balalarynyń óz áke-sheshesin kerenaýsyń dep qorlaýy sánge aınalyp ketti ǵoı, alaıda qartaıǵan shaǵynda ákesiniń saqalynan alyp súıreleıtin, ony óz úıinde edenge jyǵyp salyp basqa tepkileıtin, ol az bolsa, keıin qaıtyp kelip óltiremin dep jurttyń kózinshe keýdesin qaǵatyn zań da joq qoı deımin. Átteń, qolym baılanyp turǵany, áıtpese onyń jynyn qaǵyp alý maǵan op-ońaı, keshegi ıttigi úshin túrmege tyǵyp qoıar edim.

— Shaǵym bermeısiz ǵoı, solaı emes pe?

— Ivannyń ara túskeni. Tipti Ivanǵa da pysqyryp ta qaramas edim, meni ustap turǵan ózge bir oı...

Sodan keıin ol eńkeıip, Aleshanyń qulaǵyna sybyrlaı bastady.

— Eger ol aramzany otyrǵyzyp qoıǵanymdy estise, Grýshka sol sátte-aq onyń sońynan júgirip barady. Al eger Mıtkanyń mendeı kári shaldy ólimshi ǵyp sabaǵany búgin qulaǵyna jetse, onda ol ony tastaı salyp, meniń esendigimdi bilýge jetip kelýi de múmkin... Qudaıdyń bizge bergen minezin qaıtersiń bul — qyrsyqqanda bárin qasaqana teris isteımiz ǵoı. Men Grýshkanyń arjaq-berjaǵyn túgel bilemin! Qalaı, konák ishkiń kele me? Salqyn kofe ishseńshi, balam, dámin keltirý úshin konáktan eptep tamyzaıyn.

— Joq, rahmet, ishpeımin. Qarsy bolmasańyz, onan da myna nandy alaıyn, — dedi Alesha úsh tıyndyq fransýz bólkesin juqalań uzyn jeleńiniń qaltasyna salyp jatyp. — Al konákty ózińiz de ishpeı-aq qoısańyzshy, — dedi shaldyń júzine qadala qarap turyp qysylyńqyraı aqyl aıtqan ol

— Aıtqanyń shyndyq, biraq ol meniń janyma jaı taptyrmaıdy, qaıta keıitedi. Tek bir-aq rómke... shkaftan ǵana...

Ol "shkaftyń" qulpyn ashyp, bir rómke konák quıyp alyp, qaıta japqasyn kiltin qaltasyna saldy.

— Eshteńe etpes, bir rómkeden ólmespin.

— Qabaǵyńyz jazylyp ketti ǵoı tipti, — dedi jymıa kúlgen Alesha.

— M! Seni konák ishpesem de jaqsy kóremin, al aramzalarǵa men de aramzamyn. Vankanyń Chermashnáǵa tipti barǵysy joq nege deısiń ǵoı? Meni ańdıdy: Grýshenka osynda kele qalsa, aqshany kóp berer me eken dep dymy quryp júr. Shetinen aramza ǵoı bular! Men Ivandy tipti balam eken demeımin. Mundaı bolyp qalaı týǵan? Bizdiń tuqymǵa múlde tartpaǵan. Oǵan ne qaldyrady deıdi eken? Tipti eshqandaı ósıet te qaldyrmaımyn, muny bilip qoıyńdar. Al Mıtkany kádimgi taraqansha ezip tastaımyn. Túnde edende órip júrgen qara taraqandardy báteńkemmen ezgenimde byrt ete túsedi. Seniń Mıtkańdy da solaı byrt etkizemin. Seniń Mıtkań deıtinim — sen ony óte jaqsy kóresiń. Meıliń jaqsy kórseń kóre ber, aıylymdy jıyp jatqan men joq. Eger ony Ivan jaqsy kórse, onda men qaýiptener edim. Biraq Ivan tiri pendeni jaqtyrmaıdy, Ivan bizdiń adam emes, Ivan sıaqtylar, balam, bizdiń adam emes, olar kádimgi shań-tozań... Jel kóterilse, áýege ushyp kete barady... Keshe saǵan erteń kelip ketersiń degende, basyma bir aqymaqtyq oı kelgen edi: saǵan Mıtkanyń tamyryn basyp kórshi, eger onyń qolyna birer myńdy qystyrsam, sol qaıyrshy, sumpaıy anaý Grýshkany tastap, odan birjola bezinip bes jylǵa, eń jaqsysy — otyz bes jylǵa bir jaqqa kózin joǵaltar ma eken? — demekshi edim.

— Men... men odan surap kóreıin... — dep kúbirledi Alesha. — Eger úsh myńdy túgel berseń, múmkin, ol...

— Ótirik soqpa! Endi eshteńeni suraýdyń qajeti joq, túk te kerek emes! Ol oıymnan aınydym. Keshe sondaı aqymaqtyq qalaı ǵana oıyma keldi eken. Eshteńe bermeımin, symbylbaı da tatyrmaımyn, aqsha meniń ózime de kerek, — dep shal qolyn erbeńdete bastady. — Onsyz da taraqansha bir-aq byrt etkizem. Biraq sen oǵan eshteńe deme, áıtpese ómeksip júrer taǵy da. Saǵan da eshteńe joq bul úıde, bar kete ber. Menen sonshama uzaq jasyryp kelgen álgi qalyńdyǵy, Katerına Ivanovnasy oǵan tıe me, álde tımeı me? Sen keshe oǵan barǵan sıaqty ediń ǵoı?

— Katerına Ivanovnanyń odan ońaılyqpen aırylǵysy joq.

— Náýstek bıkeshter mine dál sondaılardy, yrdý-dyrdýshyl ishkishter men aramzalardy jaratady! Saǵan aıtyp qoıaıyn, ondaı bozań bıkeshter túkke turmaıdy; basqalarynyń jóni bir basqa... Oıhoı dúnıe-aı! Maǵan onyń jastyǵyn berse, sosyn ózimniń sol kezdegi bet ajarymdy qaıtarsa (óıtkeni men jıyrma segizimde odan góri qıanatty edim), qaıdam, ol sıaqty men de qyrǵısha tıer me em, qaıter em. Aq saıtan ǵoı ol! Alaıda Grýshenkany menen báribir tartyp ala almaıdy, ala almaıdy... Mylja-myljasyn shyǵaramyn onyń!

Sońǵy sózderdi aıtqanda ol taǵy da yzaǵa býlyqty.

— Búgin saǵan da bul úıde uılyǵatyndaı dáneńe joq, sen de kete ber, — dep zirk ete tústi shal.

Alesha jaqyndap baryp, qoshtasqan bop onyń ıyǵyna ernin tıgizdi.

— Seniń munyń ne? — dep tańyrqady ákesi. — Taǵy kórisemiz ǵoı. Álde kórispeımiz dep oılaımysyń?

— Joǵa, men jaı ánsheıin, ańdamaı.

— Eshteńe emes, meniki de jaı ánsheıin... — dedi odan kóz almaǵan shal. — Sen estımisiń, — dep daýystady ol sosyn Aleshanyń sońynan, — keshikpeı taǵy bir soǵarsyń, balyq sorpasyn, búgingideı emes, ózgeshe sorpa pisiremin, kelmeı ketpe! Erteń, estımisiń, erteń kel!

Alesha esikti jabysymen-aq ol qaıtadan shkafqa baryp, orta rómke konákty taǵy da qaǵyp saldy.

— Endi ishpeımin! — dep kúbirledi ol. Bir qyrq etkennen keıin shal shkafty qaıtadan jaýyp, kiltin qaıtadan qaltasyna salǵan soń, jatyn bólmesine baryp qaljyraǵan kúıi tósekke basyn tıgizýi muń eken zamatta uıyqtap ketti.

III

SHÁKİRTTERMEN USTASYP NESİ BAR EDİ

Alesha ákesiniń úıinen shyǵyp, Hohlakova hanymnyń úıine bara jatyp: "Grýshenka jaıynda suramaǵanyna da qudaıǵa shúkir, óıtpese keshe onymen qalaı kezdesip qalǵanymdy aıtyp berýge týra keletin edi", — dep oılady. Eki baqtalastyń boıyna túnde jańa kúsh jınalyp, tań atqasyn júrekteri qaıtadan qara tas bop qata qalǵany onyń janyna qatty batyp keledi: "Ákem ashýly, ábden óshtesip alǵan, birdeńeni oılap shyǵarǵan da, soǵan tas túıin bekingen: al Dmıtrıı she? Túnde ol da tyńaıyp alyp, ashýǵa minip, óshigip otyrǵan shyǵar, árıne, ol da álde neni oılap tapqan bolar... 0, búgin ony da qalaıda izdep taýyp alýym kerek..."

Biraq Aleshanyń uzaq oılanýynyń sáti túsken joq: jolaı ol, bylaısha eleýsizdeý kóringenmen, ózin qatty qaıran qaldyrǵan bir oqıǵaǵa tap boldy. Alańnan ótkesin, Úlken kóshemen qatarlasa sozylǵan, odan tek kishkentaı jyramen bólinetin (bizdiń shaharda ne kóp jyraqa kóp) Mıhaılov kóshesine ótý úshin sholaq kóshege qaraı burylǵanynda, onyń tómen jaqtaǵy shaǵyn kópir aldynda turǵan bir top shákirtke, ári ketkende toǵyz ben on ekiniń arasyndaǵy jas balalarǵa kózi tústi. Sabaqtan shyqqan boıda úılerine qaıtyp bara jatsa kerek: bireýleriniń arqalarynda kishkentaı boqshalary, ekinshileriniń ıyqqa asynǵan bylǵary sómkeleri bar, bireýiniń ústinde keýdemshe, ekinshisi palto kıgen, al keıbiriniń aıaǵynda tipti jıyrylǵan uzyn qonyshty etigi de bar — ásirese aýqatty úılerdiń erketotaı balalary osyndaı etik kıip sándenip júrgendi unatady. Balalar áldeneni qyzý talqylap, keńesip turǵanǵa uqsaıdy. Alesha kóshedegi balalardy kórgende olardyń janynan jaıdan-jaı óte almaıtyn edi, Máskeýde bolǵanynda ol kóbinese úsh-tórt jasar balalarmen sóıleskendi jaqsy kóretin, biraq on-on bir jasar shákirttermen tildeskendi de jek kórmeıtin. Sondyqtan, kóńili qanshama qobaljyp tursa da, onyń kenet balalarǵa burylyp, olarmen sóıleskisi keldi. Ol jaqyndap baryp, balalardyń alaýlap, qyzǵan bet-júzine tesile qaraǵanda, olardyń qolynda bir-birden, al keıbirinde tipti ekiden tasy baryn baıqap qaldy. Jyranyń ar jaǵynda, bulardan otyz qadamdaı jerde, dýal túbinde boıyna qaraǵanda on jasqa kelgen, tipti odan kishirek te bolýy múmkin, biraq áste úlken emes, beti aýrý adamdaı bop-boz, qaraqat kózderi jalt-jult etken taǵy bir bala tur eken, ol da shákirt bolsa kerek, onyń da ıyǵynan asynǵan sómkesi bar. Ol top quraǵan alty shákirtten kóz almaıdy, bul onyń jańa ǵana mektepten ózimen birge shyqqan, biraq onymen, tegi, óshtesip alǵan joldastary bolý kerek. Alesha jaqyndap baryp, ústine qara keýdeshe kıgen aqsary buıra shashty, qyzyl shyraıly balaǵa:

— Iyǵymyzǵa myna senikindeı sómke asynyp júrgen kezimizde, biz oń qolmen tez alýǵa ońtaıly bolýy úshin sómkeni sol jaq búıirden jiberýshi edik; al seniń sómkeń oń jaǵynda eken, alýǵa qolaısyz emes pe, — dedi.

Eger balanyń, ásirese bir top balanyń senimine ne bolǵysy kelse, eresek adam olarmen áńgimeni naq osylaı bastaýy kerek, Aleshanyń eshqandaı qýlyqqa salmaı, áńgimeni osy bir naqty eskertpeden bastaǵany osydan edi. Balalarmen sóıleskende, terezesi teń kisishe, sózińdi baısaldy, baıypty bastaýyń kerek; Alesha muny ishteı túsinetin.

— Ol solaqaı ǵoı, — dep ile jaýap qatty jasy on birlerdegi denelileý kelgen, batyldaý ekinshi bala. Qalǵan beseýiniń bári Aleshaǵa tesireıe qarap qalǵan edi.

— Ol tasty da sol qolymen laqtyrady, — dedi úshinshi bala. Jyranyń ar jaǵyndaǵy shákirt barlyq kúshin salyp, eppen laqtyrǵan tas osy sátte bulardyń arasyna kelip tústi, biraq solaqaı balany súıkeı ótkeni bolmasa, eshkimge tıgen joq.

— Al, Smýrov, anany qaq shekesinen bir qaqshıtshy! — dep bári shý ete qaldy. Alaıda, Smýrov (solaqaı) ese qaıtarýǵa ózi de daıyn turǵan: ol jyranyń ar jaǵyndaǵy balaǵa tasty qulashtap kep laqtyryp edi, biraq tıgize almady: tasy jerge tústi. Anaý da qarap qalǵan joq, onyń topqa kelesi laqtyrǵan tasy bul joly tup-týra Aleshanyń ıyǵynan kelip sart ete tústi. Ol qaltasyn tasqa toltyryp alypty. Páltósiniń qaltasy qalaı tyrsıyp turǵany otyz qadam jerden anyq baıqalady.

— Sizge tıgizýin qarashy, ol ádeıi sizdi kózdedi. Siz Karamazovsyz ǵoı, Karamazov? — dep kúlgen balalar shýyldasyp jatyr. — Al bárimiz birdeı jaýdyraıyq, káne!

Sóıtip bul jaqtan alty tas bir mezgilde atyldy. Bireýiniń tasy ana balanyń basyna tıip edi, ol áýeli ushyp tústi, sosyn qaıtadan atyp turyp, bulardy órshelene atqylaı bastady. Eki jaq ta tasty jaýdyryp jatyr, bulardyń da kóbiniń qaltasynda tasy bolyp shyqty.

— Bularyń ne! Myrzalar, uıat emes pe! Altaýyń birdeı jabylyp, óltiresińder ǵoı ony! — dep aıqaılady Alesha.

Ol balalardan bólinip shyǵyp alǵa taman júgirip baryp, jyranyń ar jaǵyndaǵy balany denesimen qalqalamaqshy boldy. Úsh-tórt bala bir sátke tyıyla qaldy.

— Onyń ózi birinshi bolyp bastaǵan! — dep aıqaılady qyzyl jeıdeli bala yzaly sábı daýyspen, — ol ońbaǵan, ol baǵana Krasotkınge bákisin suǵyp aldy, qan shyǵardy. Krasotkınniń tek ósekshi kisishe shaǵynǵysy kelmedi, sondyqtan anany soǵyp alý kerek...

— Ne úshin urmaqsyńdar? Ózderiń mazaqtaı beretin shyǵarsyńdar?

— Áne sizdi taǵy da tý syrtyńyzdan kózdep jatyr. Sizdi tanıdy bilem, — dep shýlady balalar. — Ol endi bizge emes, sizge tas laqtyryp jatyr. Jaraıdy, boldy endi, atqylańdar káne, dáldep at, Smýrov!

Sóıtip, taǵy da atys bastaldy, bul joly balalar órshelene tústi. Bir tas ana balanyń keýdesinen tıdi; ol baqyryp jiberdi, sonan soń jylap dóńge qaraı. Mıhaılov kóshesine júgirdi. Bul jaqtaǵylar: "Aha, qorqyp qashtyń ba, jóke saqal!" — dep shýlasyp jatyr.

— Onyń qandaı ońbaǵan ekenin siz áli bilmeısiz ǵoı, Karamazov, ony óltirseń de obal emes, — dep qaıtalady kózi ottaı janǵan keýdemsheli bala; bárinen úlkeni, sirá, osy bolý kerek.

— Ol ózi qandaı bala? — dep surady Alesha. — Tyńshy ma?

Balalar qylmyńdasyp, bir-birine qarady.

— Siz de sol jaqqa, Mıhaılov kóshesine bara jatqan joqsyz ba? — dedi taǵy da álgi bala. — Endeshe, ony sońynan qýyp jetpeı neǵyp tursyz... Áne, kóremisiz, taǵy da toqtap tur, sizge qaraıdy, sizdi tosyp turǵan bolý kerek.

— Sizge qarap tur, sizge qarap tur! — dep ilip áketti basqa balalar da.

— Siz odan: monshadaǵy myljalanǵan jókeni jaqsy kóresiń be? — dep surańyz. Odan osyny suraýdy umytpańyzshy.

Bári qarqyldap kúldi. Alesha olarǵa qarady, olar budan kóz almady.

— Barmańyz, ol sizdi taspen perip qalady, — dep eskertti daýsy yshqynyp shyqqan Smýrov.

— Myrzalar, men odan jóke jóninde eshteńe suramaımyn, óıtkeni sender ony jókege baılanysty birdeńe dep mazaqtaıtyn shyǵarsyńdar, biraq men odan senderdiń ony nelikten jek kóretinderińdi surap bilemin.

— Surańyz, surańyz, — dep kúldi balalar.

Alesha kishkentaı kópirden ótip, dýaldy janamalap dóńge qaraı, jábirlengen balaǵa týra júrdi.

— Baıqańyz, — dep aıqaılady balalar onyń sońynan, — ol sizden qoryqpaıdy, ol Krasotkınge istegenindeı... bákisin suǵyp alýdan taıynbaıdy.

Bala toqtap, ony tosyp turǵan. Jaqyndap barǵanynda Aleshanyń aldynda kóp bolsa toǵyz jasar, áljýaz, alasa boıly, atjaqty, júdeý, beti bozarǵan bala turǵan edi; úlken qońyr kózderi buǵan yzamen qadala qalypty. Ústindegi tozǵan eski páltósi tyltıyp ketken. Jalańash qoly jeńinen shyǵyp tur. Shalbarynyń oń tizesinde alaqandaı jamaýy bar, on etiginiń tumsyǵyndaǵy syıa tógilgen úlken tesikten bas barmaǵy qyltıady. Páltósiniń tasqa tolǵan eki qaltasy tyrsıyp tur. Alesha eki qadam jerde oǵan suraýly kózben qarady. Ony urýǵa kelmegenin sezgennen keıin bala da qoqılanýyn qoıyp, tipti ózi birinshi bolyp til qatty.

— Men jalǵyzbyn, al olar altaý.. Biraq men olardyń bárin jalǵyz ózim-aq jeńe alamyn, — dedi ol kenet kózin alaq-julaq etkizip.

— Álginde bir tas saǵan tym qatty tıdi ǵoı, — dedi Alesha.

— Al men Smýrovtyń dál basynan tıgizdim! — dep maqtanyp qoıdy bala.

— Ana balalar sen meni biledi dedi, maǵan ne úshin tas laqtyrdyń? — dep surady Alesha.

Bala oǵan tunjyraı qarady.

— Men sizdi tanymaımyn. Al siz meni qaıdan bilesiz? — dep odan ary qazbalaı surady Alesha.

— Meni tergeıtin kim ediń sonsha! — dep yzalanyp aıqaılap jibergen bala, alaıda, kózi taǵy da alaq-julaq etip, bul endi qaıter eken degendeı, turǵan ornynan qozǵala qoımady.

— Jaraıdy, men kettim, — dedi Alesha, — men sizdi tanymaımyn, sosyn da mazaqtap turǵan joqpyn. Balalar ózderiniń seni ne dep mazaqtaıtynyn jańa aıtyp edi, biraq men seni mazaqtamaı-aq qoıaıyn, qosh bol!

— Ádemi shalbaryna maqtanǵan taqýa! — dep taǵy da aıqaılady ilkidegideı kózi shaqyraıyp, shatynaǵan bala Aleshaǵa ejireıe qarap; ol endi neǵyp tap bermes eken dep qyrlana qalyp edi, Alesha eleń qylmaı buryla berip oǵan taǵy bir qarady da, júre berdi.

Biraq, ol úsh qadam basyp úlgirmeı-aq, balanyń qaltasynan alyp laqtyrǵan úlken bir tasy onyń arqasynan sart ete tústi.

— A, kisiniń tý syrtynan soqtyńyz ba! Demek, álgi balalar: ol ańdyp turyp, baıqatpaı soǵady dep sen týraly shyn aıtqan eken ǵoı? — dedi artyna burylyp qaraǵan Alesha; qutyryp alǵan bala bul joly bir tasty onyń dál betinen kózdegen edi, alaıda Alesha betin qolymen qalqalap úlgergendikten tas onyń shyntaǵyna kelip tıdi.

— Munyńyz uıat emes pe! Men saǵan ne istedim? — dedi daýsy yshqynyp shyqqan ol.

Shamyrqanyp alǵan bala ún-túnsiz bir-aq nárseni kútken edi: Aleshanyń endi oǵan dúrse qoıa beretini kúmánsyz kóringen; biraq onyń tap beretin túri joǵyn baıqaǵan soń bala onan saıyn ashýlanyp, endi Aleshaǵa ózi jarmasa ketti; basyn tuqyraıtyp alǵan yzaqor bala onyń sol qolyn qos qoldap ustap turyp, ortańǵy saýsaǵyn qyrshyp alǵanyn Alesha tipti baıqamaı da qaldy. Bala onyń saýsaǵyn tistep alyp, on sekýndtaı bosatpady. Baqyryp qalǵan Alesha bar kúshimen qolyn julqyp qaldy. Aqyry, bala onyń saýsaǵyn bosatyp, ózi keıin sheginip tura qaldy. Dál kóbesinen súıekke deıin batyra kirsh etkizgen eken; qan saý etti. Alesha qol oramalyn alyp, jaraly qolyn myqtap tańdy. Buǵan bir mınýtteı ýaqyt ketti. Bala bárin kórip, áli de tosyp turǵan. Aqyr-sońynda, Alesha oǵan baıaý kóz tastady.

— Al jaraıdy, — dedi ol, — saýsaǵymdy qalaı qatty tistegenińdi kórip tursyń ba, bul qalaı, a? Endi aıtshy, men saǵan ne istep em?

Bala oǵan tańyrqaı qarady.

— Men sizdi tipti tanymaımyn da, birinshi kórip turǵanym osy, — dedi burynǵysynsha baısaldy sóılegen Alesha, — biraq, kim biledi, bálkim, men saǵan bir qastandyq istegen shyǵarmyn, áıtpese jaıdan-jaı qyrshyp almaısyń ǵoı. Olaı bolsa, men saǵan ne istedim, seniń aldynda meniń qandaı jazyǵym bar, nege aıtpaısyń?

Oǵan jaýap berýdiń ornyna, bala baqyryp jylap jiberdi de qasha jóneldi. Alesha baıaý basyp onyń sońynan Mıhaılov kóshesine qaraı júrdi. Tegi, áli de eńiregen kúıi, alysta zyrlap ketip bara jatqan balany ol kópke deıin kórip turdy. Alesha bos ýaqyty bolǵanda ony qalaı da izdep taýyp alyp, osynaý ózin qatty qaıran qaldyrǵan jumbaqty oǵan túsindirýge uıǵardy. Qazir onyń buǵan ýaqyty joq edi.

IV

HOHLAKOVANYŃ ÚIİNDE

Kóp uzamaı ol Hohlakova hanymnyń úıine jaqyndap kelgen edi, onyń eki qabat qyp salǵan, ádemi menshikti kirpish úıi bizdiń shahardaǵy tańdaýly úılerdiń biri sanalatyn. Hohlakova hanym kóbinese basqa gýbernıadaǵy meken-jaıynda nemese Máskeýdegi menshikti úıinde turatyn, biraq bizdiń shaharda da ata-babadan muraǵa qalǵan menshikti úıi bar-dy. Bizdiń ýezegi meken-jaıy barlyq úsh meken-jaıynyń ishindegi eń úlkeni edi, solaı bola tursa da, ol bizdiń ýezge osyǵan deıin óte sırek keletin. Ol Aleshany qarsy alý úshin aýyz úıge ózi júgirip shyqty.

— Álgi jańa bir ǵajaıyp jónindegi hatymdy aldyń ba, aldyń ǵoı? — dedi apyl-ǵupyl, tez sóılegen ol.

— Iá, aldym.

— Jurtqa aıttyń ba, bárine kórsettiń be? Pirádar sheshesine joǵaltqan ulyn taýyp berdi ǵoı!

— Ol búginnen qalmaýy múmkin, — dedi Alesha.

— Estidim, bilemin, o, meniń sizben suqbattasýǵa qushtarlyǵymdy bilseńiz ǵoı! Osynyń bári jaıynda sizben nemese ózge bireýmen áńgimelesýim kerek. Joq, sizben, tek sizben ǵana! Meniń pirádardy kóre almaı qalatynym qandaı ókinishti! Kúlli shahar dúrligýli, bári áldeneni kútýde. Al qazir... Katerına Ivanovnanyń osy úıde otyrǵanyn bilesiz be?

— Ol keshe maǵan qalaıda kelip ketersiń dep edi, endi onymen osy úıde-aq kezdesetinim qandaı jaqsy boldy! — dedi qýanyp ketken Alesha.

— Men bárin bilem, bárin bilem. Keshe Katerına Ivanovnanyń úıinde ne bolǵanyn... álgi... anaý malǵunnyń istegen barlyq sumdyǵyn búge-shigesine deıin estidim... C'est tragiquc, eger onyń ornynda men bolsam, — sol arada ne isteıtinimdi aıta almaımyn! Biraq sizdiń aǵańyz da, Dmıtrıı Fedorovıchti aıtam, ońyp turǵan joq — o táńirim! Alekseı Fedorovıch, men shatysa bastadym bilem, siz mynany qarańyz: ana jaqta sizdiń aǵańyz, ıakı keshegi jeksuryn emes, ekinshisi, Ivan Fedorovıch, Katerına Ivanovnamen sóılesip otyr: mańǵazsyp alǵan ekeýi de... Nanasyz ba, joq pa, ekeýiniń arasynda ne bolyp jatqany — bul tipti sumdyq birdeńe, menińshe, bul zorlaný, bul adam nanǵysyz qorqynyshty ertegi: ekeýi ózderin ne úshin qurbandyq etetinin de bilmeıdi, muny ózderi túsinedi jáne sóıte tura bul qylyqtaryna máz bolady. Sizdi taǵatsyzdana kútkenim osydan! Sizdi osy sebepti kúttim! Eń bastysy, men buǵan tóze alatyn emespin. Qazir sizge bárin aıtyp beremin, biraq aldymen basqasyn, eń bastysyn aıtaıyn, — ah, eń bastysy degende neni aıtpaqshy ekenimdi de umytyp qaldym ǵoı deımin: aıtyńyzshy, Lise-niń jaıdan-jaı talyqsyp ketetini nelikten? Sizdiń osynda kele jatqanyńyzdy estisimen-aq, lezde aýrýy ustaı bastady!

— Maman, men saýmyn, ne isterge bilmeı kúıip-pisip júrgen ózińiz ǵoı! — Búıirdegi bólmeden Lise-niń shińkildegen daýsy estildi. Esiktiń kishkentaı tesiginen kúlip jibermeıinshi dep ózin-ózi zorǵa ustap turǵandaı qatty qysylǵan ún keldi. Alesha ol tesikti zamatta baıqady, Lise sol tesikten buǵan qarań kreslosynda otyrýy da múmkin edi, biraq ol qyzdy kóre alǵan joq.

— Ǵajap emes, Lise... seniń myna qyńyrlyǵyńnan meniń de ustamaly aýrýǵa shaldyǵýym ábden múmkin, biraq, Alekseı Fedorovıch, meniń qyzym aýrý ǵoı, túni boıy denesi qyzyp-janyp, yńyrsyp shyqty! Tan atqansha zorǵa shydadym, sosyn dereý Gersenshtýbeni shaqyrttym. Ol túsine almaı turǵanym, aýrýdyń ańysyn ańdaıyq deıdi. Qashan da túkke túsinbeımin degennen ózge eshteńe bilmeıdi ol. Siz osy úıge jaqyndaǵanda qyzym baqyryp jiberdi de, talyqsyp bara jatyp, óziniń burynǵy bólmesine aparyńdar dep buıyrdy...

— Mama, onyń bizdiń úıge jaqyndap qalǵanyn men múlde bilgem de joq jáne ana bólmege aparyńdar dep ol kele jatqasyn aıtqan joqpyn.

— Munyń ótirik, Lise, osynda Alekseı Fsdorovıchtiń kele jatqanyn aıtaıyn dep saǵan Iýlıa júgirip bardy ǵoı. Ol syrtqa qarap turǵan.

— Súıikti mamam-aý, bul aıtqanyńyz tipti de tapqyrlyq bolmady ǵoı. Eger qateńizdi túzetip, shyn aqyldy birdeńe aıtqyńyz kelse, meniń súıikti mamam, onda myna marhabatty meımanymyz Alekseı Fsdorovıchke búgin osynda tóbe kórsetýge dáti barýymen-aq óziniń áste zerdeli emesin dáleldegenin aıtyńyzshy: eger zerdeli jigit bolsa, keshegi oqıǵadan soń jáne bári ony kúlki etkennen keıin osynda keler me edi.

— Lise, sen tym erkinsip barasyń, búıte berseń, meniń saǵan qataldyq kórsete alatynymdy bilip qoı. Ony kim kúlki etedi, qaıta onyń kelgenine men qýanyshtymyn, ol maǵan kerek, óte qajet bolyp otyr edi. Oh, Alekseı Fedorovıch, bul jalǵanda menen baqytsyz jan bar ma eken!

— Súıikti mamam-aý, sizge ne bop qaldy?

— Ah, Lise, seniń osy qyńyrlyǵyń, turlaýsyzdyǵyń, seniń aýrýyń, túni boıy kúıip-janyp shyqqanyń seniń janyma qatty batatynyn neǵyp sezbeısiń, Gersenshtýbeden de ábden mezi boldym, eń bastysy — janyma eshbir, eshbir, eshbir maza joq! Aqyr-sońynda, bári, bári... túptep kelgende; tipti álgi bir ǵajaıyp ta! Marhabatty Alekseı Fedorovıch, sol ǵajaıyptyń meni qalaı tańyrqatyp, qalaı tańǵaldyrǵanyn bilseńiz ǵoı! Sonan soń, anaý qonaq bólmesindegi tragedıa she, men ony bastan keshe alatyn emespin, sizge eskertip qoıaıyn, men oǵan tóze almaımyn, tózýge shamam joq. Bálkim, tragedıa emes, komedıa shyǵar. Aıtyńyzshy, Zosıma pirádar erteńgi tańǵa jete alar ma eken? O táńirim! Maǵan ne bolǵan bul, bir sátke kózimdi jumsam-aq boldy, bár-báriniń sandyraq ekeni elesteıdi.

— Saýsaǵymdy tańyp alýǵa taza shúberek taýyp bere alar ma edińiz, — dedi onyń sózin bólip jibergen Alesha. — Qatty jaraqattan alǵanym, qaqsap aýyryp barady.

Alesha baǵana bala qyrshyp alǵan saýsaǵyn oraǵan oramalyn jazdy. Oramalyna qan uıyp qalypty. Muny kórgende Hohlakova hanym baqyryp jiberip, kózin juma qoıdy.

— Qudaı saqtaı gór, jarasy úp-úlken ǵoı, sumdyq-aı!

Lise esiktiń tesiginen Aleshanyń saýsaǵyn kórisimen, bólmesiniń esigin lezde ashyp jiberdi.

— Mynda kelińiz, meniń bólmeme kirińiz, — dep óktemsı, buıyra daýystady ol, — endi aqymaqtyqty qoıa turyńyz! O táńirim, osynshama ýaqyt úndemegenińiz ne? Mama, onyń qansyrap qalýy múmkin edi ǵoı! Qaıda, qalaı jaraqattap alyp júrsiz? Áýeli sý ákelińdershi, sý kerek! Jarany taza sýmen shaıý kerek, sosyn qaqsaǵanyn qaıtarý úshin sýyq sýǵa malý qajet, saýsaqty biraz ýaqyt sýyq sýda ustaý kerek... Tez, tez sý ákelińdershi, mama, úlken kesege quıyńdar. Tezirek qımyldasańdarshy, — dedi sońynda kúıgelektegen qyz. Onyń záre-quty qalmaǵan edi; Aleshanyń jarasyna ol aıran-asyr tańǵalǵan.

— Gersenshtýbeni shaqyrtsam qaıtedi? — dedi záresi ushqan Hohlakova hanym.

— Mama, onda meni qurytqanyńyz ǵoı. Sizdiń Gersenshtýbeńiz keledi de: túkke túsinbeı turǵanym deıdi, odan ne paıda! Sý, sý ákelińder! Mama, qudaı úshin, ózińiz baryńyzshy, álgi Iýlıany asyqtyryńyzshy, birdeńege jumsasań, esh ýaqytta mezgilinde kele almaıtyn ádeti! Mama, tezirek, baryńyzshy, meniń shydamym taýsylyp barady...

— Bolmashy birdeńe ǵoı táıiri! — Olardyń osynshama abyrjyǵanynan qorqyp ketken Aleshanyń daýysy qatty shyqqan edi.

Júgire basqan Iýlıa sý ákeldi. Alesha jaraly saýsaǵyn sýǵa maldy.

— Mama, qudaı úshin, jaranyń betine qoıatyn jumsaq birdeńe taýyp ákelińizshi; sosyn, qalaı deýshi edi, álgi kesken jaraǵa jaǵatyn qoımaljyń ashshy dári bar edi ǵoı, sony da ákelińdershi! Ol dári bir jerde bar bolatyn... Mama, onyń qaıda ekenin bilesiz, dáriniń qutysy jatyn bólmeńizdegi kishkene shkaftyń oń buryshynda turǵan, korpıa¹ da sonda...

— Qazir bárin alyp kelem, Lise, tek óziń baqyrmashy, mazasyzdanbashy. Alekseı Fedorovıchtiń basyna túsken baqytsyzdyqqa qyńq etpesten shydap turǵanyn kórmeısiń be? Alekseı Fedorovıch, qaıda mundaı aýyr jaraqatqa ushyrap qalyp júrsiz?

Hohlakova hanym asyǵys shyǵyp ketti. Lise-niń kútkeni de osy edi.

— Eń aldymen myna saýalyma jaýap berińiz, — dedi ol Aleshaǵa asyǵyp-úsigip, — qaıda júrip jaraqattandyńyz? Ózgesin osydan keıin aıtamyn. Káne!

Sheshesi qaıtyp kelgenshe Lise-niń onymen ońasha sóılesip qalǵysy keletinin ishteı sezgen Alesha óziniń shákirttermen jumbaq kezdesýiniń kóp jaıttaryn búgip qalyp, yqshamdap, biraq dál, aıqyn ótip tez baıandady. Ony tyńdap bolǵan soń, Lise eki qolyn jaıyp, bylaı dedi:

— Sizdiń munyńyz qalaı, mynadaı túrińizben kóshedegi júgermektermen baılanysý laıyq pa! — dedi ol, beıne Aleshaǵa óktem sóıleýge haqy bar kisishe, — budan keıin sizdiń ózińiz balasyz, tipti kishkentaı balaqansyz der edim men! Alaıda siz sol ońbaǵan balanyń kim ekenin maǵan birdeme ǵyp bilip berińizshi, bárin aıtyńyz. óıtkeni bul arada bir qupıa bar sekildi. Ekinshiden, joq, áýeli myna saýalyma jaýap berińiz: Alekseı Fedorovıch, siz jaraly saýsaǵyńyz qaqsap turǵanda bolmashy birdeńeler jaıynda baıypty áńgimeleı alar ma edińiz?

— Bul ábden múmkin nárse, qazir men qolymnyń aýyrǵanyn tipti sezip te turǵan joqpyn.

— Sýǵa malǵasyn sezilmeıdi, áıtpese nege aýyrmasyn. Sý tez jylyp ketedi, ony almastyryp turý kerek. Iýlıa, tez pogrebten bir kesek muz, sosyn úlken kesege sý quıyp ákelshi. Áne ol da ketti, endi negizgi áńgimege kósheıik: marhabatty Alekseı Fedorovıch, sizge keshe jibergen hatymdy tezirek ózime qaıtaryńyzshy,— tezirek, áıtpese qazir mamam kelip qalýy múmkin, al men... tilemeımin...

— Hat qazir janymda joq edi.

— Ótirik aıtasyz, hat qaltańyzda. Sizdiń osylaı deıtinińizdi ózim de bilip em. Hat myna qaltańyzda emes pe. Ázildeımin dep aqymaq bolǵanyma túni boıy qapalanyp shyqtym. Hatymdy qazir qaıtaryńyz, qaıtaryp berińiz!

— Anda qalyp edi.

— Biraq, sondaı dóreki ázildegen hatymdy alǵannan keıin siz meni túk bilmeıtin sábı, kishkentaı qyz dep sanaı qoımassyz deımin! Laıyqsyz ázilim úshin sizden keshirim suraımyn, biraq hatymdy ózime qaıtaryp berińiz qazir janyńyzda joǵy ras bolsa, onda búgin qalaıda, qaıtseńiz de ákep berińiz!

— Búgin ákele almaımyn, óıtkeni monastyrǵa qaıtýym kerek, sosyn sizdikine eki, úsh, tórt kún kele almaýym da múmkin, óıtkeni Zosıma pirádar...

— Tórt kún deımisiń, bul qaı sandyraǵyń! Siz qyzyq ekensiz ǵoı, bul ne meni kúlki qylǵanyńyz ba?

— Mazaq etý tipti qaperime de kirgen joq.

— Nege?

— Óıtkeni men jazǵanyńyzdyń bárine shyn sendim.

— Bul ne, mazaǵyńyz ba!

— Áste mazaqtap turǵam joq! Hatyńyzdy oqyǵannan keıin bári dál solaı bolatyn shyǵar degen oıǵa keldim, óıtkeni Zosım pirádar aqıretke attanysymen-aq men monastyrdan ketýge tıistimin. Odan keıin oqýymdy jalǵastyramyn, emtıhan tapsyrýym kerek, sosyn zań júzindegi merzim kelgende ekeýmiz nekelesemiz. Men sizdi shyn súıetin bolamyn. Oılanýǵa áli mursham kelgen joq, biraq maǵan sizden artyq áıel tabylmas dep oılaımyn pirádarym maǵan úılenýiń kerek degen...

— Men keıipsizbin, meni kresloda alyp júredi ǵoı! — dep kúldi eki beti alaýlap shyǵa kelgen Lıza.

— Sizdi kresloǵa otyrǵyzyp ózim alyp júremin, biraq oǵan deıin bul keselden qulan-taza jazylatynyńyzǵa men kámil senemin.

— Alaıda sondaı ázilden kenet mynadaı sandyraqtaǵan oı túıgen sizdiń de aqylyńyz shamaly eken!.. — dep kúbirledi kúıip-pisken Lıza. — Ah, mine mamam da keldi. Mama, siz ylǵı osylaı kesheýildeısiz de júresiz, osynshama qaıda boldyńyz! Áne Iýlıa muz ákele jatyr!

— Ah, Lise, baqyrmashy, eń bastysy — sen baqyrma. Aıqaıdan meniń... Korpıany óziń basqa jerge tyǵyp qoısań, men qaıteıin... Aınala izdep, áıteýir... Sen sony ádeıi istediń be dep kúdiktendim.

— Men onyń osynda saýsaǵyn qyrshytyp alyp keletinin qaıdan bileıin, bilsem, bálkim, shynynda da ádeıi tyǵyp qoıǵan bolar edim. Perishte mamam meniń, keıde osyndaı keremet tapqyshtyǵyńyz bar sizdiń.

— Meıliń, tapqysh deseń deı ber, biraq, Lise, Alekseı Fedorovıcheı saýsaǵyn jaralatqanyna, sosyn osynyń bárine maǵan qalaı kúıip-pispe demeksiń! Oh, marhabatty Alekseı Fedorovıch, men ánsheıin birdeńege emes, qaıdaǵy bir Gersenshtýbege de emes, osynaý soraqylyq ataýlynyń bárine nazalanamyn, meniń janyma qatty batatyny mine osy.

— Qoıshy, mama, sol Gersenshtýbeni aıta bermeshi, — dedi kóńildene kúlgen Lıza. — Mama, onan da korpıany tezirek berińizshi, sýdy da ákelińiz. Alekseı Fedorovıch, bul kádimgi qorǵasyn salǵan sý, onyń qalaı atalatyny endi ǵana esime tústi, shúberekti malyp alyp jaraǵa basýǵa óte jaqsy. Mama, oılap qarańyzshy, ol osynda kele jatyp kóshede balalarmen tóbelesipti, bir bala onyń saýsaǵyn qyrshyp alypty, kádimgi kishkentaı bala ma dersiń ony, mama, osydan keıin oǵan úılenýge bola ma, mama, oılap qarańyzshy. onyń úılengisi keledi. Ony úılengen eken delik, bul kúlki emes pe, masqara ǵoı tipti?

Aleshaǵa qylymsı qaraǵan Lise baıaý ǵana sylyqtap kúle berdi.

— Ol qalaı úılenbek, Lise, nesine jetisip úılenedi, tipti úılenýdiń múlde jóni joq qoı... Álgi qyrshyp alǵan bala, bálkim, qutyrǵan aýrý shyǵar.

— Ah, mama, siz de qyzyq ekensiz! Qutyrǵan bala bola ma eken?

— Nege bolmasyn, Lise, sen meni zerdesizdik kórsetti dep turmysyń. Álgi balany, múmkin, qutyrǵan ıt qapqan shyǵar, sosyn ol qutyrǵan aýrýǵa shaldyqqan shyǵar, sondyqtan onyń janyna kelgen kisini tistep alýy ǵajap emes. Alekseı Fedorovıch, saýsaǵyńyzdy Lise tipti keremet qyp tańyp berdi ǵoı, men eshqashan da bulaı tańa almas edim. Qalaı, endi aýyrmaı ma?

— Bolar-bolmas qana.

— Al siz sýdan qoryqpaısyz ba? — dep surady.

— Al, jaraıdy, Lise, boldy endi, qutyrǵan bala dep, bálkim, shynynda da tym asyǵystaý aıtqan shyǵarmyn, biraq bul sózimdi sen ilip ala qoıdyń. Alekseı Fedorovıch, sizdiń osynda ekenińizdi estı sala Katerına Ivanovna meniń bólmeme júgirip keldi, ol sizdi kútip otyr, sizben kezdesýge qushtar.

— Ah, mama! Ózińiz bara berińizshi, ol qazir bara almaıdy, jarasynyń aýyrǵany basylsyn.

— Saýsaǵym endi aýyrmaıdy, men bara alam... — dedi Alesha.

— Bul qalaı! Siz ketpeksiz be? Sizdiń munyńyz qalaı? Siz meni tastap ketpeksiz be?

— Onda ne tur? Bárin lezde tyndyryp, saǵan qaıtyp kelemin, sosyn ekeýmiz qalaǵanyńyzsha áńgimelesemiz. Al qazir meniń Katerına Ivanovnamen tezirek kezdesýim kerek, óıtkeni búgin monastyrǵa da múmkindiginshe erterek oralýym qajet qoı.

— Mama, mynany ana jaqqa tezirek alyp ketińizshi. Alekseı Fedorovıch, maǵan qaıtyp kelmeı-aq qoıyńyzshy, Katerına Ivanovnamen sóılesken soń týra monastyryńyzǵa bir-aq tartyńyz, jolyńyz bolsyn! Meniń uıqym keldi, túni boıy kóz ilmeı shyqtym.

— Ah, Lise, seniń de áziliń taýsylmaıdy-aq osy, bir esepten kóz shyrymyn alǵanyń da jón shyǵar! — dedi elpildeı qalǵan Hohlakova hanym.

— Túsinbeı turǵanym... renjitetindeı men... Taǵy eki-úsh mınýt bolaıyn, eger qalasańyz, tipti bes mınýt qala turaıyn, — dep kúbirledi Alesha.

— Tipti bes mınýt pa! Joq, mama, mynany áketińizshi tezirek, bul monstr!

— Lise, seniń esiń durys pa ózi. Júrińiz, Alekseı Fedorovıch, ol búgin tym nazalanýly, álde nege renjip qala ma dep qorqam. O, Alekseı Fedorovıch, áıel zatynyń shamshyldyǵynan jaman nárse joq eken ǵoı bul! Biraq, bálkim, onyń sizdi kórgesin uıqysy kelgen shyǵar. Siz ony qalaı tez maýjyrata qoıdyńyz, munyńyz ǵajap boldy!

— Ah, mama, jyly lebizińiz janymdy jadyratty ǵoı, bul úshin, mamochka, sizdiń betińizden súıemin.

— Lise, men de seniń betińnen súıem, qulynym. Tyńdaǵyn, Alekseı Fedorovıch, — dedi odan keıin Hohlakova hanym Aleshamen birge shyǵyp bara jatyp; ol bireý estip qalmasyn degendeı, tez-tez sybyrlap, nyqtap sóıledi. — Sizdi eshteńege sendirgim de kelmeıdi, qupıanyń búrkenishin de ashpaımyn, ne bolyp jatqanyn bólmege kirgesin ózińiz kórersiz, bul bir sumdyq, bul aqyl jetpeıtin bir kúlkili hıkaıa: ol sizdiń kishi aǵańyz Ivan Fedorovıchke ǵashyq, sóıte tura úlken aǵańyz Dmıtrıı Fedorovıchti súıemin dep ózin-ózi sóndirmekshi bolady. Bul ne ǵalamat! Men sizben birge kireıin, eger qýyp jibermese, aqyryna deıin otyramyn.

V

QONAQ BÓLMESİNDEGİ ZORLANÝ

Biraq qonaq bólmesindegi suhbat aıaqtalyp qalǵan edi; Katerına Ivanovna syrt kózge bekem kóringenmen, ishteı qatty qobaljýly sekildi. Alesha men Hohlakova hanym kirgen sátte Ivan Fedorovıch ornynan túregelip, ketkeli tur eken. Onyń bozańdaý júzin kórgende Alesha abyrjyp qaldy. Oǵan óziniń kókeıinen ketpegen kóp kúmániniń biri, birazdan beri janyn qınaǵan bir mazasyz jumbaq sheshileıin dep turǵandaı kóringen. Seniń aǵań Ivan Katerına Ivanovnaǵa ǵashyq, eń bastysy, ony Mıtádan shynynda da "tartyp almaq" dep qulaǵyn sarsytyp, ony ılandyrmaqshy bolǵandaryna bir aıdaı ýaqyt ótken. Munyń ózi sońǵy kezge deıin jan túrshigerlik jaýyzdyq sekildi kóringenmen, Alesha qatty qapalanyp júrgen. Ol eki aǵasyn da jaqsy kóretin, sondyqtan olardyń arasyndaǵy baqtalastyqtan jaman qorqatyn. Onyń ber jaǵynda Dmıtrıı Fedorovıchtiń ózi keshe buǵan oıda joqta týrasyn aıtty: Ivannyń menimen baqtalastyǵyna óz basym tipti qýanyshtymyn, munyń ózi oǵan, Dmıtrııge, ájeptáýir kómegin tıgizýi de múmkin dedi. Sonda ol qalaı kómektespek? Onyń Grýshenkaǵa úılenýine me? Biraq Alesha muny nar táýekel etken, eń sońǵy amal sanaıtyn. Sonan soń, Alesha tap keshegi keshke deıin Katerına Ivanovnanyń ózi de Dmıtrııdi jan-tánimen, shyn súıetindigine senip kelgen, — biraq keshegi keshke deıin ǵana sengen. Buǵan qosa, nege ekeni belgisiz, oǵan Katerına Ivanovnanyń Ivan sekildi jigitti súıýi múmkin emesteı, qaıta, tipti adam nanǵysyz bola tursa da, tek Dmıtrııdi ǵana súıetindeı jáne de ol qazir qandaı bolsa, sol kúıinde súıe alatyndaı kórine beretin. Al Grýshenkanyń keshegi qylyǵyn kórgende onyń kózine múlde basqa birdeńe elestegendeı boldy. Hohlakova hanymnyń ilkidegi "zorlaný" degen sózin estigende ol tula boıy titirenip ketkendeı sezingen, óıtkeni búgin túnde, tań aldynda uıqyly-oıaý jatyp tús kórgendikten be, kenet; "Bul zorlaný ǵoı, zorlaný!" — dep aıqaılap jibergen-di. Katerına Ivanovnanyń úıinde bolǵan keshegi oqıǵa túni boıy onyń túsine kirip shyqqan. Hohlakova hanymnyń endi kelip Katerına Ivanovna seniń aǵań Ivandy súıedi, biraq ol qaıdaǵy joq bir qylymsýdan, "zorlanýdan", qasaqana, ózin-ózi aldaıdy, sóıtip, Dmıtrııge óteýsiz bir rızashylyqtan ǵashyqpyn degen jalǵan mahabbatymen ózin-ózi azapqa salyp júr dep muny oıda joqta, ashyqtan-ashyq ılandyrmaq bolǵanyna Alesha qaıran qaldy: "Iá, aqıqat shyndyq, bálkim, naq osy sózderde shyǵar!" — dep oılady ol. Biraq, onda Ivannyń hali qandaı bolmaq? Katerına Ivanovna erkekti ýysynda ustaıtyn ór minez áıel ekenin, demek, ol tek Dmıtrııdeı adamdy ǵana bıleı alatynyn, al Ivan sıaqtylar onyń yrqyna kóne qoımaıtynyn Alesha ishki túısigimen sezgen. Óıtkeni, saıyp kelgende, onyń aldynda moıynsunsa, "óz baqyty úshin" Dmıtrıı ǵana moıynsunýy múmkin (oǵan tipti Alesha da osyny tiler edi), al Ivan áste ılikpeıdi, ol buǵan kóne almaıdy, sonsoń bundaı kónbistik ony tipti baqytty da etpes edi. Nege ekeni belgisiz, Alesha óziniń kishi aǵasy jóninde mine osyndaı pikirge kelgen. Qonaq bólmesine kire bergeninde onyń osy bir kúdikteri men pikirleri oıyna taǵy bir sap ete qalyp, lezde ǵaıyp bolǵan. Sonan soń: "Al eger ol ekeýiniń birin de, tipti anany da, mynany da súımese she?" — degen taǵy bir kúdik kelip, kókeıinde turyp aldy. Alesha óziniń osyndaı oılarynan uıalǵanyn, sońǵy bir aıda basyna osyndaı oılar kelgende ol tipti ózin-ózi kinálaıtyn bolǵanyn aıta ketý kerek. "Mahabbat pen áıel jaıynda men ne túsinýshi em, endeshe men qalaısha mundaı paıymǵa kele alamyn", — osyndaı árbir oıynan nemese joramalynan keıin ol ózin-ózi osylaı jazǵyratyn. Alaıda oılamaýǵa da bolmaıtyn. Endi, mysaly, eki aǵasynyń taǵdyrynda bul baqtalastyqtyń tym zor máni baryn, kóp nárse soǵan baılanysty bolatynyn ol ishteı túsingen. Keshe ákesi men Dmıtrıı týraly nazalana sóılep otyryp Ivan: "Bir jeksuryn ekinshi jeksuryndy jalmap tynady" — degen joq pa. Demek, Ivannyń oıynsha Dmıtrıı jeksuryn ǵoı, tegi, áldeqashannan jeksuryn bolǵany ǵoı? Sonda ol Katerına Ivanovnamen tanysqannan beri ony solaı sanaǵany ma? Árıne, bul sóz keshe Ivannyń aýzynan abaısyzda shyǵyp ketti, biraq onyń bar máni de sol qapıada aıtylǵandyǵynda ǵoı. Eger bulaı bolsa, onda qandaı tatýlyq bolýy múmkin? Kerisinshe, bul olardyń otbasyndaǵy birin-biri jek kórip, qastasýynyń jańa bir syltaýy emes pe? Eń bastysy, aǵalarynyń qaısysyna jany ashýy kerek? Árqaısysyna ne tileýi kerek? Ol ekeýin de jaqsy kóredi, biraq mynadaı qym-qıǵash qaıshylyqta árqaısysyna qandaı tilek bildire alady? Mundaı shym-shytyryqta shatysyp ketý op-ońaı, al Aleshanyń júregi beımaǵulymdyqqa shydamaıdy, onyń bireýdi jaqsy kórse, jyǵyla jaqsy kóretini qashanǵy ádeti. Ol bireýdi jaqsy kóre turyp enjar bola almaıtyn, unatqan adamyna sol sátte qol ushyn sozatyn. Al bul úshin eń aldymen olardyń árqaısysyna neniń jaqsy, neniń qajet ekenin bekemdep bilip alý kerek, sosyn, osy maqsattyń durystyǵyna kóz jetkizgesin, álbette, ekeýine de tıisti kómek te berýge bolady. Biraq mundaı berik maqsat joq, bári kómeski, bári shatysqan. Endi kelip "zorlaný" deıdi! Alaıda, ol tym bolmasa osy zorlanýdan ne túsine alady? Ol búkil osy shataqtyń tipti alǵashqy bir sózin de uqpaıdy ǵoı!

Aleshany kórgen soń, Katerına Ivanovna túregelip, ketýge yńǵaılanǵan Ivan Fedorovıchke qýanyshty shyraımen tez bylaı dedi:

— Sál kidirińizshi! Taǵy bir mınýt aıaldaı turyńyzshy. Men myna kisiniń pikirin estigim keledi, men oǵan kúlli jan-tánimmen senemin. Katerına Osıpovna, siz de ketpeńiz, — dedi ol Hohlakova hanymǵa qarap. Ol Aleshany óziniń qasyna otyrǵyzdy, al Hohlakova oǵan qarsy qarap, Ivan Fedorovıchtiń janyna jaıǵasty.

— Osy otyrǵan bárińiz de maǵan dos adamsyzdar, meniń bul dúnıedegi dostarym osy sizder ǵana, — dep bastady ol ishindegi qaıǵy-qasiretten dirildep shyqqan daýyspen, sondyqtan Aleshanyń júregi oǵan taǵy da eljireı qalǵan edi. — Alekseı Fedorovıch, siz keshe... álgi sumdyqtyń kýási boldyńyz, meniń ózimdi qalaı ustaǵanymdy óz kózińizben kórdińiz. Ivan Fedorovıch, siz muny kórgen joqsyz, al ol kórdi. Keshe onyń men jaıynda ne oılaǵanyn bilmeımin, men bir-aq nárseni bilemin: búgin, tap qazir, keshegi oqıǵa qaıtalansa, keshegi minezimdi búgin de qaıtalar edim, — dál sondaı minez kórsetip, dál sondaı sózderdi aıtyp, dál sondaı qımyl tanytar edim. Meniń qımylym esińizde me, Alekseı Fedorovıch, birinde meni siz ustap qalǵan joqsyz ba... (Bul sózderdi aıtqanda ol qyzaryp ketip, kózi alaq-julaq etti). Alekseı Fedorovıch, sizge aıtyp qoıaıyn, men eshteńemen kelise almaımyn. Tyńdaǵyn, Alekseı Fedorovıch, men tipti qazir ony súıetin-súımeıtinimdi de bilmeımin. Meniń oǵan janym ashydy, al bul mahabbat úshin jaman yrym. Eger men ony súısem jáne áli de súıetin bolsam, onda, bálkim, oǵan aıanysh bildirmes edim, qaıta, kerisinshe, ony jek kórer edim...

Katerına Ivanovnanyń daýsy dirildep, kirpiginiń ushynda bir tamshy jas ilinip qaldy. Alesha ishteı tebirenip ketti: "Myna qyz shyn syryn aqtardy, oıa.. endi Dmıtrııdi súımeıdi eken ǵoı!" — dep oılady ol.

— Mine jaǵdaı osylaı! Osylaı! — dedi Hohlakova hanym tańdaıy taq etip.

— Sabyr etińiz, marhabatty Katerına Osıpovna, men áli eń bastysyn aıtqan joqpyn búgin túnde kelgen túbegeıli sheshimimdi endi ǵana aıtqaly otyrmyn. Bul sheshimim — ózim úshin — bálkim, baıansyz da bolar, muny sezemin, áıtse de odan endi esh ýaqytta, eshqashan da taımaıtynymdy da, onyń ǵumyr baqı sol kúıi qalatynyn da kúni buryn sezip otyrmyn. Meniń marhabatty, meıirban aınymas, aq kóńil aqylshym, áıel júreginiń lúpilin sezgish, bu jalǵandaǵy jalǵyz ǵana dosym Ivan Fedorovıch te meniń bul isimdi túgeldeı quptap, aqyry bir baılamǵa kelgenimdi maqtap otyr... Ol bárin biledi.

— Iá, men bul sheshimińdi maquldaımyn, — dedi Ivan Fedorovıch baıaý, biraq bekem únmen.

— Biraq, men Aleshanyń da (ah, Alekseı Fedorovıch, sizdi ózimsip Alesha dep ataǵanyma keshire kórińiz), Alekseı Fedorovıchtiń de — eki dosymnyń kózinshe osy sheshimimniń durys-burysyn aıtqanyn qalar edim. İshteı sezemin, Alesha, siz meniń súıikti inimsiz (óıtkeni siz maǵan súıikti inimmen birdeısiz), — dedi Katerına Ivanovna taǵy da, Aleshanyń sýyq qolyn óziniń ystyq alaqanyna salyp turyp, — sizdiń kesimińiz, sizdiń maquldaýyńyz, qanshama azapqa túskenime qaramastan, meni birjola tynyshtandyratyn shyǵar deımin, óıtkeni sizdiń sózińizden keıin kóńilim ornyǵyp, nege bolsa da kónemin, — muny kúni buryn sezip turmyn!

— Sizdiń ne jaıynda suraıtynyńyzdy bilmeımin, — dedi júzi alaýlap sala bergen Alesha, — meniń bar biletinim: sizdi jaqsy kórem jáne dál qazir sizge ózime tileıtin baqytymnan da zor baqyt tileımin!.. Biraq men bul is jaıynda eshteńe bilmeımin ǵoı... — dedi ol taǵy da nege ekeni belgisiz.

— Bul iste, Alekseı Fedorovıch, endigi jerde eń bastysy — namys pen paryz, budan basqa taǵy ne basty shart ekenin aıta almaımyn, biraq áıteýir asa bıik, tipti adamnyń paryzynan da bıik birdeńe ekeni kúmánsyz. Osy bir qudiretti sezim júregimdi alyp ushady da turady, osy sezim meni bútindeı bılep aldy. Áıtse de, eki-aq aýyz sózben aıtsam, men endi beldi bekem býdym: eger ol tipti anaý... men esh ýaqytta, eshqashan da keshire salmaıtyn malǵunǵa úılense de, — dep bastady ol shattana sóılep, — men ony báribir tastamaımyn! Dál osy sátten bastap ony esh ýaqytta, eshqashan da umytpaımyn! — dedi Katerına Ivanovna ishteı zorlanǵan bir túrli súreńsiz maqtanyshpen. — Iakı bul men onyń qyr sońynan qalmaımyn, mınýt saıyń kózine túsip, azapqa salamyn degenim emes — o, joq, men basqa shaharǵa, qalaǵan jerińizge ketemin, biraq ómir boıy, óle-ólgenshe odan kóz jazbaımyn, buǵan jalyqpaımyn. Anaý áıelmen baqyty janbaǵanyn kórgende, al onyń kóp uzamaı ondaı baqytsyzdyqqa ushyramaı qalmaıtyny sózsiz, — ol meni izdep tapsyn, men ony dosy, qaryndasy esepti qarsy alamyn... Árıne, men oǵan tek qaryndas qana bolamyn jáne bul ǵumyr baqı ózgermeıdi, sóıtip, aqyrynda, men búkil ómirin oǵan qurbandyq etken, ony shyn jaqsy kóretin qaryndasy ekenime onyń kózi jetedi. Aqyrynda, ol meni tanyp bilgennen keıin maǵan bárin uıalmaı aıtyp otyratyn bolady, men buǵan jetpeı qoımaımyn! — dedi ol shıryǵyp. — Men onyń táńirıasy bolamyn, ol meni pir tutady, — maǵan istegen opasyzdyǵyn, sol úshin keshegi kórgen qorlyǵymdy ol tym bolmasa osylaı óteýge tıis. Onyń sózden taıyp, opasyzdyq jasaǵanyna qaramastan, men onyń ózine jáne oǵan bergen sertime ǵumyr baqı adal bolyp ótetinimdi ol ómir boıy kóretin bolsyn. Men... Men ony baqytqa jetkizýdiń amalyn tabýshy ǵana (nemese taǵy qalaı desek eken) bolamyn, onyń baqytty ómir súrýine qajet qural, bir tetik qana bolamyn jáne ǵumyr baqı osydan aınymaımyn ol osyny ómir boıy kórip ótýi úshin osy nıetimnen aınymaımyn! Meniń kelgen sheshimim mine osy! Ivan Fedorovıch meniń bul oıymdy barynsha quptaıdy.

Katerına Ivanovna entigip ketti. Ol óziniń oıyn, bálkim, budan góri laıyqtyraq, jatyǵyraq ta nanymdyraq bildirgisi kelgen de bolar, biraq tym asyǵys ta tym jadaǵaılaý bolyp shyqty. Sózinen jastyqtyń albyrttyǵy sezilip turdy, kóp nárse keshegi keıistiń, masattanǵysy kelgen menmendiktiń saldary edi, muny onyń ózi de sezgen. Qyzdyń júzi zamatta bir túrli tunjyrap ketti de, janary jası qaldy. Osynyń bárin lezde baıqaǵan Aleshanyń júreginde oǵan aıanysh sezimi lúp etti. Dál osy sátte aǵasy Ivan da ústemelep jibergen edi.

— Men óz oıymdy ǵana aıttym, — dedi ol. — Ózge bireý bolsa, osynyń bárin qysylyp-qymtyrylyp, emin-erkin aıta da almas edi, al siz óıtken joqsyz. Basqa bireýdiki — qate bolar edi, al sizdiki — durys. Munyń sebebin aıta almaımyn, biraq sizdiń meılinshe shynshyl ekenińizdi, sondyqtan da aıtqanyńyzdyń durystyǵyn kórip turmyn.

— Biraq, bul tek dál osy sátte ǵana ǵoı... Al osy sát degen ne? Ol ne bary keshegi kórgen qorlyǵym, ol mine osy ǵana! — Sózge aralasqysy kelmese de, shydamaǵasyn kılige ketken Hohlakova hanym oıda joqta óte durys pikir aıtqan edi.

— Solaı, solaı, — dedi sózin bólgenge qabaq shytqandyqtan bir túrli qyzbalanǵan Ivan, — alaıda osy sát dep otyrǵanymyz basqa bireýge keshegi keıistiń áseri ǵana, tek ótkinshi sát qana bolsa, Katerına Ivanovna syndy bıkeshke bul sát ǵumyr boıy sozylmaq. Ózgelerge qurǵaq ýáde kóringen isti ol, qanshama qıyn ári qyzyqsyz bolsa da, udaıy óteýge tıisti ómirlik paryzym dep biledi. Sonsoń, ol óziniń osy paryzyn óteýden nár almaq! Katerına Ivanovna, sizdiń ómirińiz endi jan dúnıeńizdi, jankeshtiligińizben basqa túsken ýaıym-qaıǵyńyzdy ishteı sezip shermende bolýmen ótedi, biraq keıinnen bul qasiretińiz jeńildeıdi, sóıtip ómirińiz osyndaı bekem, asqaq oıdyń, shynynda da erekshe asqaq, tipti keremet ójettik deýge tatyrlyq, áıtse de ózińiz iske asyra bilgen asqaq oıdyń túbegeıli oryndalýynyń jan raqatyna aınalady, osyny uǵýdan siz, aqyrynda, tolyq qanaǵattanǵandyq tabasyz da, qalǵanynyń bárimen kelisesiz...

Ivan Fedorovıch óziniń ishki nıetin, ıakı jorta, mysqylmen aıtqaly turǵanyn, bálkim, tipti jasyrǵysy da kelmegendikten, ádeıi bir túrli óte zildi yzamen sóılegen edi.

— O táńirim, mynaýyńyz múlde jón emes qoı! — dep baj ete qaldy Hohlakova hanym taǵy da.

— Alekseı Fedorovıch, birdeńe demeısiz be! Sizdiń lebizińizdi estýge qushtar ekenimdi kórip tursyz ǵoı! — Daýsy qatty shyqqan Katerına Ivanovna jylap jiberdi. Alesha dıvannan túregeldi.

— Eshteńe emes, jaı ánsheıin! —dedi ol jylap turyp, — bul keıigendiktiń, ótken túnniń áseri, siz ben sizdiń aǵańyzdaı eki dosym barda eshteńe etpes... óıtkeni... siz ekeýińiz meni eshqashan da tastamaısyzdar... men bilemin...

— Ókinishke qaraı, erteń men Máskeýge júrip ketýim múmkin, uzaq ýaqyt kórise almaıtyn shyǵarmyz... Ókinishti-aq, biraq muny ózgertý múmkin emes, — dedi kenetten Ivan Fedorovıch.

— Erteń Máskeýge ketemin deımisiz! — dedi zamatta keıpi buzyla qalǵan Katerına Ivanovna. — Alaıda, táńirim-aý, munyń ózi keremet boldy ǵoı! — degende onyń ózgere qalǵan daýsy sańq etip, kóz jasy áp-sátte tyıyla qoıdy, jylaǵanynyń izi de sezilmeıdi. Onyń osynshama tez qubylǵanyna Alesha ań-tań boldy: ilkide ǵana kóńili bosap jylaǵan, jábirlengen beıshara qyz qas qaǵymda ózin óte baısaldy ustaǵan, áldenege kenet qýanǵandaı, birdeńege tipti shyn rıza áıel bolyp shyǵa keldi.

— O, sizden aırylatynyma qýanyp turǵam joq, álbette, olaı emes, — dedi Katerına Ivanovna jańsaq sózin túzetkisi kelgen kerbez kúlkimen, — sizdeı dos adam olaı oılamas deımin; qaıta kerisinshe, maǵan sizden kóz jazyp qalý óte qıyn soqqaly tur ǵoı (ol kenet Ivan Fedorovıchke qaraı umtyla berip, ony eki qolynan alyp qushtarlana qysty); Máskeýge barǵannan keıin ápkem men Agashaǵa meniń hal-jaıymdy, basymdaǵy qazirgi kúlli qaıǵy-qasiretimdi Agashaǵa eshbir búkpesiz tolyq, al aıaýly ápkeme juqalap qana sizdiń óz aýzyńyzdan baıandaı alatyndyǵyńyz — bul sizdiń qolyńyzdan keledi — mine, bul men úshin zor qýanysh. Meniń keshe jáne búgin tańerteń olarǵa hat jazyp, osynyń bárin qalaı baıandaýdyń amalyn taba almaı jaman basym qatqanyn túsine alsańyz ǵoı... óıtkeni hatta muny aıtyp jetkizý eshbir múmkin emes... Siz olarǵa baryp, bárin túsindiretin bolǵandyqtan, maǵan endi hat jazý da ońaı. O, qandaı jaqsy boldy! Biraq, ılansańyz, men tek osyǵan ǵana qýanyshtymyn. Biraq siz maǵan, árıne, asa qymbatsyz... Men qazir hat jazyp ákeleıin, — dedi ol kenetten, sonsoń tipti bir attap bólmeden shyǵýǵa da yńǵaılana berdi.

— Al Alesha she? İlkide Alekseı Fedorovıchtiń pikirin qalaı da estip bilýim kerek degenińiz qaıda? — dedi aptyqqan Hohlakova hanym. Onyń sózinen keketken zildi áýen sezildi.

— Men eshteńeni umytqan joqpyn, — dep Katerına Ivanovna toqtap turdy, — sonsoń, Katerına Osıpovna, dál osyndaı sátte sizdiń maǵan qyryn qaraýyńyzdyń sebebi ne? — dedi ol renishpen, shúıligińkireı túsip. — Aıtqanym aıtqan, aıtqanymnan qaıtpan. Men onyń pikirin estýim qajet, ol ol ma: maǵan onyń sheshimi kerek! Ol qalaı dese, solaı bolady — Alekseı Fedorovıch, sizdiń birdeńe degenińizge meniń qushtarlyǵym mine osyndaı... Áıtse de, sizge ne bolǵan?

— Men esh ýaqytta bulaı bolar dep oılaǵan joq edim, myna jaǵdaı tipti aqylyma syımaıdy! — dedi Alesha ýaıymǵa batyp.

— Ol ne, ne dep kettińiz?

— Ol Máskeýge ketpekshi, al siz muny estigende qýanyshtymyn dep jorta aıqaılap jiberdińiz! Sonsoń, onyń ketetindigine qýanbaımyn, qaıta, kerisinshe, dosymnan kóz jazatyndyǵyma ókinemin dep ile-shala jýyp-shaıa bastadyńyz — biraq siz muny da jorta istedińiz... teatrda komedıa oınap shyqtyńyz!..

— Teatrda? Qalaı?.. Bul ne degenińiz? — dedi júzi kúreńitip, qabaǵy qars jabyla qalǵan Katerına Ivanovna ań-tań bolyp.

— Dosymnan aıyrylatyn boldym ǵoı dep ony qanshama ılandyrmaqshy bolsańyz da, siz báribir onyń ketetinine qýanatynyńyzdy kózine aıtyp tursyz ǵoı... — dep kúbirledi bir túrli tynysy tarylyńqyraǵan Alesha. Ol ústel basynda túregep turǵan edi, sol kúıi tura berdi.

— Siz ne dep tursyz, túkke túsinsem buıyrmasyn...

— Tipti ózim de bilmeı turǵanym... Sanama bir oıdyń nury quıylǵan sekildi... Bul ınabattylyqqa jatpaıtynyn bilemin, biraq men qalaı da bárin aıtýǵa tıistimin, — dedi odan ary Alesha álgi dirildegen, álsiz daýysymen. — Bir oıdyń nuryn sezemin degende, aıtpaǵym mynaý: siz meniń aǵam Dmıtrııdi, bálkim, múlde súımeıtin de shyǵarsyz... áýel bastan... Dmıtrııdiń de sizdi múlde súımeýi múmkin... áýel bastan... tek qurmet tutýy... Ras, qazir osynyń bárin aıtýǵa meniń qalaı batylym barǵanyn bilmeımin, biraq bireýdiń shyndyqty aıtýy kerek qoı... óıtkeni bul arada eshkim shyndyqty aıtqysy kelip turǵan joq...

— Ol qandaı shyndyq? — dep baj etkende Katerına Ivanovnanyń daýsynan yzalanǵandyq sezildi.

— Ol mynadaı shyndyq, — dep mińgirledi Alesha shatyrdan qulaǵan kisishe. — Qazir Dmıtrııdi osynda shaqyrtyńyz — men ony taýyp ákeleıin, — ol osynda kelsin de áýeli sizdiń qolyńyzdan, sosyn aǵam Ivannyń qolynan alyp, ekeýińniń qoldaryńdy qossyn. Óıtkeni siz Ivandy shyn súıgesin áýrege salyp júrsiz... al ony áýrege salatynyńyz — Dmıtrııdi zorlanyp súıetinińizden... shyn súımeıtindigińizden... óıtkeni ózińizdi osylaı dep sendirip qoıǵansyz...

Alesha kilt toqtap, únsiz qaldy.

— Siz... siz bar ǵoı... naǵyz dárýishsiz, kishkentaı dárýishsiz! — dep zekirgende Katerına Ivanovnanyń júzi surlanyp, yzadan aýzy qısaıyp ketti. Ivan Fedorovıch kenet kúlip jiberip, ornynan túregelgen edi. Ol qalpaǵyn qolyna alyp turǵan.

— Meniń marhabatty inim, Alesha, sen qatelesip tursyń, Katerına Ivanovna meni esh ýaqytta súıgen emes! — dedi ol Aǵasynyń osy sáttegi albyrt shynshyldyq pen adýyndaǵan ashyq sezim úıirile qalǵan qıanatyn Alesha buryn eshqashan da kórmegen edi. — Ol meniń súıetinimdi únemi sezip júrdi, oǵan ǵashyq ekenimdi esh ýaqytta aıtpasam da bilgen, biraq ol meni súıgen emes. Men onyń tym bolmasa bir márte, bir kúndik dosy da bolǵan emen: tákappar bıkesh meniń dostyǵyma dilger bola qoıǵan joq. Ol meni janynda matap ustaǵanda, muny udaıy qarymta qaıtarý úshin ǵana istegen. Onyń qorlanýy ekeýiniń alǵashqy kezdesýinen bastalǵan edi, sodan beri Dmıtrııden udaıy, mınýt saıyn kórgen zábiriniń esesin ol menen qaıtardy... Óıtkeni ekeýiniń alǵashqy kezdesýiniń ózi onyń júreginde shemen bolyp qatyp qalǵan-dy. Onyń júregi mine osyndaı! Bul ýaqyt ishinde men onyń Dmıtrııge ǵashyqtyǵyn baıandaǵan áńgimesin tyńdaýmen ǵana boldym. Men endi ketip baramyn, biraq, Katerına Ivanovna, siz shynynda da tek Mıtány ǵana súıesiz, meniń aıtarym osy. Ol sizdi qorlaǵan saıyn sizdiń oǵan degen mahabbatyńyz óse beredi. Sizdiń zorlanýyńyzdyń máni mine osynda. Siz Dmıtrııdi sol qaz-qalpy, ózińizdi zábirlegen kúıi súıesiz. Eger ol túzelse, siz ony sol sátte-aq tastap júre berer edińiz, ony múlde súımeı keter edińiz. Biraq ol sizge kerek — shyn berilgen jankeshtiligińizdi maqtan etip, onyń opasyzdyǵyn betine salyq qylý úshin kerek. Munyń bári sizdiń tákapparlyǵyńyzdan.

O, bul arada kemsitý men zábirleý jeterlik, biraq munyń bári sol tákapparlyqtan... Men tym jas bolǵasyn da sizdi janymdaı jaqsy kórdim. Sizge osynyń bárin aıtyp jatpaı-aq, osy úıden úndemeı shyǵyp júre bergenim maǵan áldeqaıda laıyqty bolatyn edi, sonda siz onsha zábirlenbes te edińiz; muny men bilemin. Biraq men alys jolǵa ketip baramyn jáne de endi esh ýaqytta munda oralmaımyn. Birjola qaramdy joǵaltamyn... Zorlanǵanyńdy kórip otyra almaımyn... Áıtse de, men endi eshteńe aıta almaımyn, bárin aıttym... Katerına Ivanovna, qosh bolyńyz, maǵan renjı qoımassyz deımin, óıtkeni men sizden góri júz ese artyq jazalandym: sizdi endi qaıtyp kóre almaıtyndyǵymnyń ózi-aq men úshin jetkilikti jaza ǵoı. Qosh bolyńyz. Qol bermeı-aq qoıyńyz. Meni qasaqana azaptaǵanyńyzdy tap qazirgi sátte áste keshire almaımyn. Keıin keshire jatarmyn, al qazir qol bermeı-aq qoıyńyz. Sonan soń, ol:

Den Dank, Dame, begehr ich nicht¹, — dedi yrjıa kúlip; onyń kenet Shıller óleńiniń bir jolyn jatqa aıtqandyǵyna Alesha tańǵaldy, buǵan ol buryn senbes edi. Ivan Fedorovıch tipti shańyraq ıesi Hohlakova hanymmen de qoshtaspastan shyǵyp júre berdi. Alesha qolyn erbeńdetti.

— Ivan, — dep aıqaılady abyrjyǵan Alesha onyń sońynan,— keıin qaıt, Ivan! Joq, joq, ol endi moıyn burmaıdy! — dedi ol taǵy da qatty keıigen pishinmen, — biraq bárine men kinálymyn, bastaǵan men! Ol yzalanyp, ádepsiz sóıledi. Ádiletsiz, ashýly sóz...

— Alesha eseńgiregen adamsha baqyryp sóılegen edi.

Katerına Ivanovna tez basqa bólmege shyǵyp ketti.

— Siz túk te búldirgen joqsyz, qaıta, perishtedeı ǵajap istedińiz, — dep sybyr etti ishteı súısingen Hohlakova hanym keıip turǵan Aleshaǵa. — Ivan Fedorovıchtiń ketpeýi úshin... men qolymnan kelgenniń bárin isteımin...

Onyń júzinen qýanysh nury sezile qalǵanda, Alesha qatty opyndy, biraq Katerına Ivanovna tez qaıtyp kelgen-di. Onyń qolynda eki qyzǵylt qaǵaz aqsha bar edi.

— Alekseı Fedorovıch, meniń sizge bir úlken ótinishim bar, — dedi ol, ilkide shynymen-aq yńǵaısyz eshteńe bolmaǵandaı, salmaqty da sabyrly únmen Aleshaǵa týra qarap. — Osydan bir juma, ıá, bir juma buryn ǵoı deımin — Dmıtrıı Fedorovıchtiń qyzbalyqpen bir ádiletsiz, tym dóreki is istegeni. Osynda bir jaman jer bar, traktırdi aıtam. Sonda ol álgi áskerden ketken ofıserdi, sizdiń ákeńiz óziniń bir sharýasyna paıdalanǵan álgi shtabs-kapıtandy kezdestiredi. Sol shtabs-kapıtanǵa qaraptan-qarap ashýlanǵan Dmıtrıı Fedorovıch ony saqalynan ustap alyp, jurttyń kózinshe kóshege súırep shyǵaryp, biraz súıreleıdi ǵoı; ol baıǵustyń osyndaǵy ýchılıshede oqıtyn uly bar eken, ákesiniń qalaı zábirlengenin kórgen bala aınala júgirip, baqyryp jylap, mynadan arashalasańdarshy dep jalynady, biraq jınalǵan jurt buǵan tek kúle beredi. Keshirińiz, Alekseı Fedorovıch, onyń osy masqara qylyǵy esime túskende meniń tipti aza boıym tik turady... Ashý bılep, ózin-ózi ustaı almaǵanda ǵana múmkin ǵoı mundaı ospadarlyq, buǵan tek Dmıtrıı Fedorovıch qana bara alady! Men tipti aıtyp bere almaımyn, dátim barmaıdy... Tilim kúrmele beredi. Sol baıǵustyń kim ekenin surap bilgen edim, kedeılikten kóz ashpaǵan bir sorly eken. Aty-jóni Snegırev. Qyzmette birdeńege kinály bolyp, aqyry, jumystan qýylady, men muny tipti aıtyp jetkize almaımyn, qazir ol óziniń shıetteı bala-shaǵasymen — balalary aýrý, áıeli jyndanyp ketken, — qaıyrshy bolyp qalypty. Ol kópten beri osy shaharda turady, bir jerde pesir bop istegen be, qalaı, endi oǵan kenet sol jarytymsyz birdeńeni de tólemeıtin bolypty. Sosyn sizge kózim túskeni... ıakı endi ne istesem eken dep oıladym — qaıdam, bir túrli ¹¹jańyla berip turǵanym — kórip tursyz ǵoı, Alekseı Fedorovıch, meniń asa marhabatty Alekseı Fedorovıchim, men sizden sol kisige baryp kelýdi, bir syltaý taýyp onyń, ıakı sol shtabs-kapıtannyń úıine baryp, táńirim-aý, osynshama nege jańyla berem — sypaıylap, eptep qana — muny tek jalǵyz siz ǵana osylaı isteı alasyz Alesha kenet qyzaryp ketken edi — oǵan meniń myna kómegimdi, mine myna eki júz somdy tabys etýdi ótineıin dep edim. Ol neǵyp almas eken... ıakı alýǵa kóndire alasyz... álde almaı ma, qalaı? Álbette, bul shaǵym etpesin dep berilgen aýyz bastyryq emes, óıtkeni ol, tegi, shaǵym bermekshi bolsa kerek, bul Dmıtrıı Fedorovıchtiń ózinen emes... bul meniń, ıakı onyń qalyńdyǵynyń ánsheıin janashyrlyǵy ǵana. Qysqasy, siz... retteı alasyz ǵoı deımin. Ózim-aq, barar edim, biraq menen góri siz tıanaqtyraq tyndyrasyz ǵoı. Ol Ozernaıa kóshesinde, Kalmykova degen meshan áıeldiń úıinde turady... Alekseı Fedorovıch, qudaı úshin, meniń osy ótinishimdi oryndańyzshy, al men... men sharshadym. Kóriskenshe kún jaqsy...

Katerına Ivanovnanyń teris aınalyp, perdeniń syrtyna tez joq bolǵany sonshalyq, Alesha tipti lám deýge úlgirmedi, — al onyń birdeńe degisi kelip turǵany. Ol kinány ózine alyp, odan keshirim suraıynshy dep oılaǵan, — júregi kúpti bolǵandyqtan qalaı da birdeńe degisi kelgen, munsyz ketpeýge bekingen edi. Alaıda Hohlakova hanym ony qolynan jetektep alyp shyqty. Aýyz úıde ol, baǵanaǵydaı, ony taǵy da toqtatty.

— Ol tákappar, namysshyl bolsa da, óte meıirimdi, keremet sulý, aq kóńil ǵoı! — dep tebirene sybyrlady Hohlakova hanym. — O, meniń ony keıde qandaı jaqsy kóretinimdi bilseńiz ǵoı, bár-bárińe men taǵy da óte qýanyshtymyn! Marhabatty Alekseı Fedorovıch, bizdiń bárimiz — men, onyń eki ápkesi, bár-bárimiz, tipti Lise de, ol sizdiń súıikti aǵańyz Dmıtrıı Fedorovıchti tastap, bilimdi, asa ınabatty Ivan Fedorovıchpen qosylsa eken dep tilegenimizge mine bir aıdyń júzi boldy; Dmıtrıı Fedorovıch ony súımek túgil, tipti kórgisi de kelmeıdi, al Ivan Fedorovıch jan-tánimen súıedi — siz muny bilmeýshi edińiz, endi bilip qoıyńyz. Biz bárimiz Ivan Fedorovıch jaǵyndamyz, men tipti bálkim, osyǵan bola kete almaı júrgen shyǵarmyn...

— Biraq, ol jylady ǵoı, taǵy zábirlendi emes pe! — dedi Alesha qatty daýystap.

— Alekseı Fedorovıch, esh ýaqytta áıeldiń kóz jasyna senbeńiz, — mundaıda men árqashan urǵashylarǵa qarsy, erkekter jaǵyna shyǵamyn.

— Mama, siz ony shatastyryp, búldiresiz ǵoı, — esiktiń ar jaǵynan Lise-niń syzylǵan daýsy shyqty.

— Joq, bárin búldirgen myna men, bárine men kinálymyn! — dep qaıtalaı berdi óziniń teris qylyǵyna jaman uıalǵanynan jerge kire jazdap, betin alaqanymen basyp alǵan Alesha.

— O ne degenińiz, sizdiń istegenińiz perishteniń ǵana qolynan keledi, siz perishtesiz ǵoı, men bul oıymdy myń márte qaıtalaýǵa barmyn.

— Mama, onyń perishteshe isteýiniń sebebi ne? — Lise-niń syzylǵan daýsy taǵy da estildi.

— Qaıdam, osynyń bárinen keıin maǵan ol Ivandy súıetin sekildi kóringeni, áıtpese ondaı zerdesizdik aýzymnan shyǵar ma edi... endi ne bolmaq! — dedi odan ary Alesha, Lızanyń daýsyn estimegendeı.

— Kimdi aıtasyń, ol kim? — dedi Lise, — mama, meniń dymym qurıtyn boldy ǵoı. Siz meniń suraǵyma nege jaýap bermeısiz.

Osy sátte kútýshi qyz júgirip kirdi.

— Katerına Ivanovna talyp... Jylap jatyr... talyp qaldy, dirildep-qalshyldap...

— Ne deıdi, — dep aıqaılap jiberdi Lise úreıli daýyspen. — Mama, men, talyp qalsam, bul bir basqa, al oǵan ne joq!

— Lise, qudaı úshin, tynyshtalshy, záremdi almashy. Sen áli jassyń, sondyqtan úlkenderdiń áńgimesine kóp qulaq tige berme, qaıtyp kelgen soń — saǵan qajettisin támamdap aıtyp berem. O, táńirim! Qazir baram, qazir... Talyp qalsa — bul jaqsy yrym, Alekseı Fedorovıch, munysy tym jaqsy bolǵan. Naq solaı etkeni kerek. Mundaıda men qashan da áıelderge qarsymyn, olardyń kóz jasyn tógip, dirildep-qalshyldaǵanyn kórgende jynym ustaıdy. Iýlıa, sen bara ber, meni qazir keledi de. Al Ivan Fedorovıchtiń qoshtaspaı shyǵyp ketkenine Katerına Ivanovnanyń ózi kinály. Biraq, ol ketpeıdi. Lise, qudaı úshin, aıqaılamashy! Ah ıá, sen emes, men eken ǵoı aıqaılaǵan, mamańdy keshire ǵoı, qyzym; biraq men qatty qýanyshtymyn, qýanyshymda tipti shek joq! Ivan Fedorovıch oıyndaǵysyn irkilmeı aıtyp salyp, shyǵyp júre berdi ǵoı, jigittiń sultany ǵana ósite alady, Alekseı Fedorovıch, siz muny baıqadyńyz ba! Men ony oqymysty, akademık sekildi ápendileý me deýshi edim, al ol jastyq albyrttyqpen kenet bárin qushtarlana, ashyq aıtyp saldy, bári keremet ǵajap boldy, tap sizshe... Álgi nemisshe óleńnen qalaı jatqa suńqyldatty, dál ózińizshe! Al kettim, kettim. Alekseı Fedorovıch, álgi tapsyrmany tez tyndyrǵasyn osynda kelińiz, Lise, saǵan eshteńe kerek emes pe? Qudaı úshin, Alekseı Fedorovıchti bir mınýt ta keshiktirmeshi, ol saǵan qazir qaıtyp keledi...

Aqyry, Hohlakova hanym júgirip shyqty. Alesha, ketpesten buryn, Lise-niń esigin ashpaqshy boldy.

— Asha kórmeńiz! — dep baj etti Lise, — endi tipti de ashýǵa bolmaıdy! Esiktiń ar jaǵynan aıta berińiz. Qalaı perishte bola qaldyńyz? Meniń osyny ǵana bilgim keledi.

— Sumdyq zerdesizdigim úshin, Lise! Qosh bol.

— Toqtańyz, bulaısha qalaı ketpeksiz! — degen boldy.

— Lise, meni aýyr qaıǵy basty! Qazir qaıtyp kelem, biraq meniń qaıǵym tym aýyr, óte aýyr!

Sóıtip, ol bólmeden júgirip shyǵyp ketti.

VI

ÚIDEGİ ZORLANÝ

Ol shynynda da buryn ózine sırek kezdesken aýyr qaıǵyǵa tap bolǵan edi. Tynysh turmaı, "zerdesizdik kórsetkenin qaıtersiń",— jáne qandaı iste deseńshi: mahabbat seziminde! "Murnyma ıisi barmaıtyn nársede nem bar edi, mahabbattan men ne túsinýshi em?— dep júz márte qaıtalady bet-júzi albyrtqan ol ózine-ózi, — oh, uıaty túk emes táıiri, uıatqa qalsam — bul maǵan laıyqty jaza bolar edi, — eń jamany, bireýlerdiń taǵy bir baqytsyzdyǵyna sebepker bolǵaly turmyn ǵoı... Al pirádarym meni tatýlastyryp, tabystyryp kelýge jumsamap pa edi. Osylaı da tabystyra ma eken?" Osy sátte ol "ekeýiniń qolyn" óziniń qalaı "qosqanyn" taǵy da esine alyp edi, onan beter jerge kirdi. Sonan soń ol kenet: "Osynyń bárin aq nıetpen-aq istep edim, biraq aldaǵy ýaqytta budan góri aqyldyraq bolý kerek shyǵar", — degen qorytyndyǵa kelgenine tym bolmasa ezý tartqan da joq.

Katerına Ivanovna ony Ozernaıa kóshesine jumsaǵan-dy, al aǵasy Dmıtrıı sonda baratyn jolda, sol kóshege jaqyn bir sholaq kóshede turatyn. Alesha shtabs-kapıtanǵa barmastan buryn, aǵasynyń úıde joǵyn aldyn ala sezse de, degenmen, áýeli soǵan soǵa ketkendi jón kórdi. Ol Dmıtrıı endi, bálkim, odan birdeme ǵyp ádeıi tyǵylatyn shyǵar dep te kúmándanǵan, — biraq bul ony qalaı da izdep tabýy kerek. Ýaqyt bolsa ótip barady: pirádardyń ál ústinde jatqandyǵy ol monastyrdan shyqqaly beri bir mınýt ta, tipti bir sekýnd ta oıynan ketpegen.

Katerına Ivanovnanyń tapsyrmasynda Aleshany da eleń etkizgen bir jaıt bartuǵyn: ol shyjalaqtap ákesin aınala júgirip jylaǵan kishkentaı shákirt balany aýzyna alǵanda, Aleshaǵa ol bala, tegi, baǵana ol, Alesha, men seni qalaı renjittim dep suraǵanda saýsaǵyn qyrshyp alǵan shákirt shyǵar degen oı sap ete qalǵan. Endi Alesha, nege ekenin túsinbese de, buǵan senimdi sekildi edi. Sóıtip, bógde oımen elikken ol kóńili sergińkirep, óziniń ilkide "búldirip alǵany" jaıynda "oılamaýǵa", qapalanamyn dep ózin-ózi azaptaı bermeı, tapsyrylǵan isti tyndyrýǵa uıǵarǵan, ne bolǵanyn keıin kóre jatarmyn dep oılaǵan Osy oı ony birjola sergitip jibergen. Aıtqandaıyn, sholaq kóshedegi Dmıtrııdiń páterine qaraı burylǵannan keıin ol qarny ashqan soń ákesiniń úıinde qaltasyna salyp shyqqan nandy alyp jedi. Bul ony biraz áldendirip tastady.

Dmıtrıı páterinde joq eken. Jupyny úıdiń qojalary — baltashy shal, onyń uly men kempiri, — Aleshaǵa tipti kúdiktene qarady. "Úıde qonbaǵanyna úshinshi kún boldy, múmkin, bir jaqqa ketip qalǵan shyǵar", — dep jaýap qatty shal Alesha qaıtalap suraı bergen soń. Shaldyń ózine berilgen nusqaýǵa sáıkes aıtyp turǵanyn Alesha túsine qoıdy. Ol: "Múmkin, Grýshenkanykinde shyǵar, álde taǵy da Fomanykinde tyǵylyp jatyr ma?" — dep suraǵanda Alesha jorta aǵynan jarylǵan edi úı ıeleriniń bári tipti úrpıise qaldy. "Ony jaqsy kóredi eken, demek, ony qorǵashtaıdy, bul jaqsy" — dep oılady Alesha.

Aqyrynda, ol Ozernaıa kóshesindegi Kalmykova degen meshan áıeldiń úıin izdep tapty; úsh terezesi kóshe jaqqa shyǵatyn qısaıǵan, eski úı eken, qoqsyqqa tolǵan aýlanyń ortasynda bir sıyr tur. Alesha senekke aýla jaqtan kirdi; kireberisten sol qoldaǵy bólmede kári qyzymen birge úı ıesi kempir turady eken; ekeýi de sańyraý bolý kerek. Aleshanyń shtabs-kapıtan týraly birneshe ret qaıtalaǵan suraǵyna bireýi onyń pátershilerdi surap turǵanyn, aqyr-sońynda, áreń túsingen soń senekten ary ótkendegi ekinshi esikti qolymen nusqaǵan boldy-aý. Shtabs-kapıtannyń páteri shynynda da jupyny eken. Alesha esiktiń temir tutqasynan ustaı bergende onyń ar jaǵyndaǵy tylsym tynyshtyqqa qaıran qaldy. Alaıda, ol Katerına Ivanovnanyń sózinen otstavkadaǵy shtabs-kapıtannyń úıli-barandy kisi ekenin biletin: "Bári ne uıyqtap jatyr, ne meniń kelgenimdi sezgen soń, bálkim, esikti ashyp kirýimdi kútip otyr; onan da men taǵy da tyqyldataıyn", — sóıtip ol esikti tyqyldatty. Jaýap birden bola qoıǵan joq, tek on sekýndtaı ótkesin ǵana estildi.

— Kimsiń? — dep daýystady ar jaqtan bireý óte ashýly únmen.

Sodan keıin Alesha esikti ashyp, tabaldyryqtan attady. Ájeptáýir keń bólme eken, biraq adamnyń kóptigi men úı ishiniń qoqyr-soqyrynan óte tar sekildi kórindi. Sol jaqta abajadaı orys peshi. Peshten sol jaq terezege deıin bólmeniń ón boıymen jip tartyp tastap, oǵan birdeńelerdi ilip qoıypty. Eki qabyrǵada toqyma jamylǵyly eki kereýet tur. Sol jaqtaǵy kereýetke birinen biri kishi tórt shyt jastyqty ádemilep jınap qoıypty. Oń jaqtaǵy ekinshi kereýette kishkentaı bir jastyq qana jatyr. Odan ary, shymyldyqpen be, álde qıǵashtaı tartylǵan taǵy bir jipke ilingen aq jaımamen be, qorshalǵan bergi buryshtaǵy kishkentaı qýystaǵy taqtaı sáki men oǵan taqap qoıylǵan oryndyqtyń ústinde taǵy bir tósek bar eken. Dolbarlaı salǵan tórt buryshty aǵash ústel ortańǵy terezege qaraı jaqynyraq qoıylypty. Dym tartqan alaqandaı tórt kózdi úsh terezeniń bári tas qyp bekitilgendikten, bólmeniń ishi qapyryq, onyń ústine qarakóleńke kórindi. Ústel ústinen tabada qýyrǵan jumyrtqanyń qaldyǵy, shetinen tistegen bir úzim nan, sosyn, jartylyqtyń túbinde kóńil ashar jaryqtyqtyń sarqynshaǵy kózge tústi. Sol jaqtaǵy kereýetke taıaý oryndyqta shyt kóılekti bir áıel otyr. Júzi óte júdeý, sarǵysh tartqan; jaǵyna pyshaq janyǵandaı túrinen aýrý ekendigi birden-aq baıqalady. Biraq Aleshany beıshara áıeldiń kisiniń óńmeninen ótkize, sumdyq tákapparlanyp qaraǵandyǵy bárinen de góri kóbirek qaıran qaldyrdy. Qashan ózi birdeńe degenshe jáne Alesha úı ıesimen sóılesip turǵan kezde áıel úlken qoı kózderiń sol tákappar qalpynan jazbaı, birinen birine jaýtańdata berdi. Oǵan jaqyn sol jaq terezeniń aldynda tym keıipsizdeý, sırek jıren shashty, jupyny bolǵanmen, muntazdaı taza kıimdi bir jas qyz túregep tur. Ol Alesha bólmege kirgende oǵan jıirkene qarady. Oń jaqta, taǵy da tósek janynda, ekinshi áıel otyrǵan. Ǵarip bolǵan bul beıbaq, keıin Aleshaǵa aıtylǵanyndaı, ózi qunys, onyń ústine eki aıaǵy birdeı semip qalǵan jıyrmalar shamasyndaǵy balǵyn jas edi. Baldaǵyn qasyna, kereýet pen qabyrǵa arasyndaǵy buryshqa súıep qoıypty. Beıshara qyz keremet nurly, meıirimdi kózderin bir túrli baısaldy momyndyqpen Aleshaǵa aýdardy. Ústel basynda qyryqtyń beseýine taman kelgen, alasa boıly, aryq, áljýaz, qyzyl shyraıly, dýdyraǵan jókeden aınymaıtyn jıren saqaldy. Bul salystyrý jáne ásirese "jóke" degen sóz, nege ekeni belgisiz, alǵash kózi túskende-aq Aleshanyń oıyna sap ete qaldy, muny ol keıin esine túsirdi, myrza otyr; ol qýyrǵan jumyrtqany jep bolýǵa jýyqtap qalypty. İshki jaqtan "kimsiń" dep daýystaǵan, tegi, sol bolsa kerek, óıtkeni bólmede ózge erkek kórinbedi. Biraq Alesha kirgen sátte ol ústel basynda otyrǵan oryndyǵynan atyp turyp, jyrtyq sýlyqpen aýzyn súrte salyp, oǵan jetip keldi.

— Myna taqýa monastyrǵa shaqyra kelgen be, tapqan eken kimge kelýdi! — dep qaǵytyp ótti sol jaq buryshta túregep turǵan qyz.

Alaıda Aleshaǵa entelep kelgen myrza álgi qyzǵa ókshesimen jalt burylyp, bir túrli sasqalaqtap, qyryldaǵan daýyspen jaýap qatty:

— Jo-oq. Varvara Nıkolaevna, bul ol kisi emes, siz jańyldyńyz! Endi meniń de óz tarapymnan suraq qoıýyma ruqsat etińiz, — dedi ol Aleshaǵa qaıtadan jalt burylyp, — bul úńgirge... sizdi aıdap ákelgen ne?..

Aleshanyń bul kisimen alǵash ret júzdesýi edi, sondyqtan oǵan zerlene qarady. Dórekileý, aptyqpa, keıigishteý sekildi. Araq ishkeni sezilip tur, biraq mas emes. Bet-júzinen baryp turǵan arsyzdyq, sonan soń, bir tańǵalarlyǵy — sumdyq qorqaqtyq birdeı baıqalady. Ol ylǵı buǵyp júrýden ábden zapy bolǵasyn bir kúni kenet basyn kóterip, endi ózin tanytýǵa bekingen adamǵa uqsaıdy. Nemese ony, eń durysyraǵy, eger óziniń tumsyǵyna da judyryq tıip kete me dep qoryqpasa, seni qaq shekeden salyp jiberýden aıanyp turmaǵan kisige uqsatýǵa bolatyn edi. Onyń sózinen, ashshylaý daýsynyń yrǵaǵynan birese zildi, birese úreıli sarynǵa aýysyp, bir qalypty shyqpaı, buzyla bergen nendeı bir dıýanalyq ázil seziledi. "Bul úńgirge" degen saýalyn qoıǵanda onyń tulaboıy dirildep, kózin ejireıtip jaqyn tóngeni sonshalyq, Alesha seskengeninen tipti bir qadam keıin sheginip qaldy. Ústindegi tozǵaq jamaý-jamaý, qońyr tústi, arzanqol páltesiniń ár jerine teńbil-teńbil daq túsken. Butyndaǵy óte juqa, keregekóz matadan tigilgen áldeqashan sónnen qalǵan tym ashyq tústi shalbarynyń balaqtary ýqalanyp, tizesine qaraı jıyrylyp ketkendikten balanyń shalbarynsha tyltıyp qalypty.

— Men... Alekseı Karamazovpyn... — dep ún qatqan boldy Alesha.

— Seniń kim ekenińdi bek bilemin, — dedi, ony neǵyl deısiń degendeı, keltesinen qaıyrǵan myrza. — Ózimdi tanystyryp qoıaıyn, men shtabs-kapıtan Snegırevpin; áıtse de, aıtyńyzshy, sizdi munda ne aıdap keldi...

— Jaı kire shyǵaıyn dep edim. Shyndyǵynda, sizge aıtatyn bir sózim bar... Eger ruqsat bolsa...

— Onda mine oryndyǵyńyz, jaıǵasa berińiz. Kóne zamandaǵy komedıalarda aıtylǵan ǵoı: "jaıǵasa berińiz" dep... — sóıtip, shtabs-kapıtan bir bos oryndyqty aǵashtan dolbarlaı salǵan, eshteńemen qaptalmaǵan tez kóterip alyp, bólmeniń qaq ortasyna taman aparyp qoıdy; sodan keıin, dál sondaı taǵy bir oryndyqty ekinshi qolymen kóterip alyp kep Aleshanyń dál qarsysyna ákep qoıyp, oǵan ózi otyrdy, tym jaqyn otyrǵandyqtan ekeýiniń tizeleri bir-birine tıip turǵan edi.

— Nıkolaı Ilıch Snegırev, orys jaıaý áskeriniń burynǵy shtabs-kapıtany-s, óziniń kesel-kesirimen masqara bolsa da, qalaı degenmen shtabs-kapıtan. Meni Snegırev degennen góri shtabs-kapıtan Slovoersov dep ataǵan durysyraq edi, óıtkeni ómirimniń ekinshi jartysynan bastap slovoerspen¹ sóıleıtindi shyǵarǵan edim. Bul qorlaný, kemsinýden paıda bolatyn ádet qoı.

— Solaıy solaı ǵoı, — dep myrs etti Alesha, — biraq bul ádet lajsyzdan paıda bola ma, álde ádeıi solaı sóıleı me?

— Qudaı kýá, lajsyzdan paıda bolyp edi. Ǵumyrymda olaı sóılemeýshi edim, bir kúni jerge jalp ete tústim de, túregelgesin slovoerspen sóıleıtin boldym. Qudaıdyń qudireti shyǵar. Baıqaımyn, qazirgi zamannyń máselelerimen shuǵyldanasyz ǵoı deımin. Alaıda, sizdiń munda qalaı kelip qalǵanyńyzdy túsinbedim, qonaqjaılyq kórsetetin jaǵdaıymnyń joq ekenin baıqap tursyz ǵoı.

— Men... álgi anaý is boıynsha keldim.

— Álgi anaý is boıynsha deımisiń? — dep taǵatsyzdanǵan shtabs-kapıtan ilip áketti.

— Ana jolǵy meniń aǵam Dmıtrıı Fedorovıchpen kezdesýińiz jaıynda sóıleseıin dep edim, — dedi Alesha yńǵaısyzdansa da.

— Ol qaı kezdesý? Álgi ana jolǵy ma? Demek, álgi jóke, monshanyń jókesi jóninde me? — dep qozǵalaqtaǵanda, onyń tizeleri Aleshanyń tizelerine kelip tirelip, erinderi bir túrli jymyrylyp ketken edi.

— Ol neǵylǵan jóke? — dep mińgirledi Alesha.

— Papa, ol saǵan men jóninde shaǵym aıtqaly kelip tur! — dep aıqaılady buryshtaǵy shymyldyqtyń ar jaǵynan baǵanaǵy tanys bala. — Baǵana men onyń saýsaǵyn qyrshyp alǵam! — Shymyldyq ysyrylyp edi, Aleshanyń ıkonalar turǵan buryshta, kishkentaı sákige taqaı qoıylǵan oryndyq ústindegi tósekte jatqan baǵanaǵy tentek balaǵa kózi tústi. Ol óziniń shapany men taǵy bir eski maqta kórpeni búrkenip jatyr eken. Tegi, aýrý ma qalaı, shoqtaı jaınaǵan kózderine qaraǵanda, qyzyp-janyp jatqan sekildi. Ol endi, baǵanadaǵydaı emes, Aleshaǵa ójettene qaraıdy: "Óz úıimde báribir tıise almassyń" — deıtindeı.

— Qyrshyp alǵany qalaı? — dep shtabs-kapıtan ornynan qozǵalyp qoıdy. — Ol sizdiń saýsaǵyńyzdy qyrshyp alyp júr me?

— Iá, qyrshyp aldy. Baǵana kóshede ol balalarmen tas laqtyrysyp jatyr eken; olar altaý, bul jalǵyz. Men onyń janyna baryp edim, maǵan da tas laqtyrdy, ekinshi tasy ¹²basyma tıdi. Men odan: meniń jazyǵym ne? — dep suradym. Ol qapıada tap berip, bir saýsaǵymdy qyrshyp aldy, nege óıtkenin bilmeımin.

— Ol ıttiń balasyn ba! Qazir dyrdaı ǵyp sabaımyn! — dep shtabs-kapıtan oryndyǵynan atyp turdy.

— Joq, men shaǵynyp turǵam joq, ánsheıin ne bolǵanyn ǵana aıttym... Sonsoń, bul úshin balany sabaýdyń da qajeti joq. Ózi aýyryp qalǵannan saý ma...

— Siz, nemene, men balamdy sabap tastaıdy dep oıladyńyz ba? Sizdiń qybyńyz qansyn dep kóz aldyńyzda tarpa bas salyp, Ilúshechkamdy sabaı bastaıdy dep dámelendińiz be? Sizge dál qazir keregi osy ma? — dedi shtabs-kapıtan; ol Aleshaǵa jalt burylǵanda, oǵan dúrse qoıa bergisi kelgendeı kórindi. — Qurmettim, saýsaǵyńyzǵa jaraqat túskeni ókinishti-aq, biraq dál qazir, Ilúshechkamdy sabamastan buryn, sizdiń ádiletti qanaǵat tabýyńyz úshin kóz aldyńyzda myna lóket pyshaqpen tórt saýsaǵymdy shaýyp tastaǵanyma qalaı qarar edińiz. Menińshe, kegińizdiń tolyq qaıtýy úshin tórt saýsaq jetetin shyǵar, álde besinshisin de shabýdy talap etesiz be?.. — Ol kilt toqtaı qalyp edi, entigip turǵandaı kórindi. Betindegi ájiminiń árbir syzyǵyna deıin qyrysyp-tyrysyp, kózi shatynap ketken edi. Ol býyrqanyp alǵandaı kórindi.

— Men endi bárin túsingen sıaqtymyn, — dedi baıaý, muńly únmen Alesha sol otyrǵan qalpy. — Demek, sizdiń ulyńyz, — ónegeli bala, ol ákesin jaqsy kóredi, men sizdi zábirleýshiniń inisi bolǵandyqtan tap bergen ǵoı maǵan... Men endi bárin túsindim, — dep qaıtalady ol oılanyp otyryp. — Biraq, meniń aǵam Dmıtrıı Fedorovıch óziniń ospadarlyǵyna qapalanyp júr, men bilemin, eger ol sizben jolyǵysa alsa, nemese, odan da jaqsysy, sondaǵy orynda sizben qaıtadan kezdese alsa, onda ol jurttyń kózinshe sizden keshirim surar edi... eger siz buǵan qarsylyq etpeseńiz.

— Iakı áýeli saqalymnan alyp súıreıdi, sosyn keshirim suraıdy ǵoı... Bylaısha aıtqanda, endi boldym, qybym qandy degeni ǵoı, solaı ma?

— O joq, kerisinshe, ol bárin isteýge ázir, siz ne qalasańyz da, qalaı et deseńiz de, bárine rıza!

— Sonda qalaı, eger men oǵan sol "Astanalyq shahar" atty traktırde nemese alańda meniń aldyńda tizerlep turasyń desem, ol tizerlep turatyn bolǵany ma?

— Iá, ol sizdiń aldyńyzda tizerlep te turady.

— Siz meni eljirettińiz ǵoı. Kóńilim bosaǵandyqtan, tipti kózime jas keltirdińiz. Tym kúırek bolyp bara jatyrmyn ǵoı deımin. Úı ishimdi tanystyrýǵa ruqsat etińiz: meniń otbasym, eki qyzym men ulym — artymda qalar urpaǵym. Erteń kóz juma qalsam, bularǵa kimniń jany ashıdy? Kózimniń tirisinde mendeı jeksurynǵa osylardan ózge kimniń jany ashyr deısiń? Men sekildi paqyrlardyń árqaısysyna táńirimniń buıyrtqan uly sharapaty mine osyndaı. Óıtkeni mendeı pendesine tym bolmasa bireýdiń jany ashýy kerek qoı...

— Iá, mine myna sózińiz shynaıy shyndyq boldy! — dedi súısingen Alesha.

— Já, til men jaǵyńa súıengeniń jeter; úıge bir aqymaq keldi eken dep bárimizdi masqara qylmaqshysyz ba! — dedi kenet tereze aldynda turǵan qyz ákesine ony jaratpaǵan, jekkórinishti pishinmen.

— Sál sabyr etińiz, Varvara Nıkolaevna, meni aýyzdan qaǵyp qaıtesiz, — dep zekip tastady, daýsy óktem shyqqanmen, qyzyna óte maquldaǵan kózben qaraǵan ákesi. — Qaıtersiń, bárimizdiń minezimiz osyndaı, — dedi ol taǵy da Aleshaǵa burylyp qarap.

Tabıǵaty solaı ma,

Bata berýden bas tartty, —

Iakı osy eki jol óleńniń sońǵy jolyn áıelge laıyqtap aıtý kerek edi. Áıtse de, sizdi áıelimmen de tanystyryp qoıýǵa ruqsat etińiz: Arına Petrovna, eki aıaǵynan aıyrylyp qaldy, qyryqtyń úsheýine keldi, aıaǵy basýǵa áreń jaraıdy. Qaradan shyqqan. Arına Petrovna, eńseńizdi kóterseńizshi: myna kisi — Alekseı Fedorovıch Karamazov. Alekseı Fedorovıch, túregelseńizshi, — shtabs-kapıtan ony qolynan alyp — bundaı kúshi bar dep kim oılaǵan — zamatta tik turǵyzdy. — Áıelmen tanysqanda ornynan turar bolar. — Joq, mamasy, hm... bul álgi anaý Karamazov emes... hm, ózgesin aıtpaı-aq qoıaıyn, bul keremet momaqan izgiligimen erekshe kózge túsken inisi onyń. Raqym etińiz. Arına Petrovna, raqym etińiz, mamasy, áýeli qolyńyzdan men ózim súıeıinshi.

Sóıtip, ol zaıybynyń qolynan iltıpatpen, tipti emirene súıdi. Tereze aldynda turǵan qyz muny kórgende yza bop teris aınaldy, al áıeliniń tańyrqaǵan tákappar júzinde tańǵalarlyq erke-naz belgisi oınap shyǵa keldi.

— Sálemetsiz be, otyryńyz, Chernomazov myrza, — dep kúbir etti áıel.

— Karamazov, mamasy, Karamazov /biz qaradanbyz ǵoı/, — dep sybyrlady ol taǵy da.

— Karamazov pa álde basqasha ma, biraq, men ózim ámanda Chernomazov... Otyrsańyzshy, sizdi túregelgizgeni nesi? Ol aıaǵynan aıyrylǵan deıdi, al meniń aıaǵym nege bolmasyn, tek kúpshekteı bop isip ketken, ózim bolsam qatyp-semip baramyn. Buryn tolyq-aq edim, endi ıne jutqandaı... ıtıip qaldym...

— Biz qaradanbyz ǵoı, qaradanbyz ǵoı, — dep taǵy da sybyrlady kapıtan.

— Áke, ah áke! — dedi osyǵan deıin oryndyqta únsiz otyrǵan búkir qyz bir kezde; sonan soń ol qol oramalmen kózin basa qoıdy.

— Saıqymazaq! — dep dúńk etti tereze aldyndaǵy qyz.

— Analardyń qandaı bilgishin kóresiz be, — dep qolyn jaıdy qyzdaryn nusqaǵan sheshesi, — beıne aýǵan bult sıaqty; bult ótken soń, qaıtadan óz áýenimizge basamyz. Buryn, áskerı adamdar arasynda júrgenimizde, úıimizge ondaı qonaqtar kóp keletin edi. Men, kóketaıym, muny birdeńege teńgerip otyrǵam joq. Kim de bolsa súıgeniniń quly emes pe. Bir kúni dákonnyń áıeli kelip: "Aleksandr Aleksandrovıch ǵajap-aq jandy ǵoı deıdi, al anaý Nastasá bar ǵoı, Petrovna, ol naǵyz suqsyrdyń ózi deıdi". — "Joq, deımin, bári kimniń kimdi qalaı unatatynyna qaraı, al sen bolsań, bárin bytystyryp, aınalańdy sasytyp júresiń". — "Al seni, deıdi, tuqyrtyp ustaý kerek". — "Eı, qara bet neme, deımin, sen óziń kimge dáris aıtpaqsyń?" — "Sen nassyń deıdi, al men qapyryq aýany tazartamyn deıdi". — "Sen barlyq ofıser myrzalardan surap kórshi, deımin, meniń dem alǵan aýam taza ma eken, álde basqasha ma eken?" Sodan beri osy bir áńgime kókeıimnen ketpeı-aq qoıdy, jýyrda qazirgideı úıde otyr edim, álgi qasıetti meıramymyzda kelgen general bar edi ǵoı, sol kelipti. "Mártebelim, — deımin oǵan, — qalaı oılaısyz, ınabatty hanymǵa samal aýa jiberýge bola ma?" — "Iá, — dep jaýap qatty ol, — bólmeńizdiń terezesin nemese esigin ashqan jón bolar edi, óıtkeni aýasy tym qapyryq eken". Bári solaı deıdi! Meniń bólmemniń aýasynda ne sharýasy bar eken olardyń? Óliktiń ıisi budan da jaman emes pe. "Men, deımin, senderdiń aýalaryńdy sasytyp otyrǵam joq, bashmak keregin aıtqan soń ketemin". Áketaılarym-aý, kóketaılarym-aý, týǵan analaryńdy jazǵyra kórmeńdershi! Nıkolaı Ilıch, kóketaıym, meniń saǵan jaqpaǵan jerim bar ma edi, sabaǵynan kelgesin iltıpat bildiretin Ilúshechkamnyń baryna da shúkirshilik. Keshe bir alma ákelipti. Keshire kórińdershi, áketaılarym, keshire kórińdershi, kóketaılarym, meni, týǵan analaryńdy jetimsiretpeı, keshire kórińdershi, úıden sasyq ıis shyǵady dep nege jerkenesińder!

Sóıtip, baıǵus ana kenet eńirep qoıa berdi, eki kózinen jas parlap ketti. Shtabs-kapıtan onyń qasyna jetip bardy.

— Mamasy, mamasy-aý, qaraǵym-aý, munyń ne, jylama! Jetimsiretpeımiz. Seni bárimiz de súıemiz ǵoı, bárimiz de jaqsy kóremiz ǵoı! — Ol áıeliniń eki qolynan taǵy da qaıta-qaıta súıip, alaqanymen betinen eptep sıpaı bastady; sosyn sýlyqty alyp, betinen sorǵalaǵan kóz jasyn súrtti. Alesha tipti óziniń kózinen de jas yrshyp ketkendeı sezindi.

— Mine, kórdińiz be? Estidińiz be? — dedi kenet oǵan jalt burylyp, mıaqylaý beısharany qolymen nusqaǵan ol

— Kórip, estip turmyn, — dep kúbirledi Alesha.

— Áke, áke! Sen onymen... Áke, sen onymen sóılespe! — dep aıqaılap jiberdi tósekten basyn kóterip, ákesine ala kózimen qaraǵan bala.

— Saıqymazaqtanǵanyńyz jetpeı me endi, jón-josyqsyz qorbańdaýdan qashan paıda taýyp edińiz, qoısańyzshy!.. — dep zekirindi ábden yza bolǵan Varvara Nıkolaevna sol burysh jaqta turǵan jerinen aıaǵymen edendi bir teýip qoıdy.

— Varvara Nıkolaevna, bul jolǵy ashýyńyz ábden oryndy, bul talabyńyzdy men qazir-aq qanaǵattandyraıyn. Alekseı Fedorovıch, telpegińizdi kıińiz, men kártózimdi alaıyn, — sosyn ketemiz. Sizge aıtatyn bir salıqaly sózim bar, tek dalaǵa shyqqasyn aıtýym kerek. Anaý otyrǵan bıkesh — meniń qyzym bolady, Nına Nıkolaevna, ony sizge tanystyrýdy umytyp ketippin — táńirimniń jerdegi pendelerine túsken... adam beınesindegi perishtesi me dersiń... eger muny túsine bilseńiz ǵoı...

— Tyrysqaǵy ustaǵan kisishe ósitetini bar, — dedi taǵy da ashýy basylmaǵan Varvara Nıkolaevna.

— Aıaǵymen edendi teýip, meniń saıqymazaqtyǵymdy betime basqan anaý bıkesh te táńirimniń adam beınesindegi perishtesi, ol meni saıqymazaqsyń dep durys aıtty. Kettik, Alekseı Fedorovıch, álgi sharýamyzdy tyndyraıyq...

Sonan soń ol Aleshanyń qolynan alyp, bólmeden tura kóshege alyp shyqty.

VII

TAZA AÝADAǴY ZORLANÝ

— Dalanyń aýasy qandaı taza, al bizdiń qutty mekende shynynda da qapyryq edi, ol tipti qaı jaǵynan bolsa da ońyp turǵan joq, qurmettim, asyqpaı júreıikshi. Sizdiń nazar salǵanyńyzǵa laıyq bola alsam jarar edi.

— Meniń de sizde bir tyǵyz sharýam bar edi... — dedi Alesha, — tek neden bastarymdy bilmeı daǵdaryp kele jatqanym.

— Bir sharýamen júrgenińizdi nege sezbeıin? Siz jaıdan-jaı meniń tabaldyryǵymnan esh ýaqytta attamas edińiz. Álde shynynda da anaý júgirmektiń tentektigine shaǵym aıtqaly keldińiz be? Olaı bolsa, bul tańǵalarlyq eken. Aıtqandaıyn, balaqan jóninde: úıde otyrǵanda bárin aıta almadym, sondaǵy oqıǵany sizge endi tolyq baıandap berýime bolady. Kóresiz be, myna jóke sekildi birdeńe osydan ne bary bir juma buryn, qoıýlaý bolatyn, — men ózimniń saqalsymaǵymdy aıtyp kelemin; eń bastysy, bul qurǵyrdy jóke saqal dep ataǵan shákirt balalar boldy ǵoı. Sonymen, ne kerek, sizdiń aǵańyz Dmıtrıı Fedorovıch meni saqalymnan súırelep, traktırden alańǵa alyp shyqqan edi, dál osy sátte shákirtter, olarmen birge Ilúsha da, mektepten shyǵyp kele jatyr eken. Meniń múshkil halimdi kórisimen-aq janyma júgirip kelgen ulymnyń: "Áke, áke!" — dep jan daýysy shyqty. Jarmasa ketip, qushaqtap alyp, meni ózinshe qutqarýǵa tyrmysqan bolady, meniń jábirlenýshime: "Bosatyńyzshy, bul meniń ákem edi, bosatyńyzshy, ony keshire kórińizshi" — dep aıqaılaıdy, keshire kórińizshi dep jalbarynady; kishkentaı qoldarymen jalma-jan onyń qolynan ustap alyp súıip jatyr... Onyń sol sáttegi repetsiz túri áli esimde, esh ýaqytta umyta qoımaspyn!..

— Ant etemin, — dedi elikken Alesha, — meniń aǵam shyn nıetten, anyq ókinish bildirip, tipti sol alańǵa baryp, aldyńyzda tizerlep turýǵa týra kelse de, sizden keshirim suraıtyn bolady... Men ony buǵan kóndiremin, muny istemese aǵa bolmaı-aq qoısyn!

— Aha, bul ózi jaı nıet bildirý ǵana ma edi. Onyń tikeleı ózinen emes, sizdiń albyrt júregińizdiń izgiliginen shyqqan nıet qana boldy ǵoı. Onda solaı demeısiz be. Joq, onda maǵan aǵańyzdyń asqan serilik hám ofıserlik izgiligin sonda qalaı bildirgenin aıtyp berýime ruqsat etińiz. Ol meni saqalymnan súırelegen soń qoıa berdi de, bylaı dedi: "Sen de ofısersiń, men de ofısermin, deıdi, eger deni túzý sekýndant taba alsań, onda kisińdi jiber — sumpaıy bolsań da, qybyńdy qandyraıyn!" Ne degenin ańdaımysyń. Naǵyz serilik emes ne bul! Qaıteıik, Ilúsha ekeýmiz kete bardyq, úrim-butaǵymyzǵa túsken tańba Ilúshanyń kókiregine shemen bop qatty. Joq, bizge aqsúıektik ar-namysymyzdy qorǵaý qaıda. Tipti ózińiz oılap kórińizshi, ilkide qutty mekenimde boldyńyz ǵoı — ne kórdińiz? Úsh áıel otyr, bireýi aıaǵynan múgedek, onyń ústine aqyly kem, ekinshisiniń de aıaǵy kemis, oǵan qosa qunys, úshinshisiniń aıaǵy durys, biraq tym aqyldy kýrsıstka, qaıtadan Peterbýrgke jetkenshe asyǵýly, onda Neva jaǵalaýynan orys áıeliniń quqyn izdep tappaqshy. Ilúsha jaıynda tipti eshteńe demeımin, ol ne bary toǵyz jasta, jalǵyz ulym, erteń olaı-bulaı bop ketsem — bul sorlylardyń hali ne bolmaq? — Siz buǵan ne der edińiz. Al eger men ony dýelge shaqyrsam, ol meni jalp etkizse, budan ne tabamyn? Onda qatyn-balam qandaı halge túsedi? Odan da jamany, eger ol meni óltirmeı, tek jarymjan etse she: onda men jumysqa jaramaımyn, al kómekeı qurǵyryń báribir qalady, sonda men kimge masyl bolýym kerek, anaý úıde otyrǵandardyń bárin kim asyrap-saqtaıdy? Álde Ilúshany mektepke jiberýdiń ornyna, kúnde qaıyr suraýǵa jumsaýym kerek pe? Dýelge shaqyrýdyń máni men úshin mine osyndaı, bul bir aqymaqtyq sóz, basqa eshteńe de emes.

— Ol sizden keshirim suraıtyn bolady, alańnyń qaq ortasynda sizdiń aıaǵyńyzǵa jyǵylady, — dedi taǵy da Alesha kózi ottaı janyp.

— Ony sotqa da shaqyrtqym keldi, — dedi sózin odan ary sabaqtaǵan shtabs-kapıtan, — biraq bizdegi zań jınaǵyn ashyp qarańyzshy, jeke basymnyń jábirlengeni úshin men jábirleýshimnen qanshalyqty ses qaıtara alar ekem? Sosyn oıda joqta Agrafena Aleksandrovna shaqyrtyp alyp: "Ondaı oı qaperińe de kirmesin! Eger ony sotqa shaqyrtsań, menen jaqsylyq kútpe: ol seni ózińniń alaıaqtyǵyń úshin sabaǵany aıdaı álemge aıan bolady da, sot seniń ózińdi otyrǵyzyp qoıady" — dep zirkildedi. Bul alaıaqtyqty kimniń oılap tapqanyn, meniń bul iste kimniń buıryǵy boıynsha qoljaýlyq bolǵanymdy bir qudaıdyń ózi kórip turǵan shyǵar, — munyń bári onyń ózi men Fedor Pavlovıchtiń jarlyǵymen istelmep pe edi? "Onyń ústine, dedi sosyn Agrafena Aleksandrovna, seni mańyma jolamastaı ǵyp birjola qýamyn, budan bylaı menen soqyr tıyn da tabys almaısyń. Kópesime de aıtyp qoıamyn / kópes shaldy ol dál osylaı: meniń kópesim dep ataıdy /, sóıtip ol da seni qýyp shyǵady. Amal bar ma, eger meni kópes te qýyp jiberse onda kún kórisim ne bolmaq? — dep oıladym. Shyndyǵynda, meniń tipti sol ekeýinen ózge baratyn kisim de joq, óıtkeni sizdiń ákeńiz Fedor Pavlovıch, maǵan senýdi qoıǵany bylaı tursyn, jaı bir bolmashy sebepten, bergen qolhattarymdy paıdalanyp meni sotqa súıremekshi. Osynyń bárinen keıin, qaıteıin, jym bola qoıdym, úı ishin jańa kórdińiz. Al endi aıtyńyzshy: baǵana meniń Ilúsham saýsaǵyńyzdy qatty qyrshyp aldy ma? İlkide onyń kózinshe búge-shigesine deıin surap jatýǵa batylym barmaǵan edi.

— Iá, qatty tistep aldy, tipti sumdyq yzalanyp ketken edi. Endi sezdim, men Karamazov bolǵasyn, ol siz úshin menen kek alǵan eken. Biraq, eger siz onyń shákirt joldastarymen qalaı kesek laqtyrysqanyn kórseńiz? Bul óte qaterli, olar ony jazym etýi ǵajap emes, áli aqyly jetilmegen balalar taspen bireýiniń basyn jarýy múmkin ǵoı.

— Basyna tımegenmen, keýdesine, júrekten joǵaryraq tustan bir tas tıipti búgin, úıge kelgesin jylap, kúrsinip aýyryp jatyr.

— Bilesiz be, bárine munyń ózi birinshi bolyp tıisedi eken ol siz úshin yzalanyp alǵan, balalar ol Krasotkın degen bir balanyń búıirine bákisin suǵyp aldy deıdi...

— Muny estidim, zárem joq: Krasotkın osyndaǵy sheneýnik qoı, aqyry nasyrǵa shappasa jarar edi...

— Meniń tilimdi alsańyz, — dedi odan ary elige sóılegen Alesha, — birazǵa deıin ony mektepke jibermeı-aq qoıyńyz, aptyǵy basylǵansha... ashýy tarqaǵansha...

— Ashý, naq ashý ǵoı! — dep shtabs-kapıtan onyń sózin ilip áketti. — Judyryqtaı bolyp alyp, ashýshańyn kórmeısiń be.

Munyń bárin siz áli bilmeısiz. Osy hıkaıany tolyǵyraq túsindirýime pursat etińizshi. Gáp mynada: sol oqıǵadan keıin mektepte shákirtterdiń bári ony jóke saqal dep mazaqtaıtyn bolǵan. Mekteptegi balalar aıaý degendi bilmeıdi: jeke-jeke alǵanda perishte me dersiń, al bastary qosylsa-aq, ásirese mektepte, bul mundar múlde qutyryp ketedi. Olar Ilúshany mazaqtaı bastaǵan eken, bul namysqa minip shyǵa keledi. Kádimgi, áljýaz bala bolsa, — ol jýası qalar edi, ákesi úshin qatty uıalar edi, al bul ákesi úshin barlyǵyna jalǵyz ózi qarsy shyqty. Ákesi úshin, aqıqat úshin, shyndyq úshin. Óıtkeni, ol ana joly sizdiń aǵańyzdyń qolynan súıip: "Ákemdi keshire kórińizshi, oǵan ǵapý etińizshi" — dep jalbarynǵanda onyń kókiregine qandaı oı uıalaǵanyn — bir qudaı, sosyn men ǵana bilemin. Bizdiń balalarymyz, — ıakı sizderdiń emes, bizderdiń jeksuryn bolsa da, asyl tekti qaıyrshylardyń balalary, — bul dúnıedegi shyndyqqa toǵyz jasynan-aq osylaı qanyǵyp jatady. Baılarǵa qaıda: olar mundaı tereńge ǵumyr boıy boılaı almaı-aq ótedi, al meniń Ilúsham sonda alańda, onyń qolynan súıgen kezde-aq, sol sátte-aq ómirdegi búkil shyndyqty uǵyp ta úlgergen bolatyn. Balanyń janyna daryǵan soń, bul aqıqat ony murttaı ushyrdy, — dedi taǵy da qyzbalana bastaǵan shtabs-kapıtan beıne býyrqanyp ketkendeı, munyń ózinde ol, "aqıqattyń" Ilúshany qalaı ushyryp túsirgenin kórsetkisi kelgendeı, sol qolynyń alaqanyn oń qolynyń judyryǵymen qoıyp qaldy.

— Ol kúni balam bezgek bolǵandaı dirildep-qalshyldap, túni boıy sandyraqtap shyqty. Kúni boıy maǵan kóp til qata qoımady, tipti múlde úndemedi, bar baıqaǵanym: burysh jaqtan oqta-tekte bir kóz salyp qoıady, terezeden kóz almaıdy, sabaq oqyp otyrǵandaı syńaı tanytady, al men onyń oıyndaǵy sabaq emesin nege sezbeıin. Kelesi kúni, kúnákar basym, kúıingesin ishińkirep qoısam kerek, kóp nárse esimde joq. Sheshesi de jylap-syqtaǵan edi — men ony óte jaqsy kóremin — sosyn, qaıteıin, aqtyq tıynymdy araqqa salyppyn. Myrza-ekesi, bul úshin meni sóge kórmessiz: Reseıde ishkishterdiń bári raqymshyl. Bizdegi eń raqymshyl jandardyń bári sonymen qabat baryp turǵan ishkishter. Ol kúni Ilúshanyń ne istegeni mas bolyp jatqasyn onsha esimde qalmapty, biraq dál sol kúni mektepte balalar ony tańerteńnen-aq kúlki ǵyp mazaq ete bastapty: "Jóke saqal, traktırden seniń ákeńdi jókedeı saqalynan súırep shyǵardy emes pe, sen onyń janynda shyjalaqtap júgirip júrip, ana kisiden keshirim suradyń ǵoı", — dep mazaqtapty ony. Úshinshi kúni mektepten kelgeninde, baıqaımyn— balamnyń túri álemtapyraq eken, bop-boz. Saǵan ne bolǵan? — deımin. Ún joq. Úıdegi áıelderdiń kózinshe oǵan eshteńe demedim, óıtkeni sheshesi men apalary dereý aralasa ketedi, — onyń ústine qyzdar barlyǵyn alǵashqy kúni-aq estip bilgen. Varvara Nıkolaevna: "Qyljaqbas, saıqymazaqtar óńsheń, senderden aqyldy birdeńe kútýge bola ma?" — dep bajyldaı jóneldi. Men: "Dál solaı, Varvara Nıkolaevna, biz aqyldy birdeńe isteı alýshy ma edik?" — dedim. Ol joly osylaı qutyldym. Sonsoń, keshke qaraı balamdy serýenge alyp shyqtym. Bilgińiz kelse, biz oǵan deıin de siz ekeýmiz kele jatqan osy jermen, bizdiń aýlanyń qaqpasynan anaý sharbaqtyń túbinde dóńkıip jatqan tasqa qaraı kúnde keshke taman serýenge shyǵatynbyz, ar jaǵynan shahar malynyń órisi bastalady: ashyq, ǵajap jer. Ilúsha ekeýmiz, ádettegishe, qol ustasyp kele jatqanbyz; onyń qoly kip-kishkentaı, saýsaqtary jip-jińishke, sup-sýyq, — meniń ulym kókirek aýrý ǵoı. "Áke, áke, deıdi!" — "Ne", — deımin men oǵan, baıqaımyn, janary jarq-jurq etedi. "Áke, áke, ana joly anaý kisi saǵan nege tıisti!" — deıdi. "Amalym bar ma, Ilúsha", — deımin. "Onymen tatýlaspa, áke, tatýlaspa, jaraı ma. Balalar ol saǵan on som berdi", — deıdi. "Joq deımin Ilúsha, men endi odan áste aqsha almaımyn". Balam shıryǵyp ketti de, qolymnan qos qoldap ustap alyp, taǵy da súıdi. "Áke, deıdi, áke, sen ony dýelge shaqyr, mektepte balalar meni ákeń qorqaq qoı, ol ony dýelge shaqyra almaıdy, odan da on som aqsha alǵandy artyq kóredi dep mazaqtaıdy". — "Ilúsha, men ony dýelge shaqyra almaımyn", — dedim oǵan, sonan soń osy jaıynda jańa ózińizge aıtqan áńgimeni qysqasha baıandap berdim. Ol tyńdap aldy. "Áke, deıdi, áke, báribir tatýlaspa: ósken soń men ony ózim dýelge shaqyryp, óltiremin!" Kishkentaı kózderi jarq-jurq etip, ot bop janyp barady. Qalaı bolǵanda da, men onyń ákesimin ǵoı, sondyqtan balama bar shyndyqty aıtýym kerek edi. "Tipti jekpe-jekte bolsa da. — dedim men oǵan, — kisi óltirý kúná". — "Áke, deıdi, áke, jigit bolǵan soń men ony sylqıtyp salamyn, óz qylyshymmen onyń qylyshyn qaǵyp jiberemin de, jerge jyqqan soń qylyshymdy sermeı berip: shaýyp-aq tastar edim, biraq, qaıtem, keshirdim deımin!" Mine, sol eki kúnde balanyń judyryqtaı basynda qandaı oılar týǵanyn kórdińiz be, myrza-ekesi, ol qylyshtasyp kek alý keregin kúndiz-túni oılaǵan, ol túnde osy oıyn sandyraqtaǵan. Biraq ol mektepte balalardan qatty taıaq jep qaıtatyn boldy, muny men burnaǵy kúni estip bildim, siz durys aıtasyz; men endi ony bul mektepke jibermeımiz. Onyń búkil klasqa jalǵyz ózi qarsy shyǵyp, bárine ózi baryp tıisetinin estigenimde ózim de yzalanyp kettim, onyń júreginde óshpendilik tutanǵan ba dep, — ol úshin jaman qoryqtym. Taǵy da serýendep júr edik. "Áke, dep suraıdy ol, áke, dúnıede eń kúshtiler baılar emes pe?" — "Iá, deımin, Ilúsha, baı adamnan myqty kisi joq". — "Áke, deıdi, men baı bolamyn, ofıserlik oqýǵa túsemin, sóıtip barlyǵyn talqandap jeńemin, patsha meni nagradtaıdy, sosyn úıge kelemin, sonda... eshkimniń de batyly barmaıdy". — Biraz únsizdikten soń ol, erinderi burynǵysynsha dirildep ketse de, qaıtadan til qatty: "Áke, deıdi, áke, bizdiń shahar qandaı óte jaman shahar edi". — "Iá, deımin, Ilúshechka, bizdiń shahar onsha jaqsy shahar emes". — "Áke, basqa bir, jaqsyraq shaharǵa ketsek qaıtedi, deıdi, bizdi eshkim bilmeıtin jaqqa keteıikshi". — "Kóshemiz, deımin, Ilúsha, kóshemiz, — ol úshin meniń tek azdaǵan aqsha jınap alýym kerek". Balamdy jaman oıdan seıilte alǵanyma ózim qýandym, sóıtip ol ekeýmiz basqa shaharǵa qalaı kóshetinimizdi, ózimizge at arba satyp alatynymyzdy armandaı bastadyq. Shesheń men apalaryńdy arbaǵa otyrǵyzyp, kúnnen qalqalap qoıamyz, al ekeýmiz bir búıirden jaıaý júremiz, oqta-tekte sen de aıaq sýytarsyń, ózim jaıaý júremin, óıtkeni atty aıamasań bolmaıdy, bárimiz birdeı arbaǵa otyryp alýdyń qajeti joq, mine osylaı jolǵa shyǵamyz. Balam qýanyp ketti, eń bastysy endi onyń óz aty bolady, ony ózi minip júredi. Al orys balasy astyndaǵy atymen birge týatyny belgili. Qudaıǵa shúkir, biraz myljyńdastyq qoı, balamnyń kóńilin kóterip, jubatqan shyǵarmyn dep oılaımyn. Bul burnaǵy kúni keshke bolatyn, al keshe keshke jaǵdaı múlde ózgerip ketti. Tańerteń mektepke ketip edi, qabaǵy túsip, qatty tunjyrap oraldy. Keshke ony qolynan jetektep serýendeýge alyp shyǵyp edim, tipti úndemeıdi, til qatpaıdy. Samal kóterilip, kún bulyńǵyr tartqan, ymyrt úıirile bastaǵan — kele jatyrmyz, biraq ekeýmiz de kóńilsizbiz. "Al, balam, deımin, sonymen, ekeýmiz jolǵa qalaı jınalmaqshy bolyp edik?" — Bul ony keshegi áńgimege qaraı burǵym kelgeni edi. Ol úndemedi. Baıqaımyn, alaqanymdaǵy saýsaqtary dir ete túskendeı. "Á, dep oılaımyn, bul jaqsylyq emes, demek, taǵy da birdeńe bolǵan". Ol ekeýmiz, dál qazirgideı, anaý tasqa jaqyndap bardyq, sosyn men tasqa otyrdym, kókte batpyraýyqtar qaptap ketipti, yzyńdap-dyńyldap tur, uzyn yrǵasy otyz shaqty bolyp qalar. Batpyraýyq ushyratyn mezgil týdy ǵoı. "Mine, deımin, Ilúsha, biz de byltyrǵy batpyraýyqty ushyrýymyz kerek shyǵar. Jóndep berer edim, sen ony qaıda tyǵyp qoıyp ediń?" Balam taǵy da úndemeıdi, bir búıirin maǵan berip, qyryn qarap tur. Dál osy sátte jel gýildep, qumdy ushyra bastady... Bir sátte ol maǵan jabysa ketip, moınymnan qushaqtaı aldy. Bilesiz be, úndemeıtin, namysshyl, kózinen jas shyǵarmaýǵa tyrysyp baǵatyn balalar, aýyr qaıǵyǵa tap bolǵanda, býlyqqan kóz jasy yrshyp ketedi de, aǵyl-tegil jylaıdy-aı kep. Onyń pora-pora ystyq jasy betimdi jýyp ketti. Dirildep-qalshyldap, eńirep jylaǵan balam meni moınymnan qatty qushaqtap alyp ózine qysa berdi, men bolsam tasqa jabysyp qalǵandaımyn. "Áketaı, dep baqyryp jiberdi ol sonsoń, áketaı, súıikti áketaıym, ana joly ol seni jaman jábirledi ǵoı. Shydaı almaǵasyn endi men de eńirep qoıa berdim, sol arada ekeýmiz qushaqtasyp aǵyl-tegil jylamasymyz bar ma. "Áketaı, deıdi, áketaı!" — "Ilúsha, deımin men oǵan. — Ilúshechka!" Ákeli-balaly ekeýmizdiń kóz jasymyz kól bolǵanyn, bir qudaıdan ózge eshkim kórgen joq, kim biledi, táńirim sondaǵy kórgenin, bálkim, meniń formýláryma jazyp qoıar. Alekseı Fedorovıch, aǵańyzǵa rahmet aıta baryńyz. Joq, sizderdiń qybyń qansym dep men jalǵyz balamdy ura almaımyn!

Shtabs-kapıtan sózin óziniń baǵanaǵy yzaqorlyq, ápendilik ásirelengishtigimen támamdady. Alaıda Alesha onyń buǵan senetinin, onyń ornynda ózge bireý bolsa, ol kóldeneń kisimen bulaı "sóılespeıtinin qazirgi ózine aıtqanyn aýyzdan shyǵarmaıtynyn sezgen. Onyń kózine jas kelip, jany qulazyp tur edi, bul oǵan tipti demeý bolyp qaldy.

— Ah, eger sizdiń balańyzben tatýlasa alsam, bul jaqsy-aq bolar edi! — dedi Alesha.

— Eger siz buǵan qolǵabys etseńiz...

— Durys aıtasyz, dál solaı, — dep mińgirledi shtabs-kapıtan.

— Biraq men endi basqa, múlde ózge áńgimege kóshpekpin, tek qulaq salyńyz, — dedi odan ary lepirgen Alesha, — sózime qulaq salǵyn! Men sizge bireýdiń amanatymen keldim: meniń aǵam, álgi Dmıtrııdi aıtam, óziniń qalyńdyǵyn, bálkim, estigen de bolarsyz, bir ǵajap-aq jandy qyz edi, sony da qorlady ǵoı. Muny sizden nesine jasyramyn, buǵan haqym bar shyǵar, ári-beriden soń tipti solaı etýge de tıisti bolarmyn, óıtkeni ol sizdiń jábirlengenińizdi jáne de osyndaı múshkil jaǵdaıǵa ushyraǵanyńyzdy estigen soń, maǵan ilkide... baǵana óziniń myna bir týysqandyq járdemin sizge tabys etýdi tapsyrǵan edi... biraq bul bıkeshtiń tek ózinen ǵana, áste Dmıtrııden emes, ol ony tastap ketti ǵoı, bul sizdi jábirleýshiniń inisi menen de emes, bul onyń tek óziniń ǵana kómegi! Ol óziniń osy járdemin qabyl alýdy jalynyp surady... ekeýińizdi de qorlaǵan bir kisi... Ol sizdiń kórgenińizdeı (bir de kem emes) qorlyqqa ózi de ushyraǵasyn sizdi qalaı esine almasyn! Bul qaryndasynyń aǵasyna qol ushyn bergeni emes pe... Ol osy eki júz somdy qaryndasynyń járdemi dep qabyl alýǵa sizdi birdeme ǵyp kóndirýdi ádeıi maǵan tapsyrǵan edi. Muny tiri pende bilmeıdi, eshbir ádiletsiz ósek-aıań shyǵýy múmkin emes... myna eki júz somdy, ant eteıin, siz alýǵa tıissiz, áıtpese... áıtpese, demek, bul dúnıeden báriń bir-birińmen qastasyp ótersińder! Biraq ómirde baýyrlastyq degen de bar emes pe... Siz izgi jandy adamsyz... siz qabyldaýǵa tıissiz, qabyldańyz!..

Sóıtip, Alesha shtabs-kapıtanǵa shytyrlaǵan qyzǵylt júz somdyqtyń ekeýin ustata berdi. Ekeýi báz-baıaǵy úlken tastyń janynda, sharbaqtyń túbinde turǵan, aınalada ózge tiri pende joq-ty. Aqshadan shtabs-kapıtannyń záresi ushqandaı edi: áýeli tańyrqaǵandyqtan ba qalaı, ol selk etti: bireýden mundaı qaıyrymdylyq kórý onyń qaperine de kirmegen, ol bul istiń aqyry bulaı bolar dep múlde kútpegen. Bireýden, ásirese mundaı mol járdem alarmyn dep ol tipti túsinde de armandamaǵan. Ol aqshany alǵasyn, ne derin bilmeı, bir sátke ańyryp qalǵanda, onyń júzinde áldeqandaı jańa bir sezimniń taby oınap shyǵa keldi.

— Mynaý maǵan ba, osynshama aqsha, eki júz som, shyn maǵan ba! Ákem-aý! Meniń mundaı aqshany kórmegenime tórt jyl boldy ǵoı, qudaı saqtaı gór! Jáne qaryndasyńnan deıdi... shyn aıtasyń ba, shyn ba bul?

— Sizge ant etemin, aıtqanymnyń bári de shyndyq! — dedi daýsy qattyraq shyqqan Alesha. Shtabs-kapıtan qyzaryp ketti.

— Tyńdashy, jarqynym, aıtqanyma qulaq salshy, eger men bul aqshany alsam, aramza bolyp júrmeımin ǵoı? Sizdiń aldyńyzda, Alekseı Fedorovıch, aramza bireý bolyp kórinbeımin be? Joq, Alekseı Fedorovıch, siz meni tyńdap alyńyz, — dedi aptyǵa sóılegen ol. Aleshany eki qolymen qaıta-qaıta túrtkilep, — "qaryndasyńyzdyń" berip jibergeni dep, siz ǵoı meni myna aqshany alýǵa kóndirmekshisiz, eger men aqshany alsam, onda ishińizden meni jek kórip júrmeısiz be?

— Joq, joǵa! Sizge kórer jaryǵymmen ant etemin, olaı bolmaıdy! Muny tek bizden: menen, sizden, onyń ózinen jáne onyń bir qurbysy, shyn dos áıelden basqa eshkim esh ýaqytta bilmeıdi...

— Qurbysyn qoıshy táıiri! Tyńdaǵyn, Alekseı Fedorovıch, meniń sózime sizdiń qulaq salatyn sátińiz endi keldi ǵoı deımin, óıtkeni bul eki júz somnyń men úshin qandaı máni bary sizdiń tipti qaperińizge de kirmeıdi, — dep sózin odan ári jalǵastyrdy birtindep jón-josyqsyz bir ersi qýanyshqa bólengen kedeı sorly. Ol múlde jańylysyp qalǵandaı edi, sonsoń da, oıyndaǵysyn túgel aıtqyzbaı qoıa ma dep qoryqqandaı tym asyǵys, óte shapshań sóıledi. — Siz bilesiz be, bul aqsha asa qurmetti,- aıaýly "qaryndastyń" adal kómegi bolsa, men endi sheshesi men Nınochkany — qunys perishte qyzymdy emdete alatyn boldym ǵoı? Bizdikine doktor Gersenshtýbe kelgen bolatyn, qaıyrymdy adam ǵoı, ekeýin bir saǵat boıy qarap kórgen: "Túkke túsingen joqpyn", biraq osyndaǵy dárihanada satylatyn mıneraldy sýdyń teris bolmaıtyndyǵy kúmánsiz dedi / ol osy sýdy jazyp bergen-di /, sodan keıin áıelimniń aıaǵyn jyly sýǵa salyp býlaǵanda qosylatyn dári de jazyp bergen. Mıneraldy sý otyz tıyn turady, shamamen onyń qyryq qumyrasyn ishý kerek shyǵar. Onyń reseptin alyp, ıkona astyndaǵy sórege salyp qoıyp edim, áli sonda jatyr. Al Nınochkany kúnde, erteli-kesh, bir eritindi qosylǵan ystyq sýǵa eki márte shomyldyrý kerek dep edi, muny isteýge bizde jaǵdaı boldy ma? Bizdiń úıde qyzmetshi de joq, eshkim kómektespeıdi de, tipti ydys-aıaq pen sýdyń ózi de tapshy. Men sizge aıtqan joq edim, bizdiń Nınochka býyn-býyny syrqyraıtyn aýrý ǵoı, tún balasynda denesiniń búkil oń jaq jartysy qaqsap shyǵady, beıshara jaman qınalady, nanasyz ba, bizdi mazalamaıynshy, uıqylaryn buzbaıynshy dep dybysyn shyǵarmaı shydap baǵady ol qudaıdyń perishtesi. Biz qolǵa ne tússe sony buıyrǵanyn qorek etemiz, sonyń ózinde áıelim ıtke tastalatyn sońǵy bir túıirdi ǵana alady ǵoı. "Men osy bir túıir kók jasyqqa da turmaımyn, senderdiń aýyzdaryńnan jyramyn, senderge masyl bop otyrmyn". Ol ózine mine perishteshe osylaı qaraıdy. Biz ony shamamyzdyń kelgeninshe baǵyp-qaǵamyz, biraq, ol muny sabytyn salý dep esepteıdi. "Men senderdiń osy áýre-sarsańdaryńa da turmaımyn, men múgedekpin, masylmyn", — deıdi; óziniń perishteden momaqandyǵymen bárimizge táńirimniń raqymyn túsirip otyrsa, óziniń úı-ishinde ol nege masyl bolmaq, onsyz, onyń bıazy áýeninsiz otbasymyz tozaqqa aınalar edi, ol tipti Varány da jibitti ǵoı. Varvara Nıkolaevnany da sógýdiń reti joq, ol da bir perishte júrgen jany jaraly. Ol bizge jazda kelgen, keıin qyrkúıekte, ıakı qazir Peterborǵa qaıtý úshin qajet bolar dep sabaq berýmen tapqan on alty som aqshasy bar eken. Al biz onyń bul aqshasyn iship-jep qoıdyq, endi oqýyna qaıtaıyn dese, soqyr tıyny joq, mine qalaı. Oǵan tipti ketýge de bolmaıdy, óıtkeni úı-ishiniń búkil aýyrtpalyǵy qazir sonyń moınynda — oǵan nálet qamytyn kıgizip qoıdyq, bárimizdi kútetin de sol, jamap-jasqaıtyn da, shomyldyratyn da, eden sypyratyn da, sheshesin kóterip tósekke salatyn da sol, al bizdiń báıbishe kinámshil, kóz jasy daıyn turady, onyń ústine naqurys!.. Men endi myna eki júz somǵa kútýshi jaldaımyn, súıikti jandarymdy emdetemin, qyzymdy Peterbordaǵy oqýyna qaıtaramyn, sıyr etin jeımiz, aýzymyzǵa jaqsy tamaq tıedi, Alekseı Fedorovıch, siz muny uǵasyz ba. O qudaı taǵala, bul qıal emes pe edi!

Alesha beıshara jandy qaıybynan kelgen járdemdi alýǵa kóndirip, ony baqytty ete alǵanyna qatty qýandy.

— Toqtańyzshy, Alekseı Fedorovıch, toqtaı turyńyzshy, — shtabs-kapıtan jańa, kenetten týǵan qıalǵa berilip, taǵy da jantalasa dabyrlaı jóneldi, — siz bilesiz be, Ilúshka ekeýmiz, bálkim, tipti armanymyzǵa da jeter edik: at pen kúımeli arba satyp alamyz, qalaı da qara at bolýy kerek, ol qara at bolsyn degen, sonsoń, burnaǵy kúni sóz etken saparymyzǵa attanamyz. K... gýbernıasynda meniń bir bala jastan dos, tanys advokatym bar, senimdi adamynan ol, eger maǵan kelse, keńsemnen hatshylyq oryn taýyp berer edim dep sálem aıtypty, kim biledi, bálkim, birdeńe taýyp ta berer... Arbaǵa shetesin, Nınochkany otyrǵyzsam boldy, Ilúshechka delbeni ustaıdy, al ózim jaıaý ilesemin, sóıtip bárin alyp keter edim... Qudaı buıyrtsa, osyndaǵy bir ólip bara jatqan alashaǵym qolyma tıse, bálkim, osyǵan da jetip qalar edi!

— Jetedi, jetedi! — dedi Alesha qýanyshty únmen. — Katerına Ivanovna sizge, qalaǵanyńyzsha, taǵy da beredi, sonsoń, bilesiz be, meniń de aqsham bar, kereginshe alyńyz, sizge inińiz, dosyńyz retinde bereıin... / Siz baı bolasyz, baıısyz ǵoı!/ Bile bilseńiz, basqa gýbernıaǵa kóship ketińiz, budan artyq amal tappaısyz! Sizge jalǵyz ǵana jansaýǵa osy, ásirese balańyz úshin — bilesiz be, tezirek, qysqa deıin, sýyq túskenshe ketkenińiz jón, sonsoń ana jaqtan hat jazsańyz, tipti týys bop keter edik... Joq, bul qurǵaq qıal emes!

Aleshanyń rızashylyǵy sonshalyq, ony tipti qushaqtap alǵysy keldi. Biraq, oǵan kózi túse berip-aq, kilt tartyna qaldy: shtabs-kapıtan moınyn sozyp, ernin shoshaıtyp, shamyrqanyp, surlanyp alypty, birdeńe aıtqysy kelgendeı, ernin jybyrlatady; dybys shyǵarmaı, ernin jybyrlatqany tańǵalarlyq edi.

— Munyńyz ne! — dep Alesha áldeneden selk ete tústi.

— Alekseı Fedorovıch... men... sizge... — quzdyń basynan tońqalań asýǵa bekingendeı, oǵan shúıile qaraǵan shtabs-kapıtan mińgirlegende úni kilt óship qalyp, ózinen-ózi yrjıyp kúlgendeı boldy, — men.. sizge... Qazir sizge bir sıqyr kórseteıin be! — Ol kenetten tez-tez, nyqtap sybyrlady, endi úni óship qalǵan joq.

— Ol qandaı sıqyr?

— Kishkentaı ǵana sıqyr, jaı sıqyr-mıqyr ǵoı, — dep taǵy da sybyrlady shtabs-kapıtan; onyń aýzy solǵa qaraı qısaıyp, sol kózi syǵyraıyp ketken edi, jylan arbaǵan kójekshe, Aleshadan kóz almady.

— Sizge ne bolǵan, qaıdaǵy sıqyrdy aıtasyz? — Záresi ketken Aleshanyń daýsy qatty shyqty.

— Ol, mine, mynadaı sıqyr! — dedi tańdaıy taq etken shtabs-kapıtan.

Sodan keıin ol baǵanadan bergi áńgime kezinde oń qolynyń ushymen bir shetinen ustap turǵan eki birdeı qyzǵylt júz somdyqty Aleshanyń kózine ákep tosty da, kenet ashý-yzamen ýqalap-ýqalap, oń judyryǵyna qysyp aldy.

— Kórdińiz be, mine kórip qoıyńyz! — Tula boıyn yza kernep, surlanyp ketken ol Aleshaǵa aıqaılap, jumylǵan qolyn joǵary kóterdi de, ýqalanǵan aqshany qumnyń ústine qulashtap kep laqtyrdy, — mine kórdińiz be? — dep aıqaılady ol taǵy da, saýsaǵymen aqshany kórsetip, — men mine osylaı etemin!..

Sonsoń, yzaǵa býlyqqan shtabs-kapıtan oń aıaǵynyń ókshesimen aqshany órshelene tepkiledi, aıqaılap, tepkilegen saıyn onyń tynysy taryla berdi.

— Mine senderdiń aqshalaryń! Mine senderdiń aqshalaryń! Mine senderdiń aqshalaryń! Mine senderdiń aqshalaryń! — Sonsoń ol keıin sheginip baryp, Aleshanyń aldynda qasqaıyp tura qaldy. Onyń búkil túr-tulǵasy keremet bir namysqoılyqty beınelep turǵan edi.

— Jumsaǵan adamdaryńa aıta bar, jóke saqal óziniń ar-namysyn satpady! — dep aıqaılady ol qolyn kókke sermep. Sodan keıin jalt burylyp, júgire jóneldi; biraq bes qadam jerge barmaı, búkil denesimen artyna burylyp qarap, Aleshaǵa kenet qol bulǵady. Sonsoń, taǵy da bes qadam júrmeı, ol artyna sońǵy ret burylyp qarady, bul joly onyń bet-júzinen yzaly kúlki baıqalmady, qaıta kerisinshe, pora-pora jas betin jýyp ketken edi. Jylap, kemseńdep, sóıleı almaǵan ol asyǵyp-úsigip:

— Eger áýletimizdiń jábirlengeni úshin sizden aqsha alsam, keıin ulyma ne demekpin? — dep kúıip-pisti; sonan soń taǵy da júgire jóneldi, bul joly artyna burylyp ta qaraǵan joq. Saly sýǵa ketken Alesha onyń sońynan muńaıyp qarap qaldy. O, aqshany ýqalap, jerge laqtyratynyn eń sońǵy sátke deıin onyń ózi de bilmegenin Alesha sezgen edi. Artyna qaramastan júgire bergen beıbaqtyń endi qaıtyp moıyn burmaıtynyn da bilgen. Onyń sońynan qýyp jetip toqtatqysy da kelmedi, munyń sebebin de sezdi. Qashqynnyń qarasy joǵalǵasyn Alesha jerde jatqan eki júz somdyqty kóterip aldy. Qatty ýmajdalyp, myjyraıyp, qumǵa kómilip qalǵany bolmasa, ekeýi de bútin eken, Alesha qyrys-tyrysyn jazǵan soń tipti úr jańadaı shytyrlaıtyn boldy. Ol aqshany búktep qaltasyna saldy da, tapsyrmasyn qalaı tyndyrǵanyn aıtaıyn dep Katerına Ivanovnanyń úıine qaraı kete bardy.

BESİNSHİ KITAP

PRO JÁNE CONTRA¹

I

SÓZ BAILASÝ

Hohlakova hanym Aleshany taǵy da birinshi bolyp qarsy aldy, Jaman abyrjyp, asyǵyp-úsigip júr eken: endi qaıtsyn — Katerına Ivanovna dirildep-qalshyldap talyp qalypty, sodan keıin "jaman qaljyrap, álsiregesin sulyq jatyp, kózin alartyp, sandyraqtaı bastaıdy. Endi denesi kúıip-janyp barady, Gersenshtýbeni, ápkelerin shaqyrtypty. Ápkeleri kelgen, al Gersenshtýbe bolsa áli joq. Bári bólmesinde kútip otyr. Áli esi kirgen joq, aqyry ne bolar eken. Al eger beısharanyń ajalyna týra kelgen birdeńe bolsa she!"

Bul sózderdi aıtqanda Hohlakova hanymnyń záre-quty qashyp turǵan edi: osyǵan deıinginiń bóri ánsheıin birdeńedeı, ol endi ár sózinen keıin "qaıdam, kádik qoı, kádik qoı" — dep qaıtalaı bergen. Alesha ony qapalanyp tyńdady; sodan keıin óziniń basynan keshken oqıǵalaryn baıandaı bastap edi, alaıda, Hohlakova hanym onyń sózin á degennen-aq úzip tastady: onymen sóılesýge ýaqyty tarlyqtan Lise-niń bólmesinde kútip otyra turýdy ótindi.

— Asa marhabatty, Alekseı Fedorovıch,— dep sybyrlady Hohlakova hanym onyń qulaǵyna aýzyn taqaı túsip. — İlkide Lise-niń meni qaıran qaldyrǵany, biraq kóńilim de bosady, sondyqtan meniń júregim oǵan bárin keshiredi. Bilesiz be, siz ketisimen-aq ol keshe ¹³de, búgin de sizdi nege ǵana kúlki ettim eken dep kenet shynymen opyna bastady. Biraq ol áste kúlgen joq-ty, onyki jaı ázil bolatyn. Onyń shyn opynǵany sonsha, tipti kózine jas keldi, men soǵan qaıran qaldym. Meni kúlki etkende, ol esh ýaqytta tap bulaı ókinbeıtin edi. Bilgińiz kelse, ol meni mınýt saıyn kúlki qylatyn. Al endi ol bárine sabyrly, baıypty qaraı bastaǵan. Alekseı Fedorovıch, ol sizdiń pikirińizdi erekshe baǵalaıdy, múmkin bolsa, oǵan renjimeńizshi, ókpe naz bildirmeńizshi. Ol óte zerdeli qyz bolǵandyqtan, óz basym esh ýaqytta onyń kóńilin qaldyrmaımyn — siz buǵan senesiz be? Jańa ol sizdi bala kezimdegi dosym — "balalyq shaǵymdaǵy naǵyz shyn dosym edi" dedi, paıymdasańyz, shyn dosym edi dedi ǵoı, al men bolsam? Onyń bul dostyq sezimi óte tereń, tipti eske alarlyqtaı bolý kerek, eń bastysy, onyń álgi bir keremet tapqyrlyǵyn, oıda joqta kókten túskendeı ǵyp aıta salatynyn qaıtersiń. Sizge jýyrda qaraǵaı týraly ne degenin aıtaıynshy: onyń kishkentaı kezinde bizdiń baqta bir qaraǵaı bar-dy, bálkim, qazir de turǵan shyǵar, sondyqtan ótken shaqta aıtpasa da bolady. Qaraǵaı adam emes, ol ózgermeıdi ǵoı, Alekseı Fedorovıch. "Mama, deıdi, men ol qaraǵaıdy qaramaı esime túsire alamyn", — ıakı "qaraǵaı men qaramaıdy" qalaı uıqastyrady — ol tipti bir túrli basqasha aıtqan edi, sebebi birdeńe shatastyrylǵan, "qaraǵan" degende ne tur deısiń; áıtse de, bul jóninde ol maǵan keremet aıtqan edi, meniń aıtyp jetkizýge tipti dátim de barmaıdy. Bárin umyttym da. Jaraıdy, endi qosh bol, janymnyń kúızelgeni sonsha, búıte bersem, jyndanyp ta ketermin tipti. Ah, Alekseı Fedorovıch, men osy ómirimde eki ret jyndanyp aýyrdym, meni emdegen de. Lise-ge baryńyz. Biraz kóńildendirińiz, siz buǵan qashan da óte ıkemdisiz ǵoı. Lise, — dedi ol esikke jaqyndap baryp, — óziń qatty ókpeletken Alekseı Fedorovıchti ertip ákeldim saǵan, nansań, ol saǵan tipti de ókpeli emes, qaıta, seniń solaı dep oılaǵanyńa ań-tań!

— Merci, maman; kirińiz, Alekseı Fedorovıch.

Alesha bólmege kirdi. Bir túrli qysylyńqyraı qaraǵan Lise kenet qyzaryp ketken edi. Áldeneden uıaldy ma qalaı, osyndaıda múlde basqa birdeńeni sóz qylatyn ámanǵy ádeti boıynsha, ol qazir de sondaı bir bógde oıǵa batyp otyrǵandaı, asyǵyp-úsigip sóıledi.

— Alekseı Fedorovıch, álgi eki júz som men álgi beıshara ofıser jóninde... ózińizge berilgen tapsyrma týraly hıkaıany ilkide mamamnan áldeqalaı estidim... bilesiz be, meniń sheshem ondaı nárseni onsha baıyptap aıta bilmeıdi, biraq ol osy sumdyq hıkaıany, onyń qalaı jábirlengenin áńgimelegende, men jylap otyryp tyńdadym. Qalaı, ne boldy, oǵan aqshany bere aldyńyz ba, ol beıbaqtyń endi hali qalaı?

— Almasa, qalaı berem, bul da bir hıkaıa jatqan, — dep jaýap berdi Alesha; sol aqshany alǵyza almaǵanyna bárinen de kóbirek kúızelgendeı syńaı tanytqysy kelse de, ol kózin basqa jaqqa aýdaryp, bógde birdeńeni sóz etkisi kelip turǵanyn Lise tym jaqsy ańdaǵan edi. Alesha ústeldiń janyna otyryp sóz bastady, biraq ol áńgimesin á degennen-aq qysylyp-qymtyrylmaı órbitip, Lise-ni eliktirip áketti. Ol bir kúshti sezim men ilkidegi tótenshe áserlenýdiń yqpalynda edi, sol sebepti bárin jaqsy, baıypty aıtyp bere aldy. Ol buryn da, Máskeýde, Lise-niń tipti bala kezinde, oǵan kelip júretin de jáne kelgen saıyn birde óziniń sol kúni bastan keshkenderin, endi birde kitaptan oqyǵandaryn áńgimeleıtin, nemese balalyq shaǵynyń estelikterin baıandaıtyn edi. Keıde tipti ekeýi birigip alyp qıaldap, tutas hıkaıalar oılap shyǵaratyn, biraq olar kóbine-kóp kóńildi, kúlkili hıkaıalar bolatyn. Qazir olardyń ekeýi de osydan eki jyl burynǵy, Máskeýdegi ýaqytqa keıin shegingendeı edi. Onyń áńgimesinen Lise-niń kóńili qatty bosap ketti. Alesha oǵan "Ilúshkanyń" beınesin tebirene sýrettep berdi. Ol anaý sorlynyń jerde jatqan aqshany qalaı tepkilegenin búge-shigesine deıin baıandap bolǵan soń, Lise qolyn sermep, shyjalaqtaı qaldy:

— Qalaı, siz aqshany bere almaǵanyńyz ba, ol qashyp bara jatqanda neǵyp turdyńyz! Qudaıym-aý, onyń sońynan nege júgirmedińiz, qýyp jetip...

— Joq, Lise, kaıta sońynan júgirmegenim jaqsy boldy, — dedi oryndyqtan turyp, oıǵa shomǵan kúıi bólmede júre bastaǵan Alesha.

— Qalaı jaqsy, nesi jaqsy? Nansyz otyrsa, ashtan ólmeı me!

— Ólmeıdi, óıtkeni bul eki júz som qalaı bolǵanda da solarǵa buıyrady. Bul aqshany ol erteń báribir alady. Erteń alatyn bolar, — dedi oıǵa batqan Alesha olaı-bulaı adymdap. — Bilesiz be, Lise, — dedi odan ary ol, kenet qyzdyń aldyna kelip toqtap turyp, — bul arada men ózim bir qatelik jibergenim, biraq qateliktiń aqyry qaıyrly bolyp shyqty.

— Ol qandaı qatelik, sosyn ol qalaı qaıyrly bolmaq?

— Sebebi, ol qorqaq, ynjyq adam. Tıtyqtap bitse de, óte meıirimdi. Bulaısha kenet jábirlene qalyp, aqshany tepkileýiniń sebebi, maǵan senseńiz, búıtetinin eń sońǵy sátke deıin onyń ózi de bilmegendiginen shyǵar dep oılaımyn. Menińshe, bul arada onyń renishiniń sebebi kóp... onyń jaǵdaıynda basqasha bolýy da múmkin emes... Birinshiden, ol meniń kózimshe aqshaǵa tym qatty qýanǵanyna jáne bul qýanyshyn jasyra almaǵanyna ókindi. Eger aqshaǵa onsha qýana qoımasa jáne muny sezdirmese, aqshany alǵanda basqalarsha ásempazdanyp, qylmyńdar edi de, onda namystanbaı, aqshany alar edi, ol bolsa ashyqtan-ashyq qýanyp ketti, onyń shymbaıyna batqan osy. Ah, Lise, mundaıda ondaı shynshyl ári meıirimdi adam ózin-ózi baqytsyzdyqqa dýshar etpeı me! Menimen áńgimeleskende onyń daýsy dirildep, álsiz shyqty, onyń ústine bir túrli asyǵyp-úsigip sóıledi, arakidik jyrqyldap kúle de berdi... nemese kózine jas keldi... ras, ol jylady, al oǵan deıin kóńildi edi... óziniń qyzdary... basqa shaharda oǵan qyzmet bermekshi ekeni jóninde aıtqan... Meniń aldymda bolar-bolmas sherin tarqatyp edi, jan syryn osynshama aqtarǵanyna zamatta uıalyp ta qaldy. Onyń meni kenet jek kóre qalǵany osydan ǵoı deımin. Al ol sorly sumdyq uıalshaq. Eń bastysy á degennen meni dos sanap, maǵan birden qulaı ketkenine kúıingen bolsa kerek; aldynda ǵana qydyńdap, záremdi alyp edi, endi, aqshany kórgen soń, meni qushaqtaı bastady. Ol meni qushaqtap, rıza bolǵandyǵynan qaıta-qaıta qolyn tıgize berdi. Ol óziniń qalaı qorlanǵanyn naq osylaı sezinýge tıisti edi, dál osy sátte men de soraqy qatelik jiberip aldym: qara basqanda, eger basqa jaqqa kóship ketýge aqshańyz jetpese, sizge taǵy da beredi, tipti óz aqshamnan men de qalaǵanyńsha bere alamyn demesim bar ma. Ony kenet shalqasynan túsirgen osy boldy: munyń nesine búıregi búlk ete qaldy eken? — dep oılady ma qalaı. Bilesiz be, Lise, jábirlengen kisige jurttyń esirkeı qaraǵanynan qatty batatyn eshteńe joq, men muny bilemin, maǵan pirádar qarıa aıtqan. Qalaı aıtyp jetkizýdi bilmeımin, biraq óz basym mundaıdy jıi kezdestirdim. Ol ol ma, men ózim de dál solaı sezinem. Eń bastysy, aqshany jerge laqtyryp, aıaǵymen tepkileıtinin aqyrǵy sátke deıin bilmese de, qalaı degenmen, muny onyń aldyn ala sezbeýi tipti de múmkin emes, buǵan kúmán joq. Ol muny kúnilgeri sezgendikten de tym qatty qýanǵan... Munyń bári jaman-aq, biraq qalaı degenmen áıteýir túbi qaıyrly. Men tipti, aqyry jaqsylyqpen tynsa boldy, budan artyq eshteńe kerek emes dep oılaımyn...

— Nelikten budan artyq eshteńe kerek emes deısiń, nelikten?— dedi Aleshaǵa qatty tańdana qaraǵan Lise.

— Onyń sebebi, Lise, eger de ol aqshany, aıaǵymen tepkilemeı, alǵan bolsa, onda, úıine barǵan soń, bir saǵattan keıin-aq óziniń bulaısha qorlanǵanyna kúıinip jylap jiberer edi, sóz joq, sóıter edi. Jylaǵan soń, bálkim, erteńine qulqyn sáride maǵan kelip, aqshany aıaǵyma laqtyryp, baǵanaǵydaı yzalana tepkileı bastar edi. Al qazir ol "ózin-ózi qurytqanyn" bile tura keremet maqtanyp, mereıi ósip ketti; olaı bolsa, ony erteń-aq bul eki júz somdy alýǵa kóndirý op-ońaı, óıtkeni ol ar-namysyn kórsetti, aqshany laqtyrdy, aıaǵymen tepkiledi... Tepkilep jatqanda ol meniń erteń-aq aqshany oǵan qaıtadan alyp keletinimdi qaıdan bilsin. Onyń ber jaǵynda bul aqshaǵa ol sumdyq zárý ǵoı. Keýdesine nan pisip qaıtqanmen, ol qaıybynan kelgen járdemnen qalaı aıyrylyp qalǵanyn oılap búgin-aq ýaıymǵa batady. Túnde odan jaman oıǵa batady, túsinde kóredi, tań atqansha, bálkim, maǵan ózi júgirip kelip, keshirim suramaqshy da bolar. Sol sátte men shyǵa kelemin de: "Bári de oryndy, siz namysshyl adamsyz, muny dáleldedińiz de, al endi myna aqshany alyńyz da, bizdi keshire kórińiz", — deımin. Osydan keıin aqshany almasa, maǵan kel!

Alesha: "Osydan keıin aqshany almasa, maǵan kel!" — degen sózderdi erekshe shattana aıtqan edi. Lise qol soǵyp jiberdi.

— Ah, bul shyndyq, ah, men endi bárin tolyq uqtym! Ah, Alesha, osynyń bárin siz qaıdan ǵana bildińiz? Jap-jas bolsańyz da, adamnyń jan dúnıesiniń... bárin bilesiz. Men muny esh ýaqytta oılap taba almas edim...

— Eń bastysy, endi ony, bizden aqsha alǵanyna qaramastan, bárimizben terezesi teń adam ekendigine ılandyrý qajet, — dedi odan ary shattanǵan Alesha, — onyń tipti bizden shoqtyǵy bıik ekendigine sendirý kerek...

— "Shoqtyǵy bıik deımisiń" — bul ǵajap eken, Alekseı Fedorovıch, aıta berińiz, aıta berińiz!

— Iakı men... shoqtyq jóninde... asyryńqyrap jibergen joqpyn ba... áıtse de, eshteńe etpes, óıtkeni...

— Ah, ıá, eshteńe etpes, árıne, eshteńe etpeıdi! Keshirińiz, qymbatty Alesha... Bilesiz be, men sizdi osyǵan deıin onsha qurmettemegen edim, ıakı ózimmen teń sanap qana qurmettegem, al endi ózimnen joǵary qoıyp qurmetteıtin bolamyn. Qymbattym, sen meniń "dilmársigenime" renjime, — dedi ol taǵy da eligip ketip. — Men kúlekesh, kishkentaı qyzbyn ǵoı, al siz, siz... Tyńdaǵyn, Alekseı Fedorovıch, bizdiń, ıakı sizdiń... joq, bizdiń-aq bolsyn... bul paıymdaýymyzda... osynaý baqytsyz beısharaǵa degen jek kórinish joq pa... biz onyń jan dúnıesin muryn shúıire sóz etkendeı bolyp júrmeımiz be? Ol aqshany alatyn shyǵar dep kesip-piship qoıǵanymyz qalaı bolar eken?

— Joq, Lise, biz ony ne dep jek kórmekpiz, — dep Alesha bul saýalǵa aldyn ala daıyndalǵandaı bekem jaýap qatty, — osynda kele jatqanymda men bul jaıynda oılanǵam. Oılap qarańyzshy, bizdiń ózimiz de, basqalardyń bári de dál sondaı pende bolsa, bul arada qandaı jek kórinish baıqalýy múmkin. Óıtkeni biz de sondaımyz, odan artyq emespiz. Artyq bolǵan kúnniń ózinde de, onyń ornynda báribir tap sondaı bolar edik... Lise, sizdiń pikirińizdi bilmeımin, biraq men ózimdi kóp jaǵynan usaqshylmyn ba dep te oılaımyn. Al ol usaqshyl emes, kerisinshe, óte sypaıygershil. Joq, Lise, bul arada bizde eshqandaı jek kórinish joq! Bilesiz be, Lise, pirádar qarıamnyń birde: sábılerdi qalaı baqsań, adamdardy solaı baǵý kerek, al keıbireýlerin tipti aýrýhanadaǵy naýqassha kútý qajet bolady... degeni bar edi.

— Ah, Alekseı Fedorovıch, ah, qymbattym, adamdardy beıne naýqastarsha kúteıikshi!

— Sóıteıik, Lise, maqul, biraq men buǵan tolyq ázir emes sekildimin; keıde tym shydamsyz bolsam, keıde kózim eshteńe baıqamaıdy. Al siz ondaı emessiz.

— Ah, seneıin be, senbeıin be! Alekseı Fedorovıch, men keremet baqyttymyn!

— Lise, jaqsy lepes jarym yrys degen.

— Alekseı Fedorovıch, siz ǵajap jansyz, biraq keıde pedant bop kórinesiz... al shyndyǵynda siz áste pedant emessiz. Al endi esik jaqqa baryp, eptep ashyp qarańyzshy, sheshem tyńdap turǵan joq pa eken, — dep sybyrlady kenetten bir túrli mazasyzdana qalǵan Lise.

Alesha esikke baryp eptep ashyp qaraǵan soń, eshkim tyńdap turmaǵanyn aıtty.

— Alekseı Fedorovıch, maǵan jaqyndańyzshy, — dedi Lise, onan saıyn qyzara túsip, — qolyńyzdy bershi, mine bylaı. Tyńdaǵyn, sizge eń qupıa syrymdy ashaıyn dep em: men keshegi hatty sizge jaı ázildep jazǵam joq, shyn nıetten jazǵam...

Sonsoń, ol qolymen kózin basa qoıdy. İshtegi syryn ózi ashqanyna qatty uıalyp qalǵany kórinip turǵan edi. Lise kenet onyń qolynan ustap, úsh márte shópildetip súıdi.

— Ah, Lise, bul ózi ǵajap boldy ǵoı, — dedi qýanǵan Alesha. — Shyn nıetten jazǵanyńyzǵa ózim de kámil senýli edim.

— Senimdisin qara munyń! — Qyz onyń qolyn keri ıtergenmen, óziniń qolynan bosatpady, eki beti alaýlap, máz bop aqyryn syqylyqtap kúldi, — qolynan súıgenge: "ǵajap boldy ǵoı" — deıdi. — Biraq ol orynsyz sókken edi: Alesha da qatty tolqyp ketken bolatyn.

— Lise, men sizge ámánda unaǵym-aq keledi, biraq muny qalaı isteýdi bilmeımin, — dep mińgirledi Alesha da qyzaryp ketip.

— Alesha, qymbattym, siz selqossyz ári dókirsiz. Bilesiz be. Ol meni óziniń jubaıy etip tańdapty da, sony mise tutypty! Meniń shyn nıetten jazǵandyǵyma ol senimdi bolypty! Biraq bul dórekilik qoı!

— Meniń senimdi bolǵanymnyń nesi jaman? — dep Alesha kúlip jiberdi.

— Ah, Alesha, nege jaman bolsyn, óte jaqsy, — dep Lise oǵan nazdanyp, súısine qarady. Aleshanyń qolyn ol áli de ustap otyrǵan. Kenet ol eńkeıip Lise-niń erninen shóp etkizip súıip aldy.

— Munyńyz ne? Sizge ne bolǵan? — dep shińk etti Lise. Alesha múlde sasyp qaldy.

— Eger dórekilik kórsetsem, keshire kórińiz... Bálkim, sumdyq bir zerdesizdik... Ózińiz ǵoı selqossyz degen, sosyn súıip aldym... Biraq munym aqymaqtyq bolyp shyqqanyn kórip turmyn...

Lise kúlip jiberdi de, qolymen betin basa qoıdy.

— Taqýanyń beshpentin kıgen kisi sóıte me eken! — dep qaldy qyz kúlip jatyp, sonsoń ol kúlkisin tyıa qoıyp, baısaldy, tipti qatańdaý bola qaldy.

— Joq, Alesha, biz ázirshe súıisýdi qoıa turaıyq, óıtkeni ekeýmiz de áli súıise bilmeımiz, biz áli uzaq ýaqyt kútýimiz kerek, — dep tujyrdy ol kenetten. — Onan da mynany aıtyńyzshy: siz ǵoı sondaı aqyldy, sondaı oıly, sondaı baıqaǵyshsyz, al men bolsam aqylsyzbyn, onyń ústine aýrýmyn — sonda maǵan nesine qyzyǵasyz? Ah, Alesha, sizge múlde laıyq bolmasam da, men óte baqyttymyn!

— Sabyr etińizshi, Lise. Taıaý kúnde men monastyrdan birjola ketemin. Dúnıaýı tirshilikke kóshkesin úılený keregin de bilemin. Maǵan ol da osylaı etersiń degen. Sonda men sizden artyq kimge úılenem... men sizden basqa kimge kerekpin? Men bárin oılastyrdym. Birinshiden, siz meni bala jastan bilesiz, ekinshiden, ózimde joq kóptegen qabiletti sizden taptym. Menen góri sizdiń janyńyz jaıdary; eń bastysy, siz menen góri beıkúnásiz, al men birtalaı kesapatqa janasyp ta úlgirdim... Ah, siz bilmeısiz ǵoı, men de Karamazov emespin be! Sizdiń maǵan kúlip, ázildegenińizde ne tur; meıli kúle berińiz, qaıta, óte qýanyshtymyn... Biraq siz beıne sábı qyzsha kúlip turyp, ishińizden qasiret shegip oılaısyz...

— Qasiret shegip degenińiz ne? Qalaı?

— Iá, Lise, baǵanaǵy saýalyńyzǵa oralaıyqshy; onyń jan dúnıesin osynshama aqtarystyrýymyzda sol beıbaqqa degen bir jekkórinish joq pa? — dedińiz ǵoı, — bul qasiretshildik saýal.. bilesiz be, men aıtyp jetkize almaımyn, biraq ońdaı saýal qoıǵan adamnyń ózi de qasiretshil ekendigi anyq áıteýir. Kresloda otyrǵanyńyzda siz qazir de kóp jaıttardy qaıta oılastyrýǵa tıisti bolatynsyz.

— Alesha, qolyńyzdan ustatyńyzshy, nege tartyp ala beresiz,— dedi Lise, qýanyshtan álsirep, óshińkireı bastaǵan únmen. — Alesha, monastyrdan ketken soń qandaı kıim kımeksiń, kostúmiń qandaı bolady? Bul suraǵyma kúlmeńiz de, qabaq ta shytpańyz, men úshin munyń máni zor.

— Lise, kostúm jaıynda men áli oılanǵam joq, biraq óziń qandaıyn qalasań, sondaıyn kıemin.

— Ústińe qarakók barqyt pen jaq pen jolaqty juqa aq jeletke, basyńa jumsaq sur túbit qalpaq kıgenińizdi tiler edim... Aıtyńyzshy, keshegi hatymdy qaıtaryp ber degenimde, meniń súımeıtindigime baǵana shynymen-aq senip qaldyńyz ba?

— Joq, sengem joq.

— O, qyńyr, qısyǵym-aı!

— Bilesiz be, sizdiń meni... súıetin sekildi ekenińizdi sezgem, biraq... yrqyńyzǵa jyǵylaıyn dep... sizdiń meni súımeıtinińizge ózimdi-ózim sendirgim kelgendeı syńaı tanyttym.

— Á, bátshaǵar-aı! Sonda da báribir jaqsy bolǵan. Alesha, men sizdi janymdaı jaqsy kórem. Baǵana, sizge shyǵarda: keshegi hatymdy suraıyn, eger asyqpaı alyp, qaıtaryp berse (odan muny árqashan kútýge bolady ǵoı), onda onyń meni súımegeni, eshteńe sezbegeni, ánsheıin túısiksiz, topas bolǵany, al meniń quryǵanym dep oıladym ishteı. Biraq siz hatty qujyraǵa tastap ketipsiz, maǵan demeý bolǵan osy. Meniń hatty suraıtynymdy sezgen soń, qaıtaryp bermeý úshin ony ádeıi qaldyrdyńyz ǵoı? Solaı emes pe? Solaı ǵoı?

— Oh, Lise, áste olaı emes, hat qazir de qaltamda, baǵana da janymda, mine myna qaltamda bolatyn.

Alesha kúlimsireı hatty shyǵaryp, oǵan alystan kórsetti.

— Biraq qolyńyzǵa bere almaımyn, osylaı kórińiz.

— Qalaı? Siz baǵana ótirik aıttyńyz ba, taqýa bola tura, ótirik soqtyńyz ba?

— Tegi, sóıtken bolarmyn, — dep kúldi Alesha da, — sizge hatty qaıtaryp bermeý úshin ádeıi ótirik aıttym. Ol men úshin óte qymbat hat, — dedi sosyn qatty tebirengen ol taǵy da qyzaryp ketip,— máńgi-baqıǵa, men ony esh ýaqytta eshkimge bermeımin!

Lise oǵan súısine qarady.

— Alesha, — dedi ol taǵy da, — esikten kóz salshy, sheshem tyńdap turǵan joq pa eken?

— Maqul, Lise, kóreıin, biraq qaramaı-aq qoısaq qaıtedi, a? Shesheńiz ondaı uıatsyzdyqqa barady dep kúdiktenýdiń qajeti ne?

— Qalaısha uıatsyzdyq? Ol qandaı uıatsyzdyq? Qyzynyń jigitpen áńgimesine syrttan qulaq salýǵa onyń haqy bar, bul uıatsyzdyq emes, — dep dyzalaqtaı qaldy Lise. — Alekseı Fedorovıch, men ózim balaly bolǵanda, boı jetken qyzymnyń sózine syrttaı qulaq salyp júremin, buǵan ımanyńyz kámil bolsyn.

— Ras pa, Lise? Bul qolaısyz ǵoı.

— Ah, táńirim, munyń nesi sóket? Eger ánsheıingi jaı áńgime bolsa, men ony esiktiń syrtynan tyńdap tursam, onda bul uıatsyzdyq, árıne, al qazir týǵan qyzy jas jigitpen ońasha otyrǵan joq pa... Tyńdaǵyn, Alesha, ekeýmiz nekeleskennen keıin-aq, esińizde bolsyn, men sizdiń basqan izińizdi andyp otyramyn, sonan soń sizge kelgen hattardy da áýeli ózim ashyp oqımyn... Muny da jadyńyzdan shyǵarmańyz...

— Iá, árıne, eger olaı bolsa,.. — dep mińgirledi Alesha, — biraq bul yńǵaısyz emes pe...

— Ah, solaı ma! Alesha, qymbattym, á degennen ursysyp qaıtemiz, — onan da men sizge bar shynymdy aıtaıyn: tyń tyńdaý, árıne, óte jaman ádet, bul arada, árıne, sizdiki durys, al meniki burys, biraq men qalaı degenmen de tyń tyńdamaı júre almaspyn deımin.

— Erkińiz bilsin. Biraq menen báribir teris qylyq baıqaı almaısyz, — dep kúldi Alesha.

— Alesha, siz meniń aıtqanyma kónetin bolasyz ba? Muny da kúnilgeri sheship qoıýymyz kerek qoı.

— Eń basty máseleni eseptemegende, Lise, bar yqylasymmen, qyńq etpeı kónýge ázirmin. Al eger siz eń basty máselede menimen kelispeseńiz, onda men qalaı bolǵanda da ózimniń adamgershilik paryzymnyń degenin isteımin.

— Solaı etkenińiz durys shyǵar. Onda aıtyp qoıaıyn, tek basty máselede ǵana emes, tipti esh ýaqytta aldyńa shyqpaýǵa — barlyq isińde ǵumyr baqı aıtqanyńdy eki etpeýge ant etemin, — dedi tebirene sóılegen Lise, — tek baqytymyz jansyn de! Ol ol ma, bireýmen áńgimeńizge esh ýaqytta qulaq salmaýǵa, hatyńdy birde-bir, tipti eshqashan da ashyp oqymaýǵa da ant etemin, óıtkeni sizdiki durys, al meniki qate. Tyń tyńdaǵym kelip eleńdep tursam da, muny ózim de bilemin, báribir qulaq túrmeımin, óıtkeni siz muny laıyqsyz is sanaısyz. Siz endi meniń pirimsiz... Alekseı Fedorovıch, osy bir kúnderi, kesheli-búgin, nelikten sondaı muńlysyz; sizdiń áýre-sarsań bolyp, kúızelip júrgenińizdi bilemin, biraq, menińshe, odan basqa, ózge bir erekshe qaıǵy-muń bar sekildi, ondaı qupıańyz joq pa edi?

— Iá, Lise, ondaı qupıam da bar, — dedi Alesha muńaıyp. — Muny meni súıgendikten sezgenińizdi kórip turmyn.

— Ol qandaı qaıǵy-muń? Ne jaıynda? Aıta alasyz ba? — dep surady Lise jasqanshaqtaı jalynǵan pishinmen.

— Keıin aıtarmyn, Lise... keıin... — dep qysylyńqyrap qaldy.

— Qazir aıtsam, bálkim, túsiniksiz de bolar. Sosyn baıyptap aıta almaýym da múmkin ǵoı.

— Bilem, onyń ústine, sizdi aǵalaryńyz ben ákeńiz azapqa salyp qoıdy emes pe?

— Iá, aǵalarym da, — dep kúbirledi Alesha oıǵa shomǵan pishinmen.

— Men sizdiń aǵańyz Ivan Fedorovıchti unatpaımyn, — dedi kenetten Lise.

Alesha onyń bul pikirine sál tańyrqaǵanmen, eleń qylmady.

— Aǵalarym ózderin ózderi qurtyp júr, — dedi odan ary ol,— ákem de solaı. Olar ózderimen birge ózgelerdi de qurtady. Jýyrda Pansıı pirádar aıtqandaı, "Karamazovtardyń topyraqsha burqyraǵan kúshinen bul, bul kúsh qara topyraq sekildi, qaharly, dóreki... Oǵan táńirimniń rýhy aıan bere me, joq pa — muny da bilmeımin tipti. Tek meniń ózim de Karamazov ekenimdi ǵana bilemin... Men taqýamyn ǵoı? Lise, men taqýamyn ba? Siz ilkide maǵan taqýasyń demedińiz be?

— Iá, solaı dedim.

— Al men, múmkin, qudaıǵa senbeıtin shyǵarmyn.

— Qalaı senbeısiz, sizge ne bolǵan? — dedi Lise baıaý únmen, aqyryn ǵana. Biraq Alesha buǵan jaýap qatpady. Bul arada, onyń osy tym oqys pikirinde óte jumbaq, tym ózindik, bálkim, tipti onyń ózine de áli bulyńǵyr, áıtse de, ony kúmánsiz azap shektirgen birdeńe bar-tuǵyn.

— Endi mine, onyń ústine, dosymnan aırylǵaly turmyn, bul dúnıedegi eń ardaqty adamym máńgige kóz jumǵaly jatyr. Eger de siz bilseńiz ǵoı, Lise, meniń jan dúnıem onyń jan dúnıesimen qalaı bite qaınasyp, birigip ketkenin uqsańyz ǵoı shirkin! Endi men jalǵyz qalamyn... Lise, men sizdiń janyńyzǵa kelemin... Budan bylaı ekeýmiz birge bolamyz.

— Iá, birge, birge bolamyz! Búginnen bastap ǵumyr baqı jubymyzdy jazbaımyz. Káne, bir súıip alshy meni, ruqsat ettim...

Alesha onyń betinen súıdi.

— Al endi bara ber, Hrıstos jar bolsyn! (Lıza ony shoqyndyrdy). Pirádaryńa tezirek jet, kózi jumylmaı turǵanda kórip qal. Sizdi sumdyq bógedim ǵoı deımin. Men búgin qudaıdan onyń jáne sizdiń tilegińizdi tileımin. Alesha, biz baqytty bolamyz! Biz baqytty bolamyz, solaı ǵoı?

— Baqytty bolamyz ǵoı deımin, Lise.

Lise-niń bólmesinen shyqqan soń, Alesha Hohlakova hanymǵa baryp, onymen qoshtasyp jatpaı-aq shyǵyp júre bermekshi edi. Biraq ol esikti ashyp baspaldaqqa shyǵa bergende, hanymnyń ózi qarsy aldynan tap bola ketti. Onyń osy arada ádeıi kútip turǵanyn Alesha alǵashqy sózderinen-aq ańǵardy.

— Alekseı Fedorovıch, sumdyq qoı bul. Balalyq shatpaq, ánsheıin sandyraq. Siz qıalǵa berilip ketpessiz dep úmittenemin... Aqymaqtyq, zerdesizdik bul! — dep hanym oǵan dúrse qoıa berdi.

— Tek muny qyzyńyzǵa aıta kórmeńiz, — dedi Alesha, — ol qapalanyp júrer, al bul oǵan zıandy.

— Mine bul zerdeli jigittiń zerdeli sózi. Bul sózińdi qyzymnyń aýrýlyǵyna janyńyz ashyǵan soń, oǵan qarsy kelip renjitpeý úshin ǵana jaı kelise salǵanyńyz dep túsinýim kerek pe?

— O joq, áste olaı emes, men oǵan shyn nıetimdi aıttym, — dedi Alesha bekem únmen...

— Bul arada shyn nıet múmkin emes, aqylǵa syımaıdy, sosyn, birinshiden, men sizdi endi tabaldyryǵymnan attatpaımyn, ekinshiden, qyzymdy alyp ketemin, muny bilip qoıyńyz.

— Óıtýdiń qajeti ne, — dedi Alesha, — bul kúni erteń bolatyn nárse emes qoı, bálkim, áli jyl jarymdaı kútýge týra keler.

— Ah, Alekseı Fedorovıch, bul shyndyq, árıne, jyl jarym ishinde sender áli myń ret janjaldasyp, ajyrasyp ta úlgeresińder. Biraq men shynynda da baqytsyz-aq jan ekenmin! Meıli munyń bári ánsheıin birdeńe-aq bolsyn, alaıda ol meni eseńgiretip jiberdi ǵoı. Endi men sońǵy kórinistegi Famýsovtyń kebin kıdim, siz Chaıkıısiz, ol Sofá, túsinesiz be, men sizdi osy aradan kezdestireıin dep baspaldaq jaqqa ádeıi ketip qaldym, anda da sumdyqtyń bári baspaldaqta bolǵan-dy. Men bárin estip, áreń shydap turdym. Óıtkeni túngi dúrligistiń, baǵanaǵy talyp qalýdyń syry mine qaıda jatyr? Qyzy ǵashyq bolady, al sheshesi ólý kerek. Tabytqa jata bersem de bolar. Endi ekinshisi jáne eń bastysy: onyń sizge jazǵany neǵylǵan hat, qane kórsetińizshi maǵan, dál qazir!

— Joq, qaıtesiz ony. Onan da Katerına Ivanovnanyń densaýlyǵy qalaı, sony aıtyńyzshy, meniń muny bilýim óte qajet.

— Áli sandyraqtap jatyr, esi kirgen joq; ápkeleri osynda, ahylap ýaıymdap otyr, maǵan tákapparlana qaraıdy, Gersenshtýbe kelgen edi, onyń záresi ushqany sonsha, men ne isterge, oǵan qalaı járdemdesýge bilmedim, tipti dáriger shaqyrmaqshy da boldym. Ony meniń kúımemmen alyp ketti. Endi oǵan kenetten sizdiń myna hatty alǵandyǵyńyz kelip qosyldy. Ras, onyń bári jyl jarymnan keıin bolady. Degenmen, Alekseı Fedorovıch, bul dúnıedegi kúlli uly, qasıetti nárse ataýlynyń atynan, ál ústinde jatqan pirádaryńyzdyń atynan ótinem, maǵan, sheshesine, kórsetińizshi sol hatty! Eger qolyma bergińiz kelmese, onda ózińiz ustap turyńyz, men solaı-aq oqıyn.

— Joq, kórsete almaımyn, Katerına Osıpovna, tipti onyń ózi ruqsat etse de, kórsete almaımyn. Men erteń kelemin, qalasańyz, sizben kóp jaıtty áńgime etemiz, al qazir qosh bolyńyz!

Sonymen, Alesha baspaldaqtan kóshege júgirip shyqty.

Iİ

SMERDÁKOV GITARASYMEN

Onyń tipti ýaqyty da joq-ty. Lise-men qoshtasarda-aq onyń basynda bir oı jarq etken. Ol oı mynaý: aǵasy Dmıtrıı, tegi, budan jasyrynyp júr, endeshe, ony ebin taýyp qalaı ustasa eken? Biraz ýaqyt bop qalǵan, tús aýyp saǵat úshke ketken. Aleshanyń monastyrda ál ústinde jatqan óziniń "kemeńger" qarıasyna tezirek jetýge ańsary aýyp-aq tur, alaıda aǵasyn qalaı da kórý qajettigi munyń bárinen basym tústi: bir sumdyqtyń bolǵaly turǵandyǵy týraly kúdik kókeıinen ketpeı, saǵat saıyn kúsheıe tústi. Biraq ol munyń naq qandaı sumdyq, ekenin jáne qazirgi sátte aǵasyna ne demekshi ekenin, bálkim, ózi de aıta almas edi. "Esirkeýshim jan tapsyrarda janynda bolmaǵanym eshteńe etpes, onyń esesine, múmkin, qolymnan kele tura, arashalap qalmaǵany ma, oǵan soqpaı, meken-jaıyma asyǵys kete barǵanyma ómir boıy ókinip ótpespin. Bulaı etkende men pirádarymyń ulaǵatty sózi boıynsha istemeımin be..."

Onyń jospary mynadaı edi: Dmıtrııdi abaısyzda tap basýy, ıakı keshegideı, baqqa sharbaqtan sekirip túsken soń, báz-baıaǵy kúnsaıada jasyrynyp otyrýy kerek. "Eger ol joq bolyp shyqsa, — dep oılady Alesha, — onda Fomaǵa da, bıkesine de kórinbeı, sol arada tym bolmasa keshke deıin boı tasalap otyramyn. Burynǵysynsha, Grýshenkanyń kelgenin ańdyp júrse, onda sol araǵa kelip qalýy da ábden múmkin ǵoı..." Áıtse de, ol josparynyń búge-shigesine deıin oılastyryp jatpady, biraq, búgin monastyrǵa bara almaı qalsa da, osy oıyn qalaı da iske asyrýǵa bekindi...

Bári kedergisiz isteldi: ol sharbaqtyń dál keshegi tusynan sekirip túsip, jasyrynyp kúnsaıanyń astyna ótti. Ony eshkimniń kórmeýi kerek-ti: bıkesi de, Foma da (eger osynda bolsa) aǵasynyń jaǵynda bolyp, sonyń degenin isteýi múmkin ǵoı, onda olar muny baqqa jibermeıdi, nemese ony izdep, surap júrgenin aǵasyna der kezinde eskertip úlgeredi. Kúnsaıada eshkim joq eken. Alesha keshegi ornyna baryp kútip otyrdy. Kúnsaıaǵa kóz júgirtip edi, nege ekeni belgisiz, bul joly ol keshegiden góri eskileý, tipti jaman sekildi kórindi. Kún keshegideı ashyq edi. Jasyl ústeldiń betinde keshe rómkeden shashyraǵan konáktyń dóńgelek daǵy qalǵan. Birdeńeni kútip zerikkende basyńa qashan da iske qajetsiz, bósteki oılar kelmeı me: mysaly, kúnsaıaǵa kirgesin, basqa jerge otyrmaı, dál keshegi jerge nege otyrdym? — degen oı keldi oǵan. Aqyry, ol mazasyz beımaǵlumdyqtan qatty jabyrqap ketti. Biraq, shırek saǵat ótpeı-aq, kenet, óte jaqyn tustan, gıtaranyń úni estildi. Burynnan otyr ma, álde endi ǵana keldi me, kóp bolsa jıyrma qadam jerdegi buta arasynda bireý bar sekildi. Keshe kúnsaıadaǵy aǵasynan keterde sharbaqtyń sol qaptalyndaǵy butanyń arasynan jasyl eski alasa oryndyqty kózi shalǵandaı bolǵany Aleshanyń esine túse ketti. Demek, kelgen kisiler sol oryndyqta otyr. Biraq kimder? Sosyn gıtaraǵa qosylyp jińishke qońyr daýyspen án salǵan bir erkektiń úni estildi.

Yntyq kóńil tabady

Jarǵa qushaq ashady.

O, táńirim, jarylqa!

Ony da, meni de!

Ony da, meni de!

Ony da, meni de!

Án tyıylyp qaldy. Malaıdyń joǵary daýsy, ándi quıqyljytýy da sonyki sekildi. Bir kezde erkelegen, uıańdaý bolsa da, keremet shyqqan ekinshi, áıel daýsy:

— Bizdikine kópten beri kelmeı kettińiz ǵoı, Pavel Fedorovıch, álde bizdi áli kúnge jek kóresiz be? — dep surady.

— Eshteńe etpes, — dep jaýap qatty sypaıylyǵynan góri qaryspalyǵy men tym namysqoılyǵy aldymen sezilgen erkek daýys. Tegi, basymdylyq jigit jaǵynda bolý kerek, áıtpese qyz búıtip qylymsymas edi. "Erkek — Smerdákov bolar, daýsy soǵan uqsaıdy, al bıkesh — tegi, osyndaǵy úıde turatyn áıeldiń Máskeýden kelgen qyzy shyǵar, ol artqy etegi súıretilgen sándi kóılek kıip júredi, Marfa Ignatevnadan sorpa alyp turady..." — dep oılady Alesha.

— Maǵan kez kelgen óleń unaıdy, tek uıqasymy bolsyn, — dedi odan ary áıel daýsy.

— Aıta berińiz, nege toqtadyńyz?

Erkek daýys qaıtadan ándetti:

Aman bolsa jas jarym —

Táji sol ǵoı patshanyń.

O, táńirim, jarylqa!

Ony da, meni de!

Ony da, meni de!

Ony da, meni de!

— Ótken joly budan da táýirleý shyǵyp edi, — dedi áıel daýsy. — Siz táj jaıynda: "mılaıa" emes, "mılochka" — dep aıtqansyz. Onda názikteý shyqqan edi, búgin, tegi, umytyńqyrap qalǵansyz ǵoı.

— Óleńdi qoıshy táıiri, bári sandyraq, — dep kesip tastady Smerdákov.

— Joq, men óleńdi báribir óte jaqsy kórem.

— Ózi óleń bolsyn da, naǵyz sandyraq bolmasyn deımisiz. Ózińiz oılańyzshy: ómirde kim uıqaspen sóıleıdi? Eger biz, tipti bastyqtardyń ámirimen bolsa da, uıqaspen sóılesek, jarytyp áńgimelese alar ma edik? Joq, Mará Kondratevna, óleń degen jaı birdeńe.

— Siz qaı jaǵynan bolsyn keremet parasattysyz, sonda osynyń bárin qaıdan bile beresiz? — dep onan saıyn nazdana tústi áıel daýsy.

— Átteń jórgekte jatqan kezimde-aq taǵdyrdyń tálkegine ushyraǵanym, áıtpese budan da kóp nárse qolymnan keletin edi, budan áldeqaıda kóp biletin edim. Sen aramzasyń, óıtkeni sen Sasyq Lızavetadan nekesiz týǵansyń degen adamdy men dýelge shaqyryp, atyp óltirer edim; Grıgorıı Vasılevıchtiń byqsytqan ósegi qulaqtaryna tıgesin ondaılar meni Máskeýde de kózge túrtken. Grıgorıı Vasılevıch: "Ol seni tapqanyna jazyqty ma, sen onyń ishinen shyqtyń ǵoı", — dep meni kinálaıdy. Meıli, solaı-aq bolsyn, biraq meniń búıtip qor bop júrý úshin týǵanymnan, sonyń qursaǵynda sespeı qatqanymnyń ózi artyq edi. Bazarda estigenim azdaı, seniń shesheń de jynyma tıdi: maǵan onyń basy taz bolatyn, shashy kıiz bop júretin, boıy eki arshynnan azǵana qalyńqy byrtyq edi dep betime bylsh etkizgeni. Jurttyń barlyǵy sıaqty, jaı ǵana tapal edi demeı, sypaıygershilikti umytyp, byrtyq edi dep qorlaýdyń qajeti ne edi? Kózime jas tyǵylyp oıymdaǵyny aıtyp salǵym-aq keldi, biraq bul onda, bylaısha aıtqanda, mujyqtyń jylamsyraýy, mujyqtyń bozókpeligi bolyp shyqpaı ma. Orys mujyǵy bilimdi kisige qarsy minez kórsete ala ma? Qarańǵylyǵynan ol eshqandaı minez kórsete almaıdy. Men qarshadaı bala kezimnen sol "byrtyq" degen sózdi estigenimde basymdy jarǵa soqqym keledi. Mará Kondratevna, men kúlli Reseıdi jek kóremin.

— Eger áskerı ıýnker nemese gýsar jigit bolsańyz, bulaı demes edińiz, onda siz qynnan qylyshty sýyryp, kúlli Reseıdi qorǵaǵan bolar edińiz.

— Meniń áskerı gýsar bolǵym kelmeıtini bylaı tursyn, Mará Kondratevna, qaıta, kerisinshe, men soldat ataýlynyń túgel quryp bitkenin tileımin.

— Eger el shetine jaý kelse, bizdi kim qorǵamaq?

— Qorǵaýdyń qajeti ne. On ekinshi jyly fransýzdardyń osy kúngi ımperatorynyń ákesi ımperator birinshi Napoleon Reseıge uly joryqpen keldi ǵoı, sonda fransýzdardyń bizdi basyp ala almaǵany ókinishti: parasatty ulttyń zerdesiz topas ultty baǵyndyryp, ózine qosyp alǵany jaqsy bolatyn edi. Onda bizde tipti múlde basqa tártip ornaıtyn edi ǵoı.

— Sonda qalaı bul, olar óz elinde bizdiń adamdardan artyq bolǵany ma? Men ózimizdiń kez kelgen kerbez jigitimizdi anaý aǵylshyn bozbalalardyń úsheýine aıyrbastamaımyn, — dep qylymsydy Mará Kondratevna; bul sózderdi onyń kózin bir tóńkerip, múláıimsı qarap aıtqany kúmánsyz.

— Bul kimniń qalaı unatatyndyǵyna baılanysty.

— Uıalyp tursam da aıtaıyn, sizdiń ózińiz de beıne bir jat jurttyq adamsha sóıleısiz, izgilikti sheteldikten bir de kem emessiz.

— Bilgińiz kelse, azǵyndyq jóninen olar ne, bizdegiler ne — báribir, eshbir aıyrmasy joq. Barlyǵy da surqıalar, tek ondaǵylar jyltyraǵan etik kıip júredi, al bizdiń qaıyrshy ońbaǵan sasyp-byqsyp júredi jáne de bul qylyǵynan tipti eshbir arlanbaıdy. Óziniń barlyq balalarymen qosa elirgen esersoq bolsa da, Fedor Pavlovıchtiń keshe durys aıtqanyndaı, orys halqynyń basynan taıaq aıyrmaý kerek.

— Ivan Fedorovıchti zor qurmet tutamyn degenińiz qaıda?

— Olar maǵan sasyq malaı dep qaraıdy. Onyń búlik shyǵaryp júrýi múmkin deıdi; bulary qatelik. Eger qaltamda kóp aqsham bolsa, men bul úıden áldeqashan qaramdy óshirer edim. Dmıtrıı Fedorovıch minez-qulqy, aqyly, qaıyrshylyǵy jaǵynan kez kelgen malaıdan da jaman, onyń qolynan túk kelmeıdi, biraq, solaı bola tursa da, bárine qurmetti. Aıtalyq, meniń qolymnan sorpa pisirý ǵana keledi eken delik, alaıda men, sáti túse qalsa, Máskeýde Petrovkada dámhana-meıramhana asha alamyn ǵoı. Óıtkeni men tamaqty kisiniń talǵamyna saı pisire alamyn, al Máskeýde aspazdardyń birde-biri, sheteldikterdi eseptemegende, bulaı pisire almaıdy. Al anaý jalań but Dmıtrıı Fedorovıch eń ataqty degen graftyń balasyn dýelge shaqyrsa, ol onymen atysýǵa shyǵady, sonda onyń menen nesi artyq? Menimen salystyrǵanda ol áldeqaıda aqymaq emes pe. Qanshama aqshany rásýá ǵyp dalaǵa shashty.

— Menińshe, dýel degen óte qyzyq bolýǵa tıis, — dedi kenetten Mará Kondratevna.

— Onyń nesi qyzyq?

— Ásirese tapansha ustaǵan jas ofıserlerdiń qasqaıa qarsy qarap turyp, qaısy bir qyzǵa bola, birine-biri oq atýy qorqynyshty, alaıda, bul naǵyz erlik emes pe. Keremet qyzyq kórinis. Qyzdardy jiberse ǵoı onda, men dýeldi kórýge qushtarmyn.

— Óziń múlt jibermeseń jaqsy, al eger seni nysanaǵa dáldep alsa qaıtesiń, naǵyz zerdesiz aqymaqtyǵyńdy mine sonda uǵasyń. Kórý qaıda, Mará Kondratevna, qasha jónelesiz.

— Al siz qashyp keter me edińiz?

Biraq Smerdákov jaýap qatpady. Bir mınýt únsizdikten keıin gıtaraǵa qosylǵan jińishke daýys sońǵy bir aýyz óleńdi aıtty:

Baılasań da qolymdy,

Kesseń daǵy jolymdy,

Astanada armansyz

Qandyramyn shólimdi.

İrkiletin jaıym joq,

Tipten irker jaıym joq,

Múldem, múldem

İrkiletin jaıym joq!

Dál osy sátte Alesha abaılamaı túshkirip qaldy; oryndyqta otyrǵandar tyna qoıdy. Alesha túregelip solaı qaraı júrdi. Erkek daýystysy shynynda da Smerdákov eken, sándi kıingen, opa-dalap jaqqan, tipti shashyn da buıralatqan ba qalaı, báteńkesi jyp-jyltyr. Gıtara oryndyqta jatyr. Áıel daýysty bıkesiniń qyzy Mará Kondratevna eken; ústinde artqy etegi eki arshyndaı kók torǵyn kóılek; sepkil basqan júziniń tym dóńgelektigi bolmasa, ýyzdaı jas qyz, onsha kóriksiz de emes-ti.

— Aǵam Dmıtrıı tez orala ma? — dedi Alesha múmkindiginshe baısaldy sóılep.

Smerdákov oryndyqtan sozyla túregeldi; Mará Kondratevna da túregeldi.

— Dmıtrıı Fedorovıchtiń qaıda ekenin men qaıdan bileıin; eger onyń kúzetshisi bolsam bir sári? — dep yńyrana sóılegen Smerdákov qyjyrta jaýap qatty.

— Bilmeı me eken dep jaı suraǵanym ǵoı? — dep túsindirdi Alesha.

— Men onyń qaıda ekenin bilmeımin jáne bilgim de kelmeıdi.

— Al aǵam maǵan siz týraly ol úıde ne bolyp jatqanyn aıtyp turady, Agrafena Aleksandrovnanyń kelgenin tez habarlaı qoıýǵa da ýáde berdi degeni qaıda.

Smerdákov oǵan salmaqpen, baıaý kóz tastady.

— Qaqpanyń tıegi salynǵaly bir saǵat boldy, siz munda qalaı kirdińiz? — dep surady ol, Aleshaǵa tesireıe qarap.

— Men sholaq kóshe jaqtan keldim de, sharbaqtan ishke sekirip tústim. Siz meniń bul qylyǵyma ǵapý etińiz, — dedi ol Mará Kondratevnaǵa qarap, — aǵammen tez kezdesýim kerek edi.

— Ah, sizge ne dep renjımiz, — Aleshanyń keshirim suraǵanyna masattanǵan Mará Kondratevna syzyla sóıledi, — óıtkeni Dmıtrıı Fedorovıchtiń ózi de kúnsaıaǵa kóbinese osylaı kiredi, onyń sonda otyrǵanyn biz bilmeı de qalamyz.

— Maǵan ol óte-móte qajet, men onymen qalaı da kezdesýge tıistimin nemese onyń qazir qaıda ekenin sizderden surap bilýim kerek. Ilansańyzdar, onyń ózi úshin óte mándi bir sharýam bar oǵan aıtatyn.

— Qaıda baratynyn ol bizge aıtpaıdy ǵoı, — dep kúbirledi Mará Kondratevna.

— Men osynda jaı tanystyqtan kelsem de meıli, — dep taǵy da sóz bastady Smerdákov, — olar munda da myrzasy jaıynda qaıdaǵy joqty surastyryp, múlde tynyshtyq bermeıdi: ne bolyp jatyr, kim keledi, kim ketedi, basqa eshteńe aıtpaısyń ba?— dep shuqylaıdy da jatady. Óltiremin dep eki ret qorqytty da.

— Óltiremin degeni nesi? — dep tańǵaldy Alesha.

— Keshe ózińiz kórdińiz ǵoı, onyń minezimen bireýge qıanat qylý túk emes. Eger Agrafena Aleksandrovnany kirgizseń, ol sol úıde qonyp shyqsa, tiri qalmaısyń, — deıdi. Men odan qatty qorqamyn, eger ólerdeı qoryqpasam, onyń bul qorlyǵyn shahar bastyqtaryna málimder edim. Onyń ne isteı alatyndyǵy qudaıdyń ózine de aıan.

— Baǵana buǵan: "Seni kelige salyp túıemin" — dedi, — qosarlana sóılegen Mará Kondratevna.

— Eger olaı dese, bul, sirá, jaı qorqytqany shyǵar... — dedi Alesha. — Eger qazir onymen kezdese alsam, men oǵan bul jaıynda da birdeńe der edim...

— Men bir-aq jaıtty habarlaı alamyn, — dedi kenet Smerdákov oılanyp qalǵan pishinmen. — Men munda qudaıy kórshi bolǵasyn ǵana kelemin, kórshi-qolań otyryp aralaspaýǵa bola ma? Ekinshi jaǵynan, Ivan Fedorovıch qulqyn sáriden meni Ozernaıa kóshesindegi onyń páterine jumsady, hat bergen joq, Dmıtrıı Fedorovıchke birge otyryp tústený úshin alańdaǵy traktırge kelsin dep aıtýdy tapsyrdy. Men bardym, biraq Dmıtrıı Fedorovıch páterinde joq eken, saǵat segiz kezi bolatyn. "Bolǵan, biraq ushty-kúıdi joǵaldy" — dedi maǵan úı ıeleri. Olardyń ózara sóz baılasqan birdeńesi bary anyq. Qazir, dál osy sátte, ol, múmkin, sol traktırde inisimen birge otyrǵan bolar, óıtkeni Ivan Fedorovıch túski tamaqqa kelgen joq, al Fedor Pavlovıch jalǵyz ózi otyryp tamaqtandy da, tynyǵýǵa jatty. Alaıda sizden jalynyp suraımyn, men jaıynda eshteńe demeńiz jáne meniń sizge ne degenimdi aıta kórmeńizshi, áıtpese ol meni óltiredi ǵoı.

— Aǵam Ivan traktırge Dmıtrııdi búginge shaqyrdy ma? — dep Alesha qaıtalap surady.

— Iá, shaqyrdy.

— Alańdaǵy "Astanalyq shahar" traktırine me?

— Dál soǵan.

— Bul ábden múmkin! — dedi qatty tolqyǵan Alesha. — Rahmet sizge, Smerdákov, munyńyz mańyzdy habar boldy, qazir sonda baramyn.

— Tek meni ustap bermessiz! — dep mińgirledi onyń sońynan Smerdákov.

— O, joq, saspańyz, men traktırge qańǵalaqtap barǵandaı bolamyn.

— Toqtańyz, men qaqpany ashaıyn, — dep daýystady Mará Kondratevna.

— Joq, myna jerden jaqynyraq, men taǵy da sharbaqtan sekirip ótemin.

Bul habar Aleshany qatty kúızeltken edi. Ol traktırge jetkenshe asyqty. Taqýa kıiminde traktırge kirý oǵan laıyqsyz-dy, biraq esik aldynda turyp, ony shaqyrýyna bolatyn. Alaıda ol traktırge jaqyndap kelgende kenet bir tereze ashylyp, aǵasy Ivan sol terezeden tómen jaqqa aıqaı saldy:

— Alesha, sen qazir munda kire alasyń ba? Maǵan bir jaqsylyq etken bolar ediń.

— Kire alamyn ǵoı, biraq myna kıimmen qalaı bolar eken.

— Men jeke bólmedemin, baspaldaqqa qaraı kele ber, men qarsy alaıyn...

Bir mınýttan keıin Alesha aǵasynyń qasynda boldy. Ivan jalǵyz ózi..tústenip otyr eken.

Iİİ

AǴALY-İNİLİLERDİŃ TANYSÝY

Alaıda, Ivan jeke bólmede emes-ti. Ol tereze aldyndaǵy kishkentaı qorshaýdyń ishinde otyrǵan da, bógde adamdar onyń ishindegilerdi kóre bermeıtin. Bul búıir jaq qabyrǵaǵa býfet qoıylǵan, aýyz úı bolatyn. Traktır daıashylary ersili-qarsyly sapyrylysyp júrgen. Burysh jaqta bir otstavkadaǵy polkovnık shal ǵana shaı iship otyr. Onyń esesine basqa bólmelerde traktırge tán daǵdyly abyr-sabyr, malaılardy shaqyrǵan daýystar, shólmektiń aýzyn ashqandaǵy dybys, bılárd sharlarynyń tarsyly estiledi, organnyń gúrildegen úni shyǵady. Ivannyń bul traktırge eshqashan derlik kelmeıtinin, mundaı orynǵa onyń jalpy áýestigi joǵyn Alesha biletin; demek, dep oılady ol, aǵasynyń kelgen sebebi, kelisim boıynsha osynda Dmıtrıımen kezdespekshi bolǵan. Alaıda, ol áli kelmegen.

— Shaımen ishegińdi shaıa beresiń be, saǵan balyq sorpasyn nemese ózge birdeńe alǵyzsam qaıtedi, — Aleshany aldap shaqyryp alǵanyna rızalyǵynan ba qalaı, Ivannyń daýsy qattyraq shyǵyp ketti. Onyń ózi tamaqtanyp bolyp, endi shaı iship otyrǵan.

— Áýeli balyq sorpasyn alǵyz, shaıdy sosyn ákeler, qarnym ashqany ras, — dedi Alesha kóńildenip.

— Al shıe varenesin she? Munda bar eken. Kishkentaı kezińde, Polenovtykinde shıe varenesine qumar bolǵanyń esińde me?

— Umytpaǵansyń ba? Varene de alǵyz, ony qazir de jaqsy kóremin.

Ivan daıashyny shaqyryp alyp, balyq sorpasyn, shaı men shıe varenesin ákelýge jarlyq etti.

— Bári esimde, Alesha, on bir jasqa deıingi kezińdi umytqam joq, onda men on beske aıaq basqanmyn. On bes pen on bir bul edáýir aıyrmashylyq, ondaı kezinde aǵaly-inililer esh ýaqytta bir-birimen joldas bolmaıdy. Seni tipti jaqsy kórdim be eken, bilmeımin. Máskeýge ketkennen keıin, alǵashqy jyldary, seni tipti esime de alǵan emen. Sonsoń, óziń Máskeýge kelgennen keıin, ekeýmiz bir jerde, tegi, bir-aq ret kezdestik qoı deımin. Al endi meniń osynda kelgenime tórtinshi aı, ekeýmiz áli tipti lám dep til qatysqan da joqpyz. Men erteń ketemin, sosyn osynda jańa: senimen kezdesip qoshtasýym kerek edi dep oılap otyr edim, óziń ótip bara jatyr ekensiń.

— Sen meni shyn kórgiń keldi me?

— Shyn kórgim keldi, ózim de senimen etene tanysaıyn, seni de ózimmen tanystyraıyn dep edim. Sonsoń, qosh aıtyspaq boldym.

Menińshe, aıyrylysar aldynda tanysqannan artyǵy joq. Seniń osy úsh aı boıy maǵan qalaı kóz salǵanyńdy men baıqap júrdim, sen únemi áldeneni kútken kisishe qaradyń, al men ondaıdy jaqtyrmaımyn, senimen jaqyndaspaǵanym osydan. Biraq seni aqyry qurmetteıtin boldym: jas bolsa da aıaǵyn nyq basqan degendeı. Baıqaısyń ba, men qazir kúlip otyrsam da shynymdy aıtamyn. Sen aıaǵyńdy nyq basyp tursyń ǵoı, a? Sen syqyldy balaqandar bolsa da meıli, aıaǵyn qalaı nyq bassa da meıli, áıteýir osyndaı bekem jandardy unatamyn. Aqyry, seniń kisige áldeneni kútkendeı qadala qaraıtynyńa boıym úırenip te ketti; kerisinshe, seniń osylaı tesireıe qaraıtynyńdy, aqyry, tipti unatatyn da boldym... Alesha, sen meni qaısybir sebepten jaqsy kóresiń ǵoı deımin?

— Jaqsy kórem, Ivan. Aǵam Dmıtrıı sen jóninde: Ivan — múrde ǵoı, — deıdi. Men sen jóninde: Ivan — jumbaq qoı, — deımin. Sen maǵan qazir de jumbaqsyń, biraq búgin tańerteńnen beri meniń birdeńege kózim jetti!

— Ol ne boldy eken? — dep kúldi Ivan.

— Ashýlanbaısyń ba? — dep Alesha da kúldi.

— O ne degeniń?

— Jıyrma úshtegi basqa jas jigitterdiń bári qandaı bolsa, sen de dál sondaısyń; sondaı jap-jas, ýyzdaı, áp-ádemi, balǵyn balasyń, bylaısha aıtqanda, aýzynan ýyzy arylmaǵan sábısiń! Qalaı, tym renjitip almadym ba?

— Qaıta, dál ústinen túsip tańǵaldyrdyń ǵoı! — dedi kóńildene, qyzyna sóılegen Ivan. — Nansań, baǵana ekeýmiz anaý úıde ushyrasqannan keıin, men ishimnen osy jıyrmanyń úsheýindegi balalyǵym jaıynda tolǵanýmen boldym, al sen osy oıymdy tap bastyń da, sodan sóz bastadyń. Jańa osynda otyryp, ózime ne degenimdi bilgiń kele me: ómirden toryqsam da, súıikti áıelden kúder úzsem de, daǵdyly nárseniń bárine senýden qalsam da, qaıta kerisinshe, bul dúnıedeginiń bári jón-josyqsyz, qarǵys atqan, bálkim, tipti saıtan shatastyrǵan bylyq ekenine kózim jetip tursa da, jan kúızelisiniń barlyq sumdyqtarynan bas kótermesem de meıli — báribir ómirdi qımaımyn, shúpildegen zerendi aýyzǵa aparǵan ekem, iship bitirmeı qoımaımyn! Biraq, kim biledi, otyzǵa kelgen soń ol zerendi iship bitirmesem de ysyryp qoıyp, óz jónimmen ketýim de múmkin-aý... alaıda, qaıda baratynymdy bilmeımin. Al otyzǵa deıin, muny anyq bilem, jastyq jigerim ómirden túńilý men jerkenýdiń bárin jeńedi. Bul dúnıede meniń boıymdaǵy ómirge degen osynaý býyrqanǵan, bálkim, tipti ádepsiz qushtarlyqty jeńe alatyn toryǵý bar ma eken dep ózimnen ózim san ret suradym da, ondaı toryǵý joq shyǵar dep túıdim, ıakı bul taǵy da otyzǵa deıin, al odan ary ózim de qushtar bolmaıtyn sıaqtymyn. Bul ómirge qushtarlyqty keıbir boqmuryn moralshiler, ásirese aqyndar kóbinese aramzalyq dep ataıdy. Munyń ózi ishinara karamazovtyq qasıet, bul shyndyq, ómirge degen mundaı qushtarlyq, eshteńege qaramastan, tipti sende de bar, biraq onyń aramzalyq bolatyny nelikten? Alesha, bizdiń planetada bir ortalyqqa tartylatyn kúshter áli de sumdyq kóp. Ómir súrgiń keledi, sosyn logıkamen syıyspasa da tirshilik etesiń. Ómirde bári tabıǵı bolyp jatatyndyǵyna meıli senbeı-aq qoıaıyn, biraq maǵan kóktemde búrshik jarǵan jabysqaq japyraqshalary qymbat, kógildir aspan qymbat, keıde, nanasyń ba, ony ne úshin jaqsy kóretinińdi bilmeseń de qaısybir adam da qymbat, áldeqashannan senbeseń de, eski ádetiń boıynsha júregińmen qasterleıtin adamnyń keıbir erligi de qymbat. Mine saǵan balyq sorpasyn da ákeldi, as bolsyn. Munda balyq sorpasyn ǵajap dámdi pisiredi. Alesha, mániń Eýropaǵa baryp qaıtqym keledi, osy aradan-aq attanamyn; biraq men onda barǵanda zıratqa, asa qymbatty zıratqa baratynymdy bilemin, mine solaı! Onda qymbatty ólikter jatyr, árbir qulpytas qaısybir jalyndap ótken ómir haqynda, óziniń erligine, óz aqıqatyna, óziniń kúresi men óz ǵylymyna degen tańǵajaıyp senim haqynda baıandaıdy, men onda barǵasyn jerge tizerlep otyra ketip, sol qulpytastarǵa táýep qyp egiletinimdi kúnilgeri bilemin, — sonyń ózinde men munyń bárin onyń atam zamanǵy zırat qana ekenin, odan basqa eshteńe emesin júregimmen seze otyryp isteımin. Toryqqandyqtan jylamaımyn, kózimnen jas tógilgenin baqyt sanaǵandyqtan jylaımyn. İshtegi sherimdi tarqatamyn. Kóktemgi jabysqaq japyraqshalardy, kógiljim aspandy súıem, mine qalaı! Bul arada aqyl da, logıka da emes, bul arada ishki saraıyńmen, ishi-baýyryńmen súıesiń, ózińniń tuńǵysh jastyq kúshińdi súıesiń. Aleshka, sen meniń bul bylshylymnan birdeńe túsindiń be, joq pa? — dedi kenet kúlip jibergen Ivan.

— Óte jaqsy túsinemin, Ivan: ishki saraıyńmen, ishi-baýyryńmen súıgiń keledi dep sen ǵajap aıttyń, seniń osylaı ómir súrgiń keletindigine men óte qýanyshtymyn, — dedi súısinip ketken Alesha. — Men adam bu dúnıede eń aldymen ómirdi súıýge tıis dep oılaımyn.

— Ómirdiń máninen góri ózin kóbirek súıý kerek pe?

— Qalaıda solaı, logıkadan buryn, óziń aıtqandaı, qalaı da logıkadan buryn súıýim kerek, ómirdiń mánin sonda ǵana túsinemin.

Myna bir jaıt kópten kózime elesteı beredi. Ivan, óz isińdi jarym-jartylap atqardyń jáne ol endi seniń óz qolyńda: sen ómirge qushtarsyń. Endi sol isińniń ekinshi jartysyn oılastyrýyń kerek, sonda qutqarylasyń.

— Sen meni qutqaryp ta úlgerdiń, al men, múmkin, ólmegen de shyǵarmyn! Bul aıtqan ekinshi jartyńnyń máni nede?

— Onyń máni: álgi aıtqan arýaqtaryńdy tiriltý kerek, bálkim, olar esh ýaqytta ólmegen de shyǵar. Al endi shaıyńdy alǵyz. Ivan, ekeýmizdiń birge otyryp áńgimeleskenimizge men qýanyshtymyn!

— Baıqaımyn, óziń bir shabyt ústindesiń ǵoı. Sen syqyldy... múrıtterden osyndaı professioons dc foı¹ tyńdaǵandy jaratamyn. Alekseı, seniń diliń berik. Monastyrdan ketkiń keletini ras pa?

— Ras. Pirádarym meni dúnıaýı tirlikke jibermekshi edi.

— Demek, dúnıaýı tirlikte, men otyzǵa taman qolymdaǵy zerendi bylaı qoıýǵa aınalǵanda taǵy bir kezdesetin boldyq qoı. Al ákemniń jetpiske deıin eski daǵdysynan aırylǵysy joq, tipti seksenge deıin tartynbaýdy armandaıdy, qyljaqtasa da, súıegime sińip ketti ǵoı deıdi. Onyń áıeljandylyǵyn qaıtersiń, beıne sonda basy qalǵandaı... ras, otyzdan keıin, bálkim, sodan basqa... Biraq jetpiske deıin óıtý aramzalyq, ne bolsa da otyzǵa deıin qımyldap qal: ózińdi-óziń aldap júrip, "izgilik belgisin" saqtap qalýyńa bolady. Búgin Dmıtrııdi kórmediń be?

— Joq, kórmedim, biraq Smerdákovty kórdim. — Sóıtip, Alesha aǵasyna Smerdákovpen qalaı kezdeskenin asyǵys bolsa da, tolyq baıandady. Ivan kenet qatty abyrjyp tyńdady, keıbir jaıttardy tipti qaıtalap surady.

— Biraq, ol menen óziniń Dmıtrıı týraly aıtyp qoıǵanyn oǵan sezdirmeýdi ótinip edi, — dep eskertti Alesha.

Ivan qabaǵyn túıip, oılanyp qaldy.

— Sen Smerdákovqa bola tunjyradyń ba? — dep surady Alesha.

— Iá, soǵan bola. Qoıshy sony, Dmıtrııdi shynynda da kórgim kelip edi, endi qajeti joq... — dep kúbirledi Ivan zaýyqsyzdanyp.

— Aǵa, sen shynynda da osynsha asyǵys attanbaqpysyń?

— Iá.

— Ákem men Dmıtrııdi qaıtemiz? Ekeýiniń arasyndaǵy kıkiljiń nemen tynady? — dedi Alesha qorqynyshty únmen.

— Sen de sol sergeldeńge ýaıym jep qoımadyń ǵoı! Men ne isteıin? Aǵama kúzetshi bolýym kerek pe? — dep zekigisi kelgen Ivan kenet bir túrli keıispen kúldi. — Maǵan qalǵany — inisin óltirgen Kaınniń qudaıǵa qaıtarǵan jaýaby bolǵany ma? Múmkin, sen qazir osyny oılap turǵan shyǵarsyń? Biraq, saıtan alǵyr, men munda olardy kúzetip otyra almaımyn ǵoı? İsimdi tyndyrdym, endi ketemin. Sen óziń meni Dmıtrıımen baqtalas, osy úsh aı boıy onyń ǵashyq jary Katerına Ivanovnany ózine qaratyp alýǵa tyrysty dep oılaýdan saýmysyń? Á, joq, meniń óz sharýam bardy. Ony tyndyrdym, endi ketemin. Baǵana bitirdim, sen kórdiń.

— Baǵana Katerına Ivanovnanykinde bolǵan oqıǵa ma?

— Iá, sol oqıǵa, bári bir-aq aıqyndaldy. Onda ne tur deımisiń? Meniń Dmıtrııde nem bar? Bul arada onyń eshbir qatysy joq. Katerına Ivanovnada meniń óz sharýam bartuǵyn. Óziń bilesiń, qaıta, Dmıtrıı beıne menimen sóz baılasqandaı syńaı tanytqan joq pa. Men odan eshteńe suraǵan joqpyn, qyzdy maǵan sonshama áspettep tapsyryp, rızashylyǵyn bildirgen ózi emes pe? Munyń bári kúlki sekildi. Joq, Alesha, joq, meniń eńsem kóterilip, boıym qalaı sergip qalǵanyn bilseń ǵoı! Osynda tústenip otyryp, nanasyń ba, alǵashqy erkindik saǵatyn jýaıynshy dep tipti shampan ishkim de keldi. Tfý — jarty jyldaı sergeldeń kenet bir-aq bitti, bári bir-aq sap boldy. Qalasam, munyń op-ońaı ekenin men tipti keshe de sezdim be eken!

— Ivan sen óz mahabbatyńdy aıtamysyń!

— Iá, mahabbatymdy aıtamyn, men bıkeshke, sol ınstıtýtkaǵa ǵashyq bop qalyp edim. Sol qyzdy oılap, qansha azap shektim. Endi jan azaby bitti... bári sap boldy. Baǵana shabyttanyp ketsem de, syrtqa shyqqan soń, nanasyń ba, ózime-ózim kúldim. Joq, týra maǵynasynda aıtamyn.

— Sen qazir de kóńildisiń, — dedi shynynda da lezde jadyrap sala bergen aǵasynyń júzine qadala qaraǵan Alesha.

— Ony múlde súımeıtinimdi qaıdan bileıin! He-he! Súımeıdi ekem. Al ol maǵan qatty unaýshy edi ǵoı! Tipti baǵana saırap ketkenimde de unaǵan. Bilesiń be, qazir de keremet unaıdy, solaı bola tursa da, ony tastap júre berýge eshbir qınalatyn emespin. Ótirik maqtanady deımisiń?

— Joq. Tek ol, bálkim, mahabbat bolmaǵan shyǵar.

— Aleshka, — dep kúldi Ivan, — sen mahabbat týraly áńgimeden aýlaq bol! Saǵan laıyqsyz. Baǵana, baǵana ǵoı sen shydamaı kettiń, aı! Sol úshin betińnen súıýdi de umyttym... Ol meni qanshama azapqa saldy. Ábden zorlanyp bittim. Oh, meniń súıetinimdi ol bildi! Ol, Dmıtrııdi emes, meni súıdi, — dedi kóńildenip Ivan. — Dmıtrııdiki bosqa qınalý. Oǵan baǵanaǵy aıtqanymnyń bári aqıqat shyndyq. Biraq, gáp mynada ǵana: eń bastysy, onyń Dmıtrııdi áste súımeıtinin ózi azapqa salyp júrgen meni ǵana súıetinin ańǵarý úshin, on bes jyl ma, álde jıyrma jyl ma kerek bolar edi. Tipti búgingi taǵlymǵa qaramastan, eshqashan ańǵarmaýy da ǵajap emes. Qaıta jaqsy boldy: endi qaıtyp moıyn burmastaı bop túregep júre berdim. Aıtpaqshy, ol neǵyp jatyr eken? Men ketkesin ne boldy eken?

Alesha oǵan qyzdyń talyp qalǵanyn, qazir es-tússiz sandyraqtap jatqanyn aıtyp berdi.

— Hohlakova ótirik aıtpaı ma?

— Jalǵan emes sekildi.

— Kóńilin suraý kerek eken ǵoı. Áıtse de, ondaıdan áli esh ýaqytta, eshkim ólgen emes. Talyp qalsa meıli, bul táńirimniń áıelge degen erekshe yqylasynyń belgisi. Endi men ol úıdiń esigin ashpaımyn. Qaıta oralýdyń qajeti joq.

— Alaıda sen oǵan baǵana meni eshqashan da súıgen emessiń dediń ǵoı.

— Jorta aıttym. Aleshka, men qazir shampan alǵyzamyn, meniń erkindigim úshin isheıik. Joq, sen meniń qandaı qýanyshty ekenimdi bilseń ǵoı!

— Joq, aǵa, ishpeı-aq qoıaıyq, — dedi kenetten Alesha, — sonsoń, meniń kóńil-kúıim kelispeı otyr.

— Iá, sen áldeqashannan muńlysyń, men muny kópten baıqap otyrmyn.

— Sen qalaı da erteń tańerteń attanasyń ba?

— Tańerteń be? Men olaı degem joq qoı... Kim biledi, múmkin, tańerteń attanarmyn. Nanasyń ba, meniń búgin osynda kelip tústengenim, úıde dastarqan basynda anaý shalmen birge otyrǵym kelmedi, odan jerkenetinim sondaı. Sony kórmeý úshin munnan áldeqashan ketýim kerek edi. Meniń ketetinime sen nege osynsha abyrjısyń. Men ketkenshe ekeýmizdiń áli qanshama ýaqytymyz bar. Áli talaı zaman, máńgilik tur aldymyzda!

— Erteń ketseń, ol qandaı máńgilik?

— Bizge onyń qandaı qatysy bar? — dep Ivan kúlip jiberdi, — biz ózimizge keregin qalaı degenmen sóılesip úlgeremiz ǵoı, biz munda ne úshin keldik? Sen nege tańyrqaı qaraısyń? Aıtsańshy: biz munda ne úshin keldik? Meniń Katerına Ivanovnaǵa ǵashyqtyǵymdy, shal men Dmıtrııdi sóz etýge me? Shetel týraly ma? Reseıdiń qaterli jaǵdaıy týraly ma? Imperator Napoleon týraly ma? Solaı ma, osy úshin keldik pe munda?

— Joq, ol úshin emes.

— Demek, ne úshin kelgenimizdi túsinesiń. Ózgelerdiki óz aldyna, al bizderge, sary aýyzdarǵa, basqa nárse qajet, biz aldymen máńgilik aldyndaǵy máselelerdi sheshýimiz kerek, bizge qajeti mine osy. Kúlli jas Reseı qazir tek ejelgi máselelerdi sóz etýde. Qarttardyń bári naq qazir kenetten praktıkalyq máselelermen shuǵyldanýǵa aınaldy. Osy úsh aı boıy sen maǵan nege birdeńeni kútken kisishe mólıe qaradyń? "Dinge qalaı qaraısyń, álde oǵan múlde senbeısiń be? — dep tergeý úshin be? — Alekseı Fedorovıch, sizdiń úsh aı boıy telmire qaraýyńyzdyń máni osy emes pe edi?

— Solaı bolýy da múmkin, — dedi kúlimsiregen Alesha. — Aǵa, sen endi maǵan kúlmeısiń ǵoı?

— Men kúlem be? Úsh aı boıy maǵan telmire qaraǵan inimdi nege renjiteıin. Alesha, týra qarashy: múrıt emestigim bolmasa, men de, dál ózińdeı, kishkentaı balaqanmyn ǵoı. Orys balaqandary osyǵan deıin ne bitirip júrgenin bilesiń be? Iakı keıbireýleri? Mysaly, osynda bir sasyq traktır bar ǵoı, olar sonda jınalyp, bir buryshta otyrady. Bilispegen-kórispegen adamdar odan shyqqasyn taǵy da qyryq jyl bir-birimen kezdespeıdi, sonda traktırde bas qosqanda ne jaıynda áńgimelesti eken? Tek qana álemdik máseleler jaıynda ma: qudaı bar ma, máńgi ólmeý degen qalaı? Qudaıǵa senbeıtinderi sosıalızm men anarhızm týraly, búkil adamzat balasyn jańa shtat boıynsha qaıta jasaý jaıynda sóz etedi, sonda bul tek ekinshi jaǵynan qoıylǵan báz-baıaǵy bir másele bolyp shyqpaı ma. Bizde qazirgi kezde orystyń erekshe týǵan balaqandarynyń talaılary ejelgi máselelerdi sóz etýmen ǵana júr. Osylaı emes pe?

— Iá, qudaı bar ma, máńgi ólmeý aqıqat pa degen, ıakı óziń aıtqandaı, ekinshi jaǵynan qoıylatyn máseleler, — shyn orystar úshin, árıne, eń aldymen oıǵa keletin birinshi saýaldar, munyń ózi osylaı bolýy da kerek, — dedi aǵasyna burynǵysynsha aqyryn kúlimsirep qana synaı qaraǵan Alesha.

— Mine, kóremisiń, Alesha, orys adamy bolý keıde áste zerdelilik emes, alaıda, qalaı desek te, orys balaqandarynyń qazirgi istep júrgeninen asqan zerdesizdikti kózińe elestetý múmkin emes. Biraq men bir orys balaqanyn, Aleshkany, keremet jaqsy kóremin.

— Sen aqyryn ǵajap qıystyrdyń ǵoı, — dep kúldi kenetten Alesha.

— Al aıtsańshy, neden bastaıyn, óziń buıyr, — qudaıdan ba? Qudaı bar ma, solaı ǵoı?

— Neden bastaǵyń kelse, sodan bastaı ber, "ekinshi jaǵynan" bastasań da meıliń. Sen keshe ákemniń úıinde qudaı joq demediń be, — dep Alesha aǵasyna synaı qarady.

— Keshe shaldykinde tústik iship otyrǵanda, men yzańa tıeıin dep ádeıi aıtqam, sonda kóziń otsha jaınap ketkenin de kórgem. Al qazir senimen pikirlesýge áste qarsy emespin, shyn aıtam. Senimen túsiniskim keledi, Alesha, óıtkeni meniń dostarym joq, al bolǵanyn tiler edim. Káne, oılap qarashy, bálkim, men de qudaıdy moıyndarmyn, — dep kúldi Ivan, — sen úshin bul kútpegen sóz ǵoı, a?

— Eger qazir de ázildep turmasań, árıne, solaı.

— "Ázildep". Bul sózdi men keshe pirádardikinde estigemin. Bilesiń be, baýyrym, on segizinshi ǵasyrda bir kúnákar qarıa bolǵan, onyń: eger qudaı joq bolsa, ony oılap shyǵarý kerek bolar edi, s'il rfcxistait pas Dicu il faudrait G inventor degen naqyly bar. Shynynda da, qudaıdy oılap shyǵarǵan adamnyń ózi. Qudaıdyń shyn bar ekenine tań qalyp, ǵajaptanbaısyń, qaıta osyndaı oıdyń — qudaıdyń qajettigi týraly oıdyń — adam sekildi jabaıy, qatal haıýannyń basyna qalaı ǵana kelgendigine qaıran qalasyń — bul oıdyń qasıettiligi, áserliligi, danalylyǵy sondaı, onyń adam úshin abyroılylyǵy sondaı. Men ózim: adamdy qudaı jaratty ma, álde qudaıdy adam jaratty ma? — bul jaıynda oılaýdy áldeqashan qoıǵam. Álbette, men orys balaqandarynyń bastan-aıaq eýropalyq joramaldardan týyndatylǵan osy kúngi aksıomalarynyń bárin taldap jatpaımyn; óıtkeni ol jaqtaǵy jaı joramaldy orys balaqandary dereý aksıomaǵa aınaldyrady, balaqandar ǵana emes, tipti olardyń profesorlary da sóıtetin sekildi, sebebi bizde orys profesorlarynyń ózderi de kóp rette sol orys balaqandary bolyp jatady. Sondyqtan men joramal ataýlyny oraǵytyp ótemin. Ekeýmizdiń bul otyrysymyzdyń maqsaty basqa emes pe? Men saǵan ózimniń mán-maǵynamdy, ıakı neǵylǵan jan ekenimdi, nege senip, nege úmit artatynymdy múmkin-qaderinshe tezirek túsindirýim kerek — maqsatymyz osy ǵoı? Sondyqtan men qudaıdy tupa-týra, qaz-qalpy qabyldaıtynymdy aıtqym keledi. Áıtse de, mynany atap ótý kerek: eger qudaı bar bolsa jáne jerdi jaratqan shynymen sol bolsa, onda ol jerdi evklıdtik geometrıa boıynsha jaratqan da, adamnyń aqyl-oıyn keńistiktiń úsh ólshemin ǵana uǵatyn etken. Solaı bola tursa da, barsha álemniń, nemese odan da keńirek alǵanda, búkil bolmystyń tek evklıdtik geometrıa boıynsha jaratylǵanyna kúmándanatyn, kerek deseń Evklıdtiń pikirinshe jer betinde bir-birimen eshqashan qosylmaıtyn eki paralel syzyqtyń, bálkim, sheksizdiktiń bir tusynda qosylýyn armandaıtyndar, tipti eń tamasha geometrler men pálsápashylardyń arasynda da bolǵan. Baýyrym, eger men tipti osyny da túsinbesem, onda qudaı jaıynda eshteńe sezbeıtinim anyq. Mundaı suraqtardyń sheshimin tabýǵa múlde qabiletsizdigimdi, meniń aqyl-oıym evklıdtik, fánılik ekenin, sol sebepti biz baqı dúnıelikti sheshe almaıtynymyzdy táýbeshildikpen moıyndaımyn. Bul jaıynda, ásirese: qudaı bar ma, joq pa? — degen suraq jóninde, dostym Alesha, saǵan da esh ýaqytta oılanbaýǵa keńes berer edim. Munyń bári tek úsh ólshemdi uǵýǵa laıyqtalǵan, aqyl-parasatqa múlde saı kelmeıtin suraqtar. Sóıtip, men qudaıdy moıyndaımyn jáne de yqylaspen moıyndaımyn, ol ol ma, men onyń danalyǵyn da, onyń bizge múlde beımaǵlum maqsatyn da moıyndaımyn, tártipke, ómirdiń mánine senemin, bárimiz beıne bir-birimizben bite qaınasatyn máńgilik úılesimge senemin, barsha álem talpynatyn, "qudaıǵa sený", qudaıdyń ózi bolyp tabylatyn sózge senemin jáne taǵysyn taǵylar, sheksiz kete beretin taǵy sol sıaqtylar degendeı. Bul jóninde aıtylǵan sózderdiń qısaby joq. Men, tegi, ıgi joldamyn ǵoı — a? Al endi oılap qarasań, túptep kelgende, men osynaý qudaıy dúnıeni — moıyndamaǵan, onyń baryn bile tura áste qabyldamaǵan bolyp shyǵamyn. Moıyndamaımyn degende sen túsin, men qudaıdy moıyndamaımyn dep turǵam joq, men onyń jaratqan dúnıesin, qudaıy dúnıeni moıyndamaımyn, moıyndaýǵa kelise de almaımyn. Biraq mynaǵan sábıshe senetinimdi eskertýge tıistimin: adamnyń kórgen azaby jazylar da umytylar, onyń basyndaǵy qarama-qaıshylyqtardyń kisi kúlerlikteı ókinishtiligi buldyraǵan saǵymsha seıilip, atomdaı kishkentaı hám dármensiz evklıdtik aqyl-parasattyń oılap shyǵarǵan ońbaǵandyq ótirigindeı joq bolar, sóıtip, aqyr-sońynda, álemdik fınalda, máńgilik úılesim sátinde adamdardyń barlyq júrek lúpiline, narazylyq ataýlynyń, tógilgen qan ataýlynyń óteýine tolyq jeterlikteı, adamdardyń bastan keshkenderin keshirip qana qoımaı, sonyń bárin aqtaýǵa da jeterlikteı abzal birdeńe paıda bolady, — meıli, osylaı-aq bolsyn, meıli bári osylaı-aq istelsin, biraq men ony báribir qabyldamaımyn ǵoı jáne qabyldaǵym da kelmeıdi! Tipti paralel syzyqtar túıisse de meıli, ony ózim de kóre alamyn: kórgende, syzyqtardyń túıiskenin kórip turmyn, alaıda báribir moıyndamaımyn deımin. Meniń mán-maǵynam osy, Alesha, meniń tezısim osy. Men saǵan shynymdy aıttym. Ekeýmizdiń suhbatymyzdy meılinshe zerdesiz bastaǵan jortaǵym da joq emes, biraq shyn syrymdy aqtarýǵa deıin jetkizdim, óıtkeni ol tek saǵan ǵana kerek. Seniń qudaı jóninde áńgime tyńdaǵyń kelgen joq, súıikti aǵańnyń kókeıkesti oılaryn ǵana bilgiń keldi. Men aıtyp berdim.

Ivan óziniń shalqytqan uzaq sózin kenet erekshe bir, tolqyǵan sezimmen tamamdady.

— Áńgimeńdi nelikten "meılinshe zerdesiz" bastadyń? — dep surady oǵan muńaıa qaraǵan Alesha.

— Birinshiden, orysshyldyq úshin desem de bolar: orystardyń bul taqyryptaǵy áńgimeleri sumdyq zerdesizdik bolyp jatady. Ekinshiden, taǵy da neǵurlym zerdesizdeý bolsa, soǵurlym shyndyqqa jaqyn bolyp shyǵady. Neǵurlym zerdesizdeý bolsa, soǵurlym aıqynyraq bolady. Aqymaqtyq kúrmeýge kelmeıdi, shalymsyz, al aqyldylyq bulańdatyp otyryp, iz jasyrady. Aqyl — zalym, al aqymaqtyq — týra, adal. Men isti ózimniń toryǵyp bitýime deıin asqyndyrdym, sonsoń ony neǵurlym aqymaqtyq etip kórsetsem, maǵan soǵurlym tıimdi bolady.

— Maǵan túsindirshi, nelikten "...dúnıeni moıyndamaısyń?" — dep kúbirledi Alesha.

— Árıne, túsindirem, qupıa emes, ózim de soǵan beıimdep kele jatyr edim. Baýyrym, seni azdyryp, durys jolyńnan taıdyryp nem bar meniń, bálkim, saǵan qarap ózimniń túzelgim kelgen shyǵar.

— Ivan kenetten momaqan sábıshe kúlimsiredi. Alesha onyń bulaısha eljireı jymıǵanyn esh ýaqytta kórmegen edi.

IV

KÚPİRLİK

— Meniń saǵan aıtatyn syrym bar edi, — dep bastady Ivan, — óz jaqyn-jegjatyńdy qalaı súıýge bolatynyn túsine almaı-aq qoıdym. Menińshe, alys týysyń bolmasa, et jaqynyńdy jaqsy kórý múmkin emes. Birde "Marhabatty Ioann" (bir áýlıe) týraly bir jerden oqyǵanym bar edi: ashyǵyp, jaýraǵan bireý oǵan kelip, tońyp baram dep shaǵynǵanda, ol ony tósegine ózimen birge jatqyzyp, qushaǵyna alyp, onyń bir sumdyq aýrýdan irińdegen, sasyq aýzyna jyly demin jiberip jylyta bastapty. Onyń muny ózin-ózi zorlap, moıyndaǵy paryz esepti súıispenshilikke bola jáne shirkeýdiń jazasynan qorqyp qana istegenine meniń eshbir kúmánim joq. Bireýdi jaqsy kórý úshin onyń betin búrkengeni jón, júzin kórsetip alsa-aq boldy — yntyzaryń sýydy deı ber.

— Bul jaıynda Zosım pirádar talaı aıtqan, — dedi Alesha, — onyń da mahabbatqa mashyqtanbaǵandardyń kóbi kisiniń júzin kórgende óziniń yntyqqan sezimin bildire almaı qalady degeni bar edi. Biraq adamzat balasynda Hrıstostyń súıispenshiligine uqsaıtyn mahabbat ta kóp qoı, men muny bilemin, Ivan...

— Al men muny áli bilmeımin jáne túsinbeımin, menimen birge basqa da kóptegen adamdar bilmeıdi, túsinbeıdi. Munyń ózi adamnyń boıyndaǵy jaman qasıetterinen be, álde olardyń jaratylysy solaı ma — gáp mine osynda. Menińshe, Hrıstostyń adamǵa degen mahabbaty bul jalǵanda joq bir ǵajaıyp. Ras, ol qudaı bolǵan ǵoı. Al biz qudaı emespiz. Aıtalyq, meniń aýyr qasiret shegýim múmkin, biraq meniń qanshalyqty qasiret shegetinimdi basqa bireý esh ýaqytta bile almaıdy, óıtkeni ol — men emes, ózge kisi, onyń ústine, basy jumyr pendeńiz basqanyń qasiretin moıyndaýǵa (ol adamǵa beriletin shen be eken) ámes kelise bermeıdi. Sen qalaı oılaısyń, nelikten kelispeıdi? Onyń sebebi, mysaly, menen kúlimsi ıis shyǵady, syqpytym jaman, birde tipti aıaǵyn basyp ketkenim de bar. Sonsoń, qasirettiń de qasireti bar: adamdy qorlaıtyn qasiretke, aıtalyq, meniń ashyǵyp júrgenime jarylqaýshym ılanýy múmkin. al odan sol joǵaryraq qasiretke, mysaly, bir ıdeıa úshin azap shegýge, joq, buǵan ol, oqta-tekte bolmasa, ılanbaıdy, óıtkeni ol, aıtalyq, meni kórgen soń, mysaly, onyń qıalyndaǵy naq sondaı ıdeıa úshin azap shegetin adamnyń túrine meniń qıanatym múlde uqsamaıtynyn kórgennen keıin yntyǵa qalady. Sóıtip, ol, tipti jek kórip turmasa da, meni dereý óziniń shapaǵatynan aıyrady. Qaıyrshylardyń, ásirese asyl tekti qaıyrshylardyń esh ýaqytta tóbe kórsetpeı, qaıyr-sadaqasyn gazet arqyly suraǵany jón. Jaqynyńdy, jalpy alǵanda, keıde tipti alystan da jaqsy kórýine bolady. al ony jaqynnan esh ýaqytta súıe almaısyń. Eger bári sahnadaǵydaı, aıtalyq, jibek shoqpyt pen jyrtyq shilterdegi qaıyrshylar ásem bılep qaıyr-sadaqa suraıtyn balettegideı bolsa, onda olarǵa súısinýge bolar. Tek súısinesiń, biraq áste súıe almaısyń. Alaıda bul jaıynda osy aıtylǵany jeter. Seni tek óz ornyma qoıyp kórgim kelgeni ǵoı. Meniń jalpy adamzattyń qasireti haqynda baıandaǵym kelip edi, áıtse de onan da tek balalardyń qaıǵy-qasiretine toqtalyp ótelik. Bul meniń dálelderimdi on esedeı kemitedi, sonda da tek osymen ǵana shekteleıik. Álbette, bul men úshin onsha tıimdi emes. Birinshiden, balalardy tipti jaqynnan da, tipti kir-qojalaq kúıi de, tipti suryqsyz bolsa da (alaıda, menińshe, balalar eshqashan da suryqsyz bolmaıdy) jaqsy kórýge bolady. Ekinshiden, eresekter jaıynda sóz qozǵamaıtyn taǵy bir sebebim, olardyń jekkórinishti, súıýge laıyqsyz ekenin bylaı qoıǵanda, olardyń jazasy da bar: olar alma jep qoıyp, jaqsylyq pen jamandyqty tanyp bilip, "badamsha" bolǵan. Almany áli de jeıdi. Al balalar eshteńe jegen joq, sondyqtan olar ázirshe kinásiz. Alesha, sen balalardy jaqsy kóresiń be?

Jaqsy kóretinińdi bilem, túsinedi ǵoı dep saǵan tek solar jóninde aıtyp otyrǵanym da sodan. Eger bul dúnıede balalar da sumdyq qasiret shekse, onda olar, árıne, almany jep qoıǵan ákeleri úshin jazalanǵan, — biraq bul basqa dúnıeniń paıymdaýy, fánı dúnıede adam júregi ony túsinbeıdi. Kinásiz adamnyń, onyń ústine mundaı beıkúná jannyń, basqa bireý úshin qasiret shegýine bolmaıdy! Alesha, baıqasań, balalardy men de jaqsy kóremin. Esińde bolsyn, qatal, qumarpaz, zymıan kisiler, karamazovshylar, keıde balalardy tym jaqsy kóredi. Balalar, sábı shaǵynda, mysaly, jetige deıin, sumdyq jatyrqaǵysh keledi: beıne jaratylysy bólek, múlde ózge jan sekildi. Men abaqtyda otyrǵan bir qaraqshyny kórgen edim: ol tún jamylyp qaraqshylyq jasaǵan kezinde keıbireýlerdiń úı ishin túgel qyryp tastaǵanda birneshe balany da óltiripti. Bir ǵalamaty, ol abaqtyda otyrǵanynda balalardy óte jaqsy kóretin bolady: aýlada oınap júrgen balalarǵa terezeden telmire qaraıdy eken. Bir balany terezesiniń aldyna kelýge daǵdylandyrǵan ol onymen keremet dos bop ketedi. Alesha, osynyń bárin saǵan nege aıtatynymdy sezesiń be? Basym aýyryp, jabyrqap ketkenimdi qarashy.

— Seniń eseńgiregen kisishe elire sóılegenińe tań qalyp otyrǵanym, — dedi abyrjyǵan Alesha.

— Aıtpaqshy, maǵan jýyrda Máskeýde bir bolǵyr áńgimelep edi, — Ivan Fedorovıch inisiniń sózine qulaq salmaǵandaı, sózin odan ary jalǵastyrdy. — Bolgarıada slavándardyń jappaı kóterilisinen qaýiptengen túrikter men sherkester barlyq jerde oırandap jatyr eken, — jaǵalaı órtep, qoıdaı baýyzdap, áıelderdi zorlap, balalardy da aıamaı, tutqyndardy túni boıy eki qulaǵynan dýalǵa shegelep qoıyp, erteńine darǵa asady eken jáne taǵysyn taǵylar, bárin tipti kózge elestetý de qıyn. Shynynda da, keıde báz bireýlerdiń "aıýandyq" qataldyǵyn sóz etip jatady, al munyń ózi haıýanat jóninde múlde ádiletsiz de ókinishti: túz taǵysy esh ýaqytta tap eki aıaqty adamdaı sumdyq ákkilikpen qatal bola almaıdy. Jolbarystyń bar biletini — tarpa bas salyp bytyrlatyp shaınaý. Adamdardy túni boıy qulaǵynan dýalǵa shegelep qoıý onyń qaperine de kirmes edi, ol muny qolynan kelip tursa da istemes edi. Sonan soń, bul túrikterdiń áıeldiń qursaǵynan qyzyl shaqa sharanany qanjarymen jaryp alýdan bastap, anasynyń kózinshe emshektegi sábıdi joǵary laqtyryp jiberip naızanyń ushyna shanshýǵa deıin baryp, osy aıýandyqtarynan jan raqatyn tabady eken. Eń qyzyqtysy, osynyń bári sorly anasynyń kózinshe isteletindigi bolsa kerek. Alaıda myna bir kórinis meniń kóz aldymnan ketpeıdi. Úıge kirgen túrikterdiń ortasynda sábıin keýdesine basyp dir-dir etken anasy tur eken delik. Túrikter kóńildengensip, náresteni erkeletken bolyp ótirik kúledi, buǵan sábı de kúledi. Túrik osy kezde balanyń betine tapanshasyn taqap aparady. Qutyńdaǵan bala tapanshadan ustaıyn dep kishkentaı qolyn erbeńdetedi, osy sátte oınap turǵan túrik shúrippeni basyp qalyp, balanyń basyn mylja-mylja qylady... Keremet kórinis qoı, solaı emes pe? Aıtqandaıyn, túrikter táttige tym qumar desedi.

— Aǵa, osynyń bárin ne úshin aıttyńyz? — dep surady Alesha.

— Meniń oıymsha, eger jyn-peri joq bolsa, onda ony adam óz beınesine uqsatyp oılap shyǵarǵan.

— Olaı bolsa, qudaıdy da dál solaı oılap shyǵarǵany ǵoı.

— "Gamlette" Polonııdiń aıtqanyndaı, sen óziń sózdiń óńin aýdara qoıýǵa keremet mashyqtanyp alypsyń ǵoı, — dep kúldi Ivan. — Sen meni sózden ustadyń, meıli, qaıta qýanyshtymyn. Eger ony adam óz beınesine uqsatyp oılap shyǵarsa, onda seniń qudaıyń kelisken eken. Sen jańa: osynyń bárin ne úshin aıttyń? — dep suradyń: kóremisiń, men keıbir faktilerdi jınaı júrýge áýespin, nanasyń ba, gazetterden oqyǵan jáne bireýden estigen kez kelgen anekdot sekildi nárselerdi kóshirip alyp, jazyp qoıamyn, qazir táp-táýir koleksıam da bar. Árıne, túrikter koleksıaǵa endi, biraq onyń bári jat jurttyq dúnıeler ǵoı. Mende túrikterdikinen qıalym artyq, ózimizdiń qoltýma nárseler de bar. Bilesiń be, bizde kóbinese uryp-soǵýǵa, kók shybyqpen, qamshymen dúreleýge áýes, munyń ózi ulttyq daǵdyǵa aınalyp ketken: biz qalaı degenmen eýropalyqtarmyz ǵoı, qulaqtan shegelep qoıý degenińiz kókeıge qonbaıdy, al kók shybyq, qamshy — mine muny bizdiń mańdaıymyzǵa basqan, bizdi odan aıyrýǵa bolmaıdy. Qazir shetelde uryp-soqpaıtyn tárizdi, álde sondaı zańdar shyǵarylǵan ba, bireý bireýge qol kótere almaıtyn bolypty, biraq olar munyń esesine, bizdegi sıaqty, basqa, taza ulttyq daǵdyny shyǵarsa kerek; ásirese bizdiń joǵarǵy qaýymdaǵy dinı qozǵalys dáýirinen bastap bizde bolýy múmkin emes delingen osynaý ulttyq daǵdy, óıtse de, bizge de sińe bastaǵan sekildi. Mende fransýzshadan aýdarylǵan bir ǵajap kitapsha bar, onda Jenevada, taıaýda, osydan bes-aq jyl buryn Rıshar degen kisi óltirýshi jaýyzdyń darǵa asylǵany baıandalǵan; jıyrma úshtegi jigit dar aldynda kúnásyn moıyndap, hrıstıan dinine enipti. Nekesiz týǵan balasyn, Rıshardy, alty jasar sábı kezinde áke-sheshesi taýdaǵy bir shveısar baqtashylaryna berip qoıa beredi, olar balany keıin maldyń sońyna salyp qoıý úshin alady. Bala olardyń qolynda naǵyz taǵy bolyp ósedi, ony eshteńege úıretpeıdi, qaıta, laısań men sýyqta jalań aıaq, jalań bas, ash kúıi mal baqtyryp qoıady. Árıne, bulaı etkende olardyń eshqaısysy oılanyp, opynyp jatqan joq, qaıta kerisinshe, osylaı isteýge óziniń tolyq haqy bar dep eseptedi, óıtkeni Rıshardy ánsheıin bir zat retinde bere salǵan-dy, sondyqtan ony tamaqtandyrý qajet dep te bilgen joq. Rıshar ol jyldary, İnjildegi adasqan balasha, óziniń tym bolmasa satýǵa bordaqylaǵan shoshqalarǵa beriletin bylǵamadan jeýge de zar bolǵanyn, biraq oǵan tipti sony da qımaǵanyn, shoshqanyń jemin urlap jegeninde ony uryp-soqqanyn, búkil balalyq jáne jastyq shaǵyn ol qashan eseıip, boıyna kúsh jınap, ózi urlap tamaq asyraǵansha osylaı ótkizgenin baıandaıdy. Taǵy bolyp ósken ol Jenevada kúndik jumys istep tapqan aqshasyn ishkilikke salady, jaýyzdyq tirshilikpen júrip, aqyry bir shaldy óltirip, tonap tynady. Ony ustap alyp, sottap, ólim jazasyna kesedi. Ol jaqta eljirektikke salynbaıdy ǵoı. Sóıtip, abaqtyda ony pastorlar men árqıly Hrıstostyq baýyrlastyqtardyń músheleri men qaıyrymdy hanymdar jáne basqalary dereý ortalaryna alady. Olar ony oqýǵa, jazýǵa úıretedi, oǵan İnjildi túsindiredi, sóıtip uıaltqan, ılandyrǵan bolady, qysym jasap, jan alqymnan alyp, qajytady, aqyrynda, qylmys jasaǵanyn onyń ózi maqtana moıyndaıdy. Ol sotqa ótinish jasap, men jaýyz edim, endi maǵan jasaǵan ıemniń nury jaýyp, raqymy tústi dep ózi jazyp beredi. Jenevada barlyǵy tolqyp, búkil qaıyrymdy, taqýa Jeneva abyrjyp qalady. Asyl tekti, kórgendi sanalatyndardyń bári abaqtydaǵy oǵan jetkenshe asyǵady; Rıshardyń betinen súıedi, ony qushaqtap: "Sen bizge baýyrsyń, jasaǵan ıemniń raqymy tústi saǵan!" — dep ózeýreıdi. Al Rıshardyń kóńili bosap, kózine jas keledi: "Iá, maǵan qudaıdyń raqymy tústi! Balalyq, jastyq shaǵymda shoshqanyń jemine bir toıǵanǵa máz bolýshy edim, endi maǵan da táńiriniń raqymy tústi, endi qudaıǵa qulshylyq etip óletin boldym!" — "Iá, ıá, Rıshar, qudaıǵa qulshylyq etip ólgenge ne jetsin, sen bireýdiń qanyn tóktiń, endeshe qulshylyq etip ólýge tıistisiń. Kinásiz bolsań da meıli, shoshqanyń jemine qyzyqqanyńda jáne ony urlap jegenińde (munyń áste jaqsy emes, óıtkeni urlaýǵa bolmaıdy ǵoı) qudaıdy múlde bilmeseń de meıli, — bireýdiń qanyn tókken ekensiń, sol úshin óziń ólýge tıissiń". Sóıtip aqyrǵy kún de keledi. Álsiregen Rıshar kózine jas alyp: "Ómirimdegi eń qýanyshty kúnim bul, men qudaıdyń aldyna bara jatyrmyn!" — dep damylsyz qaıtalaı beredi. "Iá, — dep zarlanady pastorlar, sýdıalar men qaıyrymdy hanymdar, — bul seniń eń baqytty kúniń, óıtkeni sen jasaǵan ıemniń ózine bara jatyrsyń!" Rıshardy ákele jatqan masqaralaý kúımesiniń sońynan ergen attyly-jaıaýlar eshafotqa qaraı júredi. Mine eshafotqa da jetedi: "Baýyrym, endi ólseń de armanyń joq, — dep zarlanady olar Rısharǵa, — qudaıǵa qulshylyq etip kóz juma ber, óıtkeni saǵan jasaǵan ıemniń raqymy túsken!" Sóıtip Rıshardy betinen shópildetip súıgen baýyrlastary ony eshafottyń ústine alyp shyǵyp, qudaıdyń raqymy túskeni úshin basyn jańǵyryqqa qoıyp, aǵaıynshylyqpen shaýyp túsiredi. Joq, bul tán erekshelik. Kitapsha joǵary qaýymdaǵy orystyń lútershildikpen áýestenetin qaısybir raqymshyldary orysshaǵa aýdarǵannan keıin orys halqyn aǵartý maqsatymen gazetterge jáne basqa basylymdarǵa qosyp tegin taratylady. Rıshardyń oqıǵasy ulttyq erekshelik esebinde jaqsy. Bizge baýyr boldyń, saǵan qudaıdyń raqymy tústi dep aǵaıynnyń basyn shaýyp tastaý bizde qısynsyz nárse, biraq qaıtalap aıtamyn, bizdiń odan kem túspeıtin óz ereksheligimiz bar. Bizde bireýdi dúreleýden qushyry qanady, bul ejelden súıekke sińgen. Mujyqtyń atty kózinen, "momyn kezinen" qamshymen qalaı urǵany týraly Nekrasovtyń bir óleńi bar. Mundaıdy kim kórmepti, orystarǵa úırenshikti nárse bul. Aqyn boldyrǵan attyń júgi aýyr arbany tarta almaı turyp qalǵanyn sýretteıdi. Mujyq atty qamshylaıdy, aıamaı urady, aqyry, óziniń ne istegenin de sezbesten, basqa-kózge qaramaı shyqpyrta beredi: "Aram qatqyr, aram qatamyn dep turmysyń, nege tartpaısyń!" Kóterem at julqynǵan kezde, mujyq janýardy taǵy da shyqpyrta bastaıdy, jas sorǵalaǵan "momaqan kózinen" shyqpyrtady. Sonan soń at jan dármen degende arbany alyp shyǵady, tula boıy dirildep, tynysy tarylyp, bir túrli qyryndap, aıaǵyn áldeqalaı táltirektetip, ázer basady — Nekrasovtyń sýretteýinde jan túrshigerlik tipti. Biraq bul kádimgi at emes pe, bizge ony qudaıdyń ózi bergen qamshymen shyqpyrtsyn dep. Bizge tatarlar osylaı túsindirgen de, eskertkishke qamshy syılaǵan. Biraq adamdy da uryp-soǵýǵa bolady ǵoı. Zıaly, oqyǵan bir myrza men onyń zaıyby ózderiniń jeti jasar qyzyn kók shybyqpen shyqpyrtady eken — bul jaıynda tolyq jazyp alǵanym bar. Shybyqtyń butaqty bolǵany jaqsy, sonda, "qattyraq batady" deıtin ákesiniń týǵan qyzyna taıaq "qattyraq batsa" aıyzy qanady eken. Men anyq bilemin, urǵan saıyn qutyryna túsip, onan saıyn qushyry qanatyndar da bolady. Bir mınýt urady, aqyry, bes mınýt, on mınýt urady, urǵan saıyn batyra túsedi. Bala baqyryp jylaıdy, aqyry, baqyrýǵa da shamasy kelmeıdi, dem almaı qalady:

"Áke, áke, áketaı, áketaı!" — dep shyryldaıdy. Aqyry nasyrǵa shaýyp, is sotqa túsedi. Advokat jaldaıdy. Bizdiń orys halqy advokatty — "ablakat — jaldanǵan ar-ujdan" — dep áldeqashan atap ketken ǵoı. Advokat óz aıypkerin qorǵap qyzyl óńesh bolady. "Bylaısha aıtqanda, munyń ózi ánsheıingi, úı-ishindegi úırenshikti nárse, ákesiniń óz qyzyn urǵanynda ne tur, osyndaı istiń aqyry sotqa jetkendigi tipti uıat-aq!" Ilanyp qalǵan prısájnyılar ońasha bas qosqan soń, aqtaǵan úkim shyǵarady. Azaptaýshynyń aqtalǵandyǵyna qýanǵanynan jurt jylap jiberedi. Átteń, meniń bolmaǵanym, azaptaýshynyń esimi qurmetine stıpendıa taǵaıyndaý kerek degen usynys engizetin edim!.. Ǵajap emes pe. Biraq mende budan da táýiri bar, Alesha, meniń orys balalary jaıynda jınaǵanym óte kóp. Ákesi men sheshesi, "bilimdi, tárbıeli, qurmetti, ájeptáýir qyzmetker adamdar", bes jasar, kishkentaı qyzyn jek kórip ketedi. Kóremisiń, taǵy atap aıtam, kóptegen adamdardyń bir erekshe qasıeti bar, ol — balalardy, tek qana balalardy azaptaýǵa qumarlyǵy. Adamzat násiliniń ózge pendeleriniń bárine osynaý azaptaýshylar, bilimdi, marhabatty eýropalyqtar retinde, tipti ıgi nıetpen, montıa qaraıdy, biraq balalardy azaptaýǵa qushtar-aq, tipti olardyń ózin tek osy maǵynada ǵana súıedi. Bul arada azaptaýshyny qyzyqtyratyn — sábıdiń ózin-ózi qorǵaı almaıtyndyǵy, onyń qaraıǵan qanyn qaınatatyn — balanyń perishtedeı sengishtigi men eshqaıda, eshkimge bara almaıtyndyǵy bolýǵa tıis. Árıne, kez kelgen adamnyń ishinde bir haıýandyqtyń, ashýshańdyqtan, azaptalýshynyń shyńǵyrǵanyna qany qaınaǵysh haıýandyqtan, buzyqtyqtan tapqan aýrýdan, podagradan, búırek aýrýynan jáne taǵy basqasynan bolatyn haıýandyqtyń buǵyp jatatyndyǵy kúmánsiz. Bes jasar beısharaǵa bilimdi áke-sheshesiniń kórsetpegeni qalmaıdy. Olar, ne úshin óıtetinin ózderi de bilmese de, qyzyn uryp-soǵady, tepkileıdi, búkil denesin kók ala qoıdaı etedi; aqyry, naǵyz zymıandyqqa deıin barady: saqyldaǵan sary aıazda náresteni túni boıy ájethanaǵa qamap qoıady, dáretke otyrǵysy keletinin túnde turyp aıtpaǵany úshin (perishteshe qannen-qapersiz uıyqtaıtyn bes jasar sábı ondaıǵa úırene alatyndaı) — osyǵan bola onyń nájisin betine jaǵyp, aýzyna tyǵyp jegizbekshi de bolady, muny istegen sheshesi, týǵan sheshesi eken! Ájethanaǵa qamalǵan beısharanyń túnde yńyrsyǵan daýsy shyqqanda anasy qalaı ǵana uıyqtap jatty eken! Qarańǵy, sýyq ájethanaǵa ózin nege qamap qoıǵanyna tipti aqyly jetpeıtin búldirshin kishkentaı judyryǵymen keýdesin urǵylap, kózinen keksiz, dármensiz, qandy jasyn tógip turyp "qudaı taǵalanyń" oǵan arasha túsýin tileıdi eken — sen muny túsinemisiń, dosym, baýyrym, qudaıǵa qulshylyq etýshi momaqan múrıtim-aý, sen bul shatpaqtyń nege keregin jáne ne úshin oılap shyǵarylǵanyn túsinemisiń! Onsyz adam jer basyp júre almas edi, óıtkeni jaqsylyq pen jamandyqtyń ne ekenin bilmes edi, desedi. Eger osynshama qymbatqa tússe, ol saıtan alǵyr jaqsylyq pen jamandyqty bilýdiń keregi ne? Onda kúlli tanym álemi sábıdiń "qudaı taǵalaǵa" jalbarynǵan kóz jasyna da tatymaıdy ǵoı. Men eresekterdiń qasiretin sóz etip te otyrǵam joq, olar alma jep qoıǵan, óz obaldary ózderine, kúl bolmasa, búl bolsyn, al mynalar, mynalar she! Túriń ózgerip ketipti ǵoı, Alesha, seni mazalap bittim be. Mezi bolsań, qoıdym.

— Oqasy joq, meniń de azap shekkim keledi, — dep mińgirledi Alesha.

— Bir, tek qana bir sýretti kóz aldyńa elestetsem qaıtedi, onyń sıpattylyǵy sondaı, aıtpaýǵa tipti dátiń shydamaıdy, eń bastysy, eskilikti jınaqtardyń birinen taıaýda ǵana oqyǵan edim, "Arhıvten" be, álde "Starınadan" ba, tipti esimde joq, ony anyqtaý kerek. Bul basybaılylyq quqyqtyń qara túnek zamanynda, ǵasyrdyń bas kezinde bolǵan, halyqqa azattyq berýshi jasasyn! Sol kezde bir general bolypty, baılanysy kúshti, óte baı pomeshık eken, biraq ol jaıbaraqat turmysqa shyǵarynda endi emin-erkin ómir súrip, bodandaryma ne qylsam da óz erkim, bul quqyqqa qyzmetimmen ıe boldym dep oılaýǵa áreń-áreń qalady (ras, mundaılar sol kezdiń ózinde óte az bolǵan sekildi). Onda mundaılar bolǵan. Sóıtip, general eki myń basybaıly sharýasy bar meken-jaıynda turyp jatady, kórshi-qolańdy óziniń dastarqanynan kún kórýshiler men saıqymazaqtarynsha qorlap, ábden menmensip bitedi. Júz shaqty tazy ustaıdy, ıtterdiń ústine mýndır kıip, astyna at mingen júz shaqty bapkeri jáne bolady. Kúnderdiń bir kúni basybaıly bala, nebary segiz jasar kishkentaı balaqaı oınap júrip abaısyzda generaldyń súıikti tazysynyń aıaǵyna tas tıgizip alady. "Meniń súıikti ıtim nege aqsap qalǵan?" Oǵan mine myna balanyń, álgi, tas laqtyryp, aıaǵyn aqsatqany dep málimdeıdi. "A, ol senbisiń, — general balaǵa kóz júgirtedi, — ustańdar mynany!" Balany anasynyń qushaǵynan aıyryp alyp, túni boıy qarańǵy jerge qamap qoıady, kelesi kúni tańerteń erte general sán saltanatpen ańǵa jınalady, atyna minedi, qasynda óziniń shashbaýyn kóterýshileri, tazylary, ıt bapkerleri men qusqa aý qurýshylar bar, bári de atqa qonǵan. Taǵylym alsyn dep malaılar jınalǵan, báriniń aldynda kinály balanyń sheshesi tur. Balany qamaýdan alyp shyǵady. Kúzdiń bulyńǵyr, salqyn, tumandy kúni saıat qurýǵa qandaı jaqsy. Generaldyń ámirimen bala tyr jalańash sheshindiriledi, dir-dir etip, záre-quty qashqan beısharanyń dybysy shyqpaıdy... "Qýyńdar!" — dep ámir etedi general "Qash, qash!" — dep aıqaılaıdy balaǵa ıt ustaýshylar, bala júgire jóneledi... General: "Aıt, aıt!" — dep aıtaqtaıdy. Jalańdaǵan tazylar sheshesiniń kóz aldynda balany talap óltiredi!.. Keıinnen generaldy esi aýysqan dep tapsa kerek. Al... ne isteý kerek? Atyp tastaı ma? Adamgershilik sezimniń mereıi ústem bolýy úshin atý kerek pe? Aıtsańshy, Aleshka!

— Atyp tastaý kerek! — dedi bozarǵan kúıi aǵasyna bir túrli rabaısyz yrjıa qaraǵan Alesha baıaý ǵana.

— Bárekeldi! — dedi qýanyp ketken Ivan, — eger sen bulaı deseń, onda... Naǵyz shımnık boldyń ǵoı! Kókiregińe qandaı saıtannyń uıalaǵanyn bilesiń be sen, Aleshka Karamazov!

— Qısynsyz nárseni aıttym, biraq...

— A, solaı ma... — Ivannyń daýsy qatty shyǵyp ketti. — Múrıtim-aý, bul dúnıede qısynsyzdyq óte-móte qajet, muny bilip qoı. Álem qısynsyz nárselerge súıenedi, qısynsyzdyq qurysa, onda, bálkim, eshteńe bolmas ta edi. Biletinimiz belgili ǵoı!

— Sen neni bilesiń!

— Eshteńe túsinbeımin jáne endigi jerde eshteńeni túsingim de kelmeıdi, — dedi odan ary Ivan, sandyraqtap turǵandaı bolyp. Faktiden kóz jazbasam eken. Áldeqashannan eshteńeni túsingim kelmeıdi. Eger birdeńeni túsingim kelse, onda dereý faktige opasyzdyq jasaýym kerek bolar edi, al meniń faktiden aıyrylǵym kelmeıdi...

— Aqyry, aıtasyń ba, meni ne úshin qınaısyń? — dedi Alesha kúıinishti únmen.

— Árıne, aıtam, ózim de soǵan ıkemdep kele jatqan edim. Sen maǵan qymbatsyń, men senen aıyrylmaımyn, seni tipti Zosımańa da qımaımyn.

Ivan bir sátke únsiz qaldy, onyń júzi zamatta óte muńaıyp ketti.

— Tyńdaǵyn: men áńgimem nanymdyraq shyqsyn dep kil balalardy ǵana aldym. Adamzat násiliniń jeti qat jer astyna deıin sińgen ózge kóz jasyn men tipti sóz etip te otyrǵam joq, áńgime taqyrybyn ádeıi tarylttym. Men maqulyqpyn, sol sebepti nege bulaı bolyp jatatynyn áste uqpaı-aq qoıǵanymdy qorlanyp moıyndaımyn. Demek, adamdardyń ózderi kinály: ujmaqty mise tutpaı, erkindikti kóksep, baqytsyz bolatynyn bile tura, aspannan ot urlaǵan ózderi, endeshe, olardy aıaýdyń qajeti joq. O, men ózimniń sholaq, tirliktegi evklıdtik aqylym boıynsha qaıǵy-qasirettiń jetetinin, biraq kinálilerdiń joǵyn, barlyǵy birinen biri tikeleı, ózinen-ózi týyndaıtynyn, bári ózgerip, teńesip jatatynyn ǵana bilemin, — biraq munyń ne bary evklıdtik sandyraq ekenin túsinemin, sondyqtan bul sandyraq boıynsha ómir súrýge kelise almaımyn! Kinálilerdiń joqtyǵynan, ony meniń biletindigimnen ne barqadar, — maǵan keregi jazasynyń berilýi, áıtpese men nazalanyp bitem. Jáne de ol jaza keıinnen sheksiz dúnıeniń bir jerinde, qaısybir kezeńinde emes, osy dúnıede berilýi kerek te, ony meniń kórýim qajet. Ózim sengen nárseni óz kózimmen kórgim keledi, al eger oǵan deıin ólip ketsem, meni qaıta tiriltetin bolsyn, óıtkeni munyń bári mensiz istelse, tym ókinishti ǵoı. Men ózimmen, ózimniń zulymdyǵymmen, kórgen azabymmen álde kimniń keleshektegi úılesimdiligine jaǵdaı týǵyzý úshin qasiret shekken joqpyn. Maraldyń arystanmen qatar jatqanyn, qanjar tıgen adamnyń túregelip, ózine qol kótergen qanishermen qalaı qushaqtasqanyn óz kózimmen kórsem deımin. Barlyǵynyń nelikten osylaı bolǵanyn jurttyń bári kenetten bilgen sátte tiri júrgim keledi. Jer betindegi din ataýly osy tilekke súıenedi, al men dinshilmin. Alaıda men onda álgi balalardy qaıtem? Bul men sheshe almaıtyn saýal. Júzinshi ret qaıtalaımyn — saýal óte kóp, biraq men tek balalardy ǵana aldym, óıtkeni bulaı etkende aıtpaq oıym áldeqaıda aıqyn bolmaq. Tyńdaǵyn: máńgilik úılesimdilikke jetý úshin barlyǵy qasiret shegýge tıisti bolsa, bul arada balalardyń ne jazyǵy bar, maǵan osyny aıtshy, káne? Ne úshin sábıler de qasiret shegýi kerek, mundaı azappen keletin úılesimdiliktiń keregi ne? — Bul múlde túsiniksiz. Áldekimderdiń keleshektegi úılesimdiligine qolaıly jaǵdaı ázirleýge balalardyń qandaı qatysy bar? Men kúnákar adamdardyń bir-birimen nıettestigin túsinemin, tipti jaza berýge nıettestigin de túsinemin, biraq buǵan balalardy ákep aralastyrý áste kókeıime qonbaıdy, al eger de balalardyń shynynda ákeleri istegen zulymdyqtyń bárine ortaqtyǵy ras bolsa, onda bul men túsinbeıtin baqı dúnıelik shyndyq bolǵany. Qaısybir qaljyńbastyń bala degen óspeı me eken, ósken soń kúnáǵa batpaı ma eken deýi de múmkin, al bala mine qyrshynynan qıylǵan joq pa, ony segizinde ıtke talatyp óltirmedi me. O, Alesha, men qudaıǵa til tıgizgen joqpyn ba! Kóktegi men jer astyndaǵynyń bári madaqtaǵan bir ǵana únge ulasyp, óli-tirilerdiń barshasy: "Jasaǵan ıem, seniki durys, óıtkeni seniń jolyń ashyldy!" — dep jar salǵanda álemniń qalaı dúr silkinetinin men bilemin. Sheshesi óziniń ulyn ıtke talatqan jaýyzben qushaqtasqannan keıin, osy úsheýi kóz jasyn kól ǵyp: "Jasaǵan ıem, seniki durys" degende, onda, ápıne, tanymnyń shegine jetemiz de, bári túsinikti bolady. Biraq mine dál osy tusqa kelgende útir belgisin qoıǵym keledi, óıtkeni naq osyǵan kelise almaımyn. Jer basyp júrgenimde óz sybaǵamdy alyp qalǵym keledi. Ańdaısyń ba, Alesha, eger men shynynda da soǵan deıin tiri júrsem nemese sony óz kózimmen kórý úshin qaıta tirilsem, sheshesiniń óz balasyn azaptaýshymen qushaqtasyp turǵanyn kórgen sátte, jurtpen birge: "Jasaǵan ıem, seniki durys!" — dep aıqaılap jiberer me ekem, joq, onda men bulaı aıqaılaı qoımaspyn. Ózimdi aldyn ala arashalap qoıaıyn degenim ǵoı bul, sondyqtan men joǵarǵy úılesimdikten bas tartamyn. Ol, tym bolmasa, sasyq ájethanada qamaýda otyrǵanda kishkentaı judyryǵymen keýdesin urǵylap, "jasaǵan ıem" dep kóz jasyn kól ǵyp jalbarynǵan búldirshinniń azabyna da tatymaıdy! Tatymaıtyny, onyń kóz jasy óteýsiz qalǵan. Ol óteýge tıis, áıtpese úılesim bolmaıdy. Biraq sen ony qalaı ǵana ótersiń? Bul múmkin be eken? Olardan kek alynatynymen ótele me? Biraq olardy jazalaýdyń, azaptaýshylardy dozaqqa salýdyń qajeti ne, analar áldeqashan azappen ólgen bolsa, dozaq endi neni túzete alady? Dozaq bar jerde qandaı úılesimdik bolmaq: Meniń keshirgim keledi, qushaqtaǵym keledi, men endi eshkimniń qasiret shekkenin tilemeımin. Al eger balalardyń qasireti aqıqattyń qunyn óteýge qajet qasiretterdiń jıyntyǵyn kóbeıtýge kerek bolsa, onda búkil aqıqattyń mundaı baǵaǵa tatymaıtynyn men kúni buryn eskertemin. Saıyp kelgende, men sábıin ıtke talatýshymen sheshesiniń tatýlasqanyn tilemeımin! Anasy bul jaýyzdyqty keshire almaıdy! Keshirgisi kelse, ol tek ózi úshin keshirsin, ananyń aýyr qaıǵysyn ǵana keshirsin; biraq ıtkse talanǵan sábıdiń qasiretin keshirýge onyń haqy joq, azaptaýshysyn balanyń ózi keshirse de, bul keshire almaıdy! Eger bulaı bolsa, eger sheshesi men balasy keshire almasa, onda úılesimdilik qaıda? Bul jalǵanda muny keshire alatyn jáne keshirýge haqyly bireý bar ma eken? Men úılesimdilikti qalamaımyn, ony adamzat násiline degen súıispenshilikke bola qalamaımyn. Maǵan onan da qarymy qaıtpaǵan qasiretimniń ózi artyq. Meniki durys bolmasa da meıli, onan da kórgen zábirim óteýsiz-aq ketsin, ishti kernegen kegimniń esesi qaıtpaı-aq qoısyn. Iá, úılesimdilik tym qymbat baǵalanbaǵan, oǵan kirýge bizdiń qaltamyz tym juqa. Sondyqtan men kiretin bıletimdi tezirek qaıtarýym kerek. Eger adal adam bolsam, bıletimdi múmkindiginshe erterek qaıtarýǵa tıistimin. Men sony istep te turmyn. Alesha, men qudaıdy moıyndamaı turǵam joq, oǵan tek bıletimdi asa zor iltıpatpen qaıtaryp berip turmyn.

— Bul kúpirlik qoı, — dep kúbirledi Alesha tómen qarap turyp.

— Kúpirligiń ne? Men senen mundaı sózdi kútip pe em, — dedi aǵynan jarylǵan Ivan.

— Kúpirlikpen ómir súrýge bola ma, al meniń osylaı ómir súrgim keledi. Aıtshy, ótinemin — jaýap bershi: aıtalyq, saǵan aqyrynda jurttyń bárin baqytty etý, olardy saıyp kelgende, tatý, tynysh turmysqa jetkizý úshin adam taǵdyry ǵımaratyn salý kerek eken delik, biraq ol úshin ne bary bir jas bóbekti, álgi qamaýda otyryp kishkentaı judyryǵymen keýdesin urǵylap zar eńiregen sábıdi qalaı da azapqa salý, sóıtip, jas balanyń kóz jasyna qalyp salynatyn ǵımarattyń sáýletshisi bolýǵa sen keliser me ediń? Aıtshy, tek ótirik aıtpa!

— Joq, kelispes edim, — dep kúbir etti Alesha.

— Sen osy ǵımaratyń salynǵasyn álgi bosqa azaptan óltirilgen sábıdiń kóz jasymen kelgen bul baqytty sol adamdardyń qabyl alyp, ǵumyr baqı baqytty bolyp ótedi degen oımen kelisesiń be?

— Joq, kelise almaımyn. Aǵa, — dedi kenet janary jarq ete qalǵan Alesha, — sen jańa: bul jalǵanda muny keshire alatyn jáne keshirýge haqyly jan bar ma eken? — dediń. Men aıtsam, ondaı jan ıesi bar, ol bárin keshiredi, neni bolsa da, kúlisip keshire alady, óıtkeni ol bári úshin, kúllisi úshin óziniń kúnásyz, taza qanyn qıǵan ǵoı. Sen ony umyttyń álgi ǵımaratyńnyń tiregi sol, "Jasaǵan ıem, seniki durys, óıtkeni seniń jolyń ashyldy!" — dep soǵan jar salady.

— A, álgi "beıkúná jalǵyz" ba, sonyń qany ma! Joq, ony nege umytaıyn, qaıta, bulardyń bári talas kezinde ádette áýeli sony betke ustap shyǵa kelýshi edi, baǵanadan beri bul nege ony aýyzǵa almaıdy dep saǵan tańǵalyp tur edim. Bilesiń be, Alesha, sen kúlme, bir kezde osydan bir jyldaı buryn men bir poema jazǵan edim. Maǵan taǵy on mınýt ýaqytyńdy qısań, sony aıtyp berer edim.

— Poema jazdym deımisiń?

— O, joq, — dep kúldi Ivan, — ómirinde eki jol óleń shyǵarmaǵan kisi qalaı jazbaq. Biraq poemany oılap shyǵaryp, jattap aldym. Shabyttanyp ketip em. Sen meniń birinshi oqyrmanymsyń, ıakı tyńdaýshymsyń. Jalǵyz oqyrmanymnan aıyrylyp qalatyn maǵan ne bolypty, — dep myrs etti Ivan taǵy da. — Bastaıyn ba, joq pa?

— Qulaǵym sende, aıta ber.

— Poemam "Uly jendet" dep atalady, qısynsyz-aq nárse, biraq saǵan aıtyp bereıin.

V

ULY JENDET

— Mine, bul arada da kirispesiz bolatyn emes, ıakı ádebı kirispesiz degenim ǵoı, tfý! — dep Ivan kúlip jiberdi, — meni dastan jazdy degenge kim ılanady! Baıqasań, meniń bul týyndymda oqıǵa on altynshy ǵasyrda ótedi, — áıtse de, bul saǵan mektep qabyrǵasynan maǵlum bolýǵa tıis, — ol kezde poetıkalyq shyǵarmalarda kóktegi kıeli kúshterdi jerge túsirý daǵdyly nárse bolatyn. Danteni sóz etip te otyrǵam joq. Fransıada sot qyzmetshileri, al monastyrlarda monahtar ózderinshe ájeptáýir qoıylymdar kórsetken bolyp, qudaıana, perishtelerdi, áýlıelerdi, Hrıstosty, tipti qudaıdyń ózin de sahnaǵa alyp shyǵatyn. Onda munyń bári aq nıetpen istelip jatatyn edi. Vıktor Gúgonyń "Notre Dame de Paris"¹-inde fransýz bekzadasynyń dúnıege kelýi qurmetine Parıjde, XI Lúdovıktiń tusynda, ratýsha zalynda "Lc bon jugement de la tris sainte et graciense Vierge Marie"² dep atalatyn asa taǵylymdy qoıylym halyqqa tegin kórsetiledi, onda bıbi Marıanyń ózi kelip, bon jugement-in ózi ótkizedi. Bizde, Máskeýde, sonaý Petrge deıingi baǵy zamanda, ásirese kóne ósıetten alynǵan dál sondaı derlik dramalyq qoıylymdar aýyq-aýyq kórsetilip turǵan; biraq, bul qoıylymdardan basqa, búkil jer júzinde ol kezde túrli hıkaıalar men "báıitter" de ete kóp taraǵan, bularda da, qajetine qaraı, áýlıeler, perishteler, kóktegi qudiretti kúshterdiń bári áreket etken. Bizdegi monastyrlarda da osyndaı dastandardy aýdarǵan, kóshirgen, tipti ózderi de jazǵan jáne de osynyń bári mańǵul ezýshiligi kezinde istelgen ǵoı. Mysaly, "Qudaıananyń azap jolyn aralap kórýi" degen bir monastyrlyq dastansymaq bar (árıne, greksheden aýdarylǵan), keremet batyl sýrettelýi jaǵynan Danteden kem túspeıdi. Qudaıana tozaqqa barypty, "azap jolyn aralaǵan" kezinde ony jebireıil Mıhaıl bastap júredi. Ol kúnákarlardy, olardyń azap shegýin óz kózimen kóredi. Janyp jatqan bir kól bar eken, oǵan tastalǵan kúnákarlar odan shyǵa almaı, sonda qala beredi; "olardy qudaı taǵala umyta bastaǵan" degen sózderde óte tereń mán men qudiret bar. Sóıtip, qatty qaıran qalyp, kózine jas alǵan qudaıana qudirettiń taǵy aldynda tize búgip turyp, tozaqtaǵylardyń bárine, ony aralaǵanda kórgenderiniń bárine ala-qulalamaı keshirim berilýin ótinedi. Onyń qudaı taǵalamen suhbaty ǵajap qyzyq, qudaıana jalbarynyp turyp alady, qudaı oǵan balasyn qol-aıaǵynan shegelep kerip qoıǵanyn kórsetip: men onyń azaptaýshylaryn qalaı keshirmekpin dep suraǵanda, qudaıana áýlıelerdiń, din jolynda azap shekkenderdiń, perishteler men jebireıilderdiń bárine ózimen birge tize búgip turyp, tozaqtaǵylardyń bárine túgel keshirim berilýin suraýǵa jarlyq etedi. Aqyry ol jasaǵan ıemdi jyl saıyn, uly jumalyqtan troısa kúnine deıin, kúnákarlardyń azaptalýyn toqtata turýǵa kóndiredi, sonda dozaqtaǵylar: "O, jasaǵan ıem, óte durys boldy ǵoı bulaı sheshkeniń" — dep rahmetin jaýdyrady. Eger sol zamanda jazsam, meniń dastansymaǵym da osy sekildi birdeńe bolar edi. Mende qudaı sahnaǵa shyǵady; ras, dastanda ol til qatpaıdy, tek kórinedi de, kete barady. Onyń óz patshalyǵyna kelemin dep ýáde etkenine mine on bes ǵasyr ótti, onyń paıǵambary: "Onyń kelýine kóp qalǵan joq" dep jazǵanyna da on bes ǵasyrdyń júzi boldy. "Onyń qaı kúni, qaı saǵatta keletinin tipti balasy da bilmeıdi, bul meniń kóktegi ákeme ǵana málim" — jerde bolǵan kezinde onyń ózi osylaı degen. Biraq adam balasy ony báz baıaǵy seniminen aınymaı, júregi burynǵysha eljirep áli kútýde. O, tipti burynǵydan da zor senimmen kútip otyr, óıtkeni adamǵa kóktegi kepildiktiń bitkeninen beri on bes ǵasyr zymyrap óte shyqty:

Aıtqanyna sen júregińniń

Amanat joq kókten túser.

Júregińniń lúpiline sen, ózge eshteńe keregi joq! Ras, ol zamanda túrli ǵajaıyptar da kóp bolǵan. Tańǵajaıyp táýipter de ótken. Keıbir taqýalardyń ǵumyrnamasyna qaraǵanda, kók táńiri jerge túsip, olarmen tildesken eken. Biraq peri de jaıbaraqat jatpaǵan, sóıtip ¹⁴adam balasynda álgi ǵajaıyptardyń shyndyǵyna shúbálanýshylyq týady. Dál osy kezde soltústikte, Almanıada, sumdyq bir jańa kúpirlik bastalady. "Shyraǵdannan aınymaıtyn" (ıakı shirkeý sekildi) orasan zor juldyz dál bulaqqa kelip túsip, onyń sýy kermek tatyp ketipti-mis". Osyndaı sandyraq ǵajaıyptardy mansuqtap, qudaıǵa kúpirlik kórsetedi. Biraq qalǵandary qudaıǵa onan saıyn bekem sene túsedi. Adam balasynyń kóz jasy burynǵysynsha oǵan jetip jatady, ol ony kútedi, ony jaqsy kóredi, oǵan senedi, burynǵysyndaı... ol úshin qasiret shegip, sháıt bolýǵa ázir. Sóıtip, adam balasy: "O, jasaǵan ıem, pendelerińe bir kórinip ketseńshi" dep talaı ǵasyrlar boıy úmitpen, emirene jalbaryndy, talaı ǵasyr osylaı jalynǵan soń, jany ashyǵan qudaıekeń óziniń tabynýshylaryna tómen túspekshi bolady. Ol buǵan deıin de janashyrlyq bildirgen, keıbir taqýalarmen, din jolynda azap shegýshilermen, qasıetti dıýanalarmen kezdesken — olardyń "ǵumyrnamalarynda" osylaı delingen. Bizde óz sóziniń shyndyǵyna kámil sengen Túchev bylaı degen bolatyn:

Ýdrýchennyı nosheı kresnoı

Vsú tebá, zemlá rodnaıa,

V rabskom vıde sar nebesnyı

Ishodıl blagoslavláá.

Menińshe, bul qalaıda dál osylaı bolǵan. Sóıtip, ol azaptanyp, qasiret shekken, jıirkenishti-kúnákar, biraq ony beıne sábı balasha súıetin halqyna bir sátke bolsa da kórinbekshi bolady. Meniń dastanymda oqıǵa Ispanıada, Sevılede, ınkvızısıa qaharlanyp turǵan shaqta, elde qudaı taǵalanyń mereıi úshin kún saıyn júzdegen jerde ot laýlaǵan kezde ótedi; onda bylaı bolyp jatatyn edi ǵoı:

V velıkolepnyh avtodafe

Sjıgalı zlyh eretıkov.

O, bul, árıne, onyń bergen ýádesindegideı, zaman aqyrynda kóktegi dańqy jer jarǵan kúıi, "shyǵystan batysqa deıin jarqyldaǵan najaǵaıdaı bolyp" kelýi emes-ti. Joq, ol óziniń pendelerine bir sátke ǵana kórinip ketýge qushtar bolady jáne de olardy dinnen bezgen azǵyndardyń ottary laýlap jatqan jerlerden kórgisi keledi. Ol osydan on bes ǵasyr buryn jurttyń arasynda adam keıpinde úsh jyl boıy júrgendegisindeı, meıiri tasyp adamdardyń arasynan taǵy bir ótedi. Ol keshegi "ǵajap dinı erlik" kezinde koróldiń, ulyqtardyń, rysarlardyń, kardınaldar men saraı mańyndaǵy sulýlardyń kózinshe, Sevıleniń qaraqurym halqy aldynda uly jendet kardınal ad majarem gloriam Uci¹ úshin júz shaqty dinnen bezýshini bir-aq órtegen ońtústiktegi bir shahardyń "keshegi ottyń qolamtasy sýyn úlgirmegen alańyna" túsken edi. Tańǵalarlyǵy, ol aqyryn, kózge túspeı kelse de, bári ony tanyp qoıady. Bul, ıakı jurttyń ony nelikten tanı ketkendigi dastannyń eń sátti tustarynyń biri bolýy múmkin edi. Bir qudiretti kúsh halyqty oǵan úıirip áketedi de, jámıǵat ony ortaǵa alyp. aınalasyna jınala beredi, onyń sońynan eredi. Shyn jany ashyp, jymıyp qana kúlgen ol halyqtyń arasynan únsiz ótedi. Onyń júreginde pendelerine degen mahabbat sezimi Kúndeı qyzady, janarynan Jaryq ıen Bilim, Kúsh-Qýat nury quıylady, sóıtip osy shuǵylaly nurǵa shomylǵan adamdardyń júreginde endi oǵan degen mahabbat oty týady. Ol pendelerime emirene qolyn sozyp, pátıqasyn beredi, al qalyń jurt oǵan, tipti onyń kıimine bolsa da sál janasýdan-aq ǵalamat shıpager kúshti sezedi. Mine, toptyń ishinen bala jasynan basyr bolǵan bir shal oǵan qolyn sozyp: "Jasaǵan ıem, meniń kózimdi jazshy, seni kórgim keledi" dep jalbarynyp edi, qarashyqty basqan shel áp-sátte ózinen-ózi joǵalyp, soqyr shal qudaı taǵalany kóredi. Muny kórgende kóz jasyna ne bola almaǵan jurt onyń tabany tıgen ¹⁵topyraqty súıedi. Balalar bolsa onyń aldyna gúl tastap, án shyrqaıdy, "Osanna!" dep jar salady. "Sol ǵoı, sonyń ózi ǵoı, — dep jamyrasady bári, — sol bolýǵa tıis, odan basqa kim bolýshy edi". Ol Sevıle shirkeýiniń baspaldaǵynda turǵan sátte jylap-eńiregen bir ton adam beti ashyq aq tabytty minájathanaǵa alyp kirýge kóterile beredi: tabytta jatqan bir aqsúıek azamattyń jeti jasar jalǵyz qyzy eken. Ólgen búldirshindi gúlge kómip tastapty. Zar eńiregen anaǵa toptyń ishinen bireý: "Jylama, qazir ol seniń qyzyńdy tiriltedi" dep daýystaıdy. Tabyttyń aldynan shyqqan shirkeýdiń ımamy muny estigende ań-tań bolyp, qabaǵyn tyjyrady. Osy sátte azaly ana qudaıdyń aıaǵyna jyǵylyp zarlanyp qoıa beredi: "Eger jasaǵan ıem sen bolsań, jalǵyzymdy tiriltip ber" dep jalbarynady ol qolyn sozyp. Qaraly top toqtap turady, kishkentaı tabyt baspaldaqqa, qudaıdyń aıaǵyna qoıylady. Ol ishi-baýyry eljireı qarap turyp: "Talpfa kýmı" — "Qyzym, káne túregel" deıdi baıaý ǵana. Tabytta jatqan sábı qyz basyn kóteredi, sosyn kúlimsirep otyryp, jan-jaǵyna tańdana qaraıdy. Aq raýshan gúl shoǵyn qolyna ustaǵan qalpy. Halyq ábigerlenip, ýlap-shýlap, jylap-syqtap jatyr, mine dál osy sátte shirkeý aldyndaǵy alańnan kenet uly jendet, kardınaldyń ózi óte beredi. Bul toqsandy qýsyryp qalǵan bıik boıly áli, tip-tik, jaq eti solyp, kózi shúńireıgenmen, oty qaıtpaǵan qos janary jarq-jurq etken shal edi. O, ol keshe Rım dininiń dushpandaryn otqa salǵanda halyqtyń aldyna shyqqan kardınaldyń sán-saltanatty kıiminde emes-ti, — joq, bul joly ol kádimgi taqýanyń shubatylǵan kónetoz beshpentinde bolatyn. Anadaı jerde tunjyraǵan nókerleri men quldary, "qasıetti" saqshylary keledi sońynan erip. Tobyrdyń aldyna taman kelgen ol alystan kóz salady. Uly jendet bárin kórgen, tabytty qudaıdyń aıaǵyna qoıǵanyn da baıqaǵan, ólgen qyzdyń qalaı tirilgenin kórgende júzi túnerip te ketken. Kókshýlan qalyń qastary túksıe qalyp, janarynan zulymdyq oty jarq-jurq etken. Sonan soń ol qolyn sermep qap, saqshylaryna anany ustańdar dep ámir beredi. Onyń qudirettiligi, onyń yrqynan shyqpaı, aıtqanyna kóne berýge. halyqtyń kóndigip alǵany sondaı, tobyr qaq aıyrylyp saqshylarǵa jol beredi, sóıtip kenet ornaǵan osynaý tylsym tynyshtyqta saqshylar álgi kisini bas salyp ustap, alyp ketedi. Jendet qarıanyń aldynda turǵan tobyr mańdaılary jerge tıgenshe zamatta bir kisideı ıilip-búgile qalady, al ol bolsa jurtqa únsiz bata bergensip óte shyǵady. Saqshylar tutqyndy qasıetti sottyń atam zamanǵy ǵımaratyndaǵy kúmbez tóbeli, tar, túnergen abaqtyǵa ákelip qamap qoıady. Kún batyp, Sevıleniń "tynysyńdy taryltatyn" qarańǵy, qapyryq túni keledi. Aýladan "lavr men lımon ıisi ańqıdy". Qarańǵy túnniń bir ýaǵynda kenet abaqtynyń temir esigi ashylyp, shyraǵdan ustaǵan uly jendet qarıa baıaý basyp ishke kiredi. Jalǵyz ózi eken, ol ishke kirgesin esik ile qaıta jabylady. Ol, bir mınýt pe, álde eki mınýt pe, bosaǵada aıaldap turyp, onyń júzine kóz salady. Aqyry, baıaý jaqyndap kelip, shyraǵdandy ústelge qoıǵannan keıin oǵan bylaı deıdi:

— Sen be ediń? Senbisiń? — Biraq, jaýap estimegen soń, ile-shala taǵy bylaı deıdi: — Jaýap bermeı-aq qoı, úndemeseń úndeme. Ne aıta alýshy eń? Seniń ne deıtinińdi ózim de bek jaqsy bilemin. Sonsoń, seniń baıaǵyda aıtqanyńa qosa taǵy birdeńe deýge tipti haqyń da joq. Sen bizge bóget jasaıyn dep keldiń be? Sen bizge bóget jasaýǵa keldiń, muny óziń de bilesiń. Biraq, erteń ne bolatynyn sezesiń be? Men seniń kim ekenińdi bilmeımin jáne bilgim de kelmeıdi. Sen bolsań da, nemese oǵan uqsas ózge bireý bolsań da, erteń úkim shyǵaryp, dinsizderdiń ishindegi eń qaskúnemi esebinde otqa salyp órteımin, sóıtip búgin seniń aıaǵyńnan súıgen halyq erteń-aq men qolymdy siltegen sátte seni órteıtin ottyń kúlin kóseı bastaıdy, sen muny sezemisiń? Iá, sen bálkim, muny biletin de shyǵarsyń, — dedi óziniń tutqynynan bir sátke de kez almaı, tereń oıǵa batqan ol.

— Ivan, men onsha túsinbedim, bul aıtyp turǵanyń ne? — dep baǵanadan beri ony únsiz tyńdaǵan Alesha kúlimsiredi, — tup-týra sheksiz qıal ma, álde egde qarıańnyń qandaı da bir qatesi me, álde basqa bir qısynsyz gui pro guo?¹

¹⁶— Sońǵysy deseń de meıliń, — dep kúldi Ivan, — eger osy zamanǵy ómir shyndyǵy seni ábden erkinsitip jiberip, qıal degendi áste kótere almaıtyn halge jetseń — gui pro guo bolǵanyn tileseń — meıli, solaı-aq bolsyn. Ras, — dedi taǵy da kúlgen Ivan, — ol shal toqsanǵa kelgen, demek, onyń óz ıdeıasymen áldeqashan aqyldan adasýy da ǵajap emes. Al tutqyn ony óziniń keskin-keıpimen qaıran qaldyrýy múmkin. Aqyr-sońynda, bul ánsheıingi sandyraq, toqsanǵa kelgen, onyń ústine keshegi júz shaqty qudaısyzdar otqa órtelgen dinı erliktiń qyzýymen esirgen shaldyń ólerinde kózine elestegen birdeńe bolýy da yqtımal. Biraq ekeýmizge báribir emes pe, gui pro guo-sy ne, sheksiz qıaly ne? Bul arada gáp mynada ǵana: shaldyń aıtyp qalýy kerek, aqyr-sońynda, ol toqsan jyl ishte saqtaǵan oıyn birinshi ret syrtqa shyǵaryp otyr.

— Qalaı, tutqyn da úndemeı me? Lám demesten, oǵan qarap tura bere me?

— Tipti, ámes osylaı bolýǵa tıis qoı, — dep Ivan taǵy da kúldi. — Burynǵy aıtylǵanyna taǵy birdeńe qosýǵa onyń haqy joq dep shaldyń ózi eskertip qoıdy emes pe. Tileseń, meniń pikirimshe, Rım katolık dininiń eń basty sıpaty da naq osynda: "bylaısha aıtqanda, bárin papanyń qolyna berip qoıǵan óziń, demek, endi bári papanyń quzyrynda. sen endi múlde tóbe kórsetpeseń de bolady, tym bolmasa, birazǵa deıin bóget jasamasańshy". Olar osy maǵynada tek aıtyp qana qoımaı, tipti jazyp ta júr, tym quryǵanda ıezýıtter sóıtedi. Muny olardyń dindar ǵulamalarynyń jazǵandarynan ózim oqyǵanmyn. Meniń shalym odan: "Óziń kelgen álemniń tym bolmasa bir qupıasyn bizge ashyp berýge haqyń bar ma?" — dep suraıdy da, ol úshin ózi jaýap beredi: "Joq, burynǵy aıtylǵanǵa eshteńe qospaý úshin, jerde bolǵanynda ózin barynsha jaqtaǵan adamdardyń erkindigin qaıtyp almaý úshin buǵan haqyń joq. Seniń endigi aıtatynyńnyń bári adamdardyń din bostandyǵyna qol suǵý bolady, óıtkeni ol ǵajaıyp bolyp estiledi, al onda, osydan myń jarym jyl buryn, saǵan olardyń din bostandyǵynan qymbat nárse joq-ty. Onda: "Men senderdi erikti etkim keledi", — dep qaqsaǵan óziń emes pe ediń. Mine endi sol "erkin" pendelerińdi kórip tursyń, — lezde oıǵa batqan qarıa kúlip jiberedi. — Iá, bul is bizge qymbatqa tústi, — biraq biz ony saǵan bola aqyr aıaǵyna deıin jetkizdik. Biz osy erkindikpen on bes ǵasyr azapqa tústik, al endi onyń bári bitti, birjola bitti. Birjola bitkenine senbeımisiń? Nege jýası qaldyń, maǵan tipti qabaq ta shytpapsyń? Bile bilseń, bul adamdar ózderiniń kámil eriktiligine qazir qaı kezdegiden bolsa da áldeqaıda senimdi, onyń ber jaǵynda ózderiniń osy erkindigin alyp kelip, bizdiń aıaǵymyzǵa óz yqtıarymen tastaǵan taǵy da ózderi. Biraq muny istegen myna bizder, al seniń tilegeniń osy ma edi, osyndaı erkindik pe edi?

— Men taǵy da túkke túsinbedim, — dedi onyń sózin bólip jibergen Alesha, — bul ne, mysqyldaǵany ma, álde kúlki qylǵany ma?

— Áste olaı emes. Olar, aqyr-sońynda erkindikti jeńýge qol jetkizgende, munyń ózin adamdardy baqytty etý úshin istegenin ol ózi men óz jaqtastarynyń sińirgen eńbegi dep sanaıdy. "Óıtkeni adamnyń baqyty jaıynda alǵash ret oılanýǵa endi ǵana (ıakı ol, árıne, ınkvızısıa týraly aıtyp tur) múmkindik týdy. Adam balasy búlikshi bolyp jaratylǵan ǵoı; al búlikshiniń baqytty bolýy múmkin be? Seni san ret saqtandyrǵan-dy, — dedi ol oǵan, — saqtandyrý men aqyl-keńesten, keıde bolǵan joqsyń, biraq sen oǵan qulaq astyń ba, adamdardy baqytty etetin birden-bir joldy esh qabyldamadyń, biraq, baqytymyzǵa qaraı, ketip bara jatqanyńda isti bizge tapsyrǵan ediń. Ýáde etken óziń, sózińmen bekitip bergen de óziń, bizdi baılaýǵa da, sheshýge de haqyly etken de óziń, endi kelip bizdiń osy haqymyzdy qaıtyp alýdy, árıne, oılaı almaıtyn shyǵarsyń. Sen bizge nege keldiń, bóget jasaýǵa ma?"

— Saqtandyrý men aqyl-keńesten keıde bolǵan joqsyń degen sózderdiń máni nede? — dep surady Alesha.

— Shaldyń ishtegisin aıtyp qalǵysy kelgeniniń basty sebebi de osynda ǵoı.

"Japan túzde senimen suhbattasqan qorqynyshty hám parasatty rýh, ózinen-ózi quryp bitý men joqtyqtyń rýhy, uly rýh bolatyn, — dedi odan ary qarıa, — ol seni "arbap alypty-mys" degendi biz kitaptardan oqyǵanbyz. Solaı ma edi? Onyń saǵan úsh saýalda aıtqanynan, biraq sen qabyldamaǵan, al kitaptarda "arbaý" dep atalǵan nárseden artyq aqıqat birdeńeni taýyp aıtý múmkin be edi? Onyń ber jaǵynda, eger bir kezde jer betinde naǵyz keremet ǵajaıyp bolsa, ol dál sol kúni, osy úsh birdeı arbaý kúni bolǵan. Ǵajaıyptyń máni naq osy úsh saýaldyń týýynda. Eger jaı baıqap kórý men mysal úshin ǵana qorqynyshty rýhtyń bul úsh saýaly kitaptardan iz-túzsiz joǵalǵan, sondyqtan olardy qalpyna keltirý kerek te, qaıtadan kitapqa kirgizý úshin olardy qaıta oılap shyǵarý qajet, osy maqsatpen jer júzindegi barlyq danagóılerdi — ámirlerdi, áýlıelerdi, ǵulamalardy, pálsapashylardy, aqyndardy jınap alyp, olarǵa: oqıǵanyń aýqymyna sáıkes kelip qana qoımaı, oǵan qosa, ne bary úsh sózben, kádimgi úsh sózben ǵana búkil álem men adamzattyń kúlli bolashaq tarıhyn beıneleıtin úsh saýal oılap tabyńdar degen mindet júkteýge bolady dep oılaý múmkin bolsa, — onda sen jer júzindegi kúlli danalyq jınalǵanda, kúshi men tereńdigi jaǵynan japan túzde qudiretti hám zerdeli rýh saǵan qoıǵan úsh saýalǵa uqsas ózge birdeńeni oılap taba alar edi dep oılaısyń ba? Bul arada adamnyń kúndelikti aqyl-parasaty emes, al máńgilik, kámil birdeńeni sóz bolyp otyrǵanyn osy saýaldardyń ózinen-aq, olardyń týýynyń tańǵajaıyptyǵynan-aq uǵýǵa bolady. Óıtkeni osynaý úsh saýalda adamzattyń bolashaq tarıhy tutas kúıi alǵanda kúnilgeri boljanǵan jáne búkil jer betindegi adam tabıǵatynyń sheshilmes tarıhı qaıshylyqtarynyń bári toǵysatyn úsh beıne kórinis tapqan. Ol kezde bul onsha baıqalmaıtyn, óıtkeni bolashaq beımaǵlumdy, al qazir, on bes ǵasyr ótkennen keıin, osy úsh saýalda barlyǵynyń tolyq aıtylyp, dál boljanǵany, ábden aqtalǵany sonsha, oǵan endi qosatyn da, alatyn da eshteńe qalmaǵanyn kórip otyrmyz.

Kimdiki durysyn endi óziń sheshersiń: sen be, álde sonda saǵan saýal bergen be? Birinshi saýaldy esińe túsirshi: sózbe-sóz bolmaǵanmen, onyń máni mynadaı: "Seniń dúnıaýı tirlikke ketkiń keledi jáne de oǵan qur alaqan barmaqsyń, qaısybir erkindiktiń ýádesinen ózge túgiń joq, al olar bolsa ózderiniń qarabaıyrlyǵy men týa bitken júgensizdigi sebepti muny túsine de almaıdy jáne odan qorqady, — óıtkeni eshqashan da adam men adamzat qoǵamy úshin erkindikten tózgisiz eshteńe bolǵan emes! Kúnge kúıgen shól daladaǵy ana kesek tastardy kóremisiń? Sol tastardy jeıtin nanǵa aınaldyrshy, sonda adamzat balasy seniń sońyńnan malsha jamyraıdy, sen qolyńdy tartyp alsań nápaqadan aıyrylamyz ba dep únemi úreılense de, al saǵan rıza jáne kóngish bolady. Biraq sen adamdy erkindiginen aıyrǵyń kelmedi de, aıtqan usynysty qabyldamadyń, óıtkeni, eger bul kóngishtik bir úzim nanǵa satyp alynsa, ol qandaı erkindik bolýshy edi? — dep túıdiń. Sen adam jalǵyz nanmen ǵana tirshilik etpeıdi ǵoı dep qarsylyq bildirdiń, biraq naq osy yrzyǵyna bola jerdiń rýhy saǵan qarsy shyǵyp, senimen shaıqasqa túsip jeńip shyǵatynyn, sonda bári: "Ol bizge kektegi otty ápermek, ondaı izetke qaısymyz uqsap turmyz!" dep jar salyp, onyń sońynan kete baratynyn bilesiń be? Talaı ǵasyr ótken soń, adamzat balasynyń danalyǵy men ilim-bilimi eshqandaı qylmys bolǵan joq, demek, kúná da joq, tek ashyqqandar ǵana bar dep jarıalaıtynyn bilesiń be? "Olardyń áýeli qarnyn toıǵyz, izgilikti sodan keıin sura!" — saǵan qarsy kóteriletin baıraqqa mine osy sózder jazylady, seniń shirkeýiń osy baıraqpen qıratylady. Onyń ornyna jańa ǵımarat turǵyzylady, Babyldyń ǵalamat munarasy qaıta salyna bastaıdy, burynǵy munara sıaqty, bul da aıaqtalmaı qalady, biraq sen qalaı bolǵanda da, osy jańa munarasyz-aq birdeńe ǵyp amaldap, adamdardyń qaıǵy-qasiretin myń jylǵa kemitetin ediń ǵoı, óıtkeni olar ózderiniń sol munarasymen myń jyl áýre-sarsań bolǵannan keıin báribir bizge keledi emes pe! Sonda olar bizdi taǵy da jer astyndaǵy úńgirlerdi panalaǵan turaǵymyzdan (óıtkeni biz taǵy da qýǵyn-súrginge túsip, azap kóremiz ǵoı) izdep tabady da: "Bizge kektegi otty ákep beremiz deýshiler ýádesin oryndamady, bizge tamaq berińdershi" — dep jalbarynady. Sonda olardyń munarasyn myna bizder turǵyzyp bolamyz, óıtkeni kim tamaqqa toıǵyzsa, ony sol aıaqtaıdy, al sen úshin olardy tamaqqa toıǵyzatyn bizder, muny biz sen úshin istedik dep ótirik aıta salamyz. O, esh ýaqytta, eshqashan da bizsiz olar ózderin asyraı almaıdy! Olar ázirshe erkindikte bolyp otyrǵanda, eshqandaı ǵylym olarǵa nan taýyp bere almaıdy, sonan soń munyń aqyry mynamen bitedi: olar ózderiniń erkindigin bizdiń aıaǵymyzǵa ákep tastaıdy da: "Onan da bizdi qul etkenderiń jaqsy, tek tamaqqa toıǵyzsańdar boldy" — deıdi. Pende bolǵan soń, bas erki men toıyp jeıtin nannyń ekeýi birdeı buıyrýy múmkin emesin, óıtkeni olar esh ýaqytta, eshqashan da bul ekeýin ózara bólise almaıtynyn aqyrynda ózderi túsinedi! Qaýqarsyz, buzyq, beıshara, búlikshi bolǵandyqtan, eshqashan da bas erki bola almaıtyndyǵyna da kózderi jetedi. Sen olarǵa kóktiń yrzyǵyn ýáde ettiń, biraq, qaıtalap aıtam, qaýqarsyz, ǵumyr baqı dóreki, ǵumyr baqı peıilsiz adam násiliniń kóz aldynda ol jerdegi yrzyqpen salystyrýǵa keler me eken? Eger de kóktiń yrzyǵyna qyzyqqan myńdaǵan, on myńdaǵan jandar seniń sońyńnan ketse, kóktegi yrzyqqa bola jerdegi yrzyǵynan aıyrylǵysy kelmegen mıllıondaǵan, myń mıllıondaǵan pendelerdiń hali ne bolmaq? Álde saǵan tek ondaǵan myń kemeńgerler men kúshtiler ǵana qymbat pa, al qalǵan mıllıondar, seni jaqsy kóretin, teńizdiń qumyndaı qısapsyz kóp qaýqarsyz qara halyq kemeńgerler men kúshtilerdiń qajetine ǵana jaraýy kerek pe? Joq, bizge qaýqarsyzdar da qymbat. Olardyń buzyq, búlikshi ekeni ras, biraq túptep kelgende eń kóngish bolatyn naq solar. Olar bizge qaıran qalady, bizdiń olarǵa bas bolyp. erkindikke kónip, olarǵa ústemdik júrgizýge keliskenimiz úshin bizdi qudiret sanaıdy — saıyp kelgende, erkindiktiń olar úshin sumdyq azapqa aınalatyndyǵy — osyndaı! Biraq biz: aıtqanyńa quldyq, biz sen úshin ústemdik etemiz deımiz. Biz olardy taǵy da aldaımyz, óıtkeni endi endi ózimizge mańaılatpaımyz. Bizdiń qasiret shegýimizdiń máni naq osy aldaýda, óıtkeni biz ótirik aıtýǵa tıisti bolamyz. Japan túzdegi birinshi saýaldyń máni osy, óziń bárinen de joǵary sanaǵan erkindik úshin qabyldamaı tastaǵan nárseń mine osy. Onyń ber jaǵynda, bu jalǵannyń uly qupıasy osy saýalda jatqan. "Yrzyqty" qabyldaǵan bolsań, onda sen óz atyńnan, sondaı-aq búkil adamzat atynan da, eki aıaqty pende bitken ǵumyr baqı ańsaǵan "Kimge tabyný kerek?" degen saýalǵa jaýap berýge tıisti bolar ediń. Erkin qalǵannan keıin jumyr basty pendege endi kimge tabynatynyn tezirek sheship alýdan qıamet, bitpes ýaıym-qaıǵy joq. Biraq ta, onda ol jappaı tabynýǵa barshasy birden-aq kelisetindigine kúmán keltirmeıtin bireýdi izdeıdi ǵoı. Óıtkeni bul beıshara jandardyń ýaıymy — tek meniń nemese basqa bireýdiń tabynýyna tatıtyn kisini izdep tabýda ǵana emes, oǵan bári kámil senetin, bári bas ıetin jáne de bári birge bas ıetin bireýdi izdep tabýda. Mine osynaý jappaı tabyný qajettigi sonaý álimsaqtan beri jeke alǵanda árbir adamnyń, tutas alǵanda kúlli adamzattyń eń úlken ǵazaby bolǵan. Jappaı tabynýǵa bola olar birin-biri semsermen týraǵan. Olar qudaılardy oılap shyǵaryp, birine-biri: "Óz qudaılaryńdy tastańdar da, bizdiń qudaılarǵa tabynatyn bolyńdar, áıtpese ózderińdi de, qudaılaryńdy da qyryp tastaımyz!" dep qoqańdaǵan. Aqyr zaman týǵansha, tipti bul dúnıede qudaı ataýly joǵalyp bitken kezde de osylaı bolmaq: báribir, tym bolmasa, putqa tabynady. Adam tabıǵatynyń osy negizgi qupıasyn sen bildiń, muny bilmeýiń múmkin emes, biraq seniń aldyńda bas ıýge barlyǵyn sózsiz kóndirý úshin usynylǵan birden-bir qasıetti baıraqty — jerdegi yrzyq baıraǵyn sen qabyldamadyń, erkindik úshin sen kóktiń yrzyǵyn da ysyryp tastadyń. Sodan keıin ne istegenińe kóz salshy óziń! Taǵy da bári erkindik úshin! Bilgiń kelse, adamnyń osynaý baqytsyz bolyp týǵan pendege tabıǵat syılaǵan erkindikti tezirek ustatýǵa bolatyn bireýdi izdep tabýdan úlken ýaıymy joq. Biraq adamdardyń erkindigine olardyń ar-ujdanym tynyshtandyra alýshy ǵana ıe bola alady. Nanmen birge seniń qolyńa kúmánsiz baıraq esepti nárse tıetin edi: bir úzim nan berseń, saǵan kim tabynbaıdy, óıtkeni nannan qudiretti eshteńe joq, al eger dál sol sátte bireý-mireý onyń ar-ujdanyn arbap alsa — o, onda ol seniń nanyńdy laqtyryp tastap, óziniń ar-ujdanyn arbaýshynyń sońynan erip kete barady. Bul jóninen seniki durys. Óıtkeni adam bolmysynyń qupıasy tek tirshilik etýde emes, ne úshin ómir súrýde. Óziniń ne úshin jer basyp júretinin bekem uǵynbaıynsha, adam ómir súrýge kelispeıdi, onda ol, tamaǵy toq. kóılegi kók turmysqa bólegi qoısań da ólgendi artyq kóredi. Bul solaı ǵoı, biraq aqyry ne boldy: adamnyń erkindigine ıe bolýyń kerek edi, al sen olardyń bul erkindigin tipti ósire tústiń! Álde sen jaqsylyq pen jamandyqty ajyrata bilýdi erkin tańdaýdan góri adamǵa tynyshtyqtyń, kerek deseń elimniń de qymbat ekenin umytqansyń ba? Jumyr basty pendege ar-ujdan erkindiginen ardaqty eshteńe joq, biraq munan artyq qıameti jáne joq. Sóıtip, adamnyń ar-ojdanyn birjola tynyshtandyrýǵa berik negiz bolatyn nárseniń ornyna — sen ǵajaıyp, jumbaq hám bulyńǵyr birdeńelerdi tańdap aldyń, adamnyń kúshi jetpeıtin nárseniń bárin jınap aldyń, sol sebepti sen olardy múlde jaratylǵandaı áreket qylýǵa bardyń, — sonda muny istegen kim deımiz: olar úshin janyn pıda qylýǵa kelýshi istegen! Adamnyń erkindigine ıe bolýdyń ornyna, sen ony kóbeıtip jiberdiń de, onyń jan dúnıesin ǵumyr baqıǵa saldyń da qoıdyń. Sen adamnyń erikti mahabbatyn kóksediń, muny sen ózińe eligip alyp, tánti bolǵan pendeniń saǵan óz erkimen erip ketýi úshin istediń. Adam ejelgi berik zańnyń ornyna, tek bir ózińdi pir tutyp, neniń jaqsylyq, neniń jamandyq ekenin budan bylaı erkin júreginiń qalaýymen ózi sheshýge tıisti boldy, — biraq ta, eger tańdaý erkindigi sekildi sumdyq azappen ezetin bolsa, túptiń túbinde ol seniń beıneńdi de, seniń shyndyǵyńdy da qabyldamaı qoıatynyn, onymen kelispeı qarsy daý aıtatynyn sen neǵyp oılamaǵansyń? Aqyr-sońynda, olar shyndyq sende emes dep aıqaı salady, óıtkeni seniń olardy ýaıym-qaıǵy men sheshilmes mindetterge dýshar etkeniń sonshalyq, budan artyq ábigerlenip, azapqa túsý múmkin emes-ti. Sonymen, sen óz patshalyǵyńdy kúıretýdiń negizin óziń qalaǵansyń, buǵan endi eshkimdi kinálama. Onyń ber jaǵynda saǵan aıtylǵany osy ma edi? Bul qaýqarsyz búlikshilerdiń ar-ojdanyn olardyń baqyty úshin máńgi-baqı basyp, tizgindep ustaı alatyn kúsh jer betinde úsheý ǵana, — ol kúshter: ǵajaıyp, qupıalyq jáne bedel. Sen birinshisin de, ekinshisin de, úshinshisin de moıyndamadyń jáne buǵan óziń úlgi kórsettiń. Qudiretti hám danagóı rýh seni shirkeýdiń munarasyna qoıyp: "Eger sen qudaıdyń perzenti ekenińdi bilgiń kelse, onda qazir tómen qaraı qulaıtyn bol, óıtkeni adamdy perishteler qaǵyp alyp, kóterip áketedi, sóıtip ol jerge qulap mertikpeıdi delingen ǵoı, haq taǵalamnyń perzenti ekenińe sonda kóziń jetedi jáne ákeńe qanshalyqty senetinińdi de dáleldeısiń" degende, sen ony jaı tyńdadyń da qoıdyń, onyń aıtqanyna kónip, tómenge qulaǵan joqsyń. O, árıne, bul arada sen, qudaı esebinde, tákapparlyq kórsetip, tamasha istediń, biraq adamdar, osynaý bulqynǵan qaýqarsyz násil — olar qudaı ma eken? O, onda sen tek bir attap, tómen qulaýǵa ońtaılana bergen sátte-aq, qudaıdy seze qoıyp, oǵan degen senimnen ada bolǵanyńdy, sóıtip óziń qutqarmaqshy bolyp kelgen jerge qulap óletinińdi, sonda seni azǵyrǵan danagóı rýh buǵan qýanyp ketetinin túsine qoıdyń. Alaıda, qaıtalap aıtaıyn, sen sıaqtylar kóp pe? Mundaıǵa basy jumyr pendeler de tóze alady dep bir sátke bolsa da oılaǵanyń ba? Adam balasy ǵajaıypty esh qabyldamaıtyndaı, ómiriniń osyndaı qaterli sátterinde, eń qorqynyshty degen kókeıkesti, qıyn saýaldarǵa kelgende ne istese de tek júreginiń qalaýymen isteıtindeı etip jaratylǵan ba eken? O, sen erlik isterińniń kitaptarda saqtalyp, talaı zamanǵa ketip, jer shetine deıin jetetinin bildiń de, ózińnen úlgi alǵan pendeń de, ǵajaıypty kerek qylmaı, qudaımen birge bolatynyna senip qaldyń. Biraq sen adam ǵajaıypty sál ǵana moıyndamasa bolǵany, sol sátte ol qudaıdy da moıyndamaı ketetinin óıtkeni ol qudaıdan góri ǵajaıypty kóbirek ańsaıtynyn bilmediń. Adam ǵajaıypsyz otyra almaıtyndyqtan, ózine jańa bir ǵajaıyptardy oılap tabady, bul onyń óz ǵajaıyptary bolady, sóıtip, júz márte búlikshi dinnen bezgen, qudaısyz bolsa da, baqsynyń táýiptigine, qatynnyń sıqyryna tabynady. Seni qorlap, mazaqtap: "Sen ekendigińe seneıik, káne kresen tússhi" — dep aıqaılaǵanda da sen kresen túspegensiń.

Al túspegen sebebin, sen taǵy da adamdy ǵajaıyppen quldanǵyń kelmedi, ǵajaıypqa senýdi emes erkin senimdi kóksediń. Ańsaǵanyń qudireti kúshtiniń aldynda titiregen tutqynnyń quldyq uryp shulǵyǵany emes, erkin mahabbat bolatyn. Biraq sen bul joly da adam jóninde tym asqaq paıymdadyń, óıtkeni adam degenińiz, búlikshi bolǵanmen, quldyqqa jaratylǵan ǵoı. Oılap qarasań, mine on bes ǵasyr ótipti, sol adamdarǵa endi baryp bir qarashy: kimderdi ózińe teńestire kótergensiń? Adam seniń oılaǵanyńnan góri álsizdeý, tómenshik bolyp jaratylǵan, buǵan men ant etemin! Sen istegen is onyń qolynan keler me eken, áı qaıdam? Ony sonshama qurmettegende, sen oǵan endi janyń ashymaıtyn sekildi boldyń, óıtkeni oǵan tym kóp talap qoıdyń, — ony ózinen artyq jaqsy kórýshiniń búıtkeni tańǵalarlyq! Azyraq qurmettegenińde odan azyraq talap eter ediń de, munyń ózi mahabbatqa bir taban jaqyn bolar edi, sebebi onyń júgi jeńilder edi. Ol qaýqarsyz, onyń ústine aramza. Bizdiń bıligimizge qarsy onyń barlyq jerde bas kótergendiginde jáne munyń ózin maqtan etkendiginde ne tur? Bul balanyń, shákirttiń maqtany. Synypta buzaqylyq jasap, muǵalimin qýyp shyqqan kishkentaı balalar ne, bular ne. Biraq balalardyń masaıraýy da bitedi, sonda olar qapy opyq jeıdi. Olar shirkeýlerdi qulatyp, jerdi qanǵa bóktiredi. Biraq, búlikshi bolǵanmen, qolynan túk kelmeıtin qorqaq, qaýqarsyz búlikshiler ekenin zerdesiz balalar aqyr-sońynda túsinedi. Olardy búlikshi etip jaratýshy, kúmán joq, ádeıi kúlki etý úshin osylaı etkenin de kóz jasyn kól ǵyp moıyndaıdy. Olar muny nazalanyp aıtady, sondyqtan munyń ózi qudaıǵa kúpirlik etý bolyp shyǵady, budan olar onan beter baqytsyz bolady, nege deseńiz, adam tabıǵaty kúpirlikti kótermeıdi, sóıtip, saıyp kelgende, ol bul úshin sazaıyn tarta qoımaıdy. S onymen, saý adamdardyń úshin osynshama azap shekkennen keıin olardyń peshenesine buıyrǵany — tynyshsyzdyq, abyrjý men baqytsyzdyq bolyp otyr! Seniń uly paıǵambaryn alǵash ret qaıta tirilýge qatysýshylardyń bárin kórgenin, olaryń sany ár urpaqtan on eki myńnan bolǵanyn kórgen tústeı ǵyp, astarlap aıtady. Alaıda, eger osynshama kóp bolsa, onda olar adamdar emes, qudaılar bolǵany ǵoı. Olar sen dýshar etken qasiretke shydap baqty, ondaǵan jyl shól dalada jel obyp, tamyr-tumyrdy talǵajaý etken ash-jalańash tirshilikke kóndi — osynaý erkindikpen, erkin mahabbat perzentterin, olardyń bir sen úshin óz erkimen osyndaı keremet qurbandyqqa barǵandyǵyn seniń árıne, maqtanyshpen aıtýyna bolady. Biraq olardyń ne bary birneshe myń bolǵanyn, onyń ózi de qudaılar ekenin esińe alyp kórshi? Al qalǵandary she? Myqtylar shydaǵan azapqa tóze almaǵany úshin qalǵan qaýqarsyz pendeler nelikten kináli bolmaq? Osynshama sumdyq syılyqty boıyna syıǵyza almaǵan dármensiz jandarly ne úshin kinálaımyz? Álde sen óziń shynynda da, jaqsy-jaısańdarǵa bola jáne tek solar úshin ǵana kelip pe ediń? Eger olaı bolsa, munyń ózi biz túsinbeıtin bir qupıa bolǵany ǵoı. Al eger qupıa bolsa, onda bizdiń sol qupıany ýaǵyzdap, olardy eń mańyzdysy — júrektiń erkin qalaýy emes, mahabbat ta emes, al ar-ojdanynan tysqary, sanasyz moıynsunýdy tileıtin qupıa dep úıretýge haqymyz bardy. Biz solaı istedik te. Seniń erligińdi túzetip, ǵajaıypty, qupıa men bedeldi onyń túp negizi ettik. Sóıtip, ózderin qaıtadan malsha aıdaǵanyna, osynsha azapqa salǵan ondaı sumdyq syılyqtan bastan qulaq sadaqa dep, aqyry, qutyla alǵanyna jámıǵat qýanyp qaldy. Aıtshy, osylaı úıretip, osylaı etkende, biz durys istedik pe? Adamzat balasynyń dármensizdigin sonshama moıynsuna zerdelep, onyń taǵdyryn mahabbatymyzben jeńildetip, onyń dármensiz jaratylysynyń kúnákarlyǵyna, bizdiń ruqsatymyzben bolsa da, máýlet berilgende. bizdiń ony shynymen-aq súımegenimiz be? Endi nesine keldiń, bizge bóget qylýǵa ma? Momaqan kezderińmen ún-túnsiz, nege mólıe qaraısyń maǵan? Nege ashýlanbaısyń, seniń mahabbatyńa zar emespin, men seniń mahabbatyńa qushtar bolyp turǵam joq. Men senen neni jasyramyn? Álde meni kimmen sóılesip turǵanyn bilmeıdi deımisiń? Meniń ne deıtinim saǵan málim ǵoı deımin, muny kózińnen-aq sezip turmyn, Sonan soń, bul qupıany senen jasyratyn kisi men be? Bálkim, seniń ony naq meniń aýzymnan estigiń keletin shyǵar, onda tyńdaǵyn: biz senimen birge emespiz, al onymen birgemiz, bizdiń qupıamyz osy! áldeqashannan beri senimen emes, onymen birgemiz, buǵan júzi boıady, Oǵan deıin segiz ǵasyr buryn jer betindegi patshalyq ataýlynyń túgel kórsetkennen keıin onyń saǵan usynǵan eń sońǵy syılyǵyn sen narazy bolyp qabyldamaǵan soń, biz qabyldap alǵanbyz: biz odan Rım men bılik ıesiniń semserin qabyldap alyp, tek ózimizdi ǵana jer betindegi patshalarymyz jáne birden-bir patshalarmyz jáne de isimizdi áli kúnge tyndyryp úlgermesek de, birden-bir patshalarmyz dep jarıaladyq. Sonda buǵan kim kinály? O, bul is áli kúnge bastapqy kezeńinde qalyp otyr, biraq ol bastalǵan is. Onyń tamamdalýyna áli talaı ýaqyt kerek, oǵan deıin qara jerdiń kórer qasireti áli de kóp bolmaq, biraq biz maqsatymyzǵa jetemiz, bılik ıesi bolamyz, adamdardyń búkil álemdik baqyty jóninde mine sonda oılaımyz. Al sen bılik ıesiniń semserin sonda-aq qolyńa ala alatyn ediń ǵoı. Sen osy sońǵy syılyqty nege qabyldamadyń? Qudiretti rýhtyń osy úshinshi aqyl-keńesin qabyldaǵanyńda, sen adam balasynyń jer betinen izdegeniniń bárin taýyp beretin ediń, ıakı: kimniń aldynda bas ıip kimge ar-ujdanyn berýdi, adam balasynyn úshinshi jáne eń sońǵy azaby búkil álemdik birigý bolǵandyqtan, aqyr-sońynda, barlyq adamdardyń qumyrsqa ıleýindeı ujymdasqan, kúmánsiz jalpy birligine jetýdi sheshetin ediń. Adamzat balasy tutas alǵanda qalaıda búkil álemdik birlestikke árqashan umtylǵan ǵoı. Uly tarıhy bar uly halyqtar kóp bolǵan, biraq ol halyqtar neǵurlym joǵary kóterilgen saıyn, soǵurlym baqytsyz bolǵan, óıtkeni adamdardyń búkil álemdik birigýi qajettigin olar basqa halyqtardan góri kúshtirek sezgen. Jer-jıhandy jaýlap alýǵa tyrysqan uly jaýgershiler Aqsaq Temir men Shyńǵys han jer betin daýyldatyp ótken, biraq olar da, adamzat balasynyń búkilálemdik, jappaı birliginiń naq sol uly qajettigin sanasyz túrde bolsa da bildirgen. Jer-jıhandy qabyldap alyp, bılik ıesiniń qudiretti qyzyl shapanyn ıyǵyńa ilgen bolsań, dúnıejúzilik patshalyq quryp, barsha álemde tynyshtyq ornatatyn ediń ǵoı. Óıtkeni adamdardyń ar-ujdanyn bılik etip, olardyń jeıtin nanyn qolynda ustaýshydan basqa kim olarǵa ámirin júrgize alady. Biz bılik ıesiniń semserin qolymyzǵa aldyq, sonan soń, árıne, senen teris aınalyp, sonyń eteginen ustadyq. O, olardyń erkin aqyl-parasatynyń, ilim-biliminiń ozbyrlyǵymen, biriniń etin biri jegen jaýyzdyqpen áli talaı ǵasyr ótedi, óıtkeni olar ózderiniń Babyl munarasyn bizsiz turǵyzbaqshy bolǵandyqtan, biriniń etin biri jeýmen tynbaı qoımaıdy. Mine, sonda haıýanyń bizdiń aıaǵymyzǵa kelip jyǵylyp, tabanymyzdy jalaıtyn bolady, onyń kózinen aqqan qandy jas aıaǵymyzdy jýady. Sóıtip, biz oǵan minip otyryp "Qupıa!" degen jazýy bar zerendi kóteremiz. Adamdarǵa tynyshtyq pen baqytty ómir sonda, tek sonda ǵana ornaıdy. Sen ózińniń qalaýlylaryńdy maqtan tutasyń, seniń quzyryńda tek solar ǵana, al biz bolsaq barshany tynyshtandyramyz. Sosyn bári solaı ma eken ózi: osy qadaýdy degenderdiń qanshamasy, qalaýly bolýǵa tıisti kúshtilerdiń kóbisi seni kútýden, aqyry, qajyp bitken, sol sebepti olar rýhynyń kúsh-qýaty men júreginiń jalynyn basqa nársege baǵyshtady, budan bylaı da soǵan baǵynyshtaıdy, sóıtip aqyry ózderiniń erkin baıraǵyn naq seniń ústińnen kóteredi. Biraq ol baıraqty sen óziń kóterip qoıdyń. Al bizde barlyǵy baqytty bolady, budan bylaı, sen bergen erkindik tusyndaǵydaı, barlyq jerde búlik te shyǵarmaıdy, birin biri qyryp-joımaıdy da. O, olar ózderiniń erkindiginen bas tartyp, bizge baǵynǵanda ǵana shyn erikti bolatyndyǵyna biz olardyń kózin jetkizemiz. Sonda qalaı, bizdiki durys bola ma, álde ótirik bolyp shyǵa ma? Seniń bergen erkindigiń olardy qandaı sumdyq quldyq pen ashynýǵa dýshar etkenin eske túsirgen soń bizdiki durystyǵyna olardyń ózinen-ózi kózi jetedi. Erkindiktiń, erkin aqyl-parasat pen ilim-bilimniń olardy shytyrmanǵa ákep kıliktirip, keremet ǵajaıyptar men sheshilmes qupıalarǵa tap qylatyny sonshalyq, olardyń keıbireýleri, qaısarlary men qataldary, ózin-ózi mert qylady, al basqalary, qaısar bolǵanmen, qaýqarsyzdary, birin biri qurtady, al úshinshileri, qalǵan qaýqarsyzdary men beısharalary, bizdiń aıaǵymyzǵa kelip jyǵylyp: "Iá, sizderdiki durys eken, onyń qupıasyn ashqan tek sizder ekensizder, sondyqtan biz sizderge qaıta oralamyz, tek ózimizden-ózimizdi qutqaryńyzdarshy", — dep jalbarynady. Nandy bizdiń qolymyzdan alǵandyqtan, olardyń óz nanyn ózine eshbir ǵajaıyptarǵa barmaı-aq úlestirip bergenimizdi, árıne, aıqyn kóretin bolady, bizdiń qara tasty nanǵa aınaldyrmaǵanymyzdy da kóredi, alaıda olar shyndyǵynda nannyń ózinen góri, ony naq bizdiń qolymyzdan alǵanyna kóbirek qýanady! Óıtkeni bizge deıin olardyń tapqan nany qolǵa ustaı bergende tasqa aınalyp ketkenin, al endi bizge qaıta oralǵannan keıin sol tastar qolǵa ustaǵan soń qaıta nanǵa aınalǵanyn olar jadynda bekem saqtaıtyn bolady. Ǵumyr baqı moıynsuný degenniń ne ekenin olar óte-móte joǵary baǵalaıtyn bolady! Adam balasy qashan osyny paıymdaǵansha baqytsyz bolmaq. Aıtshy, osy túsinbeýge kóbirek járdemdesken kim? Tobyrdy bólshektep, ár taraptaǵy beımaǵlum joldarǵa taratyp jibergen kim? Alaıda tobyr qaıtadan birigip, qaıtadan aıaǵymyzǵa kelip jyǵylady jáne de bul joly birjola baǵynady. Sonda biz olarǵa tynyshtalyp, moıynsunǵan pendeniń baqytyn, dármensiz bolyp jaralǵan pendelerdiń baqytyn beremiz. O, biz olardy aqyry tákapparsymaýǵa kóndiremiz, óıtkeni sen olardy qolpashtaımyn dep tákapparlyqqa úırettiń. Biz olardyń dármensizdigin, olardyń áli áljýaz sábıler ekenin, biraq bu jalǵanda sábıdiń baqytynan tátti esh nárse joǵyn dáleldep beremiz. Sonda olar momaqan bolady, momyn bolady, bizge jaýtańdap turatyn, sóıtip qoryqqanda mekıenniń baýyryna tyǵylǵan balapandarsha, bizdi panalaıtyn bolady. Olar bizge qaıran qalyp, bizden záre-quty qashatyn bolady, osyndaı myń mıllıondaǵan tobyrdyń aptyǵyn basqan bizdiń kúsh-qýatymyz ben aqyl-parasatymyzdy maqtan etetin bolady. Olar bizdiń qaharymyzdan qaltyrap júredi, aqyl-oı shoshynyp, balalar men áıeldershe, kózinde jasy móltildep turady, biraq olar biz jyly qabaq bildirgen sátte-aq shattanyp, kúlimdep júre beredi, balasha qýanyp, máz-máıram bolyp án salady. Iá, biz olarǵa jumys istetemiz, biraq qoldary bosaǵanda biz olardyń ómirin kóńildi án shyrqalyp, qarapaıym bı bılenetin balanyń oıyny ispettes etemiz. O, biz olardyń kúnásyn da keshiremiz, dármensiz jandardyń kúnásyna kóz jumǵanymyz olar bizdi jas balasha jaqsy kóretin bolady. Biz olarǵa, eger biz ruqsat etken bolsaq, keshirilmeıtin kúná joq deımiz; olardyń kúnákarlyǵyna biz jaqsy kórgendikten kónemiz, sonan soń bul kúnáǵa tıisti jazany, meıli, óz moınymyzǵa alamyz. Osylaı isteımiz de, óıtkeni jasaǵan ıemniń aldynda olardyń kúnásyn ózine alǵan esirkeýshiler dep bizdi qadir tutatyn bolady. Sóıtip, olar bizden eshqandaı qupıa syr saqtamaıdy. Olardyń áıelderimen, ashynalarymen turý-turmaýyna, balalarynyń bolý-bolmaýyna ruqsat etý nemese tyıym salý da — munyń bári olardyń moıynsunýyna qaraı — bizdiń quzyrymyzda bolady, olar bizge shat-shadyman bolyp, qýanyshpen bas ıedi. Olar ar-ujdannyń eń qıamet qupıalaryn — bár-bárin bizge jaıyp salatyn bolady, biz báriniń sheshimin tabamyz, al olar bizdiń bul sheshimimizge qýana-qýana senedi, óıtkeni bul olardy jalǵyz óziniń óz betimen sheshýiniń qazirgi orasan ýaıymy men qısapsyz qasiretinen qutqarady. Sóıtip júzdegen myń basqarýshylardan basqa, san mıllıon adamdardyń bári baqytqa jetedi. Óıtkeni tek bizder, qupıany saqtaýshylar, bizder ǵana baqytsyz bolmaqpyz. Myń mıllıondaǵan baqytty sábıler men jaqsylyq pen jamandyqty ajyratýdyń qarǵysyn moınyna júktegen júz myń qasiret shegýshiler ǵana qalady. Olar únsiz ketedi, sen úshin tynysh kóz jumady, sóıtip aqırettiń esigin ashqasyn ǵana ólmek. Biraq biz qupıany ishte saqtaımyz da, olardy kóktegi máńgige esesi qaıtýymen qyzyqtyra beremiz, muny solardyń baqyty úshin isteımiz. Óıtkeni, eger aqırette birdeńe bar bolsa, onda ol, árıne, ondaılarǵa arnalmaǵan shyǵar. Seni qaıtyp kelip, taǵy da jeńiske jetedi, óziniń tákappar, qudiretti qalaýlylaryn ertip keledi dep gýildesip, sóz qylyp, sáýegeısip júrgender bar, biraq biz olar ózderiniń qara basyn ǵana qutqarǵan bolatyn, al bizder barshany qutqardyq demekpiz. Haıýanǵa, ańǵa attaı minip alyp, qupıasyn qushaqtap otyrǵan zınaqor qatyn masqara bolady, dármensizder qaıta bas kóterip, onyń qyzyl kúreń shapanyn byt-shyt qyp jyrtyp, "Varam" tánin jalańashtaıdy dep gýildesedi. Onda men túregelip, saǵan áli kúnániń dámin tatpaǵan myń mıllıondaǵan baqytty sábılerdi kórsetemin. Baqytsyz bolsyn dep olardyń kúnásyn moınymyzǵa alǵan bizder seniń aldynda turyp: "Eger qolyńnan kelse jáne buǵan dátiń barsa, káne, bizdi sottap kórshi" — deımiz. Bilgiń kelse, men senen qoryqpaımyn. Bilgiń kelse, japan túzde men de tentiregenmin, men de jel obqanmyn, tamyr-tumyrdy talǵajaý qylǵanmyn, sen batańdy berip adamdarǵa syılaǵan erkindikke men de bata bergenmin, saǵan ergen qalaýlylardyń, "sanatqa iligýge" qushtar qudirettiler men kúshtilerdiń qataryna enýge men de ázirlengenmin. Alaıda men tez esimdi jıyp, essiz eserlikke qyzmet etýden bas tarttym. Men qaıta oralyp, seniń erligińdi túzetýshilerdiń tobyna qosyldym. Tákapparlardan kettim de, momyndardyń baqyty úshin sol momyndarǵa kelip qosyldym. Saǵan bul aıtqanymnyń bári iske asady, bizdiń patshalyǵymyz ornamaı qalmaıdy. Qaıtalap aıtam, bizge bóget jasaýǵa kelgeniń úshin erteń seni otqa salyp órtegenimde, osynaý elgezek tobyrdyń qolymdy bir siltep qalǵanda-aq ottyń qyzyl shoǵyn jalma-jan kóseı bastaıtynyn óz kózińmen kóresiń. Óıtkeni, eger otqa salyp úıtýimizge laıyq bireý bar bolsa, ol sensiń. Erteń seni órteımin. "Dixi!"¹

Ivan irkilip qaldy. Ol qyzbalanyp, eligip sóılegen edi; sózin aıaqtaǵan soń, kenet jymıyp kúldi.

Ony ún qatpastan, sońyna taman tipti qatty tolqyp tyńdaǵan, onyń sózin bólýge talaı ret oqtalǵanmen, tegi, ózin tejep ustaǵan Alesha, beıne buǵaýdan bosaǵandaı bolyp sóılep ketti.

— Biraq... mynaýyń aǵattyq qoı! — dedi shańq etken ol júzi kúreńitip. — Dastanyń, óziń qalaǵandaı... mansuqtaý bolmaı, Isýsty marapattaý bolyp shyqqan. Seniń erkindik týraly aıtqanyńa kim ılanady? Bul qalaı, erkindikti solaı uǵý kerek pe eken! Pravoslavıe dinindegi uǵym solaı ma eken... Bul Rım, onda da kúlli Rım emes, bul jalǵandyq — katolıkterdiń eń jeksuryndary, jendetter, ıezýıtter!.. Seniń myna jendetiń sıaqty qıaldaǵy bireýdiń bolýy tipti múmkin emes. Ol adamdardyń qandaı kúnálary — bul kúnálardy nege ózderine alǵan? Qupıany saqtaýshylar degeni kimder, olar adamdardyń baqyty úshin qaıdaǵy bir qarǵysqa nege ushyraıdy? Olardy qashan kóripti? Biz ıezýıtterdi bilemiz, olar týraly pikir jaman, alaıda seniń ıezýıtteriń sondaı ma? Múlde ondaı emes, áste... Olar jer-jıhanda keleshekte ornamaq Rımniń bas dindary-ımperatory bıleıtin búkil álemdik patshalyqqa arnalǵan kádýilgi rımdik ásker ǵana... olardyń eshqandaı qupıasyz, qasterlegen muńsyz murattary osy... Jaı ánsheıin bılikti, boq dúnıeniń qyzyǵyn, ózderi baı-baǵlan bolyp alatyn keleshektegi basybaıly quqyq sekildi quldanýdy kókseý bul.. mine bar bolǵany osy ǵana. Olar, bálkim, qudaıǵa da senbeıtin shyǵar tipti. Seniń qasiretshil jendetiń bos qıal...

— Toqta, toqta, — dep kúldi Ivan, — sen óziń qyzyp barasyń ǵoı. Meıli, qıal deseń deı ber! Árıne, qıal biraq óziń oılap qarashy: sen sońǵy ǵasyrlardaǵy osynaý katolıktik qozǵalystyń bári, shynynda da, boq dúnıeniń qyzyǵyna bola bılik júrgizýdi kókseý ǵana dep oılaǵanyń ba? Muny saǵan Pansıı pirádar úıretken joq pa edi?

— Joq, joq, Pansıı pirádar, qaıta, birde tipti seniń osy aıtqanyńa uqsas birdeńeni... alaıda, ol, árıne, múlde basqa birdeńe bolatyn, — dedi sasyp qalǵan Alesha.

— Áıtse de seniń: "múlde basqa birdeńe" degenińe qaramastan, mynaý asa baǵaly maǵlumat eken. Meniń senen suraǵanym da sol: seniń ıezýıtteriń men jendetteriń tek boq dúnıeniń qyzyǵyna bola birigetini nesi? Olardyń arasynda adamzatty shyn súıetin jáne ol úshin azap shegýge ázir turatyn qasiretshil bireý nelikten bolmaýy kerek? Bylaı joramaldap kórelikshi: boq dúnıeniń qyzyǵynan ózgeni oılamaıtyndardyń ishinen japan túzde ózi de tamyr-tumyrdy talǵajaý ǵyp, ózine erkindik alý jáne minsiz jetilý maqsatynda óziniń tánin tizgindeı alǵanyna esirgen meniń jendet shalym syqyldy, tym bolmasa, bireý tabylǵan eken delik; sonan soń ol adamzat balasyn ómir boıy súıip kelip, kúnderdiń bir kúninde sanasy oıanyp, qudaı taǵalanyń qalǵan san mıllıon pendeleri tek mazaq úshin jaralǵandyǵyna olar ózderiniń bas erkine esh ýaqytta ıe bola ¹⁷almaıtyndyǵyna, beıshara búlikshilerden munarany salyp bitiretin alyptar eshqashan da shyqpaıtyndyǵyna kemeńger ıdealıs úılesimdilik týraly armandaǵanda mundaı qazdarǵa úmit artpaǵandyǵyna kóz jetkizgen soń, adamnyń minsiz jetilgen erik-jigeriniń jan raqaty mardymsyz ekendigin kózimen kórgen eken delik. Osynyń bárin zerdelegesin ol qaıtyp kelip... aqymaq jandarǵa qosylǵan ǵoı. Neǵyp osylaı bolmady eken?

— Kimderge, qaıdaǵy aqylman jandarǵa qosylypty? — dep qyzbalana aıqaılap jiberdi Alesha. — Olarda ondaı aqyl da, ondaı qupıa men jasyryn syr da joq... Olar — qudaısyzdar ǵoı, barlyq qupıa osy ǵana. Seniń jendetiń qudaıǵa senbeıdi, onyń bar qupıasy osy!

— Meıli, solaı-aq bolsyn! Aqyry, sen dál tústiń. Shynynda da solaı, barlyq qupıa shynynda da tek osynda; biraq búkil ómirin japan túzdegi erlik isine sarp etse de, adamzatqa degen súıispenshilikten aıyqpaǵan, sondaı bireýge bolsa da qasiret emes pe eken bul? Dármensiz búlikshilerdiń, "kúlki úshin jaratylǵan, shala pisken jandardyń" qalt-qult tirshiligin tek uly qorqynyshty rýhtyń aqyl-keńesimen ǵana qamtamasyz etýge bolatyndyǵyna onyń kórer jaryǵy taýsylar shaqta ǵana aıqyn kózi jetedi. Sóıtip buǵan kózi jetken soń, ol zerdeli rýhtyń, ólim men búlinshiliktiń qorqynyshty rýhynyń aqylymen júrý keregin uǵady, bul úshin ótirik pen aldap-arbaýdy qabyldap adamdardy ólim men búlinshilikke qaraı bastaý qajettigin, sonsoń osynaý kórsoqyr beısharalar, tym bolmasa, jolda ózderin baqytty sezinýi úshin olardy qaıda apara jatqanyn bilmesin dep jol boıy aldaý keregin de túsinedi. Baıqaımysyń, shaldyń ómir boıy kámil sengen muraty aldaý-arbaý eken! Baqytsyzdyq emeı ne bul? Eger "boq dúnıeniń opasyz qyzyǵynan ózgeni oılamaıtyn" búkil osynaý qalyń qoldy basqarýǵa sondaılardyń bireýi kelse, onda qaıǵy-qasiretke ushyraý úshin osynyń ózi-aq neǵyp jetkilikti bolmas eken? Ol ol ma: aqyr-sońynda, barlyq áskerimen, ıezýıtterimen qosa qabat kúlli rımdik is-árekettiń shynaıy basshylyq ıdeıasy, osy istiń joǵarǵy ıdeıasy tabylýy úshin basshylyq etýshi osyndaı jalǵyz bireýdiń ózi de jetkilikti. Saǵan týrasyn aıtsam, qozǵalystyń basy-qasynda turǵandardyń arasynda mundaı jalǵyz-jarymdardyń eshqashan azaımaǵandyǵyna men kámil senemin. Kim biledi, ondaı biren-sarandar, bálkim, rımdik bas dindarlardyń arasynda da bolǵan shyǵar. Kim biledi, adamzat balasyn osynshama berile hám elden erek súıetin sol qarǵys atqan shal, bálkim, kóptegen sondaı jeke qarıalardyń tutas bir tobyry túrinde qazir de tiri shyǵar jáne de kezdeısoq emes, beıbaqyt, dármensiz, jandary úshin, qupıany saqtaý úshin áldeqashan qurylǵan jasyryn odaq túrinde, kelisim esebinde bar shyǵar. Bul sózsiz osylaı jáne naq osylaı bolýǵa tıis te. Maǵan tipti masondardyń túp negizinde de dál osy qupıa tárizdi birdeńe bar sekildi, katolıkter olardy sol sebepti jek kórip, ózderiniń baqtalasy sanaıtyn tabyn da bireý, baqtashy da bireý bolýǵa tıistigine qaramastan, ıdeıa birligin bólshekteý dep qaraıtyndar sekildi bolyp kórine beredi... Áıtse de, men óz oıymdy qorǵaǵanda seniń synyńa tótep bere almaǵan jazýshyǵa uqsadym ǵoı deımin. Jeter, osymen tamamdaıyn endi.

— Bálkim, sen óziń masop shyǵarsyń! — dep qaldy Alesha kenetten. Sen qudaıǵa senbeısiń ǵoı, — dedi ol sosyn qatty muńaıyp. Buǵan qosa, aǵasy oǵan mysqyldaı qaraıtyndaı kóringen. — Dastanyń nemen aıaqtalady, álde bitip te qaldy ma? — dep surady ol kenet tómen qarap turyp.

— Men ony bylaı tamamdamaq edim: jendet sózin aıaqtaǵasyn óziniń tutqyny qalaı jaýap berer eken dep biraz kútip turady. Onyń úndemegenine jendet qana bolady. Biraq onyń baǵanadan beri munyń janarynan kóz almaı, tegi, eshqandaı narazylyq ta bildirgisi kelmegendeı, sózin yqylasymen, tynysh tyńdaǵanyn ol baıqaǵan. Janǵa batatyn, ashshy shyndyqty aıtsa da meıli, shal onyń áıteýir birdeńe degenin tilegen. Alaıda ol lám demesten, toqsandaǵy shalǵa jaqyndap barady da. kezergen erninen aqyryn súıedi. Bar jaýaby osy ǵana. Shal selk etedi. Onyń ezýinen qandaı da bir emeýrin sezilgendeı bolady; ol bosaǵaǵa qaraı baryp, esikti ashyp turyp: "Júre ber, biraq endi qaıtyp oralma... múlde kelme... eshqashanda, esh ýaqytta kórinbe!" — deıdi oǵan. Sóıtip, ony "shahardyń qarańǵy alańyna" shyǵaryp jiberedi. Tutqyn kete barady.

— Al shal qaıtty?

— Erninen súıgeni júregin jandyrsa da, shal burynǵy ıdeıasynan taımady.

— Onymen birge sen de solaısyń ǵoı? — dedi Alesha kúıinishpen. Ivan kúlip jiberdi.

— Alesha-aý, munyń sandyraq ekenin neǵyp sezbeı tursyń; ómirinde eki shýmaq óleń jazbaǵan zerdesiz stýdenttiń paryqsyz shatpaǵy emes pe bul Joq nárseni shyn kórgeniń ne? Onyń erlik isin túzetýshi adamdardyń tobyryna qosyla ketý úshin meni ıezýıtterge júgire jóneledi dep oılaýdan saýsyń ba óziń? Qudaı saqtasyn, óıtetindeı ne bolypty maǵan! Saǵan aıtpadym ba: maǵan ildaldalap otyzǵa jetsem boldy, ar jaǵynda — qolymdaǵy zerendi jerge bir-aq laqtyramyn!

— Jabysqaq japyraqshalardy, qymbat beıitterdi, kógildir aspandy, súıikti arýlardy qaıtpeksiń! Qalaı ómir súrmeksiń, olardy qalaı súımeksiń? — dedi kúıinishpen Alesha. — Kókiregiń men basyń mundaı sumdyqqa tunyp turǵanda, bul múmkin be? Joq, sen solarǵa baryp qosylý úshin ǵana ketip bara jatyrsyń... óıtpeseń, ózińdi-óziń mert qylasyń, shydamaısyń!

— Bárine tózetin ondaı kúsh bar! — Ivan yzǵarly mysqylmen kúbir etti.

— Ol qandaı kúsh?

— Karamazovtardyń... karamazovshyl aramza kúsh ol.

— Buzyqtyqqa belsheden batyp, janyńdy azǵyndyqqa qor qylý ma, solaı ǵoı, a?

— Múmkin, solaı da bolar... tek otyzǵa deıin, bálkim, óıte qoımaspyn, al ar jaǵyn...

— Qalaı óıtpeısiń? Qandaı amalyń bar? Mynadaı oımen ol qolyńnan kelmeıdi.

— Taǵy da karamazovshylaımyn.

— Bul "barlyǵyna ruqsat" etilgendikten be? Áı, qaıdam, barlyǵyna ruqsat bola qoıar ma eken?

Ivan qabaǵyn túıdi, sosyn bir túrli bozaryp ketti.

— A, Mıýsovty shamdandyrǵan keshegi bir aýyz sózdi endi sen ilip áketkeniń be? — dep zildene myrs etti ol — Sol arada Dmıtrııdiń ańǵaldyqpen kılige ketýiniń jóni joq-aq edi... Eger olaı delinip qalsa, onda: "barlyǵyna ruqsat" deı ber. Bezinbeımin. Sonsoń, Mıtenkanyń túzerińkiregeni de jaman bolǵan joq.

Alesha oǵan únsiz qarap turǵan.

— Baýyrym, alys jolǵa attanǵaly jatqanymda bul dúnıede, tym bolmasa, sen barsyń ǵoı dep kóńilge medeý tutyp edim, — dedi zamatta tebirenip ketken Ivan, — baıqaımyn, meniń súıkimdi taqýam, endi seniń júregińde de maǵan oryn joq sekildi. Men "Barlyǵyna ruqsat" degen qaǵıdadan bas tartpaımyn, onda turǵan eshteńe joq, biraq osyǵan bola sen menen bezbeıtin shyǵarsyń deımin, solaı emes pe?

Alesha túregelip, aǵasyna jaqyndap bardy da, onyń erninen aqyryn ǵana súıdi.

— Ádebı urlyq qoı bul, sen muny meniń dastanymnan urlaǵansyń! — dep bir túrli shattana qalǵan Ivan aıqaılap jiberdi. — Alaıda, rahmet. Túregel, Alesha, kettik, saǵan da, maǵan da ketetin ýaqyt boldy.

Olar syrtqa shyqqasyn traktırdiń baspaldaǵynda biraz turdy.

— Bylaı, Alesha, — dedi Ivan bekem únmen, — eger jabysqaq japyraqshalarǵa shynynda da shamam kelse, onda men olardy seni eske ala otyryp súıetin bolamyn. Osynda bir jerde tiri júrgeniń jetedi maǵan, sen barda ómirden túńilmespin deımin. Saǵan osy jetkilikti me? Qalasań, bul sózimdi seni jaqsy.kóretinimdi aıtqanym dep bil. Al endi sen ońǵa, men solǵa ketemin - jeter, estımisiń, jeter. Iakı, eger erteń alda-jalda kete almasam (biraq ketetin shyǵarmyn), sóıtip ekeýmiz álde qalaı taǵy bir kezdessek, sen bul taqyrypta lám dep aýyz ashpaısyń. Qatty ótinemin. Sonsoń, Dmıtrıı jóninde de, senen erekshe ótinemin, menimen endi eshqashan da áńgime bastama, barlyǵy taýsylǵan, bári san ret aıtylǵan, solaı emes pe? — dedi taǵy da ol kenet qabaq shytyp. — Ol úshin men, óz tarapymnan, saǵan bir ýáde beremin: Otyzdy qýsyrǵan shaqta "qolymdaǵy zerendi jerge bir-aq laqtyrǵym" kelgende, qaıda júrseń de, taǵy bir suhbattasý úshin saǵan... Amerıkadan bolsa da kelemin, muny bilip qoı. Ádeıi kelemin. Sonda senimen taǵy bir júzdesýden artyq ǵanıbet bolar ma eken: onda sen qandaı bolasyń? Kóremisiń, anaý-mynaý emes, saltanatty ýáde bul. Al shyndyǵynda ekeýmiz, kim biledi, bálkim, jeti, ne on jylǵa qoshtasyp turǵan shyǵarmyz. Al endi ózińniń Raheg Seraphicus-yńa bar, ol ál ústinde jatyr ǵoı; sen joqta ólip ketse, meni bógep qalyp edi dep, maǵan ókpeleýiń múmkin. Kóriskenshe kún jaqsy, meni taǵy bir súıshi, mine bylaı, sosyn kete ber...

Ivan jalt burylyp, óz jónimen kete bardy, artyna bir qaraǵan da joq. Keshe Aleshadan aǵasy Dmıtrıı de osylaı ketip edi, biraq onyń jóni basqa bolatyn. Osal sátte aqyl-oıyn qaıǵy-qasiret bılegen muńly Alesha bir nárseni baıqaǵanda qaıran qaldy. Ol aǵasynyń artynan biraz qarap turǵan. Ivannyń bir túrli shaıqala basyp bara jatqanyn, artynan qaraǵanda, onyń on ıyǵy sol ıyǵynan tómen sekildi kórinetinin Alesha endi ǵana baıqady. Buryn muny esh ýaqytta sezgen emes edi. Sonsoń, ol da jalt burylyp, monastyrǵa qaraı júgire jóneldi. Ymyrt úıirilip qalǵan, sondyqtan ol qorqaıyn dedi; onyń ishinde jańa bir sezim údeı túsken-di, biraq ol buǵan jaýap taba almas edi. Keshegideı, taǵy da jel kóterildi, ol minájathana ormanyna kirgen soń, aınaladaǵy tunjyraǵan júz jyldyq záýlim qaraǵaılar gýildeı jóneldi. Ol júgire basyp kele jatqan. "Paxcr Seraphicus"— bul esimdi ol bir jerden alǵan, biraq qaıdan aldy eken? — dep oılady Alesha. — Ivan, qaıran baýyrym, seni endi qashan kórer ekem... táńirim-aý, minájathanaǵa da jetip qappyn ǵoı! Iá, ıá, bul sonyń ózi, bul — Paxcr Seraphicus, ol meni... odan máńgige qutqarady!".

Ivanmen qoshtasqannan keıin ol Dmıtrııdi tańerteń ǵana, ne bary birneshe saǵat buryn, qalaıda izdep tappaqshy bolǵan úlken aǵasyn, tipti sol túni monastyrǵa qaıtpasa, kórmeı ketpeýge bekingenin qalaı ǵana tez umytqanyn keıinnen birneshe ret tań-tamasha bolyp esine túsirgen edi.

VI

TYM BULYŃǴYR TUSPAL

Aleshamen qoshtasqan soń, Ivan Fedorovıch ózi jatqan úıge, ıakı Fedor Pavlovıchtikine kele jatqan. Biraq, bir ǵajaby, ol ózinen-ózi jabyrqap, úıge jaqyndaǵan saıyn áldene eńsesin kótertpeı eze bergen. Tańǵalarlyǵy — onyń jabyrqaǵandyǵynda emes, al osy jabyrqaýynyń mánin uǵa almaǵandyǵynda bolatyn. Ol buryn da jıi jabyǵatyn, sondyqtan osynda kelýge sonshama yntyqtyrǵan nárseden kenet ada-kúde bezinip, kúni erteń-aq shuǵyl betburys jasaýǵa bekinip, neden úmittenetinin bilmese de, keleshegine taýdaı úmit artyp, ómirden kútetini kóp bolsa da, odan neni kútetinin de, tipti óziniń neni tileıtinin de anyqtaı almaǵanmen, burynǵysynsha, japadan-jalǵyz jańa, beımálim jolǵa túsýge táýekel etkeli turǵanda onyń jabyrqap sala bergenine tańdanbasa da bolatyn edi. Onyń kóńiline kirbiń túsirgen shyndyǵynda da osy jańa, beımálim joldyń qamy bolǵanmen, dál osy mınýtta ony kúızeltken áste bul emes-ti. "Bul týǵan ákeniń otbasyna jerkenishten emes pe eken? — dep oılady ol ishinen. — Kóńili sýynyp bitken sekildi, búgin sol qarǵys atqan tabaldyryqtan sońǵy ret attaýǵa bara jatsa da, báribir jerkenishti...". Joq, bulaı emes. Álde Aleshamen qoshtasqasyn, onymen áńgimeleskesin be eken: "El-jurtqa qanshama jyl ún qatpaı, lám demeı kelip, endi kenet sonshama sandyraqtaǵanym ne". Shynynda da, munyń ózi jastyq shaqtyń ysylmaǵandyǵy men dańǵoılyǵynyń jastyqqa tán ókinishi, ózi úlken úmit artqan Alesha sıaqty adamǵa ishtegi syryn aqtaryp úlgermegendiginiń ókinishi bolýy da múmkin edi. Árıne, bul da, ıakı osy ókinish te joq emes-ti, tipti qalaı da bolýǵa tıisti de edi, biraq bul da jabyrqaýyna sebepke jaramaıdy. "Ábden jabyǵyp bitti degen osy, alaıda, ne tileıtinimdi paıymdaýǵa dármen joq, qaıtem sony. Oılamaı-aq qoısam ba eken..."

Ivan Fedorovıch "oılamaı" da kórdi, biraq, munyń da septigi tımedi. Eń ókinishtisi, ol, bul jabyǵý, syrttaı qaraǵanda áldeqandaı kezdeısoqtyǵymen qapalandyrady; bul sezilip tur. Keıde is ústinde nemese qyzý áńgime kezinde birdeńeniń kóz aldynda qasaryp turyp alatyny sıaqty, qazir de bir jerde dál sondaı bir zat nemese jandy nárse kózge shyqqan súıeldeı turyp alǵan tárizdi, sen ony baıqamaıtyn sekildisiń, solaı bola tursa da, tegi, ashý qysyp, qınalatyndaısyń, sonsoń, aqyry, álgi kereksiz nárseni ıterip tastaý qajettigin ańǵarasyń, al ol zatyń kóbine-kóp kúlkili, ánsheıin birdeńe, umytylyp ornyna qoıylmaǵan bir zat, edende jatqan oramal, shkafqa qoıylmaǵan kitap jáne t.b. birdeńe bolyp shyǵady. Jany qulazyp, ashý kernegen Ivan Fedorovıch aqyry ákesiniń úıine de jetti, qaqpaǵa kózi túsken sátte ózin osynshama qapalandyryp, mazasyzdandyrǵan ne nárse ekeni oıyna sap ete qaldy.

Qaqpa aldyndaǵy uzynsha oryndyqta, keshki salqyn aýada malaı Smerdákov demalyp otyr eken; Ivan Fedorovıch baǵanadan beri óziniń kókeıinen ketpeı, janyn túrshiktire bergen osy malaı Smerdákov ekenin ony kózi shalǵan sátte-aq túsindi. Kenet bári aıqyn túsinikti boldy. Baǵana Alesha óziniń Smerdákovpen qalaı kezdeskenin áńgimelegen kezde janǵa batatyn, jerkenishti birdeńe júregine shóńgedeı qadala ketkendeı bolyp, ony lezde ashý qysqan edi. Keıin, áńgime ústinde, Smerdákov birazǵa deıin onyń esinen shyqqan, biraq múlde umytylmaǵan-dy; sonan soń, Ivan Fedorovıch Aleshamen qoshtasyp, jalǵyz ózi úıge bet túzegen sátte umytylǵan sezim qaıta oıanyp, syrtqa biline bastaǵan edi. "Sol jeksuryn nemeniń meni osynshama mazalaı alǵany ma!" — dep oılady ol ishin yza kernep.

Nege deseńiz, Ivan Fedorovıch sońǵy kezde, ásirese keıingi kúnderi Smerdákovty shynynda da óte jek kórip ketken edi. Munyń tipti birtindep óshpendilikke ulasyp bara jatqanyn da sezgen. Onyń bul óshpendiligi alǵashta, Ivan Fedorovıch bizge kelgen kezde, ekeýiniń qarym-qatynasy múlde basqasha bastalǵandyǵynan órshýi de múmkin. Ivan Fedorovıch onda Smerdákovqa kenet erekshe qaıyrymdylyq kórsetip, ony tipti ózgelerge uqsamaıtyn alabóten jan dep te sanaǵan. Onyń topastaý nemese durysyraq aıtqanda, paryqsyz ekenine únemi qaıran qalyp, "osynaý syrttaı baıqaýshyny" ne nárse tynyshtyq bermeı, udaıy mazalaıtyndyǵyn baıyptap jatpasa da, ony ózimen áńgimelesýge úıir qylǵan munyń ózi bolatyn. Ekeýi pálsapa máseleleri týraly da, tipti kúnniń kózi, aı men juldyzdar tórtinshi kúni ǵana jaratylsa, alǵashqy kúni jaryq qaıdan túskeni jáne muny qalaı uǵý kerektigi jóninde de áńgimelesken: istiń máni áste kúnniń kózinde, aı men juldyzdarda emestigine, bular óte qyzyqty nárseler bolǵanmen, Smerdákovqa úshinshi dárejeli dúnıeler ekendigine, shyndyǵynda oǵan múlde ózge nárse qajettigine Ivan Fedorovıchtiń kóp uzamaı-aq kózi jetken. Qalaı bolsa da, keýdesine nan pisken namysqoılyq, qaraptan-qarap qorlanǵan namysshyldyq sezilip, birtindep kórine bastaǵan da. Ivan Fedorovıchke bul múlde unamaǵan. Onyń Smerdákovty jek kórýi osydan bastalǵan. Sonsoń úı ishi yryń-jyryń boldy, Grýshenka kelip kılikti, aǵasy Dmıtrııdiń hıkaıalary bastaldy, bári áýre-sarsańǵa tústi — ekeýi bul jóninde de áńgimelesken: Smerdákov bul jaıynda ámanda qatty tebirenip sóılegenmen, osy sátte onyń ózi ne tileıtinin bilý báribir múmkin emes-ti. Erkinen tys sezilgen biraq árqashan bulyńǵyr keıbir tilekteriniń qısynsyzdyǵy men jón-josyqsyzdyǵy tipti tańǵalarlyq edi. Ol qaıdaǵy joq janama saýaldardy oılap taýyp, birdeńeni qalaı da bilip alǵysy kelip turatyn, biraq ózine ne keregin áste túsindirmeıtin, ádette ol álde emeste neni shabyttana surap otyryp kenet tyna qalatyn nemese sózin basqa jaqqa bura salatyn. Biraq Ivan Fedorovıchti aqyry yza ǵyp, ony ıt etinen jek kórýge jetkizgen basty sebep — Smerdákovtyń oǵan kúnnen-kúnge kóbirek sezdire bastaǵan áldeqandaı jerkenishti, alabóten ádepsizdigi edi. Ony dórekilik kórsetti deýge bolmas, kerisinshe, onymen árqashan zor iltıpatpen sóılesetin, alaıda, nege óıtkenin qudaı biledi, Smerdákov túptep kelgende ózin bir yńǵaıda Ivan Fedorovıchpen tilektes adammyn dep esepteıtindeı, ózara kelisip alǵan beıne bir qupıasy bardaı, ekeýiniń bir kezde ekeýara syr ǵyp aıtysqan, tek ózderine ǵana málim, al aınaladaǵy basqa adamdar áste túsine almaıtyn birdeńe bardaı áýenmen sóılesetindi shyǵarǵan edi. Biraq Ivan Fedorovıch óziniń ony nelikten osynshama jek kóretindiginiń shyn sebebin kópke deıin túsine almaǵan, aqyry istiń mánisin ol tek sońǵy kezde ǵana paıymdaǵan bolatyn. Tula boıyn jerkenish sezimi bılep, seskengen Ivan Fedorovıch qaqpa aldynda otyrǵan malaıǵa qaramastan, úndemeı ótip ketpekshi edi, Smerdákov oryndyqtan túregeldi, osydan keıin onyń munymen bir erekshe áńgimesi baryn ol birden seze qoıdy. Ivan Fedorovıch ony kórgesin turyp qaldy, ilkide ǵana ony baıqamaǵansyp óte shyǵamyn dep kele jatyp, endi nelikten toqtaǵanyna ózine-ózi yza boldy. Samaı shashyn qaıyra tarap, shókimdeı aıdarsymaǵyn úrpıtip qoıǵan Smerdákovtyń átektiń álpetinen aınymaıtyn, arsa-arsa betine ol ishin yza kernep, jerkene qarady. Malaıdyń sál syǵyraıǵan sol kózi: "Qaıda barasyń, toqtaı tursańshy, kórmeısiń be, ekeýmiz sekildi zerdeli jandar ushyrasyp qalǵanda sóılesýi kerek qoı"—degendeı, qýlana jymyń-jymyń etedi. Qalshyldap ketken Ivan Fedorovıch:

"Aýlaq júr, ońbaǵan, sendeı aqymaqpen dos bolatyn meni kim dep eń!" — degisi kelip turǵanmen, tiliniń ushyna múlde ózge sózdiń oralǵanyna ózi de qaıran qaldy, ol:

— Ákem ne ǵyp jatyr, turdy ma, álde áli uıyqtap jatyr ma? — dep jaılap qana, baıaý kúbir etkenin ózi de sezbedi, sonsoń oryndyqqa qalaı otyra ketkenin de ańdaǵan joq. Sonda bir sátke záresi qalaı ushqanyn ol keıin esine alǵan. Smerdákov qolyn artyna ustap, oǵan batyl, tipti sustylaý qarap, onyń aldynda turǵan edi.

— Áli turǵan joq, — dedi ol jaıbaraqat únmen ("Sóz bastaǵan men emes, óziń ǵoı" degendeı). — Myrzekesi, meniń sizge tipti tańym bar, — dedi sál únsizdikten keıin báldene kóz salǵan Smerdákov oń aıaǵyn ilgeri qoıyp, laktalǵan báteńkesiniń tumsyǵyn qımyldatyp oınap turyp.

— Sen maǵan nege tańǵalasyń? — dedi zyǵyrdany qaınaǵan Ivan Fedorovıch zildene, úzdik-sozdyq sóılep; sonsoń ol ózin keremet bir áýestik sezimi bılep bara jatqanyn ańǵardy da, odan birdeńeni bilip almaı ketpeýge bekindi.

— Myrzekesi, siz Chermashnáǵa nege barmaı júrsiz? — Smerdákov kózin jalt etkizip, dóreki yrjıdy. Onyń syǵyraıǵan sol kózi: "Aqylyń bar bolsa, nege kúlgenimdi óziń de uǵýǵa tıistisiń ǵoı" — dep turǵandaı edi.

— Men Chermashnáǵa nege barýym kerek? — dep Ivan Fedorovıch tańǵaldy.

Smerdákov taǵy da úndemedi.

— Sizden tipti Fedor Pavlovıchtiń ózi jalynyp suramap pa edi, — dep ol, aqyry, asyqpaı jaýap qatty; ol óziniń jaýabyna ózi mán bermegendeı, áıteýir birdeńe deý kerek bolǵasyn ánsheıin aıta salyp turmyn ǵoı degen syńaı tanytqan edi.

— Á, sen saıtan, ashyǵyraq nege aıtpaısyń, saǵan ne kerek ózi? — dep zekirdi, aqyr-sońynda, baǵanadan bergi shydamy endi dórekilikke aýysqan Ivan Fedorovıch yza kernep.

Smerdákov ilgeri qoıǵan on aıaǵyn qaıtadan sol aıaǵyna taqap qoıyp, boıyn tiktep ustaǵan soń, báz baıaǵy jaıbaraqattyǵymen oǵan burynǵysynsha jymıa qarap tura berdi.

— Pálendeı eshteńe joǵa... ánsheıin ǵoı, sóz bolsyn dep...

Taǵy da únsizdik ornady. Ekeýi bir mınýttaı ún qatqan joq.

Ivan Fedorovıch óziniń qazir atyp turyp ashýǵa basatynyn bildi, al Smerdákov: "Ashýlanar ma ekensiń, ashýlanbas pa ekensiń, qazir kereıin men seni?" — dep onyń aldynda kútip turǵandaı edi. Qalaı bolǵanda da Ivan Fedorovıchke osylaı kóringen. Sonsoń ol túregeleıinshi dep shaıqalyp qaldy. Smerdákov kerek sátti dóp basty.

— Ivan Fedorovıch, meniń halim múshkil, tipti ne qylarǵa da bilmeımin, — dep sózin bólip-bólip, nyqtap aıtqan ol sońǵy sózinde kúrsinip qoıdy. Ivan Fedorovıch qaıtadan otyrdy.

— Ekeýi de ábden daraqylanǵan, tipti bala bolǵan ba dersiń, — dedi odan ary Smerdákov. — Ákeńiz ben aǵańyz Dmıtrıı Fedorovıchti aıtamyn. Mine qazir ol, Fedor Pavlovıch, tóseginen turady da menen: "Kelgen joq pa? Nege kelmedi eken?" — dep mınýt saıyn suraı bastaıdy, osylaı tún ortasyna deıin, tipti tún ortasynan aýǵansha maza bermeıdi. Agrafena Aleksandrovna taǵy da kelmegennen keıin (óıtkeni onyń, múmkin, bul úıge esh ýaqytta aıaq basqysy da joq shyǵar), erteńine tańerteń: "Ol nege kelmedi? Nelikten kelmedi, qashan keledi eken?" — dep maǵan taǵy da jabysady — sonda onyń munda kelmegenine men kinálymyn ba? Ekinshi jaǵynan, taǵy solaı, ymyrt úıirilisimen-aq, keıde odan da erte, ákireńdep aǵań keledi osy mańǵa, qolyna myltyǵyn alyp: "Sen jeksuryn sorpashy, baıqa: eger ony baıqamaı qalsań, onyń kelgenin maǵan habarlamasań, — eń aldymen seni qurtamyn" — dep kidińdeıdi. Tún etip, tań atqan soń, Fedor Pavlovıch sıaqty ol da: "Nege kelmedi, qashan keler eken?" — dep meni tergeı bastaıdy, — sonda olardyń kerbez bıkeshteriniń kelmegeni úshin taǵy da men kináli bolýym kerek pe. Ekeýiniń kún saıyn, saǵat saıyn meni jerden alyp jerden salatyny sonsha, keıde qoryqqanymnan munan da asylyp ólgenim artyq shyǵar dep te oılaımyn. Myrzekesi, men olardan úmit úzdim.

— A, onda nege kıliktiń bul bálege? Dmıtrıı Fedorovıchke nege bárin jetkizip turatyn boldyń? —dedi Ivan Fedorovıch renishti únmen.

— Kılikpeýge murshamdy keltirdi me? Eger bárin anyq bilgińiz kelse, men múlde kılikken joqpyn. Qarsylasýǵa batylym barmaǵan soń, áý bastan-aq úndemeıtin boldym ǵoı, meni ózderine Lıcharda sekildi malaı etip alǵan olardyń ózderi. Sodan beri: "Eger ony kirgizip jiberseń, sen jeksurynnyń joqtaýyńdy bir-aq asyramyn!" — dep kidińdegennen basqa túk bilmeıdi. Myrzekesi, erteń ońaılyqpen basylmaıtyn qoıanshyǵym ustap qalmasa jarar edi.

— Ońaılyqpen basylmaıtyny qalaı?

— Aýrýym ustaǵanda ońaılyqpen basylmaıtyn, tipti tym uzaqqa sozylatynyn aıtam. Birneshe saǵatqa, nemese bir kúnge, eki kúnge de ketýi múmkin. Birde úsh kúnge sozylǵany bar, onda shatyrdyń astynan qulaǵan edim; qalshyldaǵanym bir sátke basylady da, sodan keıin qaıta bastalady; úsh kún boıy esimdi jıa almadym. Onda Fedor Pavlovıch osyndaǵy doktor Gersenshtýbeni shaqyrtyp edi, ol tóbeme tek muz basa berdi, sosyn taǵy bir dári berdi... Óletin shyǵarmyn dep em.

— Qoıanshyqtyń dál qaı saǵatta ustaıtynyn kúnilgeri boljaý múmkin emes deıdi ǵoı. Erteń aýrýym ustaıtyn shyǵar dep sen qalaı aıta alasyń? — dep surady onyń sáýegeısigenine qıtyǵa qalǵan Ivan Fedorovıch.

— Boljaýǵa bolmaıtyny ras.

— Onyń ústine sen onda shatyrdyń astynan qulaǵan bolatynsyń.

— Shatyrdyń astyna men kúnde kóterilemin, endeshe erteń taǵy qulamasyma kim kepil. Odan qulamasam, jerqoımaǵa qulaýym múmkin ǵoı, qajet bolǵanda men jerqoımaǵa da kúnde túsemin.

Ivan Fedorovıch oǵan ojyraıa qarady.

— Baıqaımyn, sen shatyp kettiń bilem, aıtqanyńnan túk túsinsem buıyrmasyn tipti, — ol baıaý sóılese de, úni qaharly shyqty, — sirá, erteń qoıanshyǵym ustady dep úsh kún jatyp almaqshysyń ǵoı, a?

Jerge qarap, taǵy da on aıaǵynyń ushyn qımyldatyp turǵan Smerdákov endi oń aıaǵyn ornyna qoıyp, sol aıaǵyn ilgeri basqan soń, basyn kótere berip myrs etti de, bylaı dedi:

— Eger tipti sol aıla, ıakı qoıanshyǵym ustaǵansyp jatý meniń qolymnan kelse, — óıtkeni basynan kóshirgen adamǵa bul onsha qıyn bolmasa kerek, — óz ómirimdi ajaldan arashalap qalý úshin meniń osy amalǵa da tolyq haqym bar; sebebi men talyp jatqanda Agrafena Aleksandrovna onyń ákesine kelgen kúnde de, aýrý kisiden ol: "Nege aıtpadyń?" — dep suraı almaıdy. Uıaty jibermeıdi.

— E, saıtan! — yzadan bet álpeti buzyla qalǵan Ivan Fedorovıch eńsesin tez kóterip aldy, - seniń óltiredi dep osynsha shyjalaqtaıtynyń ne! Dmıtrııdiń bul qoqan-loqysynyń bári jaı qyzbalyq, ózge túk te emes. Seni óltirip qaıtedi; basqa bireýdiń óltirýi múmkin, biraq seni emes!

— Shybyn qurly kórmeıdi, meni eń aldymen qurtady. Meniń bárinen jaman qorqatynym: alda-jalda ákesine bir jamandyq istele qalsa, meni sybaılas dep sanamaı ma?!

— Seni qalaı onyń sybaılasy dep eseptemek?

— Eger men olardyń qupıa belgisin aıtyp qoısam, sybaılas demegende qaıtedi?

— Ol neǵylǵan belgi? Kimge aıtyp qoıyp ediń? Jyn soqqyr-aý, aıqynyraq aıtsańshy!

— Sizden nesine jasyraıyn, — dedi táptishtep sóılegen Smerdákov, — bul arada Fedor Pavlovıch ekeýmizdiń bir qupıamyz bar edi. Shalyń, muny ózińiz de bilýge tıistisiz (eger tek bilgińiz kelse), tún balasynda nemese tipti ymyrt jabylysymen-aq bólmesin ishten jaýyp alatyndy shyǵarǵanyna mine birneshe kún. Siz keshke qaraı erterek oralasyz da, joǵarydaǵy bólmeńizge kóterilesiz, al keshe tipti eshqaıda shyqqan da joqsyz, sondyqtan onyń bul kúnderi bólmesin ishten tas qyp jaýyp alatynyn, múmkin, bilmeıtin de shyǵarsyz. Tipti Grıgorıı Vasılevıchtiń ózi kelse de, ony daýsynan tanyp almaı, ashpas edi. Biraq Grıgorıı Vasılevıchtiń oǵan keletin sharýasy joq, óıtkeni endi onyń janynda bolyp, oǵan qyzmet etetin tek men ǵana, — Agrafena Aleksandramen osy sergeldeń bastalǵaly beri shaldyń ózi solaı uıǵarǵan; bul kúnderi, taǵy da onyń jarlyǵy boıynsha, men aýladaǵy úıge baryp túnep júrmin, biraq tún ortasynan aýǵansha jatpaımyn, aýlany aralap júrip, Agrafena Aleksandrovnanyń kelgenin kútemin, óıtkeni onyń bıkeshti kútip eseńgirep júrgenine birneshe kún boldy. Shalyń bylaısha paıymdaıdy: ol, deıdi, odan qorqady; odan degeni — Dmıtrıı Fedorovıch (ol ony Mıtka dep ataıdy); sondyqtan Grýshenka maǵan túnniń bir ýaǵynda aýlanyń ishimen kelýge tıis; sen, deıdi, ony tún ortasyna deıin, tipti odan da kóbirek tos. Kele qalsa júgirip maǵan kelesiń de, esikti nemese baq ishine qaraǵan terezeni tyqyldata qoıasyń: áýeli eki márte aqyryn ǵana: bir-eki, sonsoń úsh márte tezirek: týk-týk-týk. Sonda, deıdi, men onyń kelgenin seze qoıamyn da, saǵan esikti aqyryn ǵana ashamyn. Eger tótenshe birdeńe bola qalsa, muny habarlaýdyń belgisi óz aldyna: áýeli eki márte tez tyqyldatý: týk-týk, sodan keıin, sál kidirińkiregesin taǵy bir ret qattyraq tyqyldatý qajet. Sonda ol kenetten birdeńe bolǵanyn, meniń ony qalaı da kórýge tıisti ekenimdi túsinedi de, maǵan esik ashady, men ishke kirip, kelgen sharýamdy aıtamyn. Agrafena Aleksandrovna ózi kele almaǵan soń, habaryn jetkizýge bireýdi jumsaǵan kúnde de men osylaı etýge tıistimin; sonsoń, Dmıtrıı Fedorovıch te kelýi múmkin ǵoı, demek, onyń da úıge jaqyndap qalǵanyn eskertýim kerek. Ol Dmıtrıı Fedorovıchten jaman qorqady, endeshe, tipti Agrafena Aleksandrovna oǵan kelip, ekeýi bólmede ońasha jabylyp alǵan kezde Dmıtrıı Fedorovıch kelip jetse, úsh márte tyqyldatyp, muny da sózsiz habarlaýǵa mindettimin; sondyqtan birinshi belginiń bes tyqyly: "Agrafena Aleksandrovna keldi" — degendi bildirse, ekinshi belginiń úsh tyqyly: "óte-móte qajet sharýam bar" — degen sóz: bárin qaıta-qaıta kórsetip, túsindirgen shaldyń ózi. Bul belgilerdi ol ekeýmizden ózge tiri pende bilmeıdi, sol sebepti shal eshbir kúmándanbastan jáne daýystap suramastan (óıtkeni ol tipti dybys shyǵarýǵa qorqady) esikti asha beredi. Mine, osy belgiler endi Dmıtrıı Fedorovıchke de málim boldy ǵoı.

— Nege málim bolady? Aıtyp qoıdyń ba? Buǵan seniń qalaı ǵana dátiń bardy?

— Qorqýymnyń sebebi de, mine, osy. Dmıtrıı Fedorovıchten qalaı jasyram, buǵan batyldyǵym jete me? "Sen meni aldap júrsiń, sen menen birdeńeni jasyrasyń, solaı emes pe? Men eki aıaǵyńdy birdeı syndyramyn!" — dep qudaıdyń qutty kúni digirledi de turdy. Sosyn, tym bolmasa, oǵan jaramsaqtanyp turatynymdy kórsin, sóıtip ony aldamaıtynyma, kórgen-bilgenimdi jetkizip turatynyma kózi jetsin dep álgi qupıa belgilerdi aıtyp qoıǵanym qara basyp.

— Eger ol osy belgilerdi paıdalanyp úıge kirýge árekettenedi dep kúmándansań, ony kirgizbeıtin bol.

— Sumdyq ójettigin bile tura, ony úıge kirgizbeýge tipti batyldyǵym jetken kúnde de, aýrýym ustap jatsam, men muny qalaı istemekpin.

— Áı, seni jyn soqqan ba ózi! Qoıanshyǵym ustap qalsa qaıtem dep nege qaqsaı beresiń, qudaı tóbeńnen urǵyr-aý? Sen, nemene, meni mazaq qylmaqsyń ba?

— Ózimniń záre-qutym joqta, sizdi qalaı mazaq etpekpin, sosyn mende kúlki etýge dármen bar ma? Aýrýym ustap qalatynyn sezem, aıan beretin sekildi, mundaıda úreıden-aq talyp túsiresiń.

— Á, qurysyn! Jatyp qalatyn bolsań, onda kúzetke Grıgorıı shyqsyn. Tek ony aldyn ala eskertip qoı, ol kirgize qoımas deımin.

— Myrzanyń buıryǵynsyz men oǵan qupıa belgilerdi múlde aıta almaımyn. Grıgorıı Vasılevıchtiń kúzetke shyǵýyna kelsek, ol kesheli beri naýqastanyp jatyr, Marfa Ignatevna erteńnen bastap oǵan ózinshe em-dom jasamaq. Baǵana solaı etýge kelistik. Olardyń em-domy da qyzyq: Marfa Ignatevna keremet bir tunbanyń syryn biledi, úıinde únemi bir shóptiń kúshti tunbasyn ustaıdy. Grıgorıı Vasılevıch quıań bolǵan kisishe belinen qımyldaı almaı qalǵanda, kempiri ony jylyna úsh márte osy tunbamen emdeıdi. Marfa Ignatevna súlgini tunbaǵa malyp alyp, shalynyń belin jarty saǵattaı ysqylaıdy, qashan súlgi qurǵap, bel omyrtqa tusy qyzaryp, dolyrǵansha ysqylaı beredi, sodan keıin shynynyń túbinde qalǵanyn duǵa oqyp shala-sharpy úshkirgesin oǵan biraz ishkizip jiberedi, biraq kempiriń ózin de umytpaıdy, sarqyndysyn ózi iship qoıady. Sóıtip, ishpeıdi deıtin shal-kempir, sizge ótirik maǵan shyn, sol jerge qyljıa ketip, qannen-qapersiz uzaq uıyqtap jatady. Mundaıda Grıgorıı Vasılevıch erteńine qur atqa mingendeı bolyp ábden saýyǵyp ketedi, al Marfa Ignatevna árqashan basy zeńip oıanady. Endeshe, eger Marfa Ignatevna óziniń osy em-domyna kirisse, onda Dmıtrıı Fedorovıchtiń kelip jetkenin baıqap, ony úıge kirgizbeýge olardyń murshasy kele qoıar ma eken. Tyrqıyp jatady ǵoı.

— Ne dep myjyp kettiń! Ádeıi istelgendeı, barlyǵy qalaısha birden qıýlasa ketedi; seniń qoıanshyǵyń ustaı qalady, al shal-kempir iship alyp uıyqtap jatady! — dep zirkildeı jóneldi Ivan Fedorovıch. — Osylaı op-ońaı qıýlasatyndaı etip júrgen seniń óziń emes pe? — dedi budan keıin ol qabaǵyna qara bult úıirilip.

— Men qalaı qıýlastyrmaqpyn... eger bári tek Dmıtrıı Fedorovıchke ǵana, onyń basyna kelgen oıǵa ǵana baılanysty bolsa, men muny qalaı istemekpin... Ol bir báleni istegisi kelmese, men ony qolynan jetektep ákep, ákesiniń bólmesine jelkesinen ıterip kirgizbeımin ǵoı.

— Eger, óziń aıtqandaı, Agrafena Aleksandrovnanyń tipti keletin oıy bolmasa, onda Dmıtrıı munda ne úshin keledi, onyń ústine jasyryn kelip qaıtedi, — dedi yzadan surlanyp ketken Ivan Fedorovıch, — sen óziń aıtyp tursyń ǵoı, sosyn shaldiki bos qıal ekendigine, ol malǵunnyń munda aıaq baspaıtynyna osynda kelip turǵaly beri men de senimdi bolatynmyn. Eger ol munda kelmese, Dmıtrııdiń shalda ne sharýasy bar? Aıtsańshy! Men seniń oıyńdy bilgim keledi.

— Meniń ne oılaıtynymdy qaıtesiz, bilgińiz kelse ózińiz bile bermeısiz be? Men aýyryp jatqan kezde tek óziniń yzaqorlyǵynan kelse de, nemese óziniń kúdikshildiginen kelse de, ol keshegideı: kózge túspeı birdeme ǵyp ótip ketpedi me eken dep shúbálanyp, ony bólmelerden izdeı bastaıtyn shyǵar. Ol Fedor Pavlovıchtiń úlken konvertke úsh myń somdy salyp, kishkene lentamen býyp, úsh jerden mór basqan soń, syrtyna óz qolymen: "Eger kele qalsa, meniń perishtem Grýshenkaǵa beriledi", — dep jazyp qoıǵanyn da anyq biledi; úsh kúnnen keıin shal: "ám balapanyma" — dep qosa jazyp qoıǵan. Meni kúdiktendire beretin mine osy.

— Sandyraq! — yzaǵa býlyǵaıyn degen Ivan Fedorovıch aıqaılap jiberdi. — Dmıtrıı ákesiniń aqshasyn tonaýǵa, bul úshin ony óltirýge barmaıdy. Qutyrynǵan yzaqor aqymaq bolsa, ol Grýshenkaǵa bola ákesin óltirgisi kelse, keshe óltirer edi ǵoı, biraq ol tonaýǵa aıaq baspaıdy!

— Ivan Fedorovıch, ol qazir aqshaǵa asa dilger, tipti óte-móte zárý. Onyń qalaı qatty qysylyp júrgenin siz tipti bilmeısiz de, — dep Smerdákov meılinshe baısaldy jáne óte aıqyn, túsindirdi.

— Sosyn álgi úsh myńdy ol ózine tıisti aqsha dep esepteıdi. "Ákem maǵan artyq-kemsiz taǵy da úsh myń som bereshek bolatyn", — dep maǵan onyń ózi túsindirgen. Sonan soń, Ivan Fedorovıch, ózińiz myna bir aqıqat shyndyqqa oı júgirtińizshi: Agrafena Aleksandrovnanyń tek kóńili ketpesin deńiz, kóńili ketse, ol, kerek bolsa, myrzanyń ózine, ıakı Fedor Pavlovıchke tıip te alady, — onyń bulaı etýi ábden múmkin; bul istiń aqyry naq osylaısha tynaryn sizge aıtyp qoımasa bolmas. Ol kele qoımas dep sizge jaı aıtamyn, kim biledi, múmkin, kelip qalar, ol - ol ma, bálkim, ol osy úıdiń báıbishesi bolǵysy da keletin shyǵar. Men onyń kópesi Samsonovtyń oǵan bul bir óte ıgi is bolar edi dep kúlgenin de bilemin. Ol sonshama aqylsyz emes. Dmıtrıı Fedorovıch sekildi jalań butqa tıip qaıtedi. Endi osynyń bárin ózińiz mıǵa salyp qarańyzshy, Ivan Fedorovıch, onda ákeleriń ólgennen keıin Dmıtrıı Fedorovıchke de, tipti inińiz Alekseı Fedorovıch pen sizge de túk te, tipti soqyr tıyn da buıyrmaıdy, óıtkeni Agrafena Aleksandrovna shalǵa onyń bar dúnıe-múlkin, barlyq kapıtalyn basyp qalý úshin tıedi. Al eger ákeleriń qazir, olaı bolmaı turǵanda ólip ketse, árqaısyńa qyryq myńnan enshi tıetini anyq, tipti shal ıt etinen jek kóretin Dmıtrıı Fedorovıch te qur qalmaıdy; nege deseńiz, shal áli ósıetin jazǵan joq... Mine, munyń bári Dmıtrıı Fedorovıchke jaqsy málim...

Ivan Fedorovıchtiń túri buzylyp, beti búlk etti. Ol qyzaryp ketken edi.

— Endeshe, osynyń bárinen keıin sen maǵan nege Chermashnáǵa barmaısyń ba deı beresiń? — dedi ol kenet Smerdákovtyń sózin bólip. — Munymen sen ne demeksiń? Men ketkennen keıin senderde álginiń bári bolyp jatpaq qoı, sirá. Ashý qysqandyqtan Ivan Fedorovıchtiń tipti tynysy tarylyp ketti.

— Ábden durys aıttyńyz, — dedi baıyptap, baıaý sóılegen Smerdákov, alaıda, Ivan Fedorovıchke qadala qaraı berdi.

— Ábden durysyń qalaı? — dep qaıtalap surady ózin-ózi zorǵa ustaǵan Ivan Fedorovıch janary jalt-jult etip.

— Sizge janym ashyǵasyn aıtqanym ǵoı. Eger sizdiń ornyńyzda bolsam, mundaıda kórip otyrǵansha... bárin baıaǵyda-aq tastap keter edim... dep jaýap qatty Ivan Fedorovıchtiń jaltyldaǵan janarynan kóz almaǵan Smerdákov. Ekeýi de únsiz qaldy.

— Sen, tegi, baryp turǵan naquryssyń, sonan soń... árıne, naǵyz sumpaıynyń ózisiń! — dedi oryndyqtan atyp turǵan Ivan Fedorovıch. Sodan keıin qaqpaǵa qaraı júre bergen ol kilt toqtaı qalyp, Smerdákovqa buryldy. Osy sátte tańǵalarlyq birdeńe boldy: Ivan Fedorovıch, tula boıy qurysyp bara jatqandaı, kenet ernin tistep, judyryǵyn túıip aldy — sálden soń ol Smerdákovqa tap berer me edi, qaıter edi. Muny baıqap qalǵan malaı selk etip, denesin keıin tartyp úlgerdi. Áıteýir, oǵan eshteńe bolǵan joq, sóıtip Ivan Fedorovıch, túkke túsinbegen pishinmen, úndemeı teris aınalyp júre berdi.

— Eger bilgiń kelse, men erteń tańerteń Máskeýge júrip ketemin, sonymen bári bitedi! — yzaǵa býlyqqan ol sózin bólip-bólip, nyqtaı aıtty; keıin ol sonda Smerdákovqa nesine bulaı degeni úshin ózine-ózi qaıran qalǵan edi.

— Mine munyńyz tabylǵan aqyl, — dep ilip áketti anaý, beıne dál osyndaı jaýap kútkendeı, — tek birdeńe bolyp qalsa, Máskeýdegi sizge munnan telegraf soǵyp mazalap júrmese boldy ǵoı.

Ivan Fedorovıch taǵy da toqtap, Smerdákovqa taǵy da jalt buryldy. Biraq, endi malaıǵa birdeńe bolyp qalǵandaı edi. Onyń baǵanadan bergi dórekiligi men nemquraıdylyǵy sap boldy; onyń bar zeıin-zerdesimen áldeneni jaýtańdap, jaramsaqtana kútetini bet álpetinen aıqyn seziledi — onyń Ivan Fedorovıchke tesireıe qarap, qadala qalǵan kózderi: "Neǵyp taǵy birdeńe demeısiń, taǵy birdeńeni qosa aıtpaısyń ba" — dep turǵandaı edi.

— Birdeńe bolyp qalsa... Chermashnádan shaqyrtpas pa edi? — dep zirk etken Ivan Fedorovıch osynshama nege daýys kótergenine ózi de túsinbedi.

— Solaı, Chermashnádan da... shaqyrtýy múmkin... — Ivan Fedorovıchtiń janaryna qadala qalyp, odan kóz aýdarmaǵan Smerdákov, sasyp qalǵan kisishe, kúbir etti.

— Biraq Máskeý alys ta, Chermashná jaqyn ǵoı; sonda sen, nemene, maǵan Chermashnáǵa bar degende, meniń laýǵa tóleıtin aqshamdy aıaısyń ba, álde uzaq joldan qajıdy ǵoı dep maǵan janyń ashı ma?

— Dál aıttyńyz... — dep yrjıa kúlip, taǵy da tez keıin sheginip qalýǵa yńǵaılanǵan Smerdákovtyń mińgirlegen úni zorǵa shyqty. Biraq Ivan Fedorovıch oǵan kúlip jiberdi de, aıaǵyn tez basyp, sol kúlgen kúıi qaqpaǵa qaraı júre berdi, buǵan Smerdákov qaıran qaldy. Ivan Fedorovıchtiń betine qaraǵan kisi ol máz bolǵasyn kúlip bara jatpaǵan shyǵar dep oılar edi. Dál sol sátte oǵan ne bolǵanyn tipti onyń ózi de túsindire almas edi. Ol terisine syımaı bara jatqan-dy.

VII

"AQYLDY ADAMMEN ÁŃGİMELESKEN DE QYZYQ"

Kele jatyp kúbirlep sóılegen de. Úıge kirgen boıda zaldan Fedor Pavlovıchti kezdestirgende: "Men joǵarydaǵy óz bólmeme bara jatyrmyn, sizben sóılesetin sharýam joq, qosh bolyńyz" — dep aıqaılap qolyn bir-aq siltegen ol ákesine tipti qaraǵysy da kelmeı óte shyqqan. Osy sátte onyń shaldy ólerdeı jek kórýi ábden múmkin, biraq, balasy óziniń jekkórinishin osynshama dóreki bildirer dep Fedor Pavlovıch áste oılamaǵan edi. Al ákesi, shynynda da, birdeńeni tezirek aıtaıynshy dep, onyń aldynan zalǵa ádeıi shyqqan-dy, mynadaı sypaıygershilikti estigesin ańyryp qaldy da, Ivan Fedorovıch baspaldaqpen mezonınge kóterilip, bólmesine kirip ketkenshe, onyń sońynan mysqyldap qarap turdy.

— Munysy nesi? — dep surady ol Ivan Fedorovıchtiń izinshe kirgen Smerdákovtan.

— Birdeńege renjýli me, kim biledi, — dep malaı da jaltara jaýap berdi.

— Jyn urǵan ba! Meıli ashýlana bersin! Samaýryndy ákel de, óziń tez kózińdi joǵalt. Aıtatyn jańalyǵyń joq pa edi?

Osydan keıin Smerdákov ilkide ǵana Ivan Fedorovıchke shaǵynyp aıtqan surastyrýlar, ıakı kútken áıeldiń qashan keletini jónindegi saýaldar bastaldy, bul arada biz oǵan toqtalyp jatpaı-aq qoıaıyq. Jarty saǵattan keıin úıdiń esigi bekitildi de, esirgen shal kelisilgen bes tyqyl qashan qulaǵyna shalynar eken dep taǵat tappaı, oqta-tekte qarańǵy terezeden syrtqa úńilip, biraq, tún túneginen ózge eshteńe kórmegen soń, qańyraǵan bólmelerde jalǵyz ózi sandaldy da qoıdy.

Tún ortasynan aýyp ketse de, uıqysy kelmegen Ivan Fedorovıchtiń basyna qaıdaǵy joq oılar kelgen edi. Búgin túnde ol saǵat ekiler shamasynda, óte kesh jatqan. Biraq biz onyń san saqqa ketken oıyn baıandap jatpaı-aq qoıaıyq, sonsoń bireýdiń jan saraıyna úńilýimizdiń kezi de kelmegen sekildi: onyń kezegi keıinirek. Eger tipti birdeńeni sóz etýge tyrysqanymyzdyń ózinde de, bul óte qıyn bolar edi, óıtkeni ázirshe oı deıtin oı da joq, bári áli óte bulyńǵyr, eń bastysy — tym qatty abyrjý ǵana bar tuǵyn. Oıynyń bas-aıaǵyn biriktire almaǵanyn onyń ózi de sezgen. Ony kenetten kelgen, árqıly, tańǵalarlyq oılar mazalaǵan edi; mysaly: tún ortasynan aýǵanda onyń tez tómen túsip, esikti ashyp, aýladaǵy kishkene úıge baryp Smerdákovty sabap alǵysy keldi de turdy, biraq ne úshin sabamaqsyń dep surasań, ol osy malaıdy ıt etinen jek kóremin, bul jalǵanda odan asqan jábirleýshi joq degennen basqa, birde-bir sebebin anyq aıta almas edi. Ekinshi jaǵynan, bul túni nendeı bir adam túsinbes, qorlyq úreıden birneshe ret jany túrshikken, budan onyń kenet boıynan ál ketip qur súlderi qalǵanyn da sezgen. Basy aınalyp, zeńip ketken. Bireýden kek alǵysy kelgendeı, kókiregin yza kernegen edi. Aleshamen baǵanaǵy áńgimesi esine túskende, tipti ony da jek kórdi, keı sátterde ózine de zyǵyrdany qaınady. Ol Katerına Ivanovna týraly oılaýdy da umytýǵa aınalǵan edi, keshe tańerteń ǵana onyń úıinde erteń Máskeý ketemin dep kúıingeninde, ishteı ózine-ózi: "Munyń sandyraq, kete almaısyń, muny isteý, seniń qazirgi bósip turǵanyńdaı, ońaı emes"—dep sybyrlaǵany berik esinde bola tura nelikten búıtkenine keıin ózi kóp tańyrqaǵan edi. Kóp ýaqyt ótkennen keıin osy tún esine túskende, Ivan Fedorovıch óziniń dıvannan kenet atyp turyp, bireý-mireý baıqap qala ma dep jaman qoryqqandaı, esikti eptep qana ashyp baspaldaqqa shyqqan soń, tómendegi bólmelerde Fedor Pavlovıchtiń qybyr-qybyr júrgenine qalaı qulaq tikkenin, — tańǵalarlyq bir qumarlyqpen, demin ishine tartyp, júregi alyp ushyp uzaq, shamasy bes mınýttaı tyńdap turǵanyn, áıtse de osynyń bárin ne úshin istegenin, ne úshin tyń tyńdaǵanyn — árıne, ózi de áste bilmegenin jany túrshige esine alǵan-dy. Osy "qylyǵyn" ol keıinen naǵyz "ońbaǵandyq" edi dep sanap, ishteı, kókireginiń tereń túkpirinde, eger ómirimde bir ońbaǵandyq istesem, ol naq osy qylyǵym shyǵar dep ómir boıy ókinip ótti. Bul mınýttarda ol, tómende ákesi neǵyp júr eken, onyń ne istep jatýy múmkin, bólmeleriniń qarańǵy terezelerinen syrtqa qalaı úńiledi eken dep áldeqalaı qumartqany bolmasa, sosyn ol bólmeniń ortasynda tura qalyp, bireý tyqyldatpas pa eken dep qalaı eleńdeıtinin boljap oıǵa batqany bolmasa, Fedor Pavlovıchtiń óz basyna tipti eshqandaı óshpendilikti sezgen joq. Ivan Fedorovıch tyń tyńdaýǵa eki ret shyqqan-dy. Tóńirek tynyshtalǵan soń, saǵat ekiler shamasynda Fedor Pavlovıch tósegine jatqan, osy kezde kúni boıǵy júris-turystan qatty qajyǵan Ivan Fedorovıch te tezirek uıyqtap ketsem jarar edi degen tilekpen jastyqqa basyn tıgizgen-di. Shynynda da tez kózi iligip ketip, tuıaq serippesten uıyqtaǵan ol tańerteń erte, kún shyǵa salysymen, saǵat jetiler shamasynda oıandy. Ol qur atqa mingendeı bolyp ǵajap tynyǵyp oıanǵanyna tańǵaldy, sosyn tóseginen atyp turyp, tez kıindi, shamadanyń alyp kıim-keshekterin asyǵys jınap sala bastady. Kir jýýshy áıeldiń ish kıimderdi keshe ákep bergeni qandaı jaqsy bolǵan. Barlyǵynyń osylaı oraılasa qalǵanyna, endi shuǵyl júrip ketýine eshqandaı bógettiń joqtyǵyn oılaǵan kezde Ivan Fedorovıch tipti myrs etti. Munyń ózi shynynda da aıaq astynan attanyp ketý bolǵaly tur. Ivan Fedorovıch keshe (Katerına Ivanovnaǵa, Aleshaǵa, sodan keıin Smerdákovqa) erteń júrip ketemin dese de, dál sol sátte bul qaperine de kirmegeni, qalaı bolǵanda da, tańerteń tósekten tura sala jalma-jan kıim-keshegin jınastyryp shamadanyna salýdy oılamaǵany keshe túnde tósekke jatarda esinde bolatyn. Aqyry shamadany men qol sómkesi de daıyn boldy: Marfa Ignatevna onyń bólmesine kóterilip kúndegi daǵdysymen: "Shaıdy qaıda otyryp ishesiz, osynda ákeleıin be, álde tómen túsesiz be? — dep suraǵanda saǵat toǵyz kezi edi. Ivan Fedorovıch tómen tústi, sózi men qımylynan nendeı bir abyrjyǵandyq pen asyǵystyq baıqalǵanmen, ol kóńildi bolatyn. Ákesimen jyly shyraıly amandasyp tipti onyń densaýlyǵyn da erekshe yqylaspen surap bilgen soń, onyń jaýap berip úlgerýin de kútpesten, tezirek óziniń bir saǵattan keıin Máskeýge birjola júrip ketetinin aıtyp, jolǵa attardy daıyndatýdy ótindi. Balasynyń ketkeli jatqanyna ókinish bildirmeýdiń laıyqsyzdyǵyn umytqan áke bul habarǵa tıtteı de tańdanǵan joq; qaıta, ol óziniń kókeıin tesken bir sharýasy esine túsip, kenet ábigerlene qaldy.

— Ah! Áttegene-aı! Keshe aıtpaǵanyńdy qarashy... biraq, eshteńe etpeıdi, bir retin tabamyz qazir. Maǵan istegen bir jaqsylyǵyń bolsyn, kóketaıym, jolaı Chermashnáǵa soǵa ketshi. Volová beketinen solǵa burylsań, ar jaǵynda Chermashná tıip tur, ne bary on eki shaqyrym.

— Keshirińiz, soǵa almaımyn: temir jolǵa deıin seksen shaqyrym, al otarba stansadan Máskeýge keshki saǵat jetide ketedi, soǵan jetip úlgersem de jarar.

— Búgin bolmasa erteń, ne búrsigúni ketersiń, al búgin Chermashnáǵa burylýyń kerek. Ákeńniń kóńiline qarasańshy! Eger munda baılanyp otyrmasam, ózim-aq áldeqashan baryp kaıtatyn edim, onda bir óte tyǵyz, shuǵyl sharýa bolyp turǵanyn kórmeısiń be, meniń túrim mynaý... Bilesiń be, ol jaqta Begıchevo men Dáchkınoda, meniń eki birdeı ormanym bar ǵoı. Ákeli-balaly kópes Maslovtar sol ormandardan kesiletin aǵashqa segiz-aq myń beredi, al byltyr ǵana bireý kez bolyp on eki myń bergen, biraq ol adam bul aranyki emes, gáp mine qaıda jatyr. Ákeli-balaly Maslovtardyń túkirigi jerge túspeıdi, júz myńnan jambasqa bassa, olarǵa qarsy kim aýyz ashady: qansha berse, soǵan kóne ketedi, qolda bardy iske uqsata almaıtynymyz da osydan. Ilınskıı degen pop etken beısenbide maǵan Gorstkınniń kelgenin habarlap hat jazyp jiberipti, men ol kópesti bilýshi edim, ol bul aranyki emes, Pogrebovtan, basqa jaqtyki bolǵandyqtan ol — bizge eń keregi de osy ǵoı — Maslovtardan qoryqpaıdy. Estımisiń, sol kópes ormandy on bir myńǵa satyp alamyn depti? Hatynyń sońynda pop ol munda endi bir jumadaı ǵana bolady dep eskertipti. Sondyqtan seniń sonda baryp, kópespen saýdany pisirýiń kerek...

— Sol popqa hat jazyp jiberseńiz, ol kelispeı me?

— Bul onyń qolynan keletin is emes. Ol ańqaýdyń ańqaýy. Altyn adam ǵoı ol, eger oǵan qazir saqtaýǵa dep eshbir qolhatsyz jıyrma myńdy ustatsań, ony áste qarap kórmeıdi ǵoı, ańǵaldyǵy sondaı, ony tipti qarǵa da aldap ketýi múmkin. Al, bile bilseń, ol oqymysty kisi. Gorstkınniń syrt pishini kádimgi mujyq, kókshil búrmeli beshpent kıip júredi, biraq minezi jaman, naǵyz aramza, bárimizdiń ortaq sorymyz da sol: ótiriktiń túbin túsiredi, oǵan ne qylarsyń. Keıde ótirikti sýdaı sapyrǵanynda, onyń nege búıtetinine tipti qaıran qalasyń. Burnaǵy jyly onyń áıelim qaıtys boldy, qazir basqa áıelge úılendim dep bir bóskeni bar, baqsaq, aıtqanynyń bári ótirik: áıeli ólmegen, qazir de tiri, tek ony úsh kúnde bir sabap alatyn kórinedi. Endi mine qazir de onyń sózin anyqtap alý kerek: ormandy on bir myńǵa satyp alamyn dep shyn aıta ma, álde ótirik soǵa ma eken?

— Áı, qaıdam, meniń de qolymnan kele qoıar ma eken, mende de kóz joq qoı.

— Toqta, asyqpa, seniń de qolyńnan keledi bul is, saǵan onyń, Gorstkındi aıtam, sóıleskendegi ádetin ózim tamamdap túsindirip bereıin, men onymen kópten beri istes bolyp kelemin ǵoı. Sóılesken kezde, sen onyń saqalynan kóz aıyrma; sırek, jerkenishti, jıren saqaly bar onyń. Eger ol saqalyn shoshańdatyp, ashýmen sóılese — onda shynyn aıtqany, isti pisirýge bel baılaǵany; al eger sol qolymen saqalyn sıpap qoıyp, kúle sóılese — onda aldaǵysy kelip, qýlanyp turǵany. Kózine qaramaı-aq qoı, janarynan báribir eshteńe ańǵarmaısyń, tuńǵıyq, aldamshy kóz, onan da saqalynan kózińdi aıyrmaǵaısyń. Men oǵan hat jazyp bereıin, barǵasyn kórsetersiń. Aty-jóni Gorstkın bolǵanmen ony Gorstkın emes deýge de bolady, óıtkeni ony Lágavyı dep te ataıdy, alaıda sen oǵan bulaı dep qoıma, olaı deseń qytyǵyna tıip alasyń. Eger onymen mámlege kelip, nıetiniń durystyǵyna kóziń jetse, tez osynda hat jazyp jiber. "Ótirik aıtpaıdy" dep súıkeı salsań jetip jatyr. On bir myńnan taıma, bir myńdy kemitken eshteńe etpes, biraq odan artyqqa baspa. Óziń oılashy: segiz myń da on bir myń — tabandatqan úsh myń aıyrma. Úsh myńdy elemeıtindeı, dalada jatqan aqsha bar ma, satyp alatyn taǵy bireý qashan tabylady, al aqsha óte qajet. Satyp almaqshy ekenin habarlasań boldy, sonsoń ózim tez jetip, isti bitiremin ǵoı. Oǵan birdeme ǵyp ýaqyt tabarmyn. Poptyń habarlaǵany, bálkim, alyp-qashpa birdeńe shyǵar, endeshe ózim aldy-artyna qaramastan nesine jetip baram onda? Qalaı, onda barasyń ba, joq pa?

— Á, ýaqytym joq, soǵa almaımyn.

— Munyń ne, ákeńnen bir jaqsylyǵyńdy aıaǵanyń ba, maǵan da isiń túser! Senderde júrek joq, mine, solaı! Birer kún ne saǵan? Venesıaǵa barasyń ba sonsha? Venesıań eki kúnde qulap qalmas. Aleshkany-aq jumsar em, biraq ol mundaı isten ne túsinedi? Kórmeıdi deımisiń, sen aqyldysyń, senen qolqalap turǵanym da sodan. Aǵashpen saýda jasamasań da, kókiregińniń kózi bar. Onyń shyn aıtyp, ne ótirik soǵyp turǵanyn baıqasań boldy, basqa eshteńeniń keregi joq. Saqalynan kózińdi aıyrma dedim ǵoı: saqaly shoshańdasa — shyn aıtqany.

— Maǵan sol, qarǵys atqan Chermashnáǵa soǵa ket dep qoımadyńyz ǵoı, a? — dep yzamen myrs etken Ivan Fedorovıchtiń daýsy qatty shyǵyp ketti.

Fedor Ivanovıch balasynyń ashýyn baıqamady ma, álde baıqaǵysy kelmedi me, biraq myrs etkenin sezip qaldy:

— Sonymen, barasyń ǵoı, barasyń ba? Bir japyraq qaǵazǵa birdeńe dep súıkeı salaıyn qazir saǵan.

— Qaıdam, baram ba, joq pa, bilmeımin jolaı oılap kórem ǵoı.

— Jolda emes, muny qazir shesh. Jarqynym-aý, birdeńe deseńshi! Kópespen kelis te, maǵan bir-eki sóz súıkeı sal, sondaǵy poptyń qolyna ustatsań, ol maǵan hatyńdy tez jetkizedi. Sosyn Venesıańa bara ber, ustamaımyn. Seni Volová stansasyna pop óz atymen jetkizip tastaıdy...

Shal máz-meıram boldy, hatyn jazyp berip, attardy daıyndaýǵa jarlyq etti, sosyn jeńil tamaq pen konák alǵyzdy. Onyń qýanǵanda elirip ketegin ádeti bar edi, biraq bul joly ol ózin-ózi ustaǵan tárizdi. Mysaly, Dmıtrıı Fedorovıch týraly lám degen joq. Balasynyń ketip bara jatqanyn ýaıymdamaıtyn sekildi. Tipti ne derge de bilmeıtindeı; muny Ivan Fedorovıch te seze qoıdy: "Alaıda, men ony mezi qylǵan shyǵarmyn", — dep oılady ol ishinen. Shal baspaldaqta balasymen qoshtasyp turǵanda ony betinen súıgisi kelgendeı qalbalaqtap ketti. Biraq, Ivan Fedorovıch, betinen súıgizgisi kelmedi me qalaı, ákesine tez qolyn soza qoıdy. Onyń yńǵaıyn sezgen soń shal da tartyna qaldy.

— Al, jolyń bolsyn, balam, jolyń bolsyn! — dep qaıtalady ol baspaldaqta turyp. — Endi qaı zamanda soǵar ekensiń munda? Keletin bol, árqashan qýanyshpen qarsy alam. Al, Hrıstostyń ózi jar bolsyn!

Ivan Fedorovıch tarantasqa otyrdy.

— Qosh bol, Ivan, sóge jamandamassyń! — dedi sońǵy ret ákesi.

Shyǵaryp salýǵa úıdegilerdiń bári: Smerdákov, Marfa men Grıgorıı de shyqqan. Ivan Fedorovıch bulardyń árqaısysyna on somnan aqsha berdi. Jolaýshy tarantasqa otyrǵan soń, kilemniń shetin qymtaıynshy dep Smerdákov jaqyndady.

— Kóremisiń... Chermashnáǵa bara jatyrmyn... — Bul sózder Ivan Fedorovıchtiń aýzynan, keshegideı, ózinen-ózi, kenetten shyǵyp ketti, onyń ústine mysqyldap kúlip te qoıdy. Keıinnen osy qylyǵy kópke deıin onyń esinen ketpeı júrgen.

— Demek, aqyldy adammen áńgimelesken de qyzyq dep jurt shyn aıtady ǵoı, — Ivan Fedorovıchke suqtana qaraǵan Smerdákovtyń úni bekem shyqqan edi.

Tarantas ornynan qozǵalyp, zymyrap kete bardy. Saıahatshynyń jan dúnıesi jabyrqaý edi, biraq ol aınaladaǵy jazyq dala men adyr-tóbelerge, aǵashtarǵa, zeńgir aspanda ushyp bara jatqan qazdarǵa qushtarlana kóz salyp keledi. Sóıtip, tez kóńili sergip ketken edi. Ol arbakeshti áńgimege tartyp kórgen, mujyqtyń jaýabynan tipti áldenege eleńdep te qalǵan, alaıda sonyń bári onyń bir qulaǵynan kirip ekinshi qulaǵynan shyǵyp ketkenin, shyndyǵynda, mujyqtyń sózinen óziniń túk túsinbegenin bir mınýttan keıin-aq sezgen. Sonsoń ol únsiz qalǵan, onsyz da bári ǵajap bolatyn: aýa qandaı taza, salqyn samal mańdaıyńnan sıpaıdy, aspan ashyq. Onyń kóz aldynan Alesha men Katerına Ivanovnanyń beıneleri qylań etkendeı boldy; biraq ol aqyryn ǵana jymıa kúlip, osynaý súıkimdi elesterdi aqyryn úrlep qalyp edi, ushyp kete bardy: "Olardyń zamany keledi áli" — dep oılady ol. Beketke tez-aq jetip, attaryn aýystyrǵan soń, Volová qaıdasyń dep tartyp ketti. Ony kenetten: "Aqyldy adammen áńgimelesýdiń qyzyqtyǵy" nelikten, bulaı degende ol ne aıtpaqshy boldy eken? "Oǵan Chermashnáǵa bara jatyrmyn deıtin nem bar edi?" — degen saýal bılep alǵan edi. Zymyratyp otyryp Volová stansasyna da jetti. Ivan Fedorovıch tarantastan túskennen keıin ony jámshikter qorshap aldy. Chermashnáǵa barýǵa saýdalasty, qyrdyń súrleý jolymen on eki shaqyrym júrý kerek edi. Ol attardy jege berýge jarlyq berdi. Beket basyndaǵy úıge kirgen soń aınala kóz júgirtip qarap, qaraýylshynyń áıeline kózi túskendeı boldy da, kenet baspaldaqqa qaıta shyqty.

— Chermashnáǵa barmaımyn. Qalaı, aǵaıyndar, saǵat jetige deıin temir jolǵa jetip úlgeremin be?

— Dál úlgeremiz. Attardy jegeıik be?

— Tez jek. Senderden erteń shaharǵa baratyn eshkim joq pa?

— Nege bolmasyn, myna Mıtrıı barady.

— Mıtrıı, bir jaqsylyq isteı alasyń ba? Meniń ákem Fedor Pavlovıch Karamazovqa baryp, meni Chermashnáǵa soqpaı, týra júrip ketti dep aıtsań qaıtedi. Osy ótinishimdi oryndaısyń ba?

— Nege oryndamaıyn, oryndaımyn: Fedor Pavlovıchti talaı zamannan beri bilemiz ǵoı.

— Onda mine mynaý shaılyǵyń, óıtkeni ol saǵan eshteńe bere qoıar ma eken... — dep kóńildene kúldi Ivan Fedorovıch.

— Shynynda da, tatyra qoımas, — dep kúldi Mıtrıı. Rahmet, myrza, tapsyrmańyzdy qalaı da oryndaımyn...

Keshki saǵat jetide Ivan Fedorovıch vagonǵa kirip otyryp, Máskeýge bet túzedi. "Burynǵynyń bári bitti endi, osyǵan deıinginiń bárimen máńgi-baqı qosh aıtystym, bastan qulaq sadaqa; jańa álemge, jańa jerlerge qaraılamaı aıaq basam!" Biraq, onyń kókiregine qýanysh nury quıylýynyń ornyna, kenet tunjyrap sala berip, osyǵan deıin búkil ómiri boıyna esh ýaqytta sezbegen bir qaıǵy-muń basyp, júregi sazyp ketti. Ol túni boıy oıǵa batty: vagon zymyrap keledi, tek tań aldynda, Máskeýge kire bergende ǵana kenet esin jıǵandaı boldy.

— Men aramzamyn ǵoı! — dep sybyr etti ol ózine-ózi.

Al Fedor Pavlovıch bolsa, balasyn shyǵaryp salǵasyn óte kóńildenip qalǵan edi. Eki saǵat boıy qýanyshy qoınyna syımaǵan ol az-azdap konák urttap qoıyp otyrǵan; biraq, qaı jaǵynan alsań da asa ókinishti ári óte jırenishti oqıǵanyń aıaq astynan kez bola ketip, Fedor Pavlovıchti lezde qatty abyrjytyp tastaǵany: Smerdákov birdeńe alýǵa jerqoımaǵa barǵan eken joǵarǵy baspaldaqtan tómen qaraı tońqalań asypty. Bir jaqsysy, sol kezde aýlada júrgen Marfa Ignatevna áıteýir der kezinde estıdi. Kempir onyń qalaı qulaǵanyn kórmegen, alaıda, ózine kópten tanys úndi — Smerdákovtyń qoıanshyǵy ustaǵan kezdegi jan túrshiktiretin, alabóten daýsyn estip qalady. Belgili qoıanshyqtyń aýrýy ol baspaldaqpen tómen túsip bara jatqanda ustap qaldy ma, — onda ol, árıne, sol sátte-aq es-tússiz tómen qulap keter edi, — álde, kerisinshe, qulaǵannan keıin mıy shaıqalǵasyn qoıanshyǵy ustap qaldy ma — muny eshkim túsine alǵan joq, biraq bular tómenge kóz salǵanda onyń denesi qurysyp-tyrysyp, typyrlap, aýzy kópirip jatqany anyq. Áýeli ol sorlaǵanda mertigip qalǵan shyǵar, qolyn nemese aıaǵyn syndyrǵan bolar dep oılaǵan edi, biraq, Marfa Ignatevna aıtqandaı, ony "qudaı saqtapty", ondaı eshteńe bolmaǵan tek ony jerqoımadan joǵary kóterip, jaryqqa alyp shyǵý mashaqat edi. Áıtse de, kórshilerdi shaqyryp, kóptep-kómektep ony jerqoımadan alyp shyqqan. Bul istiń basy-qasynda, záre-quty qashyp, sasqalaqtap qalsa da, Fedor Pavlovıchtiń ózi júrdi, bárine ózi járdemdesti. Áıtse de, aýrýdyń esi kire qoımady: talmasy azdap basylǵanmen, aýyq-aýyq qaıtalana berdi, sonsoń bári bul endi ótken jyly abaısyzda shatyrdyń astynan qulaǵandaǵysyndaı bolatyn shyǵar dep uıǵarysty. Onda beısharanyń tóbesine muz basqandaryn esterine túsirdi. Jerqoımadan az ǵana muz tabyldy, Marfa Ignatevna ony alǵyzyp aýrýdyń tóbesine basty, Fedor Pavlovıch keshke qaraı doktor Gersenshtýbege kisi jiberip edi, ol dereý jetip keldi. Aýrýdy uqyptap kórgennen keıin ol (bul osy gýbernıadaǵy eń uqypty, tıanaqty dáriger, egde tartqan, qadirmendi qart edi) aýrýdyń hali óte nashar, aqyry óte nashar, aqyry "óte qaterli bolýy da múmkin", ázirshe ol, Gersenshtýbe, bárin túgel túsine alyp turǵan joq, biraq, eger qazirgi em-domnyń septigi tımese, erteń ol ózge bir amalyn oılastyratynyn aıtty. Aýrýdy aýladaǵy kishkene úıge, Grıgorıı men Marfa Ignatevnanyń jatyn ornymen qatar qýysqa aparyp jatqyzdy. Budan keıin Fedor Pavlovıch kúni boıy bir qyrsyqtan ekinshi qyrsyqqa uryna berdi: túski tamaǵyn Marfa Ignatevna ázirlep berip edi: sorpasy Smerdákovtyń pisirgenimen salystyrǵanda "jýyndy sekildi", al taýyqtyń eti tis batpaıtyn qap-qatty birdeńe bolyp shyqqan. Myrzasynyń batyryp aıtqan oryndy renishine Marfa Ignatevna kári taýyqtyń eti qatty bolmaǵanda kaıtýshy edi, sonsoń men aspazdyqqa oqyǵan kisi emespin dep qarsy daý aıtty. Keshke qaraı taǵy bir ýaıym sap ete qaldy: oǵan úsh kúnnen beri yńqyl-syńqylmen júrgen Grıgorııdiń beli shoırylǵasyn aıaǵyn basa almaı, tósekte jatqanyn habarlady. Fedor Pavlovıch keshki shaıyn erterek iship alyp, daǵanadaı úıde jalǵyz ózi bekinip aldy. Ol záre-quty qalmaı qorqyp, taǵatsyzdana kútti. Keletin bolsa, Grýshenka búgin túnde qalaı da keletin shyǵar dep oılaǵan; tańerteń Smerdákov: "ol baramyn dep kúmánsyz ýáde etti" dep ony qalaı degenmen sendirgen. Tynymsyz shaldyń júregi dúrsildep ketken-di, ol qańyraǵan bólmelerde ersili-qarsyly sandalyp, tyń tyńdaǵan. Onyń syrtqa qattyraq qulaq tigýi kerek edi: Grýshenkany bir tasada Dmıtrıı Fedorovıch ańdyp turýy da múmkin ǵoı, sondyqtan ol terezeni tyqyldatqanda (Smerdákov qaı jerden qalaı tyqyldatý keregin oǵan túsindirdim dep Fedor Pavlovıchke aldyńǵy kúni aıtqan) esikti tezirek asha qoıý kerek, ony senekte bir sekýnd ta bosqa kúttirip qoıýǵa bolmaıdy, áıtpese, qudaı saqtasyn, ol qoryqqanynan qashyp ketýi múmkin. Fedor Pavlovıch ábden ábiger boldy, biraq dál mundaı tátti úmitke onyń júregi buryn esh ýaqytta bólengen joq-ty: oǵan Grýshenkanyń búgin túnde kelmeı qalmaıtynyna eshbir kúmándanýǵa bolmaıtyndaı kóringen!..

ALTYNSHY KITAP

ORYS TAQÝASY

I

ZOSIM PİRÁDAR JÁNE ONYŃ MEIMANDARY

Alesha pirádardyń qujyrasyna júregi sazyp, qapalanyp kirgen edi, álde nege qaıran qalǵandaı, ańyryp turyp qaldy: bul ál ústindegi aýrý shal es-tússiz jatqan shyǵar dep qorqyp kelse, ol aınalasyndaǵy meımandarymen jaılap, jaıdary áńgimelesip kreslosynda otyr; álsizdikten júzi jadaý tartqany bolmasa, sergek, kóńildi sekildi. Ol tósekten bul kelerden shırek saǵat qana buryn turǵan edi. Pansıı pirádar: "shyn júrekten súıetin dostarymen taǵy bir suhbattasý úshin ustazymyzdyń tóseginen basyn kóteretini sózsiz — azanda ózi osylaı dep ýáde bergen" — dep kúmánsyz sendirgesin onyń qujyrasyna erterek jınalǵan meımandar pirádardyń oıanýyn kútip otyrǵan. Bir aıaǵymen kórde turǵan qarıanyń ýádesine kámil sengen Pansıı pirádardyń onyń sózine kúdik keltirmeıtini sonshalyq, eger onyń tipti es-tússiz, kerek deseń tynysy toqtap jatqanyn kórse de, onyń basymdy taǵy bir kóterip senimen baqyldasamyn degen ýádesi bolsa, ol, bálkim pirádardyń ólgenine de senbeı, onyń esin jıyp, bergen ýádesin oryndaý úshin túregelýin kútip otyra berer edi. Azanda Zosım qarıa uıyqtaıyn dep jatyp oǵan: "Súıikti dostarym, sizdermen taǵy bir suhbattasyp janym raqattanbaı, sizderdiń aq júzderińdi kórip, sizderge jan syrymdy taǵy bir aqtarmaı ólmeımin" — degen. Pirádardyń osynaý, bálkim, eń sońǵy suhbatyna jınalǵandar onyń talaı zamannan bergi shyn tilektes dostary-dy. Olar tórteý edi: ıeremonahtar Iosıf pirádar men Pansıı pirádar, sosyn osy minájathananyń bastyǵy ıeremonah Mıhaıl pirádar; ol qaýsaǵan kári de emes, pálendeı bilimi de joq, biraq, qaradan shyqsa da dini berik, kádimgi adal dindar, syrt kózge yzbarly kórinse de, júregi tym eljirek jáne de óziniń osy meıirimdiliginen tipti qysylyp-qymtyrylyp júretin adam edi. Tórtinshi meıman — qaýsaǵan kári shal, kedeı sharýadan shyqqan qońyr tóbel taqýasymaq Anfım; qoıdan jýas momyn, ońaılyqpen aýyz asha qoımaıtyn osynaý úndemesti tipti shala saýatty dese de bolatyn, ol óziniń aqyly jetpeıtin bir dáý, sumdyq qubyjyqtan ǵumyr baqıǵa záresi ushyp qalǵan kisige uqsaıtyn edi. Zosım pirádar osynaý qorqaq shaldy shyn jaqsy kóretin, sol sebepti oǵan ómir boıy erekshe iltıpatpen qarap kelgen; budan kóp jyl buryn, erterekte ekeýi kúlli qasıetti Rýsti qol ustasyp birge kezip shyqsa da, ol óz ómirinde onymen, sirá, esh ýaqytta sheshilip sóılespegen bolar. Bul atam zamanda, osydan qyryq jyldaı buryn, Zosım pirádar Kostroma jaqtaǵy jurt bile bermeıtin, bir kedeı monastyrda taqýalyqtyń qıamet-qaıym jolyna alǵash túsken kezde bolǵan-dy. sonda Anfım taqýa ózderiniń kostromalyq kedeı monastyrsymaǵyna jylý jınaý úshin el kezýge shyqqanda, bul onyń sońynan ergen. Qazir bári, úı ıesi de, meımandar da, qarıanyń tósegi turǵan ekinshi bólmede otyrǵan, osyǵan deıin aıtylǵanyndaı, óte tar bolǵandyqtan onda tórteýi (túregep turǵan múrıt Perfırııden ózgesi) aýyz úıden ákep qarıanyń kreslosyn qorshaı qoıylǵan oryndyqtarda syǵylysyp otyr. Ymyrt úıirile bastaǵan, qarakóleńke bólmege shyraǵdan men ıkonalardyń aldyndaǵy balaýyz shamdardyń sáýlesi túsip turǵan. Bosaǵada ańyryp turyp qalǵan Aleshany kórgende qýanyp ketken pirádar oǵan kúlimdep qolyn sozdy:

— Amanbysyń, momynym, amanbysyń, jarqynym, mine sen de úlgerdiń. Kelip jetetinińdi ózim de bilgem.

Alesha oǵan jaqyndap baryp, mańdaıyn jerge tıgize taǵzym etti de jylap jiberdi. Júreginen áldene atylyp shyqqaly turǵandaı, jan dúnıesi titirep, eńirep jylaǵysy keldi.

— Seniń munyń ne, joqtamaı tura tur áli, — oń qolyn Aleshanyń tóbesine qoıǵan pirádar jymıyp kúldi, — suhbattasyp otyrǵanymdy mine kórip tursyń, Lızaveta degen sábı qyzyn kóterip Vyshegorádan kelgen meıirimdi, jyly júzdi áıeldiń keshegi tilegenindeı, múmkin, taǵy jıyrma jyl ómir súrermin. Anasyna da, sábıi Lızavetaǵa da jasaǵan ıem óziń jar bola gór! (Ol shoqyndy.) Perfırıı, sen onyń pitir-sadaqasyn men aıtqan kisige aparyp berip pe eń?

Bul keshe onyń pátıqasyn alýǵa kelgen jaıdary kelinshektiń "menen de jarly bir beısharaǵa" berersiz degen on tıyndyqtan alty kúmis aqshany esine alǵany edi. Mundaı qaıyr-sadaqany keıbireýler qaısy bir sebeptermen ózin-ózi kúnákar sanap, ony tek óziniń mańdaı terimen tapqan aqshasymen ǵana óteý úshin beredi. Jýyrda osynda úı-jaıy órtenip ketken bir jesir meshan áıel shıetteı balalarymen qaıyrshy bop qalǵan edi, pirádar keshe Perfırııdi soǵan jumsaǵan. Bul tapsyrmany tezirek oryndaýǵa tyrysqan Perfırıı, ózine shegelep aıtylǵanyndaı, "sizge jany ashyǵan beımálim áıelden ákeldim" dep aqshany sol áıelge aparyp ta bergen.

— Túregel, jarqynym, — dedi pirádar odan ary Aleshaǵa, - aq júzińe bir kóz salaıynshy. Úıińe bardyń ba, aǵańdy kóre aldyń ba?

Aǵalarynyń bireýin ǵana tıanaqtap, anyqtap suraǵanyna Alesha qaıran qaldy, — biraq qaısysyn surady eken: demek, ol muny keshe de, búgin de, tegi, naq sol aǵasymen ǵana júzdesýge bosatqany ǵoı.

— Bireýin kórdim, — dedi Alesha.

— Keshe osynda kelgen, men taǵzym etken aǵańdy aıtam.

— Ony keshe kórgem, al búgin izdep taba almadym, — dedi Alesha.

— Onda ony tez izdep taýyp alýyń kerek, erteń taǵy bar, bárin tasta da, tez izdep tap. Múmkin, bir sumdyqtyń aldyn alyp úlgerersiń. Men keshe onyń keleshekte basynan keshetin aýyr qasiretine taǵzym etkem.

Qarıa kenet tyna qalyp, oıǵa batqandaı boldy. Onyń sáýegeıligi tańǵalarlyq edi. Keshe onyń qalaı ıilip taǵzym etkenin óz kózimen kórgen Iosıf pirádar Pansıı pirádarǵa qarady. Alesha shydamaı ketti.

— Qasıetti áýlıem hám ustazym, sózińiz tym bulyńǵyr ǵoı... — dedi qatty tebirengen ol. — Ony qandaı qasiret kútip tur?

— Ony nesine suraısyń. Keshe maǵan bir sumdyq aıan bergendi... keshe onyń búkil taǵdyry janarynan sezilip turǵandaı kóringen edi... Ol ózin qandaı azapqa dýshar etkeli júrgenin... kóz qarasynan sezgen sátte... tipti júregim zyrq etti. Keıbireýlerdiń tap sondaı keskin-keıpin osy ǵumyrymda bir me, eki me ǵana kórgen shyǵarmyn... ókinishke qaraı, olardyń keıinnen dál solaı bolyp shyqqan bolashaq taǵdyrlary betine jazyp qoıǵandaı kóringendi. İnisimen júzdesse, munyń bir septigi tıer me eken dep men seni, Alekseı, oǵan ádeıi jibergen edim. Biraq bári jasaǵan ıemniń qolynda, jazmyshtan ozmysh joq degen ǵoı. "Eger bıdaıdyń dáni jerge túskesin ólmese bul bir basqa; al eger ólse, mol ónimin bermek". Osyny jadyńnan shyǵarmaǵaısyń. Al saǵan, Alekseı, qıanatyńa tántiligim úshin talaı ret ishteı aq batamdy bergem, muny da bilgeniń jón, — dedi pirádar aqyryn jymıyp.

— Meniń sen týraly endigi oıym: myna minájathanadan ketken soń, dúnıaýı tirlikte de, taqýalyq ómir keshesiń. Dushpandaryń kóp bolady, biraq tipti eń qas jaýlaryń da seni jaqsy kórmeı tura almaıdy. Ómirińde talaı baqytsyzdyqqa da ushyraısyń. "Áıtse de sen osy arqyly baqytty bolasyń, sóıtip ómirge alǵysyńdy aıtasyń, eń mańyzdysy — buǵan ózgelerdi de kóndiresiń. Sen mine osyndaısyń. Pirádarlar men ustazdar, — dedi meıirlene jymıǵan ol óziniń meımandaryna qarap, — myna balǵyn jigittiń qıanatyn nelikten janym súıgenin men osyǵan deıin tipti onyń ózine de aıtpaǵan edim. Endi tek mynany aıta alamyn: onyń báz bireýden aınymaıtyn qıanaty maǵan áýlıelikteı bolyp kóringen. Ómirimniń tań shapaǵynda, tipti sábı kezimde, aǵam bolǵan edi, biraq ol on jetige tolǵan shaǵynda, meniń kóz aldymda, qyrshynynan qıylyp kete barǵan. Keıinnen, ómir keshe kele, sol aǵamnyń maǵan qudaı taǵalanyń jibergen taǵlymy men taǵdyryndaı bolǵandyǵyna birtindep kózim jetken-di, óıtkeni eger men ony kórmesem, eger ol ómirde bolmasa, men, bálkim, esh ýaqytta taqýa da bolmas edim, demek, osynaý asa qymbatty taqýalyq jolǵa da túspegen bolar edim dep oılaımyn. Bala kezimde kórgen aǵamnyń sol qıanaty endi mine qartaıyp shaý tartqan shaǵymdy kóz aldymda taǵy da ap-aıqyn qaıtalanǵandaı boldy. Pirádarlar men ustazdar-aý, bul ǵajap qoı tipti: Alekseıdiń bet pishini meniń aǵama onsha uqsamaǵanmen, onymen rýhanı óte jaqyndyǵy sonshalyq, men ony ómirimniń aqyrynda, ótken-ketkendi eske alyp, aqtaryla syrlasý úshin qupıa kelgen sondaǵy balǵyn jigit, meniń aǵam shyǵar dep talaı ret oılaǵanym da bar, sol sebepti tipti ózime-ózim qaıran bolyp, mundaı armannyń basyma qaıdan kelgendigine tańǵalǵanmyn da. Perfırıı, sen estip turmysyń — dedi ol ózine qyzmet etýshi múrıtke qarap. — Meniń Alekseıdi senen góri kóbirek jaqsy kóretinime ishteı renjıtinińdi júzińnen talaı baıqaǵan edim. Endi onyń sebebin estidiń, biraq, bile bilseń, men seni de jaqsy kóremin ǵoı, seniń renjigenińdi sezgende ózimniń de talaı ret ýaıymǵa batqanym bar. Endi, qadirmendi meımandar, sizderge ózimniń aǵam — sol balǵyn jigit jaıynda baıandaǵym keledi, óıtkeni ómirimde maǵan odan qymbat, odan artyq áýlıelik pen jan tebirenterlik qubylys bolǵan joq. Osy otyrǵanda júregim eljirep, ótken ómirimdi kóz aldyma elestetip, bár-bárin qaıta bastan keshkendeı halge túsip otyrmyn.

Bul arada men pirádardyń ózimen baqyldasýǵa kelgen meımandar men osynaý eń sońǵy áńgimesi ishinara jazyp alynǵandyqtan ǵana saqtalǵanyn eskerte ketýge tıistimin. Qarıa dúnıe salǵannan keıin birazdan soń Alekseı Fedorovıch Karamazov sondaǵy estigen áńgimeni jatqa jazyp shyqsa kerek. Biraq men bul bastan-aıaq sondaǵy áńgime me, álde ol ustazynyń burynǵy áńgimelerinen de birdeńelerdi qosyp baıandady ma, muny kesip aıta almaımyn: óıtkeni jazbada pirádardyń áńgimesi, ol dostaryna óziniń ǵumyrnamasyn beıne tutas bir hıkaıa baıandaǵandaı, eshbir úzilissiz sabaqtastyryla beredi, al shyndyǵynda, keıingi pikirlerge qaraǵanda, bári birshama basqashalaý bolǵany kúmánsyz, nege deseńiz ol kúngi keshki suhbat bárine ortaq áńgime-di, pirádardyń sózin meımandary onsha bóle bermegenmen, ózderi de birdeńe dep áńgimege aralasqan, tipti ózderiniń ishtegi syryp atqarýy da yqtımal, sosyn shaldyń damylsyz qaqsaı berýi de múmkin emes, keıde ol tynysy tarylyp, daýsy qarlyqqan, tipti uıyqtamasa da tósegine qısaıyp demalǵan, bul kezde meımandary ony kútip otyrǵan ǵoı. Pansıı pirádar İnjildi oqyǵan kezde áńgime bir me, álde eki me úzilgen bolatyn. Bir ǵajaby, kúndiz uıqysyn qandyryp alǵasyn boıyna ol jınap, ómiriniń sońǵy keshindegi dostarymen uzaq áńgime ústinde syr bildirmegen pirádar dál búgin túnde óledi dep eshkim de oılamaǵan edi. Bul sergektigi, tegi, oǵan azǵana ýaqytqa ǵajap qýat bergen sońǵy boı jasaýy bolsa kerek, óıtkeni sosyn ol kenet úzilip ketken-di... Áıtse de, bul jaıynda keıinnen baıandaı jatarmyz. Endi áńgimeniń búge-shigesine deıin ejiktep jatpaı-aq, pirádardyń suhbatyn Alekseı Fedorovıch Karamazovtyń qoljazbasy boıynsha baıandaǵandy artyq kórgenimdi aıtpaqpyn. Bulaı etkende yqshamdaý bolady jáne onsha jalyqtyrmaıdy, alaıda, taǵy da qaıtalaıyn, kóp jaıttardy Alesha onyń burynǵy áńgimelerinen alyp, qosa baıandaǵan.

II

MARQUM IEROSHIMONAH ZOSIM PİRÁDARDYŃ ÓMİRİ, ONYŃ ÓZ AÝZYNAN ALEKSEI FEDOROVICH KARAMAZOV JAZYP ALǴAN

Ǵumyrnamalyq maǵlumattar

a) Zosım pirádardyń qyrshyn ketken jas aǵasy haqynda

Súıikti pirádarlar men ustazdar, men soltústiktegi bir alys gýbernıanyń V. degen shaharynda týyppyn, ákem aqsúıek tuqymynan eken, biraq ataq-dańqy shyqqan, sheni úlken kisi bolmasa kerek. Men ekige kelgende ákem dúnıe salypty, sol sebepti ol tipti meniń jadymda qalmaǵan. Ol shesheme kishigirim bir aǵash úı jáne jas balalarymen joqshylyq kórmeı kún kórýine jeterlikteı azyn-aýlaq qarajat qaldyrypty. Sheshemniń qolynda eki ul qalǵan edik: men — Zınovıı jáne aǵam — Markel. Ol menen segiz jas úlkendi, kúıgelek, keıigish minezine qaramastan keketip-muqatýdy bilmeıtin, meıirimdi bolatyn, onyń ásirese úıde otyrǵanda menimen, sheshesimen, qyzmetshi áıeldermen jýyr mańda til qatyspaıtyn keremet úndemestigi tipti tańǵalarlyq edi. Ol gımnazıada jaqsy oqypty, alaıda, joldastarymen renjisip kórmese de, olarmen ortaq til de tabyspaıdy, qalaı bolǵanda da, ol jaıynda sheshemniń esinde qalǵan áser osyndaı. Shaharymyzda erkin oıshyldyǵy úshin saıası aıyp taǵylyp Máskeýden jer aýdarylǵan bireý bar-dy, Markól ólerinen jarty jyldaı buryn — bul kezde ol on segizge aıaq basqan — soǵan barǵyshtaýdy shyǵarady. Jer aýyp kelgen kisi úlken ǵalym, ýnıversıtette dáris beretin belgili pálsapashy eken. Nege ekeni qaıdam, ol meniń aǵamdy unatyn qalady da, ony úıinde qabyl alyp júredi. Balań jigit qys boıy keshqurym únemi sol úıde bolady, sonan soń ol kisini Peterborǵa memlekettik qyzmetke qaıta alyp ketedi, ondaǵy bedeldi qamqorshylardyń shapaǵaty tıse kerek. Sodan keıin uly oraza bastaldy, al Markóldiń oraza tutqysy joq, ursysyp, mazaq etedi: "Munyń bári sandyraq, eshqandaı qudaı joq, deıdi" — muny estigende sheshem men qyzmetshi áıelderdiń záresi ushty, toǵyz jasar qarshadaı bala bolsam da, mynadaı kúpirlikten tipti men de qatty qoryqtym. Qyzmetshilerimiz bir tanys pomeshıktiń atyna satyp alynǵan basybaıly tórt áıel edi. Sheshem solardyń bireýin, jasamys aqsaq áıel, aspaz Afınány alpys somǵa satyp jiberip, onyń ornyna basynda erki bar ózge bir áıeldi jaldap alǵany áli esimde. Sóıtip, orazanyń altynshy jumasynda Markóldiń densaýlyǵy kúrt tómendep ketti, ol onsyz da únemi yńqyl-syńqylmen júretin, jótele beretin, jaratylysynan áljýaz, kókirek aýrýyna beıim bolatyn; boıy soraıǵan, jip-jińishke, tyrtıǵan aryq, biraq óte qıanatty edi. Sýyq tıdi me, qalaı, biraq dáriger kelip kórgennen keıin kókirek aýrýynyń tez áketetini eken, kóktemge jete qoıar ma eken dep shesheme sybyrlap aıtyp ketken. Sheshem jylap-syqtap júrip, oǵan jasaǵan ıem jar bolsyn deseń, oraza ustap, shirkeýge baryp qudaıǵa minájat qyl dep (kóbine-kóp ony shoshytyp almaý úshin) eptep qana jalyndy, onda Markól áli túregelip júrgen. Muny estigende ol bulqan-talqan bolyp, qasıetti shirkeýge til tıgizdi, alaıda ile-shala oılanyp qaldy: aýrýy qaterli ekenin, sol sebepti de sheshesi oǵan, boıynda qýat barda, oraza tutyp, qudaıǵa qulshylyq et deıtinin ol birden-aq ańǵarǵan. Áıtse de, kópten syrqat ekenin onyń ózi de biletin, ol osydan bir jyl buryn dastarqan basynda otyrǵanymyzda birde sheshem ekeýmizge: "Jaryq dúnıede sendermen birge júretin ýaqytym taýsyldy ma dep qorqa berem, endi bir jyl tiri júrer me ekenmin" — degen edi jaıdan-jaı, endi mine sol aıtqany keldi. Úsh kúnnen keıin pasha aldyndaǵy juma da týdy. Sóıtip, ol seısenbiniń tańynan aýzyn bekitip, shirkeýge júre bastady. "Men muny, apataı, tek sizge bola, sizdi qýantyp, kóńilińizdi ornyqtyrý úshin ǵana isteımin," — dedi ol sheshem: "Bulaı tez ózgere qalǵany, tegi, kúni sanaýly bolǵanynan shyǵar,— dep ári qýanyp, ári qaıǵyryp jylap jibergen edi. Biraq ol shirkeýge kóp júre alǵan joq, tósek tartyp jatyp qaldy, sondyqtan qudaıǵa minájat etkizip, kúnásynan aryltý rásimi úıde atqarylǵan-dy. Aýada hosh ıis ańqyǵan, sáýleli, ashyq kúnder týǵan, pashanyń aıaq kezi bolatyn. Áli esimde, ol túni boıy jótelip, uıyqtamaı shyqsa da, tańerteń kıinip alyp, jumsaq kresloǵa otyrýǵa tyrysatyn edi. Ol meniń jadymda aýrý bolsa da tynysh, momyn qalpy, jymıa kúlip, qýanyshty, kóńildi otyrǵan kúıi qalmaq. Tula boıynda bir ǵajap túleýdiń kenet bastalǵany sondaı — tipti kúlli jan dúnıesi qulpyryp ketti! Kútýshi kempir kelip: "Ruqsat etseń, jarqynym, ıkona aldyndaǵy shyraǵdandy tutataıynshy", — deıdi. Buryn ol áste kónbeıtin, tipti sóndirip te tastaıtyn. Endi: "Tutatsań tutat, ájetaı, tutata ber, buryn sizge qarsylyq bildirgenimde qandaı zerdesiz bolǵanmyn deseńizshi. Siz shyraǵdandy tutatyp júrip qudaıǵa syıynasyz, al men sizge qýanyp, jalbarynam jaratqanǵa. Demek, ekeýmiz bir qudaıǵa qulshylyq etemiz". Bizge bul sózder tańǵalarlyqtaı kórinetin, al sheshem bólmesine ketip qalyp, ońasha otyryp jylap-jylap alatyn da, oǵan bararda kózin súrtip, ádeıi kóńildene qoıatyn. "Apataı, janym, jylamashy,— deıtin ol keıde, — men áli uzaq jasaımyn, sendermen birge oınap-kúlip ómir súremin, ómir degen qandaı kóńildi, qandaı qýanyshty edi!" — "Aınalaıyn-aý, túni boıy deneń kúıip-janyp, damylsyz jótelgenińde kókiregiń jaryla jazdaıdy, endeshe, qandaı qýanysh bolsyn". — "Apataı, — deıdi ol shesheme jaýap qatyp, — sen bekerge jylaı berme, ómir degen — ujmaq, bizdiń bárimiz beıishtiń baǵynda júrmiz, tek osyny sezgimiz kelmeıdi. Al eger muny sezgimiz kelse, jer-dúnıeniń bárinde ujmaq erteń-aq ornaı qalar edi". Onyń tańyrqata, kúmánsyz sendire aıtqanyna bári qaıran qalatyn: ishi-baýyry eljirep, kózine jas alatyn. Al úıge kelgen tanystarǵa Markól bylaı deıtin: "Jarqyndarym-aý, qymbattylarym-aý, mendeı kisini ne úshin jaratasyńdar, osynshama jaqsy kóretindeı, men ne tyndyryppyn, osyǵan deıin muny nege sezbegenmin, nege elemegenmin. "Bólmesine mınýt saıyn kiretin malaılarǵa: "Jarqynym-aý, qymbattym-aý deıtin, osynshama nege elpildeısińder maǵan, mundaı qyzmetterińe men ózi laıyq pa ekem? Eger jasaǵan nemniń raqymy túsip, osydan janym qalsa, senderge ózim qyzmet eter edim, nege deseń pende bolǵasyn bári bir-birine qyzmet etýge tıis." Sheshem tyńdap otyryp basyn shaıqaıtyn: "Balam-aý, aýrý bolǵasyn aıtasyń ǵoı olaı dep". — "Apataıym, apajanym meniń, — deıdi, — myrzalar men malaılarsyz tirshilik joq, biraq malaılarymnyń maǵan qyzmet etkeni sıaqty, olarǵa men nege qyzmet etpeımin. Sonan soń, apataı, taǵy bir aıtarym, bul dúnıede barsha jurttyń aldynda kez kelgenimiz kinálymyz. al men bárinen de kóbirek kinálymyn". Sheshem baıǵus bir jylap, bir kúledi: "Bárinen de kóbirek kinály bolatyndaı sen ne istep ediń? — deıdi. — Bireýler kisi óltiredi, ekinshileri qaraqshy bolady, al sen qandaı kúnáǵa batyp úlgerip eń, ózińdi-óziń osynsha nege kinálaı beresiń?" — "Apataı, apajanym meniń, - deıdi (ol onda kenet osyndaı asa iltıpatty sózder aıta bastaǵan-dy), - súıikti apajanym meniń, bile bilseń, shyndyǵynda, barsha jurttyń aldynda — barlyǵy úshin kez kelgenimiz kinálymyz ǵoı. Muny saǵan qalaı túsindirerimdi bilmeımin, biraq naq osylaı ekenin ishi-baýyrymmen sezemin. Qalaı ómir keshkenbiz, bir-birimizge qalaı ashýlanǵanbyz, qalaı túk bilmegenbiz?" Ol kúnde tańerteń júregi eljiregen ústine eljirep, qýanyshy qoınyna syımaı, jany súısinip oıanatyn edi. Ony kórýge Eızenshmıdt degen bir qart nemis dárigeri kelip turǵan: "Qalaı, doktor, jaryq dúnıede taǵy bir kún ómir súre alam ba?" — dep ázildeıtin ol shalmen. "Bir kúniń ne, áli talaı kún jaryq kóresiń, — deıdi oǵan dáriger, — tipti kóp aı, kóp jyl ómir súresiń áli". — "Jyldar, aılar deısiz, á! — deıtin baýyrym tebirene sóılep, — bul arada kún sanaıtyn dáneńe joq, tipti, baqyttyń ne ekenin qapysyz túsiný úshin adamǵa bir kúnniń ózi de jetkilikti. Dostar-aý, ne úshin kirjıisemiz, bir-birimizge nelikten kúıinemiz, nesine kek saqtaımyz: onan da tup-týra baqqa baryp, serýendep, asyr salaıyq, birimizge birimiz iltıpatty bolyp, bir-birimizdi marapattaıyq, súıeıik, jer basyp júrgenimizge táýbe qylaıyq". — "Ulyńyzdyń bul dúnıede kórer jaryǵy taýsylǵan, — depti dáriger ony baspaldaqqa shyǵaryp salǵan shesheme, — aýrýdyń áserimen sańdyraqtaıdy". Ol jatqan bólmeniń baqqa qaraıtyn terezelerine kári aǵashtardyń kóleńkesi túsip turatyn, aǵashtar kóktemgi búrshik túıgen kezdi, erte keletin qustar týra onyń terezesi aldynda saırap otyratyn. Ol kenet sol qustarǵa súısine qarap: "Táńirim jaratqan, máz-meıram torǵaılar, sender de meni keshire kórińdershi, óıtkeni men senderdiń aldynda da kúnáharmyn" — dep keshirim suraı bastaıtyn. Onda muny eshqaısymyz túsine almaǵanbyz, — al aǵam qýanǵanynan jylap jibergen: "Iá, aınalam tola jasaǵan ıemniń ǵajaby: san alýan qus, orman-toǵaı, kókoraı shaǵyn bola tura, jalǵyz men masqara ómir keshippin, jalǵyz men bárin masqara etippin al sulýlyq pen ǵajapty múlde baıqamappyn". — "Ózińdi nege osynsha kúnákar sanaı beresiń", — dep kóz jasyn bir syǵyp alady sheshem. "Apataı-aý, apajanym-aý, men qaıǵyrǵannan emes, qýanǵannan jylaımyn; men ózimdi sol qustardyń aldynda kinálymyn dep sanaǵym keledi, tek muny sizge túsindire almaımyn. Óıtkeni olardy qalaı jaqsy kórýdi de bilmeımin ǵoı. Báriniń aldynda-aq kúnákar bola bereıin, onyń esesine bári meni keshiredi, ujmaq degeniń osy. Álde men qazir ujmaqta emespin be?"

Basqa da kóp oqıǵalar bolǵan, olardyń qaısybirin eske túsirip, qaısybirin aıtarsyń. Bir kúni onyń bólmesine ózinen basqa eshkim joqta kirgenim esimde qalypty. Keshki mezgil bolatyn, aspan ashyqty, batar kúnniń altyn shapaǵy bólmege kólbeı mol túsip turǵan. Ol meni kórgesin ymdap shaqyrdy, men jaqyndap bardym, sosyn ol meni eki ıyǵymnan qos qoldap ustap, jan-júıesi eljirep, súısine qarady; eshteńe demedi, tek bir mınýttaı kóz almady: "Al, jaraıdy, - deıdi, - endi júre ber, oılaı ber, men úshin ómir súr!" Men bólmeden shyqqan soń oınap kete bardym. Onyń men úshin ómir súr degen sózin kózime jas alyp otyryp keıinnen talaı ret esime aldym. Onda biz mánin túsine almaǵan mundaı ǵajap, tamasha sózderdi ol kóp aıtqan-dy. Pashadan keıin úshinshi jumada qaıtys boldy, tili baılansa da, esinen jazǵan joq, tynysy taýsylǵansha túri de ózgermedi: jaıdary qaraıdy, janary kóńildi, bizdi kózimen izdep, jymıyp kúledi, shaqyratyn sekildi. Onyń ólimin tipti shaharda da kóp sóz etken edi. Baýyrymnyń qazasyn qaıǵyryp, zırat basynda eńirep jylasam da, onyńa kúızelmegen sekildimin. Sábı bolsam da, júregime umytylmastaı ornapty, sezimim ishke tyǵylypty. Kezi kelgende sonyń bári oıanyp, ún qatýǵa tıisti edi. Solaı boldy da.

b) Zosım pirádarǵa İnjildiń tıgizgen áseri haqynda

Sonymen, sheshem ekeýmiz ǵana qaldyq. Birazdan keıin izgi nıetti tanystary shesheme, shúkirshilik, otqa qarap otyrǵan joqsyń, azyn-aýlaq dáýletiń bar, endeshe jalǵyz qarǵańdy Peterborǵa oqýǵa nege bermeske — basqalar oqytyp jatyr ǵoı — áıtpese túbinde balańnyń bolashaǵyna obal bolar dep keńes berdi. Keıin ımperatorlyq gvardıaǵa iliksin deseń, ulyńdy Peterbordyń kadet korpýsyna oqýǵa túsir dep aqyl qosty. Sheshem kópke deıin qobaljyp júrdi: jalǵyz qarashyǵymdy qalaı kózimnen tasa qylam dep jylap-syqtasa da, meniń bolashaq baqytymdy oılap, táýekel etti aqyrynda. Ol meni astanaǵa alyp baryp oqýǵa berdi, sodan keıin maǵan sheshemdi kórýge jazbady; óıtkeni úsh jyldan soń ol dúnıe saldy. Marqum osy úsh jyl boıy meni jáne ólgen ulyn oılap qasiret shegip ótti. Men týǵan uıamnan alǵan alǵashqy áserlerimdi asa qasterlep eske alamyn, óıtkeni áke-sheshemniń alaqany aıasynda ótken balǵyn shaqtyń áserinen qymbat estelik bolýy múmkin emes, erli-zaıyptylar arasynda tipti bolar-bolmas mahabbat pen yntymaq barda, bul dáıim osylaı. Tek jan dúnıeń nebir asyldy paıymdaýǵa qabiletti bolsyn de, onda sen tipti eń ǵıbratsyz degen otbasynda ósseń de, ózińe asa ǵızatty áserler kókeıińde báribir qalmaı qoımaıdy. Úı-ishi jaıly estelikterime sonda qarshadaı sábı kezimnen qunyǵa bas qoıǵan qasıetti hıkaıalardan alǵan áserlerimdi de jatqyzar edim. Onda meniń "Kóne jáne jańa ósıettiń júz tórt qasıetti hıkaıasy" dep atalatyn ádemi sýretteri bar bir qyzyqty kitabym bolǵan edi, qara tanýdy sodan úırengem. Ol kitap qazir de osynda sórede tur, qymbatty estelikke balap saqtap júrmin. Áıtse de, onda buryn da qudaı sóziniń maǵan alǵash ret qalaı áser etkeni áli esimde, onda men ne bary segizde edim. Pasha aldyndaǵy jumada, dúısenbi kúni, sheshemniń meni ertip (aǵamnyń qaıda bolǵany jadymda joq) qasıetti shirkeýge sáskelik ǵıbadatqa barǵany esimde qalypty. Kún ashyq bolatyn, shaıqalǵan kádilden hosh ıisti kógiljim tútin joǵary kóteriledi, tóbedegi munaranyń kishkentaı tesiginen ishtegi adamdarǵa qudaıdyń nury quıylyp tur, joǵarydan túsken sáýlege janasqan sátte tolqyndanǵan túgin beıne erip ketkendeı bolady, qazir sol kúndi esime túsirgende, bári ap-anyq kóz aldyma kele qalady. İshi-baýyrym eljireı qarap turyp, qudaı sóziniń alǵashqy uryǵyn tuńǵysh ret zeıin-zerdemmen sonda qabyldaǵan shyǵarmyn deımin. Sonan soń bir jasóspirim úp-úlken kitapty kóterip shirkeýdiń ortasyna shyqty, — maǵan ol tipti zorǵa kóterip kele jatqandaı kóringen edi, — sonsoń bala kitapty kishkentaı bıik ústelge qoıyp, ashqannan keıin oqı bastady, qasıetti shirkeýde búıtetinin ómirimde birinshi ret sonda uqtym. Ýn jerinde shynshyl, taqýa bireý ómir súripti, ol orasan mol dúnıe-múliktiń ıesi, pálenbaı túıesi, qoıy men esegi bar baı adam bolsa kerek, balalary únemi saýyq-saıranmen júredi eken; olardy janyndaı jaqsy kóretin ákesi: bul mundar jeligip júrip bir kúnáǵa batpady ma eken dep qoryqqandyqtan solardyń tilegin tilep qudaıǵa qulshylyq etýmen bolady. Sóıtip júrgende qudaıdyń balalaryna erip kóktegi jasaǵan ıeme barǵan ibilis oǵan jerdiń asty-ústin túgel aralap shyqqanyn aıtady. "Meniń Iov degen qulymdy kórdiń be?"— dep suraıdy odan qudaı. Sonan soń qudaı óziniń uly taqýa qulyn nusqap ibiliske maqtanady. Onyń sózine myrs etip kúlgen ibilis: "Qulyndy meniń qolyma berip kórshi, ózińe kúńkildep, qarǵys aıtyp shyǵa kelsin" — deıdi. Qudaı óziniń óte jaqsy kóretin taqýasyn ibiliske berip qoıa beredi, ibilis onyń balalaryn óltiredi, malyn qyrady, dúnıe-múlkin shashady, qudaıdyń qahary túskendeı barlyǵy kenet joq bolady, sonda Iov ústindegi kıimin dal-dul ǵyp jyrtyp: "Anamnyń qursaǵynan jalańash shyqqan edim, qara jerdiń qoınyna da jalańash kiremin, qudaıdyń ózi berdi, ózi aldy. Jasaǵan ıemniń esimi búginnen bastap máńgi-baqı baqyt nuryna bólensin!" — dep jerge jata ketedi. Pirádarlar men ustazdar, búgin meniń kózime jas kelgenine keshirim jasańdar — óıtkeni kúlli balalyq shaǵym qaıtadan kóz aldyma elestep turǵan sekildi, kókiregimniń qazirgi tynysy da sol segiz jasymdaǵydaı seziledi, dál sondaǵydaı tańyrqap, abyrjyp, qýanyp turǵan sekildimin. Sonda kóz aldyma elestegen túıeler de, qudaımen emin erkin sóılesken shaıtan da, óziniń súıikti qulyn ólimge qıǵan qudaı da, onyń: "Meni ólimge qıǵanyńa qaramastan, esimińnen baqyt nury máńgi taımasyn", — dep sıynǵan quly da, odan keıin: — "Duǵamyz qabyl bola kórsin!" degen beıittiń áýeni shirkeý ishin qalaı kernep ketkeni de, sonan soń sváshennıktiń qolyndaǵy shaıqalǵan kóńilden hosh ıisti kógiljim tútinniń qalaı joǵary kóterilip jatqany da, jurttyń japa-tarmaǵaı tize búgin shoqynǵany da kóz aldymda tur! Sodan beri — kitapty tipti keshe de, qolyma aldym — sol qasıetti hıkaıany kózimnen jas burshaqtamaı oqı almaımyn. Onda qanshama kemeńgerlik, qupıa, aqyl jetpes oı bar deseńizshi! Keıin mysqylshylar men ǵaıbatshylardyń: jasaǵan ıemniń súıikti taqýalarynyń birin ibilistiń mazaǵyna bergeni nesi, ony balalarynan aıyryp qana qoımaı, denesindegi jaranyń irińin qalaqpen qyratyndaı merez aýrýǵa shaldyqtyrǵany nesi, muny ol: "Meniń taqýam men úshin mine osyndaı azapqa da tóze alady!" dep shaıtannyń aldynda maqtaný úshin ǵana istedi me eken dep tákapparsyǵanyn estigemin. Biraq bul aradaǵy ulylyq ta pánı dúnıeniń beınesi men máńgilik aqıqat bir-birimen toǵysatyn qupıada jatyr. Bu jalǵandaǵy shyndyq aldynda máńgilik shyndyq áreket jasaıdy. Bul arada qudaı, dúnıeni jaratqan alǵashqy kúnderdegi sıaqty, árbir kúndi: "Jaryq dúnıeni jaratqanym qandaı jaqsy bolǵan" degen maqtanyshpen batyryp, Iovqa kóz salǵanda óziniń týyndysyna taǵy da masattanady. Al Iov jasaǵan ıemdi marapattaǵanda tek oǵan ǵana qyzmet etpeıdi, sonymen birge onyń bir urpaq pen ekinshi urpaq máńgi-baqı jalǵasa beretin ǵyp jaratqan nársesiniń bárine qyzmet etedi, óıtkeni Iov osyǵan jaratylǵan. O, jasaǵan, netken kitap, netken taǵylym deseńizshi bul! Netken ǵajap kitap edi bul qasıetti ǵumyrnama, qandaı ǵalamat nárse edi, onda adam qandaı kúshti ǵyp kórsetilgen! Beıne álem men adamnyń, adam mineziniń músini ispettes, onda barlyǵy tamamdalyp, máńgi baqıǵa kórsetilgen. Sheshimi tabylyp, ashyq aıtylǵan qupıa qanshama: qudaıdyń Iovqa qaıtadan raqymy túsedi, ol qaıtadan baılyqqa keneledi, taǵy da talaı jyldar ótedi, onyń jańadan, basqa balalary týady, ol bul balalaryn da jaqsy kóredi — alaıda, táńirim-aý: "Óziniń bel balalarynan bir ret aıyrylǵan ákege keıingi perzentterin sondaı jaqsy kórý ońaı bola qoıar ma eken? Bulardy qanshama súıgenmen, ólgen balalary esine túskende, tap burynǵydaı, shyn baqytty seziný múmkin be?" Áıtse de, bul ábden múmkin: adam ómiriniń uly qupıasy eski qaıǵy-qasiretti birtindep jan-júıeńdi jibitetin súısingen qýanyshqa aınaldyrady; qyzý qandy albyrt jastyqtyń ornyna aıqyn oıly sabyrly kárilik keledi: tek kúnde araılaǵan tańnyń atýyn kórýge jazsyn, kúnniń shuǵylasyna meniń júregim áli kúnge burynǵysha lúpildeıdi, biraq men endi altyn kúnniń batar shaǵyn, onyń kólbeı túsken keshki nurly shapaǵyn, oǵan qarań otyryp ishi-baýyryńdy eljiretip, janyńdy súısindiretin estelikterge berilgendi kóbirek unatatyn boldym — bári adamdy meıirlendirip, tatýlastyratyn, keshirimshil qudaıy shyndyqtyń qudiretinen! Meniń kórer jaryǵym taýsylýǵa jýyq, muny kórip, sezip otyrmyn, bul dúnıedegi tirligimniń jaqyndaǵan jańa, sheksiz, beımaǵlum baqı ómirmen aqyryn janasyp bara jatqanyn sońǵy árbir kúnimdi ótkergen saıyn sezemin. sezemin de jan dúnıem súısinip, aqyl-oıym nurlanyp, júregimdi qýanysh bıleıdi... Dostarym men ustazdar, sizderge endi talaı ret óz qulaǵymmen estigen, sońǵy kezde tipti jıirek sóz bolyp júrgen bir jaıtty aıtaıyn dep em: bizdegi qudaı sózin ýaǵyzdaýshylar, ásirese selolyq jerdegileri, kún kórisimiz nashar, bizdi kemsitedi dep qaıda bolsyn jylanyp júrgenderi. sóıtip olar budan bylaı halyqqa qudaı sózin ýaǵyzdaı almaımyz, óıtip janyǵatyndaı mardymdy nápaqamyz joq, al eger lúterandar men eretıkter kelip tobyrdy shetinen jyrymdaı bastasa, meıli jyrymdaı bersin, nápaqaǵa jaryp júrmiz be buǵan qımamyz qyshıtyn desedi, óz kózimmen oqydym — olar muny baspasózde de málimdedi. O jasaǵan! Osynaý qulqynyń qurǵyrlardyń qarnyn toıǵyza gór dep tileımin ishimnen (nege deseńiz olardyń da shaǵymy ádil ǵoı), biraq aqıqatyn aıtsam: eger buǵan bireý kináli bolsa, jarym-jartylaı bizdiń ózimiz kinálymyz). Óıtkeni, jaraıdy, ýaqyt jetpeı-aq qoısyn, onyń únemi jumys basty bop júrgeni, onyń ústine dinı salt-jora moıyn burǵyzbaıdy degeni shyn-aq bolsyn, alaıda ol neǵyp bir sátke damyldamaıdy, onyń bir apta boıy qudaı taǵalaǵa minájat qylýǵa tym bolmasa bir saǵat ýaqyt taba almaıtyny qalaı. Sosyn jyl boıy jumys istelmeıdi ǵoı. Aptasyna bir márte, keshqurym, áýeli tek balalardy jınasa jetpeı me, — estip bilgen soń ákeleri de kele bastaıdy ǵoı. Sonsoń bul úshin keremet ǵımarat salýdyń qajeti joq, ózin otyrǵan baspana ábden jarap jatyr; olardy ne bary bir-aq saǵatqa jınaısyń, úıińdi bylyqtyryp ketedi dep qoryqpa. Eger ol kitapty jaıyp salyp, quıturqy sózden aýlaq bop, tákapparsymaı, dandaısymaı, óziniń oqyǵanyna, al olardyń tyńdap, túsinip otyrǵanyna qýanyp, ishi-baýyry eljireı, tebirene oqysa, árbir sózine áýeli ózi súısinip, oqta-tekte aıaldap, jaı pendege uǵynyqsyz keıbir sózderdi túsindirse, qapa bolma, olar bárin túsinedi, pravoslavıelik júrek bárin uǵady! Olarǵa Avraam men Sarra týraly, Isaak pen Revek jaıynda, Iakovtyń Lavanǵa baryp, túsinde táńirimen jaǵalasyp, "Bul qorqynyshty jer" — degeni jóninde oqyp berseń, — qara halyqtyń dindar aqylyn tańǵaldyrasyń. Olarǵa, ásirese balalarǵa, aǵalary ózderiniń kenje inisi, keremet tús kórgish, ǵajap sáýegeı, súıkimdi jasóspirim Iosıfti quldyqqa satyp jiberip, ákesine onyń ótirik soqqany týraly da oqyp ber. Sodan keıin Mysyrǵa astyq satyp alýǵa barǵan aǵalary patsha saraıynda uly ýázir bop júrgen Iosıfti tanymaı qalǵany, sóıtip bir zamanda quldyqqa satylǵan inisiniń aǵalaryn qalaı azapqa salyp qalaı aıyptaǵany, sosyn Venıamın degen aǵasyn jeke alyp qalyp: "Senderdi jaqsy kóremin, áıtpese azaptar ma edim" — degeni, osynyń bárin senderdi shyn súıgendikten istep jatyrmyn de aıtqany jaıynda da oqyp ber. Kún aınalyp jerge túsken shóldegi qudyq basynda ózin kópesterge qalaı satyp jibergeni, bóten jurtqa quldyqqa sata kórmeńdershi dep aǵalarynyń aıaǵyna jyǵylyp, qalaı zar eńiregeni ǵumyr baqı esinen ketpese, ózge lajy bar ma; endi mine ol talaı jyldardan keıin aǵalarymen qaıta júzdesip, olardy taǵy da jan-tánimen súıedi, biraq solaı bola tursa da dińkeletip, azaptap baǵady, ol aǵalaryn súıgendikten osylaı etedi. Aqyry, ol júreginiń azap shegýine shydaı almaǵasyn ketip qalady, tósegine etpetinen qulaı ketip, aǵyl-tegil jylaıdy; sonan soń betin súrtip, jaınaǵan, jaıdary júzben qaıta shyǵa kelip olarǵa: "Aǵalar, men senderdiń inileriń Iosıfpin ǵoı!" — deıdi. Budan keıin súıikti ulynyń tiri ekenin estigende Iakov qarıanyń qalaı qýanǵany, onyń tipti ata mekenin tastap Mysyrǵa jetkenshe asyqqany jaıynda oqyp bersin; jat jerde jan tásilim eterindegi ósıetinde onyń tuqymynan, Iýdadan, álemniń uly úmit-armany, ony jarastyrýshy men qutqarýshy shyǵatyny týraly óziniń momyn, sý júreginde ómir boıy qupıa saqtaǵan asqan kemeńgerlik sózin máńgi baqıǵa aıtyp ketken ǵoı ol jaryqtyq!

Pirádarlar men ustazdar, ózderiń áldeqashannan biletin jáne bul jóninen meniń ózime júz ese artyq sheber de ásem dáris aıta alatyn jaıttardy meniń beıne jas balasha ejiktep aıtqanyma ǵapý etińizder, bul úshin meni ǵaıbattamańyzdar. Muny janym súısingesin aıtamyn, kózime jas kelgenin keshirińizder, óıtkeni men bul kitapty jaqsy kóremin. Tyńdaýshylarynyń júregi qalaı lúp etkenin kórgisi kelse, ol da, qudaı sózin ýaǵyzdaýshy da kózine jas alsyn. Tıtteı, kishkentaı ǵana uryq dáni bolsa jetip jatyr: ony qara halyqtyń jan dúnıesine sense boldy, ol ólmeıdi, bul dán onyń jan dúnıesinde ǵumyr baqı ómir súredi, onyń boıyndaǵy qara túnektiń ishinde, jerkenishti kúnálarynyń arasynda jyltyraǵan noqattaı, ǵalamat eskertýdeı bop jasyrynyp jata beredi. Ol bárin op-ońaı uǵady, oǵan ejiktep, kóp úıretýdiń qajeti joq. Álde siz qara halyq uqpaıdy dep oılaısyz ba? Sodan keıin oǵan has sulý Esfıra men tákappar Ýostná týraly jan tebirentetin, óte qyzyq hıkaıany oqyp kórińiz; nemese kıttiń qursaǵyndaǵy Ion áýlıe jaıyndaǵy ǵajaıyp ańyzdy oqyp berińiz. Sonsoń, kóbinese Lýkanyń İnjilinen (men osylaı etken edim) qudaıy naqyl sózderdi de, odan keıin Apostoldar qaraketinen Savldyń sózin (muny qalaı da, sózsiz oqý kerek), aqyrynda Chetyn-Mıneıden tym bolmasa qudaıǵa qulshylyq etýden jańylmaǵan Alekseıdiń jáne qasiretten qýanysh tapqan ulylardyń ulysy, qudaı taǵalanyń dıdaryn kórgen paıǵambardy pir tutqan mysyrlyq Márıam ananyń ǵumyrnamasyn oqyp berýdi de umytpaý kerek — sonda osynaý qarapaıym hıkaıalarmen qara halyqtyń júregin baýrap alatynyń haq, buǵan aptasyna ne bary bir saǵat qana ketedi, kúnkóristik nápaqańnyń jartymsyzdyǵyna qaramastan, bir-aq saǵat ýaqyt jumsaısyń buǵan. Halqymyzdyń qaıyrymdy hám raqymdy ekenin, onyń júz márte alǵys aıtatynyn sonda ol ózi de kóredi; qudaı sózin ýaǵyzdaýshynyń kórsetken yjdaǵaty men jyly lebizi jadynda qalǵan soń ol onyń qyzmetine óz erkimen kómektesedi, úı ishinde de qolqabysyn tıgizedi, sóıtip ony burynǵydan áldeqaıda kóbirek qurmetteıtin bolady — nátıjesinde onyń kúnkóristik nápaqasy da kóbeıedi. Munyń ózi aq kóńilden isteletin nárse, sol sebepti de keıde ony sóz ǵyp jatýǵa da batylymyz barmaıdy, óıtkeni seni kúlki qylady, al shyndyǵynda qandaı izgilikti is bul!

Kimde-kim qudaıǵa senbese, ol qudaıǵa qulshylyq etýshi halyqqa da senbeıdi. Al dindar halyqqa sengen adam, soǵan deıin óziniń múlde senbeı kelgenine qaramastan, onyń neni qasıetteıtinin de kóre biledi. Týǵan jerden bezgen ateıserimizdi tek halyq pen onyń bolashaq rýhanı kúshi ǵana qaıyra alady. Sonsoń, Hrıstostyń sózin mysaldap aıtpasqa bola ma? Qudaıy sózsiz halyqta tirshilik joq, onyń jan dúnıesi qudaıy sózge, nebir ǵajap uǵymdardy paıymdaýǵa qushtar. Jasymda, osydan qyryq jyldaı buryn tipti erterekte, Anfım pirádarǵa erip kúlli Rýsti aralap, monastyrǵa qaıyr-sadaqa jınap júrgende, bir joly keme qatynaıtyn úlken ózenniń jaǵasynda, balyqshylarmen birge túnegen edim; bizben birge on segizderdegi jyly júzdi, óskeleń sharýa jigiti de qonyp jatty, ol erteń azanda kópestiń barjasyna jegiletin jerge asyǵyp bara jatyr eken. Baıqaımyn, jigit kóz salǵanda jadyraı, ashyq qaraıdy eken. Shildeniń maı tońǵysyz, tymyq, sútteı jaryq túni bolatyn, jalpaq aıdynnyń beti býlanyp jatyr, ózennen salqyn samal esedi. tek shabaq balyqtyń aqyryn shorshyǵany estiledi, qus bitken qonaqtaǵan, aınala tym-tyrys, keremet ásem, bári jaratqan jalǵyzǵa táýap qylýda. Kóz ilmegen jas jigit pen men ǵana, sóıtip ekeýmiz jasaǵannyń jaryq dúnıesiniń ǵajap sulýlyǵy men onyń uly qupıasy jaıynda áńgimelestik. Kez kelgen shóp, kez kelgen shirkeı, qumyrsqa, sarala bal arasynyń barlyǵy óziniń jolyn ǵajap biledi, aqyly bolmasa da, táńirimniń qupıasyn dáleldeıdi jáne ony ózderi de úzilissiz jasap jatady; baıqaımyn, súıkimdi jigitimniń júregi jalyndap bara jatqandaı. Maǵan ol orman-toǵaıdy, ondaǵy túrli qustardy jaqsy kóretinin aıtty; tuzaqpen qus aýlaǵan eken, qustardyń shyrylyn ajyratatyn, árbir qusqa qalaı jaqyndaýdyń syryp jetik biletin bolyp shyqty: men, - deıdi. - orman-toǵaıda júrgennen artyq ǵajapty bilmeımin, onda bári keremet qoı, - deıdi. "Bári jaqsy, bári ǵajap ekeni ras, óıtkeni bári aqıqat qalpynda, — deımin men oǵan. Sonan soń: tórt aıaqtydan adamǵa eń jaqyny jylqyǵa kóz salshy, nemese asyraýshyń hám kóligiń, myńq etpeı, aqyryn tarta beretin egizge qarashy, osylardyń sıqyna kez toqtatyp kórshi: netken momyndyq, adamǵa qandaı keremet jaqyndyq deseńizshi, kóbine-kóp jazyqsyz qatty taıaq jese de qandaı ǵajap keksizdik, qandaı ǵajap sengishtik deseńizshi; túr-turpaty qandaı sulý olardyń. Boı-basynda tıtteı kúnási joq, óıtkeni bári minsiz, bári kúnásyz, kúnákar tek adam ǵana, Hrıstos bizden buryn áýeli solarmen tabysqan, muny da bilgen lázim" — deımin. — "Bul qalaı, — dep suraıdy jigit, — olar da Hrıstosqa sıynǵany ma?" — "Endi qalaı dep eń, — deımin oǵan, — sóz bárine de ortaq, jan-janýardyń, kez kelgen maqluqattyń bári, árbir japyraq ta qudaıy sózge qushtar, bári qudaıdyń jyryn jyrlaıdy, Hrıstosqa jylaıdy, biraq muny beıkúná tirshilikteriniń qupıasyna súıenip isteıtinin ózderi de sezbeıdi. "Áne, deımin oǵan, — ormanda qaharly, qatal, qorqynyshty aıý kezip júr, biraq bul úshin ol áste kinály emes". Sodan keıin oǵan orman ishindegi kishkentaı qujyrany panalaǵan qasıetti áýlıege bir kúni aıýdyń kelgenin, oǵan jany ashyp ketken áýlıeniń qoryqpastan aldyna baryp: "Táńirim jar bolsyn, mynany jegesin bara ǵoı" — dep bir úzim nan tastaǵanyn aıtyp berdim; qorqynyshty kóringen aıý oǵan tımeıdi, jýasyǵan qalpy, tynysh kete barady. Aıýdyń kisige tımeı kete qoıǵanyna, Hrıstostyń ony da ebep-jebeıtindigine jigittiń kóńili bosap ketti. "Ah, qandaı keremet edi bul, qudaıdyń buıryǵymen bolǵannyń bári jaqsy, ǵajap qoı!" — dedi ol. Oıǵa shomyp, tym-tyrys, bir túrli raqattanyp otyr. Baıqaımyn, uqqan sekildi. Sóıtip, ol meniń janymda qannen-qapersiz, tez uıyqtap ketti. Jastyqqa jar bola gór jasaǵan! Uıyqtar aldynda ol úshin ózim duǵa qaıyrdym. O, táńirim, pendelerine tynyshtyq pen qýanysh bere gór!

v) Zosım pirádardyń dúnıaýı tirlikpen júrgen jasóspirim jáne jastyq shaǵynan estelik. Jekpe-jek.

Peterborda, kadet korpýsynda, uzaq ýaqyt, segiz jylǵa jýyq boldym; balalyq shaqtyń áserinen eshteńeni umyta qoımasam da, jańa tárbıe kóp nárseni jadymnan óshirip tastaǵan-dy. Onyń esesine jańa ádetterge, tipti tyń pikirlerge kenelgenim sonsha, taǵylanýǵa jýyqtaǵan, qanypezer, dóreki adam bolyp shyqtym. Fransýz tilimen birge jyltyraǵan ádeptilik pen aqsúıek qaýymnyń jalǵan sypaıygershiligine mashyqtandym, áıtse de bárimiz, onyń ishinde men de korpýsta ózimizge qyzmet etetin sarbazdarǵa naǵyz mal esegin qaraıtyn edik. Men, bálkim, ózgelerden asyp túsken de shyǵarmyn, óıtkeni joldastarymnan góri tezirek túsinetin zerek edim. Ofıserlikke qolymyz jetkennen keıin polkymyzdyń namysyn qorlaýshynyń qolynda ólýge ázir edik, biraq shynaıy ar-namystyń ne ekenin eshqaısymyz bilgen joqpyz deýge bolady, bilgen kúnde ony sol sátte men ózim birinshi bolyp mazaq etken bolar edim. Araqqumarlyqty, janjalqoılyqty, qyzbalyqty óner kórdik desek te bolady. Joq, sumpaıy edik demeımin; bárimiz de táp-táýir jigitter bolatynbyz, tek ózimizdi ustaı bilmedik, ásirese men. Qaltaǵa aqsha túsken eken, endeshe nege barynsha saırandap qalmasqa, jastyq jigerin shıryǵyp turǵanda, eshteńeden tartynbaı, nelikten emin-erkin kósilmeske. Áıtse de, mynaǵan tańym bar: onda meniń kitap oqıtyn, tipti zeıinmen oqıtyn kezim bolatyn; esh ýaqytta betin ashpasam da, İnjildi qaıda barsam únemi ózimmen birge alyp júrdim: nege óıtkenimdi ózim de sezbeı, ony "bir kún, bir saǵatqa, bir jyl, bir aıǵa" shyndap saqtappyn ǵoı. Tórt jyldaı qyzmet etkennen keıin, aqyrynda, men sol kezde bizdiń polk ornalasqan K. degen shahardan bir-aq shyqtym. Shahardyń dáýletti, meımandos, kóńildi, san alýan, kópshilik qaýymy meni qaıda bolmasyn jyly qabyldady, óıtkeni men týmysymnan jaıdary minezdi bolatynmyn onyń ústine baı jigit degen ataǵym tarap ketken, al munyń aqsúıek qaýymda máni az emes. Sóıtip, barlyǵynyń bastamasy bolǵan bir jaǵdaıǵa ushyraǵanym. Men bir qadirmendi ata-ananyń qyzy, aqylyna kórki saı, jarqyn, izgi minezdi jas, sulý bıkeshti unatyp qaldym. Anaý-mynaý emes, dáýletti, yqpaldy, bedeldi adamdar edi, meni iltıpatpen, jyly shyraıly qabyldap júrdi. Sosyn maǵan qyz kóńili ket ári emesteı kórindi de, armanyma jetkeli turǵandaı júregim attaı týlady. Keıin ǵana túsinip, bárin tolyq ańǵardym: men ony, bálkim, sonshalyq berile súımegen shyǵarmyn, tek onyń aqyly men asqaq minezine tánti bolýym kerek dep túıdim. Alaıda onda qyzǵa sóz salýǵa menmendigim mursha bermedi ǵoı deımin: qylshyldaǵan jastyq shaqta, onyń ústine aqshań bola tura, jynoınaq, boıdaq, erkin ómirdiń qyzyǵynan bas tartý qıyn da qorqynyshty kórindi. Degenmen, ıshara bildirgenmin. Qandaıda bir sheshýshi qadamdy qalaı degenmen sál keıinge qaldyrǵam. Dál osy kezde basqa ýezge eki aıǵa issaparǵa ketip qalǵanym. Eki aıdan keıin qaıtyp kelsem, qyz shahar irgesindegi bir pomeshıkke turmysqa shyǵyp ketipti; ol menen úlken bolsa da, áli jas, astanada, aqsúıek qaýymda tanymal, asa sypaıygershil, oǵan qosa bilimdi adam eken; al mende ondaı baılanys ta, bilim de atymen joq. Men bul tosyn jaǵdaıǵa qaıran qaldym, tipti aqylymnan adasa da jazdadym. Ǵajaby sol pomeshık jigit qyzǵa áldeqashan quda túsip qoıǵan eken, onyń sol úıge kelip júretinin ózim de talaı ret kórgenmin, biraq menen artyq jigit joq dep keýdeme nan pisip júrgende eshteńeni sezbesem kerek. Kóbine-kóp janyma batqany osy boldy: bul qalaı, bári derlik bilip júrgende, jalǵyz men ǵana túk sezbegenmin? Sóıtip, meni kenet sumdyq yza kernep ketti. Ony súıetinimdi talaı ret qalaı sezdirgenimdi eki betim dýyldap esime túsirip otyryp, eger ol meni toqtatyp eskertpese, onda mazaq etkeni shyǵar dep oıladym. Árıne, onyń meni eshbir kúlki qylmaǵandyǵy, qaıta mundaı áńgimeni ámse ázilge aınaldyryp, ózge birdemeni sóz ete bastaǵandyǵy, keıin esime túsip, bárin sońynan uqqan edim, — al onda tula boıymdy kek alyp turǵanda muny qaıdan túsineıin. Bul kekshildigim men yzaqorlyǵym ózime de qatty batyp, múlde ersi kóringenin, sosyn tuzymnyń jeńildiginen esh ýaqytta bireýge uzaq ashýlana almaýym sebepti ózimdi-ózim qasaqana eregistirip, aqyr-sońynda, qandaı ońbaǵan, dóreki kóringenim esime túskende qaıran qalamyn. Biraz ýaqyt shydap júrdim de, birde úlken jıynda qaıdaǵy bir bógde sebepterdi syltaýratyp, kenetten "baqtalasymnyń" namysyna myqtap bir tımesim bar ma, men onyń sol kezdegi bir mańyzdy oqıǵa jónindegi pikirin — bul oqıǵa jıyrma altynshy jyly bolǵan — mazaq etken edim; jurt mundaı tapqyr, epti me ediń dep te júrdi. Sodan keıin onyń kinálasýǵa májbúr etip, qasaqana dóreki sóılestim, ol ekeýmizdiń aramyzdaǵy úlken aıyrmashylyqqa qaramastan, — óıtkeni men odan jas edim jáne shenim de tómen-di, — meniń jekpe-jekke shaqyrýymdy qabyl aldy. Anyǵyn keıinnen bildim, ol da meniń jekpe-jekke shaqyrýymdy qyzǵanysh seziminen qarsy alypty: ol óziniń kelinshegin, qyz kezinde, menen buryn da azdap qyzǵanatyn edi; endi ol, eger meniń qorlaǵanyma shydap, meni jekpe-jekke shaqyrýǵa qoryqqanyn estise, áıeli jek kórip, mahabbaty sýyp keter dep oılasa kerek. Men sekýndantty tez taptym, ózimizdiń polktaǵy bir porýchık joldasym kelisti. Ol kezde jekpe-jekke shyǵý qatty qýdalanǵanmen, keıde jalǵan nanymdardyń tamyr jaıyp, kúsheıetindigi sonshalyq, jekpe-jekke shyǵý áskerı adamdar arasynda tipti sán sekildi edi. Maýsym aıy bitýge aınalǵan, erteń shahar syrtynda, azanǵy saǵat jetide, kezdesýimiz kerek — onda maǵan shynynda da birdeńe kóringeli turǵandaı sezilgen edi. Keshke qaraı úıge terime syımaı, bulan-talan bolyp keldim de, qaraptan-qarap qosshym Afanasııge tıisip, ony qulashtap eki ret salyp jiberip, bet-aýzyn qan qyldym. Onyń mende qyzmet etkenine az-aq ýaqyt ótken, oǵan buryn da qolym tıgen, biraq eshqashan da dál mundaı aıýandyqqa barǵan joq edim. Ilanasyńdar ma, dostarym, sodan beri qyryq jyl ótse de, osy qylyǵym esime túskende uıalǵanymnan jerge kire jazdaımyn. Tósekke jatyp, úsh saǵattaı kóz shyrymyn aldym, oıansam tań sibirlep keledi eken. Uıyqtaǵym kelmegesin tez túregelip, terezege bardym — ol baq ishine qaraıtyn, — terezeni ashyp edim, tań araılap keledi, aýa jyly, ǵajap, qustyń shyryldaǵany estiledi. Bul qalaı, jan-dúnıemdi nendeı bir masqaralyq pen pasyqtyq jaılaǵandaı bolǵany nesi? — dep oılaımyn. Bireýdiń qanyn moınyma júk qylýǵa bara jatqanymnan emes pe eken? Joq, odan emes sekildi, dep oılaımyn. Álde ajaldan qoryqqandyqtan, oqqa ushamyn-aý dep qaýiptengendikten be? Joq, áste olaı emes, tipti múlde olaı emes... Sonsoń, gáp nede ekeni esime sap ete qaldy: gáp keshe Afanasııdi jazyqsyz urǵandyǵymda eken! Bári kenet kóz aldyma qaıta elestep, qaz-qalpy qaıtalanǵandaı boldy: ol meniń aldymda tur, men ony týra betinen qulashtap uryp jatyrmyn, al ol, qoldary sanyna jabysyp qalǵandaı, basyn tik ustap, aldyna badyraıa týra qarap melshıip qalǵan, qorǵaný úshin qolyn kóterýge de murshasy kelmeı, judyryq tıgen saıyn tek búlk etedi — adamnyń ábden janshylyp bitkendigi ǵoı bul, bireý bireýdi jazyqsyz sabady degen ne sumdyq! Netken qylmys deseńshi! Áldene jan dúnıeme ınedeı qadala qaldy. Eseńgirep turyp qaldym, al kúnniń kózi jarqyrap, qus ataýly qýanyp, máz bolyp, jaryq kúndi ákelgen táńirimdi madaqtaýda... Eki alaqanymmen betimdi basyp tósekke qulaı kettim de, eńirep jylap jiberdim. Osy sátte aǵam Markeldiń óler aldynda malaılarǵa aıtqan: "Jarqynym-aý, qymbattym-aý, osynshama nege elpildeısińder maǵan, mundaı qyzmetterine men ózi laıyq pa ekem?" — degen sózi esime tústi, sonsoń kenet: "Iá, laıyq pa ekem", — degen oı keldi. Jaratqannyń ózimdeı jumyr basty ekinshi bir pendesi maǵan qyzmet etetindeı odan meniń qaı jerim artyq? Osy suraq sonda zeıin-zerdeme ómirimde birinshi ret dyq etken edi. "Apataıym, súıikti apajanym meniń, bile bilseń, shyndyǵynda barsha jurttyń aldynda — barlyq isimiz úshin kez kelgenimiz kinálymyz, tek olar muny bilmeıdi, eger bilse, qazir-aq ujmaq ornar edi!" "Jasaǵan-aý, bul daǵy shyndyq bolmaǵany ma, aqıqatynda men barlyǵy úshin, bálkim, bárinen de kinálirek bolarmyn, bul jalǵanda menen jaman jan joq shyǵar — dep oılaımyn jylap jatyp. Sóıtip, bar shyndyq kenet kóz aldyma kelip, sanama bir ǵajap sáýle túskendeı boldy: men ne isteýge bara jatyrmyn? Meniń aldymda eshbir kinásiz, jany jaısań, parasatty, izgi adamdy óltirýge bara jatqan joqpyn ba, endeshe onyń zaıybyn ǵumyr baqıǵa baqytsyz etip, bul jalǵannan qaıǵy-qasiret shegip ótýge dýshar etpeımin be. Osylaı tósekte betimdi jastyqqa tyǵyp jatyp, ýaqyttyń qalaı ótkenin de sezbeppin. Bir mezette porýchık joldasym kirip keldi, qolynda tapanshalary bar: "A, seniń túregelip daıyn otyrǵanyń jaqsy boldy, júr, kettik". Men abyrjyp, múlde sasyp qaldym, degenmen, arbaǵa otyraıyq dep dalaǵa shyqtyq. "Osy arada sál aıaldaı turshy, — dedim oǵan, — men tez úıge kirip shyǵaıyn, ámıanymdy umyt qaldyryppyn". Sóıtip páterime, týra Afanasııdiń úıshigine júgirip kirdim. "Afanasıı, deımin, keshe men seni betten eki ret salyp jiberdim, sen meni keshire gór", deımin. Ol selk ete túsip, maǵan úreılene qaraıdy — munym múlde jetkiliksiz ekenin sezgen soń, kenet, epolettegi kúıimde, onyń aıaǵyna jyǵyla kettim de, mańdaıymdy jerge tıgizip: "Meni keshire gór!" — dedim. Endi ol múlde qalshıyp qaldy: "Mártebeli myrzam-aý, áketaıym-aý, munyńyz qalaı... sadaǵańyz keteıin..." — endi onyń ózi jylap qoıa berdi, baǵanaǵy men qusap, betin basyp terezege qarap turyp eńiregende selkildep ketti, al men joldasyma júgirip shyǵyp, arbaǵa sekirip otyrdym da: "Kettik" — dedim. "Kórip qoı, — deımin oǵan, — jeńimpazyń janyńda otyr!" Qýanyshymda tipti shek joq, kúle berem, jol boıy aýyz jappadym, sóılep kelem, tipti ne aıtyp ne qoıǵanym esimde joq. Ol maǵan qarap: "Sen, baýyrym, naǵyz jigit ekensiń, mýndırdiń bedelin túsirmeıtinińdi kórip kelemin", — deıdi. Sóıtip, kelip te jettik, olar bizdi kútip tur eken. Ekeýmizdi bir-birimizden on eki qadam jerge qarama-qarsy turǵyzdy, birinshi kezek onyki, men bolsam onyń qarsy aldynda, kirpik qaqpastan, kóńildene, súısine qarap betpe-bet turmyn, ne isteıtinimdi ózim bilem. Onyń atqan oǵy betimdi sál ǵana janap ótip, qulaǵymdy jyrtyp ketti. Sonsoń men: "Qudaıǵa shúkir, kisi ólimi joq!" — dep aıqaılaǵan kúıi teris aınala berip, tapanshamdy ormanǵa qaraı aspandata bir-aq laqtyrdym: "Seniń ornyń sol jaqta!" Sodan keıin qarsylasyma bylaı dedim: "Qadirmendi myrza, mendeı zerdesiz jas jigitti keshirińiz, sizge til tıgizgenim úshin kinálymyn, mine endi ózime oq atýǵa májbúr ettim. Men sizden on ese, bálkim, tipti odan beter nashar shyǵarmyn. Jan-tánińizben súıetin áıelge osy sózimdi aıta baryńyz". Men aýyz jaýyp bolǵansha úsheýi birdeı dúrse qoıa berdi: "Keshirińiz, — qarsylasym tipti renishpen sóıledi, — eger jekpe-jekke shyqqyń kelmese, onda nesine mazaladyń? — "Keshe aqymaq edim, — deımin oǵan — búgin aqylym kirdi", — men oǵan kóńildene jaýap qattym. "Keshegińe senemin, — deıdi ol, — biraq myna pikirińizge qaraǵanda búgingińiz jaıynda birdeńe deý qıyn". — "Bárekeldi, — deımin men qol shapalaqtap, — men bul jóninde de sizben kelisem, ózime de osy kerek!" — "Qadirmendi myrza, káne atasyz ba, joq pa?" — "Atpaımyn, qalasańyz, taǵy bir atyńyz, alaıda atpaǵanyńyz da teris bolmas edi" deımin oǵan. Sekýndanttar, ásirese meniń sekýndantym: "Polkty masqara qyldyń, barerde turyp keshirim surady degen ne; búıtetinińdi bilsem ǵoı!" — dep aıqaılap jatyr. Al men bolsam olardyń aldynda turmyn, kúlkim tyıylǵan: "Myrzalarym-aý, deımin, bul zamanda óziniń zerdesizdigi úshin ózi keshirim surap, jurttyń kózinshe óziniń kinásyn moıyndaǵan adamdy kezdestirý sonshalyqty tańǵalarlyq bolǵany ma?" — "Biraq ony barerde turyp istemeıdi ǵoı", — dep bajyldaıdy taǵy da meniń sekýndantym. "Solaı ma, — deımin olarǵa — tańǵalarlyǵy da mine naq osynda, sebebi, men osy araǵa kelisimen, odan oq atqyzbaı turyp keshirim surap, ony keshirgisiz, masqara kúnáǵa ıtermeýge tıis edim, alaıda bul dúnıede bizdiń ózimizdi sumdyq rabaısyz ustaıtyndyǵymyz sondaı, bul tipti múlde derlik múmkin bolmas edi, óıtkeni meniń sózimniń on eki qadamnan atylǵan oqqa qasqaıyp qarsy tura alǵannan keıin ǵana olar úshin qandaıda bir máni bolýy múmkin, al eger oǵan deıin, osynda kele keshirim surasam onda: ol sý júrektiń tapanshadan quty qashyp tur, ony nesin tyńdaımyz der edi de qoıar edi. "Myrzalar, — dep kenet aıqaılap jiberdim men júregim eljirep, — aınaladaǵy táńirim syılaǵan jaryq dúnıege qarańdarshy: ashyq aspan, káýsar aýa, balaýsa shóp, saıraǵan qus, ǵajap sulý, beıkúná tabıǵat, qudaıdan bezip, aqymaq bop júrgen jalǵyz bizder ǵana, biz ómirdiń ujmaq ekenin uqpaımyz, al eger biz muny túsingimiz kelse, sol sátte bar sulýlyǵymen ujmaq ornaı qalar edi de, biz qushaqtasa ketip, qýanǵanymyzdan jylap jiberer edik...". Sózimdi odan ary jalǵastyraıyn dep edim, biraq mursham kelmedi, tipti tynysym tarylyp ketti, tula boıymdy bir tátti, balań sezim bılep, júregim ómir boıy sezbegen baqytqa tolǵandaı boldy. "Munyń bári aqyldy ári taýpyqty is boldy, — deıdi maǵan qarsylasym, — qalaı degenmen siz alabóten jan ekensiz" — "Kúle berińiz, — deımin oǵan men de kúlip turyp,— keıin ózińiz maqtaıtyn bolasyz". — "Men, deıdi, maqtaýǵa qazir-aq ázirmin, marhabat, mine sizge qolymdy berdim, óıtkeni siz shynynda da ashyq adam sekildisiz". — "Joq, deımin, qazir keregi joq, keıin men túzelip, sizdiń qurmetińizge laıyq bolǵasyn qol berseńiz — mine sonda jaqsy isteısiz". Biz úıge qaıttyq, sekýndantym maǵan jol boıy urysty, al men ony betinen súıe berdim. Joldastarymnyń bári bul jaıynda tez qulaqtanypty da, sol kúni maǵan úkimderin shyǵarýǵa jınalypty: "mýndırden sadaǵa ketkir, onan da otstavkaǵa shyqsyn". Meni qorǵaýshylar da tabylady: "Oq atylǵanda qasqaıyp turǵan joq pa", — deıdi olar. "Ol ras, biraq ol ekinshi oqtan qoryqty, sol sebepti de barerde turyp keshirim surady". — "Oqtan qoryqsa, — deıdi buǵan qorǵaýshylarym, — keshirim suramastan buryn óz kezegin bos jibermes edi ǵoı, al ol oqtaýly tapanshasyn ormanǵa laqtyrdy, joq, bul arada ózge, erekshe birdeńe bar". Men bolsam olardyń júzin kórip, sózderin tyńdaǵan saıyn kóńildene tústim. Asa qymbatty dostarym men joldastarym-aý, — deımin men olarǵa sodan keıin, — otstavkaǵa shyqsyń dep bosqa kúıip-pispeńder, men muny istep te qoıdym, búgin tańerteń keńsege aryzymdy aparyp berdim, otstavkaǵa shyqqasyn monastyrǵa ketemin, sol úshin de aryz berdim". Bul sózime bári jabyla kúledi: "Sen muny áýelde nege aıtpaǵansyń,— endi bári túsinikti, taqýany sottaýǵa bolmaıdy", — dep barlyǵy qyran kúlkige batady, biraq mysqyldamaıdy, nazdy, kóńildi kúlkige basady: meni kenet barlyǵy, tipti eń qatal aıyptaýshylarym da, jaqsy kórip ketti, sosyn otstavkaǵa alǵanǵa deıingi bir aı boıy tóbelerine kóterip júrdi deýge bolady. "Áı, taqýam-aı", — deıtin bári. Sodan keıin kez kelgeni maǵan jyly sózin aıtyp, aınyta bastady, tipti janashyrlyq ta bildirdi: "Seniń munyń ne, ózińe-óziń qaspysyń?" — "Joq, ol er jigit, oqtan qaımyqqan joq, óz kezegi kelgende atýyńa da bolatyn edi, biraq sonyń aldynda ǵana túsinde sen taqýa bolasyń dep aıan bergen eken, bar sebep osy", — desedi aqyrynda. Shahardaǵy qaýymda da dál osylaı boldy. Buryn jyly qarsy alǵandary bolmasa, onsha eleı qoımaýshy edi, endi bári kórgen jerde shurqyrasa ketip, qonaqqa shaqyratyndy shyǵardy: ózderi qyzyq, maǵan kúlgenmen, jaqsy kóredi. Jasyratyny joq, bizdiń jekpe-jegimizdi onda bári ashyq sóz qylǵanmen, bastyqtar bul isti jyly jaýyp qoıdy, óıtkeni qarsylasym generaldyń jaqyn týmasy edi, sosyn istiń aıaǵy qan tógissiz, ánsheıingi qaljyń sekildi bop bitkesin, aqyrynda, men otstavkaǵa shyqqannan keıin shynynda da bári qaljyńǵa saıdy. Olardyń kúlkisine qaramastan, men onda bolǵan isti qaımyqpaı, ashyq aıtyp júrdim, óıtkeni bul qalaı degenmen zilsiz, kóńildi kúlki edi. Bul áńgimelerdiń bári kóbine-kóp áıel qaýymy bas qosqan keshterde bolyp jatatyn, onda áıelder meniń áńgimemdi tyńdaýǵa qumar bolǵan edi jáne buǵan erkekterdi de kóndirgen. "Men barlyǵy úshin qalaı kinály bolýym múmkin, — dep kúledi kez kelgeni meniń kózime qarap, mysaly, men siz úshin qalaı kinály bola alam?" — "Barsha álem áldeqashan basqa jolǵa túsip otyrǵanda, ship-shıki ótirikti shyndyqqa balap, ózgelerden de osyndaı jalǵandyqty talap etip otyrǵanymyzda, sizderge muny uǵý qaıda,— deımin olarǵa. Mine, men ómirimde bir ret adaldyqqa bas tigip edim, sizderdiń bárińizge dıýana kórindim: meni jaqsy kórseńizder de, báribir kúlki qylasyzdar". "Sizdeı kisini qalaı jaqsy kórmeske?" — dep kúledi maǵan úı ıesi áıel; al onyń úıine jurt kóp jınalatyn edi. Baıqaımyn, áıelderdiń arasynan kenet ýyzdaı jas bir kelinshek kóterilip keledi; ol men jýyrda ǵana ózimniń qalyńdyǵym dep ishteı úmittengen, jekpe-jekke de sol úshin táýekel etken bıkesh eken, onyń bul keshke qashan kelgenin baıqamappyn. Ol maǵan jaqyndap kelip, qolyn berdi: "Múmkin bolsa, deıdi, sizdi kúlki etý qaperime de kirmegenin, qaıta, anadaǵy adamgershiligińiz úshin sizge aq nıetpen alǵys aıtyp, ózińizdi qurmet tutatynymdy bildirýge ruqsat etińiz". Sosyn onyń kúıeýi, odan keıin bári japatarmaǵaı meniń janyma kelip, tipti betimnen súıe jazdady. Sonda meniń boıymdy qandaı qýanysh bılegenin kórseńder ǵoı, áıtse de sonda qasyma kelgen bir myrza, jasamys adam, bárinen de erekshe kózime túsken bolatyn, men onyń aty-jónin burynnan biletin edim, biraq esh ýaqytta tanys bolǵan, tipti osy búgingi keshke deıin de lám dep til qatyspaǵan edim.

g) Jumbaq jan

Ol bizdiń shaharda kópten beri turatyn, kórnekti qyzmette júrgen, bári qurmet tutatyn, dáýletti, qaıyrymdylyǵymen aýyzǵa ilikken, qudaıhana men jetimder úıiniń muqtajyna edáýir aqsha bergen kisi edi; onyń dabyralamaı, jasyryn túrde basqa da kóptegen jaqsylyq istegeni ol dúnıe salǵannan keıin ǵana málim boldy. Jasy elýler shamasynda, túri sustylaý, sózge sarań edi; úılengenine on shaqty jyl ótken, zaıyby áli jas-ty, odan úıelmeli-súıelmeli úsh balaq"órgen. Erteńine keshqurym úıde otyr edim, kenet bólmeniń esigi ashylyp, sol myrzanyń ózi kirip keldi.

Bul kezde meniń jańa páterde turǵanymdy aıta ketkenim jón, otstavkaǵa shyǵysymen bir sheneýniktiń jesiri, jasamys áıeldiń úıinen barlyq kútimimdi óz mindetine alatyn páter jaldaǵan edim, basqa páterge kóshýimniń birden-bir sebebi, jekpe-jekten oralǵan soń, sol kúni Afanasııdi rotaǵa keri qaıtardym, óıtkeni baǵanaǵy qylyǵymnan keıin onyń betine qaraýǵa dátim barmady — turmysqa ıkemdelmegen dúnıaýı pendeniń tipti óziniń keıbir ádiletti isinen de uıalýǵa beıim turatyndyǵy mine osyndaı.

"Men, — deıdi maǵan kelgen myrza, — sizdiń áńgimeńizdi birneshe kúnnen beri ár jerde zeıin qoıa tyńdaǵan edim, endi ózińizben jaqynyraq áńgimelesý úshin, aqyrynda, júzbe-júz tanysaıyn dep ádeıi keldim. Marhabatty taqsyr, siz maǵan osyndaı bir úlken qyzmet kórsete alar ma edińiz?" — "Qyzmetińizge ázirmin, buǵan bar yqylasymdy salamyn jáne de muny ózime erekshe qurmet sanar edim", — deımin oǵan; onyń meni á degennen tańyrqatyp tastaǵany sondaı, sóıte tura odan tipti ımenetin de sıaqtymyn. Óıtkeni, meniń áńgimeme eleń etip, qulaq qoıýshylar bolǵanmen, mundaı baısaldy, susty pishinmen kelgenderi kezdesken joq edi. Al mynaý tipti páterime kelgen. Ol otyrdy. "Táýekelge bel býǵan isińizde qalaǵan shyndyǵyńyz úshin aqıqatqa qyzmet etýden, jurtqa jek kórinishti bolýdan qoryqpadyńyz, — dedi ol áńgimesin odan ary sabaqtap, — sol sebepti minezińizde bir ǵalamat tegeýrin bar ma dep qaldym". — "Siz meni, bálkim, tym asyra maqtaıtyn shyǵarsyz", — deımin oǵan. "Joq, olaı emes, — dep jaýap qatady ol maǵan, — bile bilseńiz, mundaı iske bas tigý sizdiń oılaǵanyńyzdan góri áldeqaıda qıynyraq. Shyndyǵynda, — dedi ol odan ary, — meni tańyrqatqan osy jaıt edi, sizge kelýimniń sebebi de osy. Meniń, bálkim, tym ersileý kórinetin bul áýesqoılyǵymnan jıirkenbeseńiz, jekpe-jek kezinde odan keshirim suraýǵa táýekel etken sátte ózińizdi naq qandaı sezim bılegenin, eger umytpasańyz, maǵan sýrettep berseńiz qaıtedi? Bul saýalymdy jeńiltektikke balaı qoımassyz deımin; kerisinshe, mundaı saýal qoıǵanda bir qupıa maqsatym da joq emes, eger ekeýmizge táńirim budan da etene jaqyndasýǵa jazsa, ony sizge keıin túsindirip berýim de múmkin".

Ol maǵan osy sózderdi aıtqan kezde men onyń júzinen kóz almadym, sóıtip meni kenet oǵan degen bir qaltqysyz senim, sonan soń, óz tarapymnan bir erekshe qumarlyq bılep ketti, óıtkeni maǵan onyń jan dúnıesinde ózine tán erekshe bir qupıa syr bardaı kóringen edi.

"Siz menen qarsylasymnan keshirim suraǵan sátte ózimdi naq qandaı sezim bılegenin suradyńyz, — dep jaýap qattym oǵan, — biraq sizge men onan da bárin basynan bastap baıandaıyn, muny basqalar estigen joq áli", — sonan soń oǵan Afanasııge kórsetken ozbyrlyǵymdy, oǵan basymdy jerge tıgize qalaı taǵzym etkenimdi, bárin aıtyp berdim. Jekpe-jek kezinde ózimdi sergek sezingenimdi, óıtkeni úıden shyqpaı jatyp sergı bastaǵanymdy osydan shamalaı berińiz, — dedim sózimniń qorytyndysynda, — osy jolǵa túskennen keıin odan arǵynyń bári qıyn bolmaǵany bylaı tursyn, qaıta, tipti qýanyshty, kóńildi boldy".

Ol tyńdap bolǵasyn maǵan jaıdarylana qarady: "Aıtqanyńyzdyń bári óte qyzyq eken, men sizge kelip júremin", — deıdi. Sodan keıin keshke qaraı kúnde derlik keletin boldy. Eger ol maǵan ózi jaıynda da áńgimelese, biz dostasyp ta ketetin edik. Biraq ol ózi týraly lám demedi, tek únemi maǵan suraq qoıa berdi. Osyǵan qaramastan, men ony óte jaqsy kórip kettim, sóıtip oǵan qaltqysyz sengendikten ishki oılarymdy jasyrmadym, óıtkeni: ádiletti adam ekenin onsyz da kórip tursam, maǵan onyń qupıasynyń qajeti ne dep oıladym. Ondaı baısaldy, jasy úlken kisiniń jap-jas maǵan kelip júrgeni, meni teń kórgeni óz aldyna. Asa parasatty kisi edi, kóptegen ulaǵatty iske úırendim odan. "Ómirdiń ujmaq ekeni jaıynda men kópten oılanyp júrmin — dedi ol kenetten, sonan soń: "Meni oılandyra beretin tek osy ǵana" — dedi taǵy da. Menen kóz almaı, kúlimsirep qoıady. "Men buǵan sizden góri kóbirek senimdimin, nege ekenin keıin bile jatarsyz", — deıdi. Tyńdap turyp, ishimnen: "Tegi, ol maǵan ishtegi bir qupıasyn ashpaqshy ǵoı", — dep oılaımyn. Ol: "Ujmaq bizdiń árqaısymyzdyń ishimizde, mine qazir ol meniń ishimde de buǵyp jatyr, qalasam, ol men úshin erteń-aq búkil qalǵan ómirime shynaıy shyndyqqa aınalady", — deıdi. Baıqaımyn: ol maǵan eljireı sóılep, beıne saýal qoıǵandaı, suqtana qaraıdy. "Siz, deıdi ol odan ary, kez kelgen adam, óziniń kúnálaryn eseptemegende, barlyǵy úshin jáne bári úshin kináli ekendigi jaıynda ábden durys paıymdaǵansyz, sizdiń kenet bul oıdy osynsha qalaı tolyq qamtı alǵandyǵyńyz tańǵalarlyq. Adamdar osy oıdy túsingende olar úshin ujmaq qıaldaǵy armannan shynaıy shyndyqqa aınalady dep óte durys aıtylǵan", "Sonda bul qashan iske asady, — dedim men ókinishti únmen, — keleshekte bir zamandarda iske asar ma eken? Qurǵaq qıal emes pe?' — "Mine, deıdi, siz endi kúmándana bastadyńyz, ózińiz ýaǵyzdaısyz da, ózińiz senbeısiz. Bilgińiz kelse, ózińiz aıtqandaı, bul qıal kúmánsyz iske asady, buǵan senińiz, biraq dál qazir emes, óıtkeni árbir is-árekettiń óz zańy bolady. Bul jan-dúnıeńniń qalaýymen, uǵyp-túsinip isteletin sharýa. Álemdi jańasha qaıta qurý úshin adamdar psıhologıalyq jaǵynan basqa jolǵa túsýi qajet. Kez kelgen adamǵa shyn baýyr bolmaıynsha, baýyrlastyq týmaq emes. Adamdar ózderiniń menshigi men quqyqtary jóninen eshqandaı ǵylymnyń, eshqandaı tıimdiliktiń járdemimen ókpe-nazsyz bólise almaıdy. Qaı-qaısysyna bolsyn bári az kórinedi, barlyǵy únemi narazy bop, kóre almaıdy, birin-biri jep bitedi. Siz bul qashan iske asady dep suraısyz. İske asady, biraq áýeli adamnyń jekelený dáýiri ornaýǵa tıis", — "Ol netken jekelený?" — dep suraımyn odan. "Ol qazir barlyq jerde, ásirese bizdiń zamanymyzda ústem bolyp otyrǵan, biraq áli tolyq ornap úlgirmegen, merzimi jetpegen jekelený. Nege deseń, qazir kez kelgeni óziniń bet beınesin kóbirek ereksheleýge qumar, ómirdiń tolyq mándiligin ózi baıqap kórgisi keledi, onyń ber jaǵynda qanshama tyrashtanǵanymen, tolysqan ómirdiń ornyna, barlyq is-áreketi ózin-ózi mert qylý ǵana bolyp shyǵady, óıtkeni ol óziniń mánin qapysyz anyqtaýdyń ornyna múlde jekelenip alýǵa boı urady. Óıtkeni bul zamanda bári múlde jekelenip alǵan, árkim óz ininde buǵyp jatady, árkim ózgelerden irgesin aýlaq salyp, boı tasalaıdy, baryn tyqqyshtap baǵady, sóıtip, munyń aqyry óziniń ózgelerden bezýimen, ózgelerdi ózinen bezdirýimen tynady. Jekelenip alyp baılyq jınaıdy da, endi menen qudiretti, menen baı kisi joq dep oılaıdy, biraq ol beıshara neǵurlym dúnıeqońyz bolǵan saıyn ózin-ózi qurtatyn dármensizdikke belshesinen bata beretinin bilmeıdi. Óıtkeni ol bir ózine ǵana senýge daǵdylanǵan, kópten jekelenip alǵan, óziniń jan-dúnıesin bireýdiń járdemine, kisige jáne jalpy adam balasyna senbeýge úıretken, ol jınaǵan aqshasy men qoly jetken quqyqtarynan aıyrylyp qalam ba dep qaltyraıdy. Qaıda bolmasyn bul kúnde adamnyń shyn qamsyzdyǵy onyń jeke-dara tyrashtanýynda emes, qaıta, barsha jurttyń ujymdasqan tutastyǵynda ekenin kisiniń aqyl-parasaty túsinýden qalyp barady. Bul sumdyq jekelenýdiń de kúni ótetindigi, sóıtip bir-birinen qalaı rabaısyz ajyrap ketkendigin jurttyń bári birdeı uǵatyndyǵy sózsiz. Endi zamana aǵymy osyndaı bolmaq, osynsha uzaq ýaqyt túnekte otyryp, jaryq sáýleni neǵyp sezbegenderine qaıran qalady. Mine, sonda paıǵambarymyz kókten aıan da beredi... Biraq oǵan deıin qalaı da baıraqty saqtaý kerek, oqta-tekte, tym bolmasa bir ónegeli is istep, jekelengen jan dúnıeni, tipti dıýana kúıinde bolsa da baýyrlastyq qarym-qatynastyń erlik jolyna alyp shyǵýǵa tıis. Bul kemeńgerlik oıdyń ólmeýi úshin..."

Ol ekeýmiz bas qosqan keshter osyndaı shabytty, qyzyq áńgimemen ótip jatty. Men tipti jurtqa kórinýden qaldym, qonaqqa da óte sırek baratyn boldym, onyń ústine jurttyń maǵan áýestigi basyla bastady ǵoı deımin. Bul renish bildirgenim emes, óıtkeni olar meni áli de jaqsy kórip, maǵan áli de jaıdary qaraıtyn; áıtse de, joǵary qaýymda birdeńeni sán tutý degenniń shynynda da osal dúnıe emestigin, mine, muny qalaı degenmen moıyndaý kerek. Aqyry, ózime kelip júretin osynaý jumbaq janǵa men súısine qaraıtyn boldym, óıtkeni, onyń parasatyna tántiligim óz aldyna, men onyń kókeıinde bir oı baryn, bálkim, tipti bir uly erlik iske de ázirlenip júrgenin seze bastadym. Múmkin, onyń qupıasyna syrttaı áýestik bildirmegenim, bul jaıynda týralap ta, janamalap ta suramaǵanym unaǵan shyǵar. Alaıda men, aqyry, onyń maǵan birdeńe degisi kelip ózi de degbirsizdenip júrgenin baıqadym. Ol kelgishteı bastaǵannan keıin shamamen bir aıdan soń bul qalaı degenmen anyq kóringen edi. "Bilesiz be, — dep surady ol bir joly menen, — shaharda ekeýmiz jóninde tym kóp sóz qylatyn sıaqty, bári meniń sizdikine jıi keletinime qaıran qalady; biraq meıli, kóp uzamaı bári aıqyndalady ǵoı". Keıde ol kenet qatty abyrjıtyn edi, mundaıda únemi derlik turyp júre beretin. Endi birde kisige uzaq suqtana qaraıtyn ádeti bar edi — men ishteı: "Bul ne demekshi eken" — dep oılap otyrǵanda, ol kenet meniń sózimdi bólip, belgili, ánsheıin birdeńeni sóz ete bastaıdy. Sonsoń, basynyń aýyratyndyǵyna da jıi shaǵynatyn boldy. Bir kúni, tipti oıda joqta, shabyttana uzaq sóılegennen keıin, baıqaımyn, ol zamatta bozaryp, túri buzylyp ketti de, maǵan tesile qarady.

— Sizge ne boldy, aýyryp qalǵan joqsyz ba? — dedim men.

Onyń basym aınala beredi dep júretini esimde-tuǵyn.

— Men... bilesiz be... men... kisi óltirgem.

Ol osylaı dep kúlimsireıdi, túri appaq shúberekteı. Birdeńeni anyq paıymdap úlgirmeı jatyp, munyń jylmıyp kúlgeni nesi degen oı júregime dyq etti. Men ózim de bozaryp kettim.

— Ne dep tursyz? — dep aıqaılap jiberdim.

— Alaıda, — deıdi ol bop-boz kúıi kúlimsireı sóılep, — osy alǵashqy sóz aýzymnan shyqqansha meniń qandaı qınalǵanymdy bilseńiz ǵoı. Endi aıtarymdy aıtqan soń, jolǵa túsken sıaqtymyn. Endi júrip ketemin.

Men oǵan kópke deıin ılanbadym, ol maǵan bir kún emes, úsh kún qatarynan kelip, bárin búge-shigesine deıin baıandap bergennen keıin ǵana sendim. Onyń esi aýysqan shyǵar dep oılaǵan edim, biraq, keıin ishteı qatty kúıinip, tańyrqasam da, aqyry, kózim jetti. Ol osydan on tórt jyl buryn bir baı hanymdy, shaharymyzda menshikti úıi bar, jas, sulý, jesir pomeshık áıeldi óltirip, sumdyq, masqara qylmys jasapty. Basy bos arýǵa kóńili qulaǵan jigit oǵan ystyq sezimin bildirip, ózine kúıeýge shyǵýǵa sóz salady. Biraq bul kezde áıel júregin ózge bir aqsúıek, ájeptáýir sheni bar áskerı adam ıemdenip úlgirgen eken, qazir ol joryqta bolyp shyǵady, alaıda áıel ony taıaýda kelip qalar dep kútip júrse kerek. Ol munyń usynysyn qabyldamaıdy da, odan endi kelgishteýdi toqtatýdy ótinedi. Ol onda barmaıtyn bolady, biraq, úı ishiniń jaı-japsaryn bilgendikten, ustalyp qalý qaýpine de qaramastan, baq jaǵynan shatyrǵa kóterilip, odan ebin taýyp áıel jatqan bólmege kiredi. Biraq, júrek jutqan ójettik qylmystardyń bári kóbine-kóp sátte bolatyndyǵy ádette óte jıi kezdespeı me. Ol shatyrdyń kishkentaı terezesinen kirgennen keıin baspaldaqpen tómen túsedi; baspaldaqpen shatyrǵa kóteriletin tesiktiń qaqpaǵy malaılardyń uqypsyzdyǵynan únemi kiltke jabyla bermeıtinin ol baıqap júredi eken. Solardyń ańǵalaqtyǵyna senip kelse, des bergende búgin de jabylmapty. Turǵyn bólmelerge qaraı ótkesin ol qarańǵyda, áıeldiń shyraǵdan syǵyraıǵan jatyn bólmesine kiredi. Qas qylǵandaı, onyń eki kútýshi qyzy sol kóshedegi kórshi qurbysynyń týǵan kúnin toılaýǵa oǵan aıtpaı, jasyryn ketip qalǵan-dy. Ózge malaılar men kútýshi áıelder ózderiniń tómengi qabattaǵy bólmesi men as úıde uıyqtap jatqan. Qannen-qapersiz jatqan arýdy kórgende ony bir sátke qumarlyq bılep ketedi, sosyn qyzǵanyshtyń kekshil ashýynan lezde kózi qaraıyp, mas kisishe, ne isterin bilmeı, jaqyndap baryp dál júrek tusynan pyshaqty kirsh etkizedi, áıel dybys ta shyǵara almaıdy. Sonan soń sumdyq aramza, zulymdyq nıetpen ol bárin jala malaılarǵa aýatyndaı etip isteıdi: áýeli áıeldiń ámıanyn qaltasyna salady, sosyn jastyqtyń astynan alǵan kiltpen komodty ashyp, keıbir zattardy, ıakı baǵaly qaǵazdarǵa tımeı, tek aqshany, quny on ese qymbat kishigirim nárselerge qyzyqpaı, birneshe irirek altyn buıymdy ǵana alady. Munyń bárin ol nadan malaı istegendeı ǵyp isteıdi. Estelik bolsyn dep taǵy birdeńelerdi alady, alaıda bul jóninde keıinirek aıtarmyz. Jan túrshigerlik isin tyndyrǵasyn ol kirgen jolymen shyǵyp ketedi. Kelesi kúni dabyl kóterilgende de, odan soń búkil ómir boıy da naǵyz zulymnyń bul ekendigi esh ýaqytta tiri jannyń qaperine de kirmeıdi! Sonsoń munyń ol áıeldi unatatynyn da eshkim bilmeıtin, óıtkeni ol úndemeıtin, tuıyq minezdi kisi-di. syrlasatyn jaqyn dosy da joq-ty. Ony opat bolǵan áıeldiń onsha jaqyn da emes, jaı tanysy ǵana dep sanaıdy, óıtkeni bul sońǵy eki jumada ol úıge bas suqpaǵan. Kúdik basybaıly malaı Petrge túsedi, sorlatqanda jaǵdaı osy kúdikke ılanatyndaı bolyp qıýlasa ketedi, óıtkeni ol soqa qara basy, oǵan qosa minezi shálkes edi, osy sebepti ony óz menshigindegi sharýalardan alynatyn rekrýtqa jatqyzyp soldatqa bermekshi ekenin malaı biletin, muny marqum hanymnyń ózi de jasyrmaıtyn. Petrdiń sharaphanada mas bop otyryp, ony óltiremin dep eleýregenin estigender bar eken. Áıel ólerden eki kún buryn Petr qashyp ketip, shaharda belgisiz bir jerde júredi. Áıel maıyp bolǵan kúnniń erteńine ony shahardan shyǵa beristegi jolda ýdaı mas bop qulap jatqan jerinen tabady, qaltasynda pyshaǵy bar. oń alaqany qan eken, sebebi belgisiz. Onyń murnym qanaǵan edi degenine senbeıdi. Kútýshi qyzdar bir úıge kishkentaı bastańǵyǵa barǵanyn, ózderi oralǵansha syrtqy esikti ashyq qaldyrǵanyn moıyndaıdy.

Kinásiz malaıdy ustaýǵa osy sekildi basqa da kóptegen syltaýlar tabyla ketedi. Ony qamaýǵa alyp, sot bastalady, alaıda dál bir jumadan keıin tutqyn soqpa aýrýǵa shaldyǵyp, aýrýhanada sol esi kirmegen kúıi ólip ketedi. Jazmyshtan ozmysh joq degen emes pe, osymen is bitedi, bári de — sýdıalar da, bastyqtar da, kúlli qaýym da qylmys jasaǵan ólgen malaı, odan ózge eshkim emes degen senimde qalady. Azap mine osydan keıin bastalady.

Menimen dostasyp ketken jumbaq meımanym áýelde óziniń ar-ujdany aldynda bul úshin tipti múlde opyna qoımaǵanyn jasyrǵan joq. Ol uzaq ýaqyt azaptanady, alaıda, ózi ǵashyq bolǵan áıeldi óltirgenine, ol beıbaqtyń bu dúnıede joqtyǵyna emes, qanynda qumarlyq qyzýy basylmaı turǵanda maıyp qylyp, onymen birge óziniń mahabbatyn da óshirgenine ókinip qana qapa bolady. Biraq onda jazyqsyz jannyń qanyn moınyna júk qylǵandyǵy onyń qaperine de kirmepti. Ol áıel basqa bir erkektiń qoınynda jatýy múmkin edi ǵoı degen kúdik kókeıge qonymsyz kóringendikten, mine osy sebepti ol basqasha isteýge meniń lajym qaldy ma dep kópke deıin ózin-ózi aqtaýǵa tyrysyp júredi. Ol malaıdyń tutqyndalǵanyna alǵashta biraz qynjylady, biraq ol kenet aýyryp, tez ólip ketkesin tez tynyshtalady, óıtkeni malaı, teginde (onda ol osylaı oılaǵan-dy), tutqyndaǵandyqtan nemese qorqynyshtan ólmegen, qashyp júrgen kúnderi ýdaı mas kúıi túni boıy syz jerde jatqandyqtan ókpesi qabynyp ólse kerek. Urlaǵan zattar men aqshaǵa bola da onsha qysyla qoımaıdy, óıtkeni urlasa (bul jóninde de dál solaı oılaǵan edi), ashkózdikten urlamaǵan, muny tek kúdikti basqa bireýge aýdarý úshin ǵana istegen. Urlanǵan zattardyń quny mardymsyz eken, sondyqtan ol káp keshikpeı bul aqshanyń bárin, tipti odan da kógi somany shaharymyzda ashylǵan qudaıhanaǵa sadaqaǵa beredi. Urlyǵyna qýystanyp júrmeıinshi dep ádeıi osylaı etedi, sóıtip, bir ǵajaby, birazǵa deıin, tipti uzaq ýaqyt, shynynda da, jany jaı tabady — maǵan muny onyń ózi aıtqandy. Sonan soń ol bir úlken qyzmetke bútindeı berilip ketedi, eki jyldan beri kókeıinen ketpegen mashaqaty kóp, qıyn tapsyrmany oryndaýǵa ózi tilenedi; ór minezdi bolǵandyqtan, basynan keshken oqıǵany umytýǵa aınalady; al áldeqalaı esine túskende, ol jaıynda múlde oılamaýǵa tyrysady. Ol qaıyrymdylyq kórsetýden de tartynbaıdy, bizdiń shahardyń ózinde edáýir is tyndyryp, kóp járdem kórsetedi, ózin astanalarda da tanytady, Peterborda sondaǵy qaıyrymdylyq qoǵamynyń músheligine saılanady. Biraq, aqyrynda, jan azabyna salǵan oıdyń aýyr zili qalaı degenmen ony ezýge aınalady. Osy kezde oǵan bir sulý, aqyldy bıkesh unap qalady da, kóp uzamaı ol sol qyzǵa úılenedi; osylaı etsem jalǵyzdyqtyń jabyrqaýshylyǵynan arylarmyn, jańa jolǵa túsip, zaıybym men bala-shaǵamnyń aldynda paryzymdy adal oryndasam, ótken kúnniń estelikteri qarasyn úzetin shyǵar dep armandaıdy. Biraq bul úmiti aqtalmaı, kerisinshe bop shyǵady. Lázzát aıy kezinde-aq: "Mine, áıelim meni súıedi, al eger ol ótkendiginiń bárin bilip qalsa qaıtem?" — degen oı ony damylsyz mazalaıdy.

Kelinshegi oǵan tuńǵyshyna júkti bolǵanyn aıtqanda, bul ózinen ózi qatty qysylady: "Bireýdiń qanyn moınyma júk qyla tura, perzent kórgeli otyrǵanym qadaı". Balaly-shaǵaly bolady: "Olardy súıýge, oqytýǵa, tárbıeleýge qalaı ǵana dátim shydaıdy, olarǵa izgilik jaıynda qalaı aıtpaqpyn: men kisi óltirdim ǵoı". Súıkimdi bop ósip kele jatqan bóbekterin erkeletkisi keledi: "Al men olardyń beıkúná, ashyq júzine tipti qaraı da almaımyn; buǵan laıyq emespin". Aqyry, maıyp bolǵan áıeldiń qany, onyń qyrshynynan qıylǵan ómiri, sumdyq zulymdyqtyń esesi qaıtpaǵandyǵy onyń kóz aldynan ketpeı, záre-qutyn qashyryp elesteı beredi. Ol sumdyq tús kórýge aınalady. Alaıda júreginiń tózimdiliginen bul azapqa uzaq shydap júredi: "İshtegi osy jan azabymmen barlyq kinámdi óteımin". Biraq bul úmiti de aqtalmaıdy: qaıǵy-qasireti kún ótken saıyn órshı beredi. Bári onyń qatal jabyrqaý minezinen seskense de, qaıyrymdylyq qyzmeti úshin qaýymda ony qurmet tuta bastaǵan-dy, áıtse de jurt ony kóbirek qurmettegen saıyn, onyń hali múshkildene beredi. Ol ózin-ózi óltirýdi oılaǵanyn moıyndaǵan. Alaıda munyń ornyna endi oǵan basqa bir arman alǵashta ózi aqylǵa syımaıtyn, bos qıal dep sanaǵan, sosyn, aqyry, júregine birjola ornaǵan arman elesteı bastaıdy. Ol bir kúni tura kelip, dúıim jurttyń aldynda: men kisi óltirgem dep jarıalaýdy arman etedi. San qubylyp elestegen osy armanymen úsh jyl júredi. Saıyp kelgende, óziniń qylmysyn moıyndaýy arqyly jan dúnıemdi azapqa salǵan keselden kúmánsiz arylamyn, sóıtip máńgi-baqı tynyshtyq tabamyn degen oıǵa shyn nıetimen bekinedi. Biraq, osydan kenin onyń júregin taǵy da qorqynysh bıleıdi, óıtkeni: muny qalaı istemek? Mine osy kezde ol meniń jekpe-jegimdegi oqıǵany estip biledi. "Sizdi kórgennen keıin, endi nede bolsa táýekel!" Men oǵan qarap qappyn.

— Sondaı eleýsiz nárse sizdiń osyndaı táýekelge bas tigýińizge sebep bolǵany ma? — dep qolymdy sermep aıqaılap jiberdim.

— Meniń bul táýekelim úsh jyl tolǵatqannan keıin týdy, — dedi ol, — sizdiń oqıǵa buǵan tek túrtki saldy. Sizdi kórgesin ózimdi ózim kinálap, sizge tánti boldym, — dedi ol maǵan tipti sustanǵan pishinmen.

— Odan beri on tórt jyl ótti, sizge senbeıdi ǵoı, — dedim men.

— Aıǵaqtarym bar jáne de qomaqty nárseler. Solardy kórsetemin.

Endi men de jylap jiberip, ony betinen súıip aldym.

— Maǵan bir-aq nárseni sheship berińizshi, bir-aq nárseni! — dedi ol (endi bári maǵan baılanysty bolyp turǵandaı), — áıelimdi, balalarymdy qaıtem! Áıelim, múmkin, qusa bop óler, al balalarym ne bolmaq, aqsúıek ataǵy men meken-jaıdan aırylmaǵanmen,—ómir boıy qanisherdiń urpaǵy atanyp ótedi ǵoı. Olardyń júreginde ózim jóninde qandaı jaman at qaldyram, meni qınaıtyn osy ǵoı!

Men úndemedim.

— Balalarymnan qalaı aırylam, máńgi baqıǵa aırylam ba? Ada-kúde aıyrylǵanym ǵoı onda!

Men ishimnen duǵamdy qaıyryp, únsiz otyrdym. Sosyn túregeldim, zárem ketti.

— Ne iste deısiń? — dep ol maǵan qarady.

— Baryńyz da, jurtqa jarıa etińiz, — dedim men. — Bári ótkinshi, jalǵyz shyndyq qana qalady. Mundaı keremet táýekelshildik úshin qansha izgilik qajet bolǵanyn balalaryn ósken soń túsine jatar.

Onda maǵan ol shynynda da táýekelge bel baılap ketkendeı kóringen edi. Sodan keıin ol eki jumadaı kúnde keshke kelip júrdi, qanshama oqtalsa da, batyly barmaıdy. Ábden júregimdi ezip bitti. Birde bekemdenip keledi de, eljireı sóıleıdi:

— Bilem, bárin jarıa etisimen-aq ujmaqqa kirgendeı bolarmyn. On tórt jyl tozaqta ótkizgenim jeter. Biraz qasiret shegýim kerek. Qasiretke moıynsunyp, ómir súre bastaımyn. Jalǵan ómir keshseń, keıin qaıtýǵa jol qalmas. Endi jaqynymdy súımek túgil, óz balalaryma emirenýge de batylym barmaıdy. Ýa, qudiret, mundaı qaıǵy-qasirettiń maǵan ońaı soqpaǵanyn balalarym neǵyp túsinbes eken, túsinse — meni kinálamas! Qudiret kúshte emes, shyndyqta ǵoı.

— Sizdiń bul erligińizdi barlyǵy túsinedi áli, — dedim men, — qazir bolmasa, keıin túsinedi, óıtkeni siz shyndyqqa, eń joǵarǵy shyndyqqa qyzmet ettińiz, aqırettik...

Sóıtip, ol menen kóńili jadyraǵandaı bolyp ketedi de, erteńine yzaǵa býlyǵyp, óńi qýaryp taǵy kelip, kekete sóıleıdi.

— Men kelgen saıyn siz: «Tegi, taǵy da aıta almaǵansyń ǵoı?»— degen oımen suqtana qaraısyz. Sabyr etińiz, onsha qatty sókpeńiz. Sizdiń oılaıtynyńyzdaı, op-ońaı is emes bul Múmkin, men áli bul nıetimnen tipti aınyp ta ketermin. Onda siz meni kórsete qoımassyz, a?

Keıde men oǵan jón-josyqsyz tesile qaramaq túgil, tipti jaı kóz salýǵa da seskenetin boldym. Azaptanǵanym sondaı, tipti aýyryp qalam ba dep te qoryqtym, janym baıyz tappady. Tún balasynda uıqydan qaldym.

— Áıelimniń qasynan kelip turǵanym osy, — deıdi ol odan ary. — Siz jan serik degenniń kim ekenin túsinesiz be? Shyǵyp bara jatqanymda balalarym: "Áke, qosh bol, biraq "Balalardyń oqý kitabyn" birge oqıyq, tez keletin bol", — dep shýlasyp qaldy. Joq, siz muny túsinbeısiz ǵoı! Bóten bireýdiń qaıǵysy saǵan aqyl qospaıdy.

Onyń kózi alaq-julaq etip, erni dirildep ketti. Sosyn kenet judyryǵymen ústeldi qoıyp qalyp edi, ústinde turǵan zattar ushyp túse jazdady, asa bıazy adamnyń birinshi ret osyndaı minez kórsetkenine men qaıran qaldym.

— Nesine jar salam? Jabýly qazan nege jabýly qalmaıdy? — dedi daýsy qatty shyqqan ol. — Meniń kinámnen eshkimdi sottaǵan joq, eshkim aıdaýǵa da ketken joq, malaı bolsa aýrýdan óldi. Al men bolsam jazyqsyz tógilgen qan úshin jan azabyn tartýmen jazalandym. Sonsoń, meniń sózime eshkim senbeıdi, eshqandaı dálelime de ılanbaıdy. Qalaı, jarıalaý qajet pe ózi? Áıelim men balalaryma kesirim tımese boldy, tógilgen qan úshin men ómir boıy taǵy da azap shegýge ázirmin. Ózimmen birge olardy da qurtýym ádiletti bola ma? Biz qatelesip otyrǵan joqpyz ba? Bul arada shyndyq qaıda? Sonsoń, osy shyndyqtyń ózin jurt túsine alar ma eken, ony baǵalap, qadir tutar ma eken?

"O, qudaı taǵala! — dep oıladym ishimnen, — adamdardyń qurmet tutýyn oılaıtyn sát pe bul!" Janym ashyǵany sondaı, onyń taǵdyryn jeńildetý úshin ózim de jan aıamaı ortaqtasýǵa ázir edim. Baıqaımyn, ol yzaǵa býlyǵyp alǵan. Ondaı táýekelshildiktiń bar qıametin aqylmen ǵana emes, jan dúnıemmen de sezgende tipti janym túrshikti.

— Sheshpeımisiz meniń taǵdyrymdy! — dep aıqaılap jiberdi ol taǵy da.

— Baryńyz da, jarıalańyz, — dep sybyrladym oǵan. Meniń daýsym shyqpaı qaldy, biraq, bekemdep aıttym ǵoı deımin. Sosyn ústelden İnjildi alyp, oryssha aýdarmasy edi, Ioann jazǵan, XII taraýdyń 24-báıitin kórsettim:

"Sizderge aqıqat shyndyqty aıtamyn: eger bıdaıdyń dáni jerge túskesin ólmese, bul bir basqa; al eger ólse, onda ol mol ónimin bermek". Men osy báıitti ol kelerdiń aldynda ǵana oqyǵan edim.

Ol oqyp shyqty. Sodan keıin:

— Ras, — dedi keıigen pishinmen myrs etip. — Iá, bul kitaptardan, — dedi ol sál únsizdikten soń, — qandaı ǵana sumdyqty kezdestirmeısiń. Olardy kisiniń kózine tyqpalaý ońaı. Kim jazdy eken, adam jazdy deý múmkin be?

— Qasıetti áýlıe jazǵan, — deımin.

— Sizderge myljyńdaý ońaı, — dep ol taǵy da myrs etti, biraq onyń kúlkisinen endi óshpendilik sezildi. Men kitapty qaıtadan qolyma alyp, "Evreılerge" degen ekinshi jerin, X taraý, 31-báıit, ashyp kórsettim. Ol: "Tiri qudaıdyń qolyna túskennen qorqynyshty eshteńe joq", — degen sózderdi oqyp shyqty.

Ol oqyǵan soń kitapty laqtyryp tastady. Tipti tula boıy dirildep ketti.

— Qandaı qorqynyshty báıit edi, — deıdi ol — ádeıi tańdap alǵanyńyz osy ma. — Ol oryndyqtan túregeldi. — Qosh bolyńyz, deıdi, múmkin, endi kelmespin... ujmaqta kezdesýge jazsyn. Demek, "meniń tiri qudaıdyń qolyna túskenime" on tórt jyl bolǵany ǵoı,— demek, bul on tórt jyl osylaı atalatyn boldy emes pe. Erteń baryp, meni bosatyńyz deımin.

Ony qushaqtap alyp, betinen shópildetip súıeıin dep edim, dátim barmady — onyń surqy buzylyp ketip, bir túrli qınala qarap turǵan edi. Ol shyǵyp ketti. "O, táńirim, ol qaıda barmaqshy eken!"— dep oıladym. Sosyn ıkonanyń aldyna tizerleı ketip, jedel jebeýshimiz hám járdemshimiz qasıetti Marıam-anaǵa tabynyp, dosym úshin jylap jiberdim. Kózimnen jas sorǵalap, qudaıǵa qulshylyq etip turǵanyma jarty saǵat ótken-di, bul túnniń bir ýaǵy, saǵat on ekiler shamasy bolatyn. Bir sátte, baıqaımyn, esik ashylyp, ol taǵy da kirip keledi. Men buǵan qaıran qaldym.

— Siz qaıda boldyńyz? — dep suradym odan.

— Men, — deıdi, — men, tegi, birdeńeni umytsam kerek... qol oramalymdy... Jaraıdy, tipti eshteńe umytpasam da, tize búkkizseńizshi...

Ol oryndyqqa otyrdy. Tóbesinen tónip men turmyn: "Siz de otyryńyz", — deıdi. Sosyn men de otyrdym. Osylaı eki mınýtteı otyrdyq, ol menen kóz almady, sodan keıin, áli esimde, kenet myrs etti de, túregelip meni qatty qushaqtap, betimnen súıdi...

— Saǵan ekinshi ret kelgenimdi umytpa, — dedi ol — Estımisiń, jadyńnan shyǵarma!

Menimen birinshi ret sen dep sóılesti. Sosyn ketip qaldy. "Erteń bolar", — dep oıladym men.

Solaı bolyp ta shyqty. Erteń onyń týǵan kúni ekenin men onda bilmegen edim. Sońǵy kúnderi eshqaıda shyqpaǵandyqtan, eshkimnen estip bile almaǵam. Jyl saıyn bul kúni onyń úıinde ulan-asyr toı ótkiziletin de, buǵan kúlli shahar jınalatyn. Bul joly da solaı bolady. Sóıtip ol, qonaqasydan keıin, jurttyń aldyna shyǵady, qolynda bastyqtarǵa jazǵan resmı qaǵazy bar. Al bastyqtary osynda otyrǵandyqtan, jınalǵan jurtqa qaǵazdy daýystap oqyp beredi; qylmys búge-shigesine deıin baıandalǵan habarlamanyń sońynda bylaı delinipti: "Mynadaı zulymdyqtan keıin men adamdardyń arasynda bola almaımyn, maǵan qudaı taǵala aıan berdi, men endi kúnámdy qasiret shegip óteýim kerek!" Sodan keıin ol óziniń qylmysyn dáleldemekshi bolǵan, on tórt jyl boıy tyǵyp ustaǵan zattardyń barlyǵyn: ólgen áıeldiń basqa bireýge kúdik túsirý úshin bul alyp ketken altyn buıymdaryn, moınynan alǵan medalóny men aıqyshyn, — medalónda áıeldiń kóńil qosqan jigitiniń sýreti bar eken, — qoıyn dápterin, aqyrynda, eki birdeı hatty: jigittiń oǵan taıaý arada oralatynyn habarlaǵan haty men onyń osy hatyna áıeldiń qaıtarǵan jaýaby, erteń jazyp bitirip poshtaǵa salarmyn dep ústel ústinde qaldyrǵan hatyn jaıyp salady. Bul eki hatty ol ne úshin alǵan? Aıǵaq retinde joıyp jiberýdiń ornyna, on tórt jyl boıy olardy ne úshin saqtaǵan? Sonan soń ne boldy deısiz ǵoı: bári tańǵalyp, ımany qasym bolady, bári ony tótenshe áýestikpen tyńdasa da, eshqaısysy buǵan ılanǵysy kelmeıdi; jurt áýeli onyń deni saý emes shyǵar dep oılaıdy, al birneshe kúnnen keıin barlyq úılerde beıshara jyndanǵan ǵoı dep uıǵaryp, birjola úmit úzip qoıady. Bastyqtar men sot ta is qozǵamaı otyra almap edi, biraq olar da tejelip qaldy: kórsetilgen buıymdar men hattar oılandyrǵanmen, bul aıǵaqtar shyn bolǵan kúnde de, olar túpkilikti aıyptaýǵa negiz bola almaıdy dep uıǵaryldy. Sonsoń, bul zattardy ol, áıelmen tanys, senimdi adamy retinde, onyń ózinen alýy da múmkin ǵoı. Áıtse de, zattardyń aqıqattyǵy keıin ólgen áıeldiń kóptegen tanystary men týystarynan surap tekserilgendigin, olardyń tarapynan eshqandaı kúmán keltirilmegenin men estigen edim. Biraq is taǵy da aıaqtalmaı qaldy. Bes kúnnen keıin jurttyń bári baıǵus aýyryp qalypty, ómiri qyl ústinde eken degen qaýesetti estidi. Qandaı keselge ushyraǵanyn aıta almaımyn, jurt júreginiń soǵýy buzylypty dep júrgen, biraq, zaıybynyń ótinishi boıynsha, dárigerler onyń aqyl-esin de tekserip, jyndana bastaǵan degen uıǵarymǵa kelgeni belgili bolǵan-dy. Menen surap kórip edi, eshteńe aıtpadym, al ony kórgim keledi degenimde, kópke deıin ruqsat etpedi, ásirese zaıyby qarsy boldy: "Siz onyń kóńil-kúıin buzdyńyz, — dedi ol, — buryn da jabyrqaý júrýshi edi, sońǵy bir jyl boıy onyń sumdyq abyrjyp, oǵash qylyq kórsetip kelgenin jurttyń bári biledi, osy kezde siz kezdestińiz de, onyń túbine jetip tyndyńyz; siz ony aqylynan adastyrdyńyz, ol bir aı boıy sizdiń úıden shyqpaǵan edi". Osydan keıin, onyń zaıyby túgil, kúlli shahar maǵan dúrse qoıa berip, kinálaı bastady: "Bári sizdiń kesirińiz", — deıdi olar maǵan. Al, men úndemeımin, alaıda, ózine-ózi qaharyn tógip, ózin-ózi jazalaýshyǵa jaratqannyń kúmánsiz raqymy túskenin sezgensin ishteı qýana berdim. Biraq ol jyndandy degenge sene almadym. Aqyrynda, maǵan da ruqsat etildi, menimen aqyldasamyn dep onyń ózi shaqyrypty. Onyń kúni sanaýly ekenin kirgen boıda-aq baıqadym. Álsirep qalǵan eken, óńi sarǵaıyp, qoly dirildep ketipti, entigip tynystaıdy, biraq janarynda jany jaı tapqan, qýanysh nury bar. Ol maǵan:

— Degenime jettim! Seni kórýge zar bop jattym, nege kelmediń? — dep kúbirledi ol

Meni oǵan kirgizbegenin aıtqan joqpyn.

— Maǵan qudaı taǵalanyń raqymy túsip, ózine shaqyryp jatyr. Óletinimdi bilemin, biraq qýanyshtymyn, osynshama jyldan keıin birinshi ret janym jaı tapty. Janym beıishte júrgendeı, dittegenimdi endi ǵana atqarǵandaı sezindim ǵoı. Balalarymnyń mańdaıynan sıpap, betinen súıýge endi haqym bar shyǵar. Maǵan senbeıdi, eshkim de, áıelim de, sýdıalarym da senbeıdi; esh ýaqytta balalarym da senbeıdi. Muny balalaryma táńiriniń nury jaýǵany dep túsinem. Atyma daq túsirmeı ketetin boldym. Jasaǵan ıemniń aldyn sezip jatyrmyn, júregim beıishte júrgendeı shattanady... boryshymdy ótedim...

Ol entigip, áreń sóıledi, qolymdy qatty qysyp, janaryn jalqyndata qarady. Zaıyby esikten álsin-áli qaraı bergendikten uzaq áńgimelese almadyq. Degenmen, qulaǵyma sybyrlap úlgerdi:

— Anada, tún ortasynda, saǵan ekinshi ret kelgenim esińde me? Jadyńnan shyǵarma dep edim ǵoı? Nege soqqanymdy bilesiń be? Seni óltireıin dep keldim ǵoı!

Men selk ete tústim.

— Onda seniń úıińnen qarańǵy kóshege shyqqan soń ózimmen ózim arpalysyp, dalany kezdim de júrdim. Kenet saǵan óshikkenim sonsha, tipti qanym qaınap ketti. "Endigi jerde meniń taǵdyrym sonyń qolynda, úkim shyǵarýshy sol, erteńgi ózim tilegen azapkerlikten endi bas tarta almaımyn, óıtkeni ol bárin biledi", — dep oıladym. Joq, seniń kórsetýiń múmkin dep qoryqqan joqpyn (mundaı kúdik qaperime de kirgen joq). "Eger qylmysymdy áshkereleı almasam, seniń betińe qalaı qaraımyn? — dep qana ýaıymdadym. Sen tipti jeti qyrdyń ar jaǵynda júrseń de, ol tiri, ol bárin biledi, ol meni kinálaıdy degen oıǵa báribir shydaı almas edim. Bárine beıne sen sebepker, sen kinálideı, seni jaman jek kórdim. Áli esimde, saǵan qaıta oralǵanymda, ústelińniń ústinde qanjar jatyr edi. Ózim otyrǵan soń, seniń de otyrýyńdy ótindim, sosyn bir mınýt oılandym. Eger sol arada seni óltirsem, burynǵy qylmysymdy jarıa etpesem de, osy sońǵysy úshin báribir opat bolar edim. Biraq ol sátte bul jóninde oılaǵan joqpyn jáne oılaǵym da kelmedi. Tek saǵan óshigip, barlyǵy úshin qaıtsem de senen kek alsam eken dedim. Áıtse de, júregimdegi ázázildi qudaı taǵalanyń basyp úlgergeni. Bile bilseń, seniń ómiriń tap sondaǵydaı esh ýaqytta da qyl ústinde turmaǵan shyǵar.

Bir jumadan keıin ol qaıtys boldy. Tabytyn kúlli shahar shyǵaryp saldy. Protonereı tebirenip sóz sóıledi. Onyń kórer kúnin taýysqan mundaı sumdyq syrqatqa ushyraǵanyna bári kóz jasyn tókti. Ony jerlegennen keıin kúlli shahar maǵan narazy boldy, tipti esikten qaratpaýǵa aınaldy. Ras, keıbireýleri, alǵashta azǵana adamdar, keıinnen olar birtindep kóbeıe bergen, marqumnyń óz qylmysyn moıyndaǵan sózderiniń aqıqattyǵyna ılana bastady, sóıtip maǵan jıi kelip, anany-mynany suraǵyshtap, máz bolatyndy shyǵardy: óıtkeni pende degeniń ádiletti jannyń tuǵyrdan qulap, masqara bolǵanyna qushtar ǵoı bul. Alaıda men syr shashpadym, sosyn shahardan múlde ketip qalyp, bes aıdan keıin qudaı taǵalanyń ámirimen, maǵan osy baǵytty aıqyn nusqaǵan sıqyrly saýsaqqa alǵysymdy jaýdyryp, berik te ǵajap jolǵa tústim. Qudaıdyń qasiretshil quly Mıhaıldy kúndelikti ǵıbadatymda osyǵan deıin aýzymnan tastamaımyn.

İİİ

ZOSIM PİRÁDARDYŃ ÁŃGİMELERİ MEN RAÝAIATTARYNAN

d) Orys taqýasy jáne onyń mańyzy haqynda

"Pirádarlar men ustazdar, taqýa degenimiz ne? Zıaly qaýymda bul sózdi keıbireýler mysqylmen aıtsa, endi bireýler balaǵatqa da balaıdy bul kúnde. Jáne ýaqyt ótken saıyn odan ary órship te keldi. Taqýalardyń arasynda da aramtamaqtar men meshkeıler, lázzatqumarlar men jaı arsyz kezbeler kóp ekeni ras, buǵan daý joq. Oqyǵan aqsúıekter: jalqaýsyńdar, qoǵamǵa senderden eshqandaı paıda joq, basqalardyń mańdaı terimen kún kóresińder, sender ar-uıattan jurdaı qaıyrshysyńdar" — dep júr. Onyń ber jaǵynda sol taqýalardyń arasynda ońashalanyp alyp, jaratqanǵa moıynsunyp ǵıbadat qylýǵa qushtar keremet kónbis, momyndary qanshama deseńizshi. Bulardy kóp sóz qylmaıdy, tipti múlde aýyzǵa da almaıdy, eger men eki talaıda orys jerin taǵy bir ret apattan qutqaratyndar, bálkim, sol ońashalanyp alyp ǵıbadat qylýǵa jany qumar osy momyndar bolyp shyǵar desem, jurt qalaı tańdanar edi! Óıtkeni olar sol tynyshtyqta "bir kún, bir saǵatqa, bir aı, bir jylǵa" shyndap daıyndalǵan. Olar Hrıstostyń beınesin sonaý álimsaqtan beri pirádarlar, sahabalar men azapker áýlıeler ósıet etken qudaıy shyndyqtyń tazalyǵyna saı, esh burmalamaı, barynsha qasterlep saqtaý úshin ońashalanady, keıin qajet bolǵan ýaqytta ony álemniń shaıqalǵan shyndyǵy aldyna ákep jaıyp salady. Kemeńgerlik oı ǵoı bul. Shyǵystan jarqyrap týatyn juldyz bul.

Men taqýalar jaıynda osylaı paıymdasam, munym neǵyp jalǵandyq, neǵyp tákapparlyq bolar eken? Dúnıaýı pendeler men ózin kúlli qudaıy qaýymnan joǵary ustaıtyndarǵa kóz salyńdarshy: qudaıdyń beınesimen qudaıy shyndyq burmalanbady ma eken? Olar ǵylymǵa súıenedi al ǵylymdaǵynyń barlyǵy sezimniń áserine beriletin nárseler ǵana emes pe. Rýhanı álem, adam ǵumyrynyń eń joǵarǵy jarymy múlde teristelgen, ol qaısybir masattanýshylyqpen, tipti óshpendilikpen alastalǵan deýge bolady. Bostandyqty jarıalady, ásirese sońǵy kezde, sonda olardyń osy bostandyǵynan biz neni kórip otyrmyz: tek quldyqqa túsý men ózin-ózi mert qylýdy ǵana kórip otyrmyz ǵoı! Óıtkeni ol qaýym bylaı deıdi: "Seniń de ómirlik qajetteriń bar, endeshe sol qajetterińdi barynsha qanaǵattandyryp baq, óıtkeni jaqsy-jaısańdar men baı-baǵlandardyń buǵan qandaı quqy bolsa, seniń de sondaı quqyń bar. Óz qajetterińdi óteýden esh tartynba, qaıta, tipti eseleı tús" — adamdardyń qazirgi ilimi osyndaı. Osyny bostandyq dep uǵady. Sonda qajetterińdi eseleı berý quqynan túptiń-túbinde ne kelip shyǵady? Baı-baǵlandarǵa — basqalardan oqshaýlaný men ózin-ózi rýhanı mert qylý, al jarly-jaqybaılarda — qyzǵanysh pen kisi óltirý kelip shyǵady, nege deseńiz, quqyq berilgenmen, adamnyń ómirlik qajetterin qalaı óteý joldary áli kórsetilmegen. Adam balasy ýaqyt ótken saıyn birige beredi, sóıtip alysty jaqyndatyp, oı-pikirdi áýemen jetkizýdiń nátıjesinde baýyrlastyq, qarym-qatynas qalyptasady desedi. Ókinishti-aq, alaıda adam balasynyń mundaı birigýine senbeńder. Bostandyqty ózderiniń qajetterin eselep ósire berý jáne ol qajetterdi qalaıda tezirek qanaǵattandyrý dep uǵatyn bolsa, onda adam balasy óziniń bitim-bolmysyn búldirdi deı ber, óıtkeni adamdar ózderiniń boıynda tolyp jatqan mán-maǵynasyz, zerdesiz tilekter men teris ádetter, jaman oılar týǵyzady. Birin-biri kóre almaıdy, meshkeılikke salynady, tákappar bolady — olardyń bar tirshiligi osy bolmaq. Aǵyl-tegil mol dastarqansyz, jaqsy at, sándi kúımesiz, shen-shekpensiz, elpeń qaqqan malaısyz tirliktiń máni joqtaı kórinedi, sóıtip osyǵan bola tipti janyn qıýǵa, ar-ujdanyn satýǵa, adamǵa degen iltıpattan jurdaı bolýǵa daıyn turady, al eger osy tilek-talaptaryn óteı almasa, tipti ózin-ózi mert qylýǵa deıin barady. Pálendeı baılyǵy joqtar da óstedi, al joq-jitikter ózderiniń ólmeshi tirshiligi men qyzǵanyshyn ázirge ishkilikke salynýmen umytýǵa tyrysady. Alaıda, olar kóp keshikpeı araq-sharaptyń ornyna, adam qanyna qunyǵyp tynady, olardy osyǵan ákele jatyr. Men sizderden: mundaı adamda bostandyq bar ma? — dep suramaqpyn. Men bir "ıdeıa jolyndaǵy kúreskerdi" biletin edim, ol abaqtyda otyrǵanynda ózine temeki bermeı qoıǵanda, osy azapqa shydaı almaǵasyn temekige bola óziniń "ıdeıasyna" opasyzdyq jasaı jazdaǵanyn maǵan ózi aıtyp edi. Ondaı kisi: "Adamzat balasy úshin kúreske shyqtym", — deıdi ǵoı. Sonda ol qaıda barmaq, onyń qolynan ne keledi? Tóze almaǵasyn shydamsyzdyqtan aǵattyq birdeńege barýy múmkin, biraq uzaqqa shydamaıdy. Endeshe, bostandyqtyń ornyna, quldyqqa túskenderi, týystyq tatýlyq pen adamdardyń birigýi ornyna, munyń kerisinshe, jastyq shaǵymda meniń jumbaq meımanym hám ustazym aıtqandaı, ajyrasý men oqshaýlanýǵa tap bolǵandary tańǵalarlyq emes. Sondyqtan da dúnıe júzinde adam balasyna qyzmet etý týraly, adamdardyń týysqandyǵy men birligi týraly oı barǵan saıyn óship barady, shyndyǵynda, bul oıǵa qazir tipti mysqylmen qaraıtyn bolǵan, sebebi súıekke sińgen ádetterińnen qalaı arylarsyń, eger ózimiz oılap shyǵarǵan qısapsyz qajetterimizdi óteýge ábden qunyǵyp ketsek, basynda erki joq bul sorly qaıda barmaq? Oqshaýlaný janyna jaǵyp tursa, ol bastary birikken birlikti qaıtsin. Sóıtip, boq dúnıeni kóp jınaǵanmen, qýanyshtary az boldy, bar jetkenderi osy ǵana.

Al taqýalyq joly bir basqa. Kúnáńdi óteýge moıynsunýdy, oraza tutyp, tilek tileýdi tipti kúlki qylady, al onyń ber jaǵynda naǵyz, shyn bostandyqqa jetýdiń joly naq sonda: bas artyq, kereksiz qajetterden arylamyn da, namysqoı, menmenshil erik-jigerimdi jýasytyp, moıynsunýmen basamyn, sóıtip, osy arqyly, jasaǵannyń járdemimen, rýhtyń erkindigine, onymen birge rýhanı qýanyshqa jetemin! Uly oıdyń mereıin ústem etip, oǵan qyzmet etýge osy ekeýiniń qaısysy qabiletti, oqshaýlanǵan baı-baǵlan ba, álde boq dúnıe men ádetterdiń ozbyrlyǵynan bosanǵan taqýa ma? "Sen monastyrǵa baryp jan saýǵalap, ońashalanyp aldyń, adam balasyna týysqandyq qyzmet kórsetýdi umyttyń". — dep keıde muny taqýanyń betine de basady. Biraq týysqandyq tatýlyqqa kimniń kóbirek yqylas bildirgenin keıin kórsek qaıter edi? Óıtkeni oqshaýlanǵan — bizder emes — olar, tek muny kórmeıdi. Bizdiń aramyzdan halyq qaıratkerleri baǵzy zamanda da shyqqan ǵoı, endeshe, qazir nege shyqpasqa? Báz baıaǵy momyn, jýas oraza tutýshylar men úndemester bir kúni eńsesin kóterip shyǵa kelip, uly isterge bas qoıady. Rýstiń qutqarýshysy halyq bolady. Al orys monastyry baǵy zamannan halyqpen birge bolǵan. Eger halyq oqshaýlanǵan bolsa, onda bizdiń de oqshaýlanǵanymyz. Halyq dinge bizdińshe senedi, al dinge den qoımaıtyn qaıratker, ol tipti júregi taza, aqyly dana bolsa da, bizdiń Reseıde eshteńe tyndyra almaıdy. Bul esterińde bolsyn. Halyq ateıske qarsy shyǵyp, ony jyqpaı qoımaıdy, sóıtip birtutas pravoslavıelik Rýs ornaıdy. Halyqty saqtaı bilińder, onyń júregine janashyrlyq kórsetińder. Ony tynyshtyqta tárbıeleńder. Senderdiń taqýalyq erlikteriń mine osy, bolmaq óıtkeni bul halyq — qudaıshyl.

e) Myrzalar men malaılar jáne olardyń bir-birimen rýhanı týystyǵynyń múmkindigi haqynda

Qudaı-aý, halyqtyń da kúnási bar deıtin kimder. Azǵyndaýdyń jalyny tipti anyq baıqalyp saǵat saıyn órship, joǵary jaqtan sharpyp jatyr. Halyqtyń arasynda da jik-jikke bóliný bastaldy: qulaqtar men ósimqorlar paıda bola bastady; kópes te kún asqan saıyn kóbirek qurmet-qoshemet kórsetýdi tilep, bilim degennen jurdaı bolsa da, ózin bilimdi kórsetýge tyrashtanady, bul úshin eski ádet-ǵúrypty elemeıtin aramzalyqqa baryp, tipti ata-babasynyń dininen uıalǵan bolady. Ózi sasyq aýyz mujyq bola tura, kinázdarǵa barǵyshtaıdy. Halyq maskúnemdikten azyp-tozyp barady, ázirshe bul keselden arylatyn túri joq. Otbasyna, áıelge, tipti balalarǵa da qatygezdik qanshama: munyń bári maskúnemdikten. Meniń fabrıkalarda tipti on jasar balalardyń ishinen ábden júdep-jadaǵan, tıtyqtaǵan, azǵyndap bitkenderin kórgenim bar. Tymyrsyq bólme, mashınanyń tarsyly, erteden qara keshke deıin damyl kórmeý, bylapyt sózden qulaqty sasytý, sharaptan bas kótermeý — buǵanasy qatpaǵan jas óskinniń jan dúnıesine keregi osy ma eken? Oǵan kúnniń nury, balanyń oıyny, qaıda júrse de jarqyn ónege, sonan soń tym quryǵanda bir tamshy mahabbat kerek. Taqýalarym-aý, eger sender bas kóterip, tezirek jedeldete ýaǵyzdaýǵa kirispeseńder, munyń biri de bolmaıdy, balalardy uryp-soǵý tyıylmaıdy. Biraq, jasaǵan ıem Reseıdi qutqaryp qalatyny haq, óıtkeni qara halyq azǵyndap, jerkenishti kúnádan endi boıyn tarta almaıtyn bolsa da, onyń osy bir jerkenishti kúnásyna qudaıdyń qarǵysy tıgenin, kúnáǵa barýdyń jaman ekenin ol báribir biledi. Sol sebepten de halqymyz shyndyqqa áli kúnge senedi, qudaıdy moıyndaıdy, jylaǵanda ishi-baýyry eljirep ketedi. Joǵarǵy qaýymda bulaı emes. Olar ǵylymǵa súıenip, ózderiniń aqyl-parasatymen ǵana ádiletti ómir keshkileri keledi, biraq bul burynǵydaı, Hrıstossyz bolsyn deıdi, sóıtip endi qylmys ta joq, kúnáǵa batý da joq dep jarıalap ta úlgirdi. Olardyń oıynsha munyń ózi durys sekildi: óıtkeni, eger sen qudaıǵa senbeseń, onda qandaı qylmys bolýy múmkin? Eýropada halyq baılarǵa qarsy kúsh kórsetýde, sóıtip halyq jetekshileri barlyq jerde ony qantógiske bastap, onyń ashý-yzasy jón ekendigin ýaǵyzdap jatyr. Biraq "olardyń bul ashý-yzasyn qarǵys atqan, óıtkeni olar tym qatal". Táńirim osyǵan deıin Reseıdi talaı ret qutqaryp qalǵan, taǵy da qutqaryp qalady. Halyqtan, onyń dini men kónbistiginen kelmek bul qutqarylý. Pirádarlar men ustazdar, halyqtyń ıǵdıhatyn saqtaı bilińder, bul aıtqanym áste qıal emes: meni ómir boıy tańyrqatqan uly halqymyzdyń asqaq, aqıqat izgiligi bolyp keldi, muny men óz kózimen kórdim, ózim kýámin, kórdim de qaıran qaldym, muny halqymyzdyń jerkenishti kúnási men qaıyrshylyq haline qaramastan kórgen bolatynmyn. Ol jádigóı emes jáne de munyń ózi onyń eki ǵasyr boıǵy quldyqtan keıingi qasıeti. Ol ózin erkin ustap, erkin sóıleıdi, biraq ishinde eshqandaı zili joq. Kekshil de emes, qyzǵanshaq ta emes. "Sen aqsúıeksiń, sen baısyń, sen iskersiń hám talanttysyń — meıli, jasaǵan ıem jar bolsyn saǵan. Seni qurmet tutamyn, alaıda, meniń de adam balasy ekenimdi bilemin. Seni qurmet tutqanda, mende qyzǵanysh bolmaıdy, men ózimniń izgiligimdi osylaı bildiremin". Shyndyǵynda, muny aıtyp jatpaı-aq (óıtkeni muny aıtýdy áli bilmeıdi) qalaı etetinderin men óz kózimmen kórdim, ózim bastan keshirdim, ılanasyńdar ma: bizdiń orys adamy neǵurlym kedeı, tómenshik bolǵan saıyn onyń boıynan bul izgi shyndyq solǵurlym anyq kórinip turady, óıtkeni olardyń arasyndaǵy baı-qulaqtar men alpaýyttar kóbine-kóp azǵyndap bitken, bul arada bizdiń ynta-yqylasymyz ben yjdaǵattyǵymyzdyń jetispeýinen bolǵan kemistikter kóp, óte kóp! Biraq qudaı taǵala óziniń pendelerin qutqaryp qalady, óıtkeni Reseıdiń ulylyǵy onyń osy kónbistiginde. Men bolashaǵymyzdy kórsem eken dep armandaımyn, ony tipti qazirdiń ózinde anyq kórip turǵan sekildimin: óıtkeni tipti eń azǵyndaǵan baı-baǵlannyń ózi kedeı-kepshiktiń aldynda óziniń baılyǵy úshin uıalmaı qoımaıtyndyǵy, al kedeı-kepshik onyń osy ımenýin kórgen soń, bárin túsinip, oǵan bárin qýanyshpen keshiretindigi, sóıtip onyń bul izgilik uıatyna meırimdiligimen jaýap beretindigi kúmánsyz. Bári osylaı bolatyndyǵyna senińizder: osyǵan ıkemdelip keledi. Teńdik — adamnyń rýhanı qadir-qasıetinde ǵana, muny tek bizde ǵana uǵatyn bolady. Týystaryń bolsyn, sonda týysqandyq ta bolady, al týysqandyq bolmaı turǵanda esh ýaqytta bólinbeıdi, Hrıstostyń beınesin kókeıimizde saqtap kelemiz, ol barsha álemge áli gaýhar tastaı jarqyraıdy... Solaı bolady, solaı bolmaq!

Pirádarlar men ustazdar, endi sizderge ózimniń et júregimdi eljiretken bir oqıǵany baıandaıyn. El aqtap júrip, birde K. degen gúbirnalyq shaharda ózimniń burynǵy atqosshym Afanasııdi kezdestirgenim; bir-birimizdi kórmegeli segiz jyl ótken-di. Ol bazarda meni anadaıdan tanyp, júgirip qasyma keldi; sonda onyń qalaı qýanǵanyn kórseńizder ǵoı: "Áketaı, barın, siz be bul? Táńirim-aý, sizdi de kóretin kún bolady eken?" — dep qaýqyldap jatyr ol. Meni úıine alyp bardy. Áskerden ketip úılenipti, eki balasy bar eken. Zaıyby ekeýi elbesip-selbesip, bazardaǵy baqal saýdamen kún kórip jatsa kerek. Kishkentaı jupyny bólmeleri muntazdaı taza, kóńildi kórindi. Meni tórge otyrǵyzyp, samaýyr qoıdy, joǵalǵan týysy tabylǵandaı qýanyp, áıelin shaqyrtty. Sosyn balalaryn aldyma ákelip: "Pirádar, mynalarǵa pátıqańyzdy berińiz", — dedi. — "Qarapaıym, momyn taqýanyń pátıqasy qanaǵattandyratyn bolsa, onda jaraıdy, — deımin oǵan: balalaryńa jasaǵan ıem jar bolsyn, al seni, Afanasıı Pavlovıch, sodan beri árdaıym, qudaıdyń qutty kúni, ǵıbadat ústinde aýzymnan tastaǵan emen, óıtkeni bári senen bastaldy ǵoı" — deımin. Sonan soń muny shama-sharqymsha túsindirgen boldym. Ol baıǵus qaıtty deısiz ǵoı: menen kóz almaıdy, óziniń burynǵy barıni, ofıser — meniń osyndaı aıanyshty kúıde, jupyny kıimmen onyń aldynda otyrǵanyma senerin de, senbesin de bilmeıtin sekildi: tipti jylap jiberdi. "Baýyrym-aý, sen nege jylaısyń, —deımin oǵan, — onan da, jarqynym, kezdeskenimiz úshin janyńdy jadyratyp, bir shattanbaımysyń, óıtkeni men qýanyshty, jarqyn jolǵa tústim ǵoı". Ol kóp sóılegen joq, tek menen kóz almaı, ahylap-úhilep, emirene basyn shaıqaı berdi. Sonsoń: "Dúnıe-múlkińizdi qaıttińiz?" — dep surady. Men oǵan: "Monastyrǵa berdim, onda biz jataqhanada turamyz", — dedim. Shaıdan keıin úı ishimen qoshtasa bastaǵanymda, ol kenet bir elý tıyndyqty monastyrǵa qaıyr-sadaqa dep ustatqan soń, baıqaımyn, ekinshisin de qolyma tezirek qystyryp jatyr: "Mynaý el aqtaǵan tańǵalarlyq saıahatshy ózińizge, áketaı, múmkin, qajet bolyp qalar", — deıdi.

Men sadaqany alǵan soń, erli-zaıyptylarǵa taǵzym ettim de, boıymdy qýanysh bılep kete bardym. Jolda: "Ekeýmiz, ol óz úıinde, men jol ústinde, táńiriniń bir-birimizben qaıta kezdesýge jazǵanyn eske alyp, basymyzdy shaıqap qoıyp, tegi, júregimiz qýanyshqa tolǵasyn kóńildene kúlip ahylaıtyn shyǵarmyz", — degen oıǵa qaldym. Sodan keıin ony esh ýaqytta kórgen joqpyn. Men onyń qojaıyny edim, ol meniń malaıym bolǵan, endi, shyn jaqsy kórip, jan-júıemiz eljirep súıiskennen keıin, ekeýmizdiń aramyzda uly adamgershilik birlik ornady. Men osy jaıynda kóp tolǵandym, al qazir bylaı oılaımyn: bizdiń orystardyń osynaý uly hám aq peıildi birlikke der kezinde jáne barlyq jerde jete alatyndyǵyna neǵyp aqylymyz jetpeıdi? Bul solaı bolady, merzimi taıaldy, men buǵan senemin.

Al malaılar jaıynda qosa aıtarym: buryn, jas kezimde, men "aspaz tamaqty ystyq ákelipti, malaıym kıimimdi tazartpapty", — dep shytynaı berýshi edim. Biraq, bala kezimde súıikti aǵamnan estigen: "Maǵan basqa bireý qyzmet etetindeı odan meniń qaı jerim artyq, ol qaıyrshy, qarańǵy eken dep oǵan nelikten ozbyrlyq kórsetýim kerek?" — degen sózder meni lezde táýbege keltiretin. Sóıtip, osyndaı qarapaıym, aıdan anyq oıdyń sanamyzǵa keshigip kiretindigine qaıran qalǵan edim. Adamı tirshilikte malaısyz turmys qurý múmkin bolmasa, nege bylaı etpeske: esh ýaqytta malaıyńnyń unjyrǵasy túspesin, ol tipti saǵan malaılyqqa kelgennen burynǵysynan da eńsesin kóterińki ustap júrsin. Sonsoń, malaıyma men ózim nege malaı bola almaımyn jáne de meniń muny eshbir menmensimeı istegenimdi ol eshbir kúmándanbaı kóre alatyndaı etip nege istemeımin? Meniń malaıym maǵan nege týys bola almaıdy, aqyr-sońynda men ony nelikten óz týysymdaı kórip, buǵan shyn qýanbaımyn? Munyń ózi qazir de múmkin nárse, biraq ol adamdardyń keleshektegi uly birligine negiz bola alady; ol kezde eshkim de ózine malaı izdemeıdi, ózindeı basy jumyr pendelerdi, qazirgideı malaı etýdi de kóksemeıdi, qaıta kerisinshe, İnjilge sáıkes ózi jurttyń bárine qyzmetshi bolýǵa bar kúshin salady. Sonda bul saıyp kelgende, adam óziniń qýanyshyn — qazirgideı meıirimsiz qýanyshta; meshkeılikten, buzyqtyqtan, menmendikten, maqtanshaqtyqtan, sosyn birinen-biri qaıtse de basym túsýge tyrysýynan izdemeı — tek bilim men qaıyrymdylyq jolyndaǵy erlik isterden ǵana tabatyndaı qıal bolǵany ma? Olaı emestigine jáne ondaı ýaqyttyń jaqyndap qalǵandyǵyna men kámil senemin. Kúlki ǵyp: ondaı zaman qashan týady jáne onyń týatyn túri bar ma ózi? — dep suraıdy. Óz basym biz Hrıstosqa sıynyp bul uly isti tyndyratyn shyǵarmyz dep oılaımyn. Jer betinde, adamzat tarıhynda ne bary on jyl buryn tipti aqylǵa syımaǵan, alaıda qupıa merzimi jetken shaqta kenet paıda bolyp, kúlli jer sharyn sharlap ótken ıdeıalar qanshama bolǵan? Bizde de naq solaı bolady, halqymyz kúlli álemge mańdaıy jarqyrap shyǵady áli, sóıtip jurttyń bári: "İrgeni qalaýshylar kerek qylmaǵan tas eń dilger nárse bolyp shyqty ǵoı", — deıdi. Mysqylshylardyń ózderinen: eger bizdiki qıal bolsa, onda sender óz ǵımarattaryńdy qashan turǵyzyp, Hrıstossyz, tek óz aqyldaryńmen qashan ǵadiletti ómir súrmeksińder? — dep surar ma edi. Eger olardyń ózderi: joq, biz birigýge bet túzedik qoı dese, onda buǵan shynynda da ishterindegi ańqyldaq aq kóńilderi ǵana sengeni deńiz, mundaı ańǵaldyqqa tipti tańǵalasyń. Olardyń qurǵaq qıalshyldyǵy bizdikinen góri shynymen-aq kúshti bolǵany ǵoı. Olar ǵadilet tirlikti armandaıdy, biraq, paıǵambardy moıyndamaǵasyn álemdi qanǵa bóktirýmen ǵana tynady, óıtkeni qan qanmen jýylady, qynaptan sýyrǵan semserden mert bolady. Eger de Hrıstosqa berilgen ant bolmasa, onda jer betinde sońǵy eki kisi qalǵansha birin-biri óltirip tynar edi. Tipti osy sońǵy ekeýi de sumdyq menmensigendikten birin-biri basa almaı, sońǵysy aldyńǵysyn óltirip, sosyn ózin óltirer edi. Hrıstosqa bergen ant bolmasa, bul is momyndar men kónbister úshin ǵana azaıar degen nıet oryndalar edi. Ofıserdiń kıimi ıyǵymnan túspegen kezde, jekpe-jekten keıin, malaılar jaıyndaǵy osy pikirimdi joǵary qaýymda aıtqanymda, báriniń tańǵalǵany áli esimde. Olar: "Bul qalaı, sonda biz malaıymyzdy dıvanǵa otyrǵyzyp qoıyp, oǵan shaı ákep beremiz be?" — desken. Sonda men olarǵa: "Onyń nesi bar, tym bolmasa oqta-tekte sóıtsek, tuǵyrymyzdan túsemiz be?" — dep jaýap bergen edim. Onda bári kúlgen-di. Olardyń saýaly paryqsyzdyq edi de, meniń jaýabym bulyńǵyr birdeńe-tuǵyn, áıtse de meniń osy jaýabymda bir shyndyq ta bolǵan shyǵar dep oılaımyn.

j) Ǵıbadat, mahabbat jáne ózge álemderge janasý haqynda

Jas óskin, qudaıǵa qulshylyq qylýdy umytpaǵaısyń. Seniń duǵańda, eger ol shyn peıilden týsa, onda ár retinde bir jańa sezim jylt etip, bul sezimde óziń buryn bilmegen, endi saǵan qaıtadan qula jiger beretin jańa oı týady; sóıtip ǵıbadattyń tárbıe ekenin uǵatyn bolasyń. Mynany da jadyńda saqta: kún saıyn, qalt etkende: "Jasaǵan ıem, búgin de aldyńa kelip jatqan pendelerińe keshirimdi bola gór", — dep ishińnen tileı ber. Óıtkeni saǵat saıyn, árbir sát saıyn san myń adam jaryq dúnıemen qosh aıtysyp, olardyń shybyn jany qudaı taǵalamnyń aldyna baryp jatady — qaıǵy-muńmen ómir keship, artynda jylap-syqtaıtyn jaqyn-juraǵaty joq olardyń kóbiniń bu dúnıede jer basyp júrgen-júrmegenin tipti eshkim bilmeıdi de. Sonymen, ol seni, sen ony bilmeısińder de, ekinshi bir qıyrdaǵy seniń mahshar dúnıede marqumnyń aldy jaryq bolsyn degen duǵań, bálkim, kóktegi qudaıǵa jetip jatar. Qudirettiń aldynda quty qashyp turǵanynda, mine osy bir sátte, ony jaqsy kórip, onyń tilegin tileıtin bireý onyń artynda da bar ekenin seziný ol úshin qandaı ǵanıbet. Sonda sen ekeýińe qudaı da raqymshylyqpen qaraıdy, óıtkeni eger seniń oǵan sonshalyqty janyń ashyp jatsa, onda senen áldeqaıda qaıyrymdy da súıkimdi jasaǵan ıemniń jany onan beter ashıdy. Sóıtip, sen úshin ony keshiredi.

Baýyrlarym, kisiniń kúnásynan eshbir qoryqpańdar, ony kúnákar bolsa da jaqsy kórińder, óıtkeni bul endi jasaǵan ıemniń mahabbaty ispettes bolmaq, endeshe, bu jalǵanda budan mártebeli mahabbat bolmaq emes. Qudaı taǵala jaratqan nárseniń barlyǵyn tutas alǵanda da, onyń árbir túıirshigin de súıetin bolyńdar. Árbir japyraqty. qudaıdyń kókten jaýǵan nuryn súıińder. Janýarlardy, ósimdikterdi, kez kelgen zattyń bárin súıińder. Kez kelgen zatty súıe bilseń sol zattaǵy jasaǵan ıemniń qupıasyna qanyǵasyń. Bir ret qanyqqasyn ony barǵan saıyn odan ary kúnde tanyp bile beresiń. Sóıtip, aqyr-sońynda, kúlli álemdi birtutas, búkilálemdik mahabbatpen súıetin bolasyńdar. Janýarlardy súıińder: qudaıtaǵala olarǵa aqyl-oıdyń ushtyǵyn darytyp, alańsyz qýanysh bergen. Olardy yzalandyrmańdar, azaptamańdar, qýanyshynan aıyrmańdar, qudaıshylyq paıymǵa qarsy shyqpańdar. Men adam ekenmin dep janýarlarǵa qıanat qylma: olar kúnásyz, al sen bolsań jaratylǵaly beri ózińniń ulylyǵyńmen jerdiń oıran-botqasyn shyǵaryp, artyńda oırandaǵan iz qaldyryp kelesiń — ókinishke qaraı, bizdiń barlyǵymyz da osyndaımyz ǵoı!

Ásirese, sábılerdi jaqsy kórińder, olar da perishtedeı kúnásyz, olar bizdiń qýanyshymyz, olar bizdiń júregimizdi tazartý úshin ómir súredi hám bizge úlgi-ónege, taǵylym esepti. Sábıdi qorlaǵannyń baǵy ashylmas. Anfım pirádar meni balalardy jaqsy kórýge úıretken bolatyn: úni shyqpaıtyn, meıirimdi baıǵus edi, el kezip júrgenimizde jınaǵan bolmashy qaıyr-sadaqaǵa tátti toqash pen kámpıt satyp alyp, balalarǵa úlestiretin: sábıdi kórgende ol baıǵustyń ishi-baýyry eljirep ketetin: ol mine sondaı jan edi.

Ásirese adamdardyń kúnásyn kórgenińde, ózge bir oıǵa shomyp, ózińnen óziń: "Muny kúshpen jeńsem be eken, álde momaqan mahabbatpen-aq alaıyn ba?"— dep suraısyń. Ámánda: "Momaqan mahabbatpen-aq alamyn"— dep shesh. Aqı-taqı osylaı sheshseń, barsha álemdi aýzyńa qaratýyń ǵajap emes. Mahabbatpen jýasytý — ǵalamat kúsh, bul jalǵanda onymen teńdesetin basqa kúsh joq. Kún saıyn, saǵat saıyn, tipti mınýt saıyn ózińdi-óziń baǵyp usta, boı-basyńnyń sulýlyǵyn yjdaǵattaı bil. Mine bir sábıdiń janynan ótken ekensiń delik, biraq sen yzaǵa býlyǵyp, boqtanyp, zyǵyrdanyń qaınap óttiń; múmkin, sen balany baıqamaǵan da shyǵarsyń, alaıda ol seni kórdi, endeshe, seniń álgi suryqsyz, kúnákar beıneń onyń pák júreginde saqtalyp qalýy yqtımal ǵoı. Sen muny sezbeseń de, osy qylyǵyńmen onyń júregine jamandyq uryǵyn septiń, onyń tamyr jiberýi de múmkin, nege deseń, aldy artyn baǵatyn, pátýaly mahabbatty boıyńa sińirmegendikten sen sábıdiń aldynda saqtana bilmediń. Baýyrlarym, mahabbat — adamnyń ustazy, biraq oǵan qol jetkize bilýiń kerek, óıtkeni ol qıyndyqpen keledi, qymbatqa túsedi, oǵan uzaq talpynyp-tyrmysýmen ǵana jetip, búkil ǵumyr boıyna uzaǵynan súıinesiń, sebebi birjola súıetin nárse bir sáttik kezdeısoq dúnıe emes. Al kezdeısoq nárseni kez kelgen kisi, tipti jaýyz da súıe alady. Meniń qyrshynynan qıylǵan aǵaıym shymshyqtardan keshirim suraýshy edi: munyń ózi aqylǵa syıymsyz sekildi, áıtse de, dúnıedeginiń bári muhıt sıaqty emes pe, bári tolqyp, sapyrylysyp jatady, myna tusynan túrtseń — álemniń ana shetinde jańǵyryp jatady. Shymshyqtardan keshirim suraý essizdik-aq bolsyn, biraq, eger óziń qazirgińnen tym bolmasa bir tamshy izgileý bolsań, shymshyqtarǵa da, sábıge de, aınaladaǵy kez kelgen jándikke de áldeqaıda jeńil bolmas pa edi. Bári muhıt sıaqty deımin senderge. Beıne bir qýanysh qushaǵyna engendeı bolyp mahabbattyń azabyna bútindeı berilseń, onda sen tipti judyryqtaı shymshyqqa da tabynyp, odan óz kúnálaryńdy keshirýdi ótiner ediń. Bul shattyǵyń jurtqa qanshama ersi kórinse de, ony qadir tuta bilgeısiń.

Dostarym meniń, qudaı taǵala qýanyshtan aıyrmasyn dep tileńder. Sábı balasha, kóktegi shymshyqqa shattanyńdar. Qımyl-áreketterińde basqanyń kúnásynan qysylyp-qymtyrylmańdar, ol bizdiń isimizdi basyp tastaıdy eken, onyń júzege asýyna kedergi keltiredi eken dep qaımyqpańdar. "Kúnádan, opasyzdyqtan, jeksuryn ortadan kúshti eshteńe joq, al bizder jalǵyz jarymbyz, dármensizbiz, jeksuryn orta bizdi tuqyrtyp ketedi, ıgilikti isimizge bóget bolady" — demeńder. Osy bir sary ýaıymnan qashyńdar, balalarym! Bul arada saǵan bir-aq amal bar: ózińdi-óziń adamdardyń barlyq kúnási úshin jaýaptymyn dep sanaýyń kerek. Dostym, munyń ózi shynynda da solaı, óıtkeni ózińdi barlyǵy jáne bári úshin jaýaptymyn dep shyn nıetten esepteseń, munyń shynynda osylaı ekenin barlyǵy jáne bári úshin óziń jaýapty ekenińdi sol sátte-aq keresiń. Al eger ózińniń jalqaýlyǵyn men dármensizdigińdi basqalarǵa aýdarsań, onda saıtannan beter tákapparsyp shyǵa kelesiń de, qudaıǵa shet bola bastaısyń. Saıtannan beter tákapparsý jaıynda men bylaı oılaımyn: bul jalǵanda bizge ony uǵý qıyn, sondyqtan qatelesseń, onyń ústine nendeı bir uly, ǵajap is tyndyrmaqpyn dep oılasań, sumdyq tákappar bolýyń tipti op-ońaı. Sonan soń, biz ózimizdiń eń kúshti sezimderimiz ben jan tebirenisterimizdiń kóbin bu dúnıede áli tolyq paıymdaı almaımyz, buǵan da qyzyqpa jáne munyń ózi seniń birdeńeden aqtalýyńa septigin tıgizedi dep te dámelenbe, óıtkeni máńgilik tóreshiń senen óziń paıymdamaǵan nárseni suramaıdy, paıymdaǵan nárseni suraıdy, buǵan keıin kóziń jetedi, sonda bárin durys baǵamdap, talaspaıtyn bolasyń. Biz jer betinde shynynda da adasyp júretin sıaqtymyz, eger Hrıstostyń asyl beınesi kóz aldymyzda turmasa, onda biz quryp biter edik, adamzat balasy topan sýǵa tap bolǵanyndaı, múlde adasar edik. Bul ómirde kóp nárse bizden qupıa saqtalady, biraq onyń esesine bizge basqa álemmen, kóktegi qasıetti álemmen jandy baılanysymyzdy ishteı sezinýdiń asyl qasıetin syılaǵan, sonsoń bizdiń oılarymyz ben sezimderimizdiń túp-tamyrlary munda emes, mahshar dúnıede ǵoı. Pálsapashylardyń jer betinde zattardyń ishki mánin uǵýǵa bolmaıdy deıtini osydan. Qudaı taǵala basqa álemderden tuqym alyp, bizdiń jerge ákep egip, óziniń baý-baǵyn ósirgen, sóıtip kókteıtinniń bári kóktep shyqqan, alaıda bul órken ózge qupıa álemdermen óziniń jaqyndyǵyn sezgende ǵana ómir súrip, tiri bolady, eger seniń boıyńda osy sezim álsirese nemese quryp bitse, onda seniń boıyńda mápelep ósirilgen nárse de óledi. Onda sen ómirge nemquraıly qaraıtyn bolasyń, ony tipti jek kórip te ketesiń. Men, mine, osylaı paıymdaımyn.

z) Ózińdeı jandardyń tóreshisi bolý múmkin be?

Qaltqysyz sený haqynda

Tiri pendege tóreshi bola almaıtynyńdy jadyńda myqty saqtaǵaısyń. Óıtkeni seniń aldyńa kelgen kisi qandaı qylmysker bolsa, seniń óziń de sondaı qylmysty ekenińdi, onyń qylmysy úshin, bálkim, eń aldymen sen de kinály ekenińdi uqpaıynsha, bu jalǵanda eshkimge de tóreshi bola almaısyń. Osyny paıymdaǵasyn ǵana tóreshilikke jarap ketýin múmkin. Bylaı qaraǵanda pátýásizdik kórinýi múmkin, biraq shyndyq bul. Nege deseńiz, eger meniń ózim ádiletti kisi bolsam, onda myna qylmysker de meniń aldymda turmas edi. Eger seniń úkimińdi kútken kisiniń qylmysyn óz moınyńa alǵyń kelse, onda tezirek solaı iste de, ol úshin óziń qasiret shegetin bol, al ony aıypqa buıyrmaı qoıa ber. Oǵan tóreshi bolýǵa endi zańmen taǵaıyndalsań da, kesip aıtqanda, shama-sharqyńsha, osy turǵydan aıtatyn bol, sonda ol seniń aldyńnan keterde ózin-ózi senen góri áldeqaıda qatty kinálap ketedi. Al eger ol seniń úkimińe selt etpesten, kelemejdep ketse, onda buǵan da kúıinbe: demek, onyń uǵatyn merzimi áli jetpegen, biraq ol ýaqyt kezi kelgende týady; kelmese de meıli: ol bolmasa, onyń ornyna ózge bireý uǵyp, qasiret shegedi, ózin-ózi aıyptap, kinálaıdy, sóıtip aqıqat shyndyq qalpyna keledi. Buǵan senetin bol, kúmánsiz sen, óıtkeni áýlıelerdiń bar úmiti men bar senimi osynda.

Tynymsyz qareket qyl. Eger túnde, tósekke jatqanyńda: "Búgin isteletin jumystyń istelmeı qalǵanyn" esińe túsirseń, tez túregelip, sol isti tyndyratyn bol. Eger tóńiregińdegiler ashýly, qatygez jandar bolyp, saǵan qulaq salǵylary kelmese, onda solardyń aıaǵyna jyǵylyp keshirim sura, óıtkeni olardyń bul qylyǵyna, shyndyǵynda, sen de kinálisiń. Eger yzaly adamdarmen sóılese almasań, onda olarǵa qorlansań da úndemeı qyzmetińdi isteı ber, biraq eshýaqytta úmitińdi úzbe. Al eger bári senen bezinip, seni kúshpen qýyp jiberse, jalǵyz óziń qalǵan soń, jerge jata qalyp topyraqty súı, oǵan kóz jasyńdy tók, sonda, ońasha qalǵanyńda ne istegenińdi tiri jan kórmese de, eshkim estimese de, kóz jasyń tamǵan topyraq óziniń jemisin bermeı qoımaıdy. Tipti pende bitkenniń bári azǵyndap, jalǵyz óziń ǵana adal bolyp qalsań da meıli — qaltqysyz senetin bol: sonda da adaldyǵyńdy taǵy bir kórsetip, jalǵyz bolsań da qudaıdy madaqtap baq. Al eger osyndaı eki adam bolsańdar, onda muny tipti kúlli álemdeı kórip, keýdesinde jany bar kisilerdiń mahabbat álemi dep bilip, bir-birińmen emirene qushaqtasyp, jasaǵan ıemdi madaqtaı berińder: óıtkeni tym quryǵanda osy ekeýińniń boıyńda bolsa da jabbar qudaıdyń shyndyǵy qalpyna kelgeni bul.

Eger óziń kúnáǵa batyp, osy kúnáńa nemese kenetten kúnákar bolǵanyńa ǵumyr baqı ókinip ótseń de, basqa bireý úshin, pende úshin qýan, sen kúnáǵa batqanmen, munyń esesine onyń adal bolǵanyna, kúnáǵa batpaǵanyna qýana bil.

Al eger adamdardyń zulymdyǵyna zyǵyrdanyń qaınap, kúıingendikten tipti solardan qybyn taýyp kek alýdy oılaı bastasań, onda eń aldymen osy sezimińnen qaýipten; onda dereý bir jaqqa ket te, olardyń bul jaýyzdyǵyna beıne óziń kinálideı, sol úshin azap shegýdiń bir amalyn tap. Sol azapqa moıynsunyp, shama-sharqyńsha shydap baq, sonda ǵana júregiń baıyz tabady jáne kúnásyz jan esepti sol jaýyzdarǵa ózińniń sáýleńdi túsire ala turyp, nege túsirmegeniń úshin kúnáńdi da túsinesiń. Eger sen sáýleńdi túsirseń, ózgelerdiń jolyn da nurlandyrǵan bolar ediń de, seniń jaryǵyń túsip turǵanda, bálkim, jaýyzdyqqa barýshy óziniń jaýyzdyǵyn istemes pe edi, qaıter edi. Tipti seniń sáýleń túskenine de qaramastan, adamdardyń kúnásyz júrmeıtinin kórgenińde de qapalanba, kókten taraıtyn jaryqtyń qudirettiligine sen; kúnákarlyqtan qazir halas bolmasa, keıin halas bolatynyna sen. Ózderi bolmasa, keıin olardyń urpaqtary kúnádan tazarady, óıtkeni sen ólseń de, seniń sáýleń óshpek emes. Taqýanyń ózi ketkenimen, artynda onyń sáýlesi qalady. Qutqarýshysy dúnıeden ótkesin de qutqarylyp jatpaı ma hámanda. Adamzat balasy óziniń paıǵambarlaryn tanymaıdy, olardy uryp-soǵýǵa da barady, biraq adamdar ózderiniń sol azapkerlerin jaqsy kóredi, ózderi azapqa salǵandardy qurmettep-qoshemetteıdi. Sen birtutastyq úshin keleshek úshin jumys isteısiń ǵoı. Bul úshin eshqashan da syı-sıapat kútpe, nege deseń seniń bul ómirdegi syı-sıapatyń onsyz da kóp: saǵan tek adal jannyń enshisine ǵana tıetin rýhanı qýanysh buıyrǵan. Bekzadalardan da, qudireti kúshtilerden de qoryqpa, biraq danagóı bol, dáıim ádil bolyp qal. Ár nárseniń mólsheri men merzimin ańǵar, osyǵan mashyqtan. Ońashada qudaıǵa qulshylyq qylǵan duǵańdy umytpa. Qara jerdi qushaqtap jatyp, topyraqty súıýge qushtar bol. Súıip qana qoıma, ony udaıy, qumarta jaqsy kór, bárin, barshasyn jaqsy kór, qýanyshqa, osynaý emirenip-eljiregen shamyrqanýǵa qushtar bol. Jerge qýanyshyńnyń jasyn tók te, osy tókken kóz jasyńdy jaqsy kóretin bol. Bul qýanyshyńnan uıalma, ony baǵalaı bil, óıtkeni qudaı syılaıtyn uly daryn bolady, alaıda ol azǵana, qalaýly jandarǵa ǵana buıyrady.

ı) Tozaq pen tozaqtyń oty haqynda

Mıstıkalyq paıymdaý

Pirádarlar men ustazdar, maǵan: "Osy tozaq degenimiz ne?" — degen oı keledi. Sosyn: "Budan ary súıýge múmkindik qalmaǵanyn ýaıymdap qasiret shegý bolar..." — dep paıymdaımyn ony. Birde, ýaqytpen de, keńistikpen de ólshenbeıtin sheksiz bolmysta bir jan ıesine, ol jer betinde paıda bolǵannan keıin ózine-ózi: "Men barmyn, demek, men ony súıemin", — deı alatyn qabilet darypty.

Oǵan jalyndy jandy mahabbat sáti tek bir-aq ret, ne bary bir ret qana buıyrypty, oǵan bu jalǵandaǵy tirshilik te, buǵan qosa ýaqyt pen merzim de osy úshin berilgen eken, sonda ol neǵypty deısiz ǵoı: basyna baqyt qonǵan jan ıesi osynaý baǵa jetkisiz syılyqty qabyldamaıdy, ony baǵalamaıdy, jek kóredi, ony kelemej ǵyp, ishi jibimeıdi. Sonsoń, ol osy kúıi jerden ǵaıyp bolyp, Avraamnyń qutty mekenin de kóredi, onymen dıdarlasady da, baı-baǵlan men Lazar jaıyndaǵy ósıet áńgimedegideı, ujmaqty da kóredi, kóktegi táńirige de bara alatyn bolady, biraq ol ózi súımese de jáne ony súıgenderdiń mahabbatyn elemese de, solarmen tabysatyn bolyp, endi sol táńiriniń aldyna óziniń de baratyndyǵyna qınalady. Óıtkeni ol anyq kórip-bilip turǵasyn ózine-ózi endi bylaı deıdi: "Qazir bilimdi bolyp, súıýge qumartyp turǵanmen, endi meniń mahabbatymda erlik bolmaıdy, qurbandyq ta bolmaıdy, óıtkeni meniń jerdegi tirshiligim taýsylǵan, jerde júrgenimde elemegen rýhanı mahabbatqa anda barǵasyn shóldegen sátimde onyń qyzýyn basý úshin Avraam jandy sýdyń tym bolmasa bir tamshysyn da alyp kelmeıdi (ıakı jerdegi burynǵy qaınaǵan, qyzý ómirdi qaıtadan tegin ákelmeıdi); endi kórer jaryǵym bitti, endi oǵan ýaqyt joq! Basqalar úshin jan berýge ázir bolǵanymmen, buǵan endi mursham joq, óıtkeni mahabbat jolyna qurbandyq etetin ómir ótip ketti, qazir ol ómir men bul bolmystyń arasynda túpsiz tuńǵıyq jatyr". Tozaqtyń otyn beıne bir qolmen ustaıtyn zat esepti sóz etedi: men bul qupıany zerttep jatpaımyn, odan qorqamyn, biraq, eger ol sondaı bir zat bolǵan bolsa, buǵan shynymen-aq qýanar edim dep oılaımyn, óıtkeni ondaı zatty oılap azap shekkende olar odan áldeqaıda aýyr rýhanı azapty bir sátke bolsa da umytar edi dep armandaımyn. Sosyn olardy bul rýhanı azaptan halas qylý da múmkin emes, sebebi bul syrttaǵy azap emes, ishtegi azap. Tipti ony halas qylǵan kúnde de biz, báribir, odan beter baqytsyz bolar edik. Óıtkeni olardyń qalaı azap shekkenin kórgen soń, ujmaqtan oryn tapqan kúnásizder keshirim jasap, shyn jany ashyp, ózderiniń janyna shaqyryp alar edi, alaıda bul olardyń azabyn onan beter kóbeıtýge ákep soqtyrar edi, sebebi olar buǵan ózderiniń rızashylyǵyn bildiretin ystyq mahabbatpen jaýap berýge májbúr bolar edi, al bul áste múmkin emes. Alaıda júreksinsem de bylaı shyǵar dep oılaımyn: endi ondaı múmkindik joǵyn uǵýdyń ózi, aqyr-sońynda, olardyń máýlet alýyna sebepshi bolar edi, óıtkeni esesin qaıtaratynyn bile tura, kúnásizderdiń mahabbattaryn qabyl alyp, osy kónbistik pen osynaý momyndyqtyń áserinen, saıyp kelgende, jerde elemegen jigerli mahabbatqa uqsaıtyn birdeńeni alady jáne de munyń ózin sol mahabbat sekildi bir qımyl-áreket retinde qabyl alady... Baýyrlarym hám dostarym, osy oıymdy aıqyn jetkize almaıtynyma ókinemin. Biraq bul jalǵanda ózin-ózi qurtýdan saqtasyn, ózine-ózi qol kótergennen saqtasyn deńder! Bulardan asqan baqytsyz beıshara jan bolmas dep oılaımyn. Bizge olar haqynda qudaıǵa minájat qylý kúná deıdi, bylaı qaraǵanda shirkeý de olardy qabyldamaıtyn tárizdi, al men bolsam tiri janǵa sezdirmeı, ishimnen kúndelikti duǵamyzdan tastamaýǵa bolar edi dep oılaımyn. Jaqsy kórgeniń úshin Hrıstos nege renjisin. Óz basym ondaılardy ishteı duǵamen ǵumyr baqı qaldyrǵan emen, pirádarlar men ustazdar, sizderden nesin jasyramyn, qazir de qudaıdyń qutty kúni ǵıbadat ústinde olardy áste umytpaımyn.

O, biligi kúmánsyz bolsa da jáne aqıqat shyndyqty kózimen kórgenine qaramastan, tozaqta da óziniń meımanasy tasyǵan, meıirimsiz qanypezer qalpynan jazbaǵandar da kezdesedi; ibilispen janasa ketip, onyń óktem rýhyna bútindeı berilip alǵan sumdyq qorqynyshtylary da joq emes. Olar tozaqqa ózderi tilenip barady, oǵan toımaıdy tipti: olar óz erkimen azap shegýshiler. Óıtkeni olar qudaı men ómirge qarǵys aıtam dep ózderin qarǵaǵan. Shól dalada qalǵan ash adamnyń óz denesinen óz qanyn sora bastaǵany sıaqty, olar ózderiniń menmendigin qorek etedi. Biraq máńgi-baqı bir toımaıdy, keshirimdi de qabyldamaıdy, qaıta olardy ózine shaqyrǵan qudaıdy qarǵap-sileıdi. Tiri qudaıǵa jýyqtap qaraı almaıdy, ómir táńirisiniń bolmaǵanyn, qudaıdyń ózin jáne ózi jaratqannyń bárin qurtýyn talap etedi. Sóıtip, óz ashý-yzasynyń jalynynda ǵumyr baqı qaqtalyp, ólim men joqtyqty ańsaıtyn bolady. Biraq ajal kelmeıdi...

Alekseı Fedorovıch Karamazovtyń qoljazbasy osymen tamamdalady. Qaıtalap aıtaıyn: ol tolyq emes, úzik-úzik bolatyn. Mysaly, ómirbaıandyq maǵlumattar pirádardyń jastyq shaǵynyń bas jaǵyn ǵana qamtıdy. Onyń ár kezde, ár túrli sebepten aıtylǵan raýaıattary men pikirleriniń úzindileri keıin biriktirilse kerek. Al kóz jumarda aıtqanynyń bári dál anyqtalmaǵan, eger Alekseı Fedorovıchtiń qoljazbasyndaǵy onyń burynǵy dáristerimen salystyrsaq, sońǵy áńgimesiniń de rýhy men sıpaty jaıynda uǵym ǵana berilgenin kóremiz. Pirádar shynynda da kenetten ketken. Óıtkeni sońǵy keshte onyń qujyrasyna jınalǵandardyń bári qarıanyń sónetin sáti jaqyndaǵanyn tolyq túsingenimen, ajal ony sonshama tez áketer dep oılamaǵan; kerisinshe, onyń dostary, joǵaryda aıtyp ótkenimdeı, bul túni onyń ózin sergek ustap, kóp sóılegenin kórgen soń, az da bolsa biraz saýyqqan shyǵar dep oılaǵan. Tipti demi biterden bes mınýt buryn da birdemeni boljaý múmkin emes-ti, pirádardyń janynda bolǵandar keıinnen tańyrqap osylaı desip júredi. Ol kenet keýdesi shanshyǵanyn sezgendeı, óńi qýaryp, júrek tusyn qolymen qatty basady. Bári óre túregelip, oǵan qaraı umtylady; alaıda ol, jany qınalyp jatsa da, olarǵa áli de kúlimsireı qarap, kreslosynan qosyp tez edenge aqyryn syrǵyp túsip, tizerlep turady, sonsoń basyn tómen salyp, qolyn jaıyp, boıyn qýanysh bılegendeı, jerdi súıip, duǵasyn bir qaıyryp úlgergesin (onyń ózi úıretkendeı), aqyryn baqı dúnıege attanyp kete barady. Onyń ólgeni týraly habar lezde minájathanaǵa tarap, monastyrǵa da jetedi. Marqumnyń úzeńgilesteri men dinı ataq-dárejesine qaraı qatysýǵa tıistiler onyń máıitin eskilikti dástúr boıynsha arýlaýǵa kirisedi, taqýalardyń barlyǵy bas shirkeýge jınalady. Keıin taraǵan qaýesetterge qaraǵanda, pirádardyń aqıretke attanǵany týraly habar tań aldynda shaharǵa da jetipti. Kúlli shahar derlik osy oqıǵany sóz etip, top-top halyq monastyrǵa qaraı aǵyldy. Áıtse de, bul jaıynda kelesi kitapta baıandaı jatarmyz, ázirshe tek mynany ǵana aıta ketelik: onda araǵa kún salmaı jatyp bir oqıǵa kezdesip qalǵan-dy, ony jurttyń bári ne úshin kútpegen oqıǵa bolǵany jáne monastyrdaǵylar men shahar turǵyndaryna tańǵalarlyq, úreıli, ári-sári áser etkeni sonshalyq, talaıdyń záresin ushyrǵan sol kún osyǵan deıin, sonshama jyl ótkennen keıin de umytylar emes...

---