InfoHub Logo

Synǵan temir torlarynda boz qaýyrsaqtar as ázirleıtin kekána ystyǵynan pysynap, esiriktenip ketken. Syrty qyzǵylt túsqaǵazben jelimdelgen taqtaı qorshaý ishinen kókshil ystyq tútin burqyrap jatyr. Ashananyń aq kirpige uqsas qojaıyny Tıgran tárelkelerge maıly qýyrdaqty keıisti keıippen shyjyldatyp salyp jatyr. Qyshqyl quıylǵan shynylardaǵy kvas kún shuǵylasynan kópirship ketipti. Termometrdegi synap úgilip ketkendeı sozylyp baryp, elýinshi bólikti basyp tur. Tańerteńgi saǵat toǵyzdyń kezi.

Maǵan jáne geolog Prokofevke ákelgen qýyrdaǵy kúıdirilgen koks tárizdi. Onyń aqsaq ústelshege ákelip qoıylýynyń ózi bet-aýzymyzdy Krasnovodskiniń qaınaǵan kúninen beter kúıdirip barady.

Prokofev tárelkesine úrke qarap, ony aıyrynyń ushymen árirek ysyryp qoıdy. Onyń sózine júginsek, mundaı taǵamdy jeý "múmkin emes". Biz bir-bir shynydan ystyq kvas iship, sýǵa túsetin jerge bardyq. Búkil jol boıy bizdi ashytqy ıisi ókshelep qýdy da otyrdy. Sol ıis bizden shyǵyp jatyr. Prokofev sypaıy keıippen birdeńege ursyp keledi. Ǵumyrynda tuńǵysh ret onyń Munaı ınstıtýty ǵylymı qyzmetkeriniń boıynan laboratorıa men munaıdyń ıisi emes, syra ashytqysynyń ıisi shyǵýda.

Tap osyndaı tandyry kepken tańerteńgi shaqta sýǵa shomylǵannan ótken jan raqaty bar ma?! Aq qaıyqtar búıirlerinde tolqyndar sáýlesi shaǵylysyp oınap jatyr. Olardyń jasyl nury aı sáýleli akyk tas nuryndaı názik edi. Sý betinde qalqyp júrgen qabaqqa shabaqtardyń kúmis túıreýishteri shúpirlese umtylady. Sýdyń túbi, kógildir qumdaýyt túbi anyq kórinedi, so mańda badyraq kóz buzaýbas balyq kezip júr. Tipti teńiz túbinde tot basyp, ybyrsyp jatqan konserviniń blankileri de asyl metaldardan jasalǵandaı bolyp kórinedi.

Teńiz shýyly tolastapty. Ýfra jartastarynan qalaǵa ystyq jel soǵady da osy arada ál-dármeni taýsylyp, jaǵalaýda basylyp qalady.

Sýǵa shomylatyn erteńgi shaq meniń kúlli josparymnyń aıaǵyn aspannan keltirdi. Men Qarabuǵazǵa kele jatqanmyn, o jaqta ındýstrıanyń Qaraqum shólindegi alǵy shebi úlken hımıalyq kombınat salý isi belgilengen edi. Krasnovodskige Tashkent arqyly barý úshin, men on táýlik boıy vagonnyń shań-tozańyna tunshyǵyp, ystyq kúnniń shuǵylaly jaryǵy kózimdi qaryp, azapqa tústim.

Krasnovodskide men bólshevık-geolog Prokofevpen kezdestim. Men onyń keshqurym "Qarabuǵazsúlfat" tresiniń jataqhanasynan óte bir múshkil halde otyrǵan kezinde tap boldym.

Kórshi kınoda qajýdy bilmeıtin bir pıanıs klavıshter ústinde saýsaqtaryn josytyp jatty. Prokofev tósegi ústinde jaısyz ystyqtan janyn qoıarǵa jer tappaı qınalyp, ári zerigip, náskısheń otyr eken jáne syrtqa múlde shyǵa almaıtyn kórinedi: minezi jumsaq bolǵany sebepti, ol ózinin sary bátińkesin Mısha shoferge beredi. Mısha kınoǵa ketipti. Krasnovodskide jalt etip bir kóriný úshin, ol Prokofevtiń bátińkesin qıylyp surap alyp, onyń ornyna jaǵar maı ábden sińip ketken jyrtyq kenep etigin qaldyrady. Prokofev, Mısha, tegi Krasnovodskiniń bir azamatshasyn unatyp, jeligip júr me dep kúmándanady.

Men kórshi áıelden júgirip baryp, sý surap ákeldim. Biz kirpıazdana pysqyryp turǵan prımýsty ázer jaǵyp, shaıdy kútip, tósekterimizge jantaıa-jantaıa kettik. Prokofev prımýstyń minezin biledi eken, bir saǵat ótpeı shaı qaınamaıdy dep, bir-aq kesti.

Meniń Qarabuǵazǵa bara jatqanymdy bilip, Prokofev jandanyp sala berdi, ornynan turyp, bólme ishinde árli-berli júre bastady .

— Bárinen de buryn, — dedi ol, — siz áýeli marshrýtty — júretin jolyńyzdy muqıat oılastyryp alyńyz. Káne, aqylǵa salyp kórelikshi.

— Iaǵnı qaıdaǵy marshrýt? Osy aradan teńizben júrsek, Qarabuǵazǵa deıin eki júz-aq shaqyrym.

Prokofev mıyǵynan qarap, kúlip jiberdi.

— Eger siz Qarabuǵazǵa tresiń qyzmetkeri retinde baratyn bolsańyz, árıne eki júz shaqyrym. Biraq siz múlde basqa nárseni izdep bara jatyrsyz: meniń túsinýimshe, siz Qarabuǵazdyń kúlli problemasyn zerttegińiz keledi. Solaı ma? Onda júrer jolyńyz kúrdelilenip, qıyndap ketedi. Sondaı sapar jasaýdy men de baıaǵydan beri armandap kelemin. Ony men onyń eń ýaq bólshekterine deıin eskerip, jasap qoıǵanmyn. Biraq meniń aqsham joq, al sizdiń aqshańyz bar, sol sebepti de men sizge óz marshrýtymdy teginnen-tegin beremin.

Bir ǵajaby bul kisi fılantrop ǵalymnyń múlde jańa tıpi bolatyn: ol Mıshaǵa bátińkesin, al maǵan muqıat oılanyp jasaǵan marshrýtyn berip otyr.

Prokofevtiń qarańǵy bólmede júrgen árbir qadamy shybyndardyń yzyńdaǵanyn kúsheıte tústi. San myń shybyn osynaý uzyn boıly kisiniń tosyn qımylynan bar maza-tynyshtyǵynan aıyrylyp, sonyń mańynda úıirilip ushyp júrdi.

Kınodaǵy pıanıs klavıshtardy judyryǵymen qoıyp qaldy. Roıál, qatty shoshyp, buryshtan aınalyp shyǵa kelgen kisideı, janushyra qyshqyryp jiberdi.

— Esittińiz be? — dedi Prokofev. — Taǵylyq!

Ol qaıtadan bólme ishinde adymdap júrip ketti.

— Qarabuǵazǵa sizdiń spırál boıymen barýyńyzǵa týra keledi,

dep Prokofev sózin sabaqtaı tústi. — Qarabuǵaz degenimiz ne

osy? Glaýber tuzynyń álemdegi asa uly, sarqylmaıtyn qory. Biraq istiń mánisi munda emes. İstiń mánisi - osynaý baılyqty qalaı paıdalanýda. Qarabuǵazda túz bar, biraq kómir, munaı, sý, gazdar joq, osynaý tuzdy asa baǵaly hımıalyq zattar shyǵaratyńdaı etip óńdeýge irgeli negiz joq, sol sebepti de kombınatqa da oryn joq sıaqty bolyp kórinedi. Biraq kómir, munaı, sý jáne gazdar shyǵanaqtyń aınalasyn qorshaǵan qısyq syzyq boıynda jatyr. Shyǵanaqty zerttemesten buryn, biz oǵan aparatyn jol-jónekeıdi zertteýimiz kerek. Meniń marshrýtym da osyǵan negizdelgen.

Sháınek qaınady. Dáp sol ýaqytta ınjener Horobryh pen topograf Barhın keldi. Olar qatygez mýzykaǵa shydamaı, shańyrqaı shóldep, kınodan qashyp ketipti.

Horobryh birden áńgimeniń jelisin Prokoevtiń jumsaq qolynan julyp aldy. Ol júzi Shalápınge keletin, áskerdeı jyp-jınaqy, bıik boıly kisi eken. Ol Krasnovodskiden Qarabuǵazǵa deıin qara jol tartý isterin zertteýmen shuǵyldaný jaǵyn basqarady eken.

Birneshe kún boıy men ony baqylap júrdim. Onyń armıasy tek sharýashylyqty basqaratyn Korchagınnen, birneshe komsomol-topograf pen túrikmen-jumysshysynan jáne tórt túıeden quralsa da, ol maıdandaǵy qolbasshy sıaqty jumys istedi. Biraq osynaý shaǵyn armıanyń is-áreketi tez jáne dálme-dál merziminde júzege asatyn edi. Horobryhtyń jarlyqtary qysqa bolatyn jáne Napoleonnyń: "Soldattar, pıramıdalar bıiginen senderge qyryq ǵasyr kózin tigip tur", — degen asa áıgili sózin eske túsiretin.

Bir ókinishti jeri, Horobryhtyń esh jerde jazylmaǵan buıryqtarynan shóldiń qataldyǵy men ulylyǵy bilinetin. Ol kúndeı kúrkiregen jýan daýsymen: "Topograftar! Sizder Kos Adjynyń ashshy bulaqtarynan baryp shyǵyp, Temirlan zamanynyń jartasta qashalǵan jazýlarynda júz túıeni sýǵarýǵa bolady deıtin qudyqtaryn qýalaı júresińder. Sol qudyqtardan bastap, qara joldy soltústik batysqa qaraı tartasyzdar, biraq esterińizde bolsyn, sol mańaıdaǵy ólsheý isi tuzdy kólderdiń shaǵylysýyna baılanysty jıi-jıi burmalanyp otyrady", — dedi ǵoı.

Horobyh búkil ǵumyryn Orta Azıada ótkizdi. Ol azamat soǵysyna katysty. Áskerı komýnızm dáýiriniń nyshandary — shuǵyl sheshimderdiń, batyl qımyl-kylyqtar men syrtqy dekirliktiń belgileri onyń minez-qulqynda eń sońǵy kúnderge deıin, tasqa basqandaı bolyp qalǵan edi.

Qysty kúnderi ol kólikpen quba shóldi basyp, Qarabuǵazǵa baratyn, al kúzde túrikmen qaıyqtarymen Qarabuǵazdan Bakýge jol tartatyn.

Injenerlerdiń birde-bireýiniń buǵan batyldyǵy jetpeıtin. Júzý sapary ajalmen oınaýǵa uqsaıtyn.

Horobryh sol qaıyqtardyń teńizde júzý qasıetteri týraly maqala jazyp, ony Ashhabadtaǵy ólketaný jýrnalyna bastyrdy. Maqalanyń yńǵaıyna qaraǵanda, túrikmen qaıyqtary parohodtar men jedel júristi motorly katerlerden berikteý bolyp kórinedi. Horobryhtyń bul qaıyqtardy aıryqsha baǵalaıtyn bir qasıeti — olardyń jik-jikteriniń arasyna eshteńeni tyqpalaýdyń qajeti bolmaıtyn - onyń jeke-jeke taqtalary bir-birine keremetteı dáldikpen jymdastyrylǵany sondaı, ara-arasynda pyshaq júzindeı de syzat qalmaıtyn. Horobryhty bir jaıt qana alańdatatyn: 

Qarabuǵazdyń sýyna túskennen keıin túrikmen qaıyqtarynyń túbinen jıi-jıi sý ótip ketedi, keıde tipti sýǵa batyp ta ketedi.

Horobryh osy bir qubylysty zertteý isine kirisip te ketedi — tek qyzyq qýalap, qyzynǵandyqtan emes, óıtkeni sońǵy kezderge deıin shalǵaıdaǵy kásipshilikterden buǵazǵa glaýber tuzy (mırabılıt) osy qaıyqpen tasylatyn. Qaıyqtyń osaldyǵynyń sebebi Qarabuǵaz sýynda bolatyn jáne oǵan qosa árbir aǵashta, tipti onyń ábden qýrap qalǵanynda da, tushshy sýdyń záredeı ylǵaly bolady. Al Qarabuǵaz sýy erigen tuzǵa ábden qanyqqan ǵoı, — deıdi Horobryh. Qaıyq Qarabuǵazǵa tap bolǵan kezde, onyń jebir sýy sol sátte, dereý qaıyqtyń taqtaı jaqtaýlaryndaǵy ylǵal ataýlyny túgeldeı soryp alady, sosyn taqtalardyń jik-jigi ashylady da, ol shym batyp ketedi. Horobryh bul teorıadan aıyrylmady, sony qatty ustandy.

Keshtiń qalǵan ýaqyty túrikmen qaıyqtarynan sýdyń aǵý sebepteri týraly jáne Qarabuǵaz shyǵanaǵyn zertteý tarıhy týraly, Horobryhtyń hıkaıasy jaıly eges, eregis ústinde ótti. Horobryh Qarabuǵazda 1914 jyly birinshi ret bolypty, sol sebepti de ezin Qarabuǵazdyń kóne turǵynymyn dep esepteýge tolyq haqym bar deıdi.

Prokofev keshe keshqurym maǵan marshrýtty berip úlgirmegen bolatyn, sondyqtan da bizdiń áńgimemiz erteńgisin sýǵa túsetin jerde aıaqtaldy.

— Sizdiń marshrýtyńyz tómendegideı bolýǵa tıis, — dedi Prokofev shomylma basqyshynda kóleńkede otyryp. - Eń áýeli ózińiz dáp qazir otyrǵan Krasnovodskide bolasyz, sosyn Daǵystanǵa — Berıkeı men Mahachkalaǵa, sosyn Embige, eń sońynda Mańǵystaý túbegine barasyz, tek sodan keıin ǵana Qarabuǵazǵa barýǵa quqylysyz. Nebári Kaspıı teńizimen úsh myń shaqyrym, kurlyqpen júzdegen shaqyrym júresiz. Krasnovodskiniń mańaıy munaı men gazǵa baı, Daǵystan — gazǵa, Embi — munaı men ák kenine, al Mańǵystaý — tas kómirge, fosforıtter men munaıǵa kenelýli. Mine, osynyń bári Qarabuǵaz mırabılıtin óńdep, asa baǵaly hımıalyq ónimderdi shyǵarýǵa óte qajet. Osylar bolmasa Qarabuǵaz kombınatyn salýdyń eshbir máni joq. Qalaı, buǵan kelisesiz be?

— Kelisemin.

Prokofev sýǵa sekirip tústi. Ol óz denesimen birge sý túbine deıin kóptegen aýany ala bardy: onyń aınalasyndaǵy sý gazdyń óte ýaq otaý-otaý kóbikterinen appaq bolyp ketti.

Kórshi kabınkadan sýǵa shalp etip, Horobryh qulap tústi.

— Qyrandar, salamatsyńdar! — dep aıqaılady da, ol bir súńgip shyǵyp, Ýfra jartastaryna qaraı qulashyn keń tastap, júzip bara jatty.

Ol jaltyr sý sáýlesine malynyp júzip barady. Ol onda túrli-tústi ǵajaıyp bir muhıtqa batyp bara jatqandaı bolyp kórinedi. Horobryhqa qaraı tótelep, aq sary tústi trýbasy bar parohod syzyp keledi. Onyń kópirshesinen "Lafarg" degen orasan zor jazý qaraýytady.

Aptap alaýlap, qyzǵylt tútin bolyp, óli taýlar men alysta keń kólemdi bir beımálim qurlyq sıaqty, jaltyrap jatqan qum qaırańdaryna túsip jatyr.

Keshke salym men Prokofevti vokzaldyń ar jaǵyndaǵy Jańa qalada kórdim. Bul aradaǵy kóshelerdiń bári jıren tústi tunjyraǵan jartastarǵa baryp tireledi eken.

Prokofev maǵan eń sońǵy jańalyqty aıtty: gorponyń ashanasyna jebel bulaǵynyń sýyn ákelipti. Biz ashanaǵa jetkenshe asyqtyq. Tushytqyshtan shyqqan sý bizge kastorka maıynan da nashar birdeńe bolyp kórindi. Bul ydys túbine erine-erine áreń shógip jatqan qaıdaǵy bir jarmalardy qosqandyqtan túr-túsi jırendeý, ózinen kerosın ıisi shyǵatyn qoıý da laısań suıyq zat bolatyn. Ony ishkennen eshbir paıda joq; ol kisiniń shólin qandyrmaıtyn. Bir ǵana Horobryhtyń ózine kúnine osynaý sýdyń eki shelegi kerektuǵyn. Ár adamǵa onyń tek bir shelegin ǵana beretin, óıtkeni tushytqyshtyń bireýin jóndeýge qoıǵan edi.

Sý alatyn býdkeler aınalasyna serippe sekildi etip, qorshaı qoıylǵan bos shelekterdiń áli shireti sý daǵdarysynyń kýásindeı edi. Tákappar túıeler áıelderdiń, kart túrikmen-fılosoftyń kóz qyryn salýyna senip tastap ketken shelekterin basyp-janshyp óte shyqty. Kóshelerdi tabanda aıqaı-shý kernedi, túrikmen túıelerdi surǵylt búıirlerinen taıaqpen soqqylasa, áıelderdiń bet-aýzy áýdemde, ot jaqqysh kochegarlar beti sekildenip, qyp-qyzyl bolyp dýyldap, túıelerdi qarǵap-silep, maımańdaı basyp, shelekterine umtylysyp jatty.

Jolaı biz Horobryhty qýyp jettik. Bizdiń jebel sýy jónindegi habarymyzǵa ol nemǵuraıly keıippen bir qarap, onsha mán bermedi, biraq qolma-qol bizben birge ashanaǵa barýǵa kelise ketti. Shyn mánindegi ınjener jáne ortaazıalyq turǵyn retinde, ol bizge tushytqyshtyń sýy bulaq sýynan áste kem emes dep dáleldeýge tyrysty.

Ashanada shaıdy "kótermelep" — bes, segiz, tipti, on stakannan ákelýge tapsyrys beredi eken. Barhın men Korchagın hosh ıisti bý qorshaýynda, ekspedısıa pastılasyn qomaǵaılana obyp otyr eken. Kınodan mýzyka sazy estiledi. Kúndizgi shań-tozań kóshe-kóshelerdi alaquıyndata qýalap, el-jurtty ábiger etpeı, oryn-ornynda alańsyz jatyr.

Aýa muntazdaı. Suıyq jasyl aspanda úı shatyrlaryna tıer-tımes bolyp, tolyqsyp pisken juldyzdar ilinip qalypty. Bizdiń sýretkerlerdiń shyǵys peızajy men shyǵys óleńderin eske túsiretin tamyljyǵan keshter tipti munda da bolady. Barhın aspanǵa qarap:

— Shahrızada, — dedi qońyr únmen.

— "Shahrızadań" ne? — dedi Horobryh oǵan qatal.

— Aspandy aıtamyn.

— Nelikten "Shahrızada"?

— "Shahrızada" atty arap sózi bizdiń "shatysqan" degen sózimizge uqsaıdy, — dep áńgimege izetpen Prokofev aralasty. — Barhın, sizde bir óte qyzyq asosıasıa paıda boldy: Shahrızada — shatysý. Aspanǵa qarańyzshy: alýan túrli — úlkendi-kishili juldyzdar qalaı shytyrman bolyp shatysqan!

— Endeshe osynaý shatysýlardyń ortasyna bulbuldy ákelip otyrǵyzyńdar, al kelip saırasyn, — dedi Horobryh. — Ah, shirkin, Shırazdyń bulbuldary men Horasannyń raýshangúlderi-aı! Ah, Zylıha, Iran alqabynyń aq láılegi qaıda!

Horobryh shyǵystyń jattandy ekzotıkasyn mysqyldap, qorlaı bastady. Ol shyǵystyń ózge dúnıesin: sary qumdaryn, maqtanyń gúldegenin, poshta kóligin (narlardy), taýsaǵyzdyń toǵaıyn, Gındýkýsh bógetin, sý tushytqyshtaryn jaqsy kóretin.

Ol Samarqandtyń meshitterin qurmetteıtin, biraq olarǵa tek arhıtektýralyq ǵımarat dep qaraıtyn. Saǵdıdiń poezıasyn ol ańqaý shahtardyń basyn aınaldyrǵan qýshykesh qart parsynyń álaýlaıy dep biletin. Ol Saǵdıdiń bir naqylyn ǵana jaqsy kóretin, ony topograftarǵa:

"Eger sen aqsaqpen birge júrseń, onyń kemistigi kózge urmas úshin, aıaǵyńdy syltyp bas" dep qaıtalap otyratyn.

Shyǵys sypaıylyǵynyń shet-shegin sezdiretin osyndaı jaıt Horobryhtyń kóńilin bir kóterip tastaıtyn.

— Odan da shaı ishińiz, - dedi ol Prokofevke, - jáne osyndaı reti kelgende, Chıkıshlárda istegen jumystaryńyz jóninde aıtsańyzshy. Bizge bárinen de sonyńyz áldeqaıda qyzyq.

Prokofevtiń shań-tozań qonǵan keneresi múıiz kózildirikti, kúnge kúıgen júzi qońyr keshte múlde qap-qara bolyp kórinedi.

— Chıkıshlár degen ne! - dep jaýap berdi ol. - Ondaǵy jerdiń árbir súıemi - munaı. Tutas gektary — tunyp turǵan munaı.

Chıkıshlárdyń aldynda Bakýiń kimniń shekarasy? Jerdiń árbir jaryǵynan asyl tekti gazdar pysyldap shyǵyp jatady.

— Pále, pále, — dep ymyraǵa kelgendeı boldy Horobryh jaıymen kúbirlep, — dúnıe júzinde, sirá, sizdiń Chıkıshlárdan artyq jer joq eken-daǵy.

— Áı, odanda baıyptap bir sóıleseıikshi. Mine, tabany kúrekteı eki jyldan beri men kez kelgen keńeste Chıkıshlár men Nebıt-Dag, Cheleken men Baıa-Dag týraly tamaǵymdy jyrtyp, aıqaılaýmen kelemin. Ózderińizge málim, men Chıkıshlárǵa meılinshe yqtıatty zertteý júrgizgen úsh jylymdy jumsadym, endeshe meniń Chıkıshlár jaıly eń shynaıy, adal sózdi aıtýǵa haqym bar.

Oqys ashýlanǵan Prokofev bizge Chıkıshlár týraly óte qyzyq bir tarıhty aıtyp berdi.

Meniń bir álsiz jerim bar: múmkin bolǵanynsha adamdardyń kóbin jazýshylyq iske yntalandyrǵym keledi. Ómirden talaı taýqymet kórip, qyzyq jaıttardy basynan keshirgen adamdar jıi kezdesedi. Olar so ǵumyrynan tapqan aýyr júgin ózimen birge bolǵan jeriniń bárinde arqalap júredi de, sosyn kezdeısoq kezdesken bir jol serigine aıtyp, tekten-tekke talan-taraj etedi nemese budan da ótken bir soraqylyǵy qudaıdyń tiri janyna aıtpaıdy.

Bostan-bosqa rásýa bolyp, ólip-óship bara jatqan keremet materıalǵa degen ókinish meni udaıy ókshelep qýady da júredi. Ádette men sondaı adamdarǵa basynan keshkenin sıpattap jazýyn aıtyp, tynyshtyq bermeımin, biraq men ámanda óz kúshine senbeýshilik pen úrkektikke, aqyr sońynda myrs etip kúle salýǵa tap bolamyn. Jazýshylyq ońaı is degen qara dúrsin oı áli kúnge deıin kóp adamdardyń kókeıine qaǵylǵan qazyqtaı bolyp, tikireıedi de turady. Solardyń basym kópshiligi jazýshylyq — ótirik aıtý dep oılaıdy da, ózderiniń tek qana aqıqat shyndyqqa qushtar ekenin tilge tıek etedi. Olar biraq qajetsiz bólek-salaqty alyp tastap, ózine tán belgileriniń boıaýyn qanyqtyryp, ádebı túrde ádemilep bergen fakti, oı-qıaldyń názik sáýlesimen nurlanǵan fakti, óte durys, dálme-dál túsirgen protokol — hattamadan zattyń tabıǵı mán-maǵynasyn júz ese jarkyn da túsinikti etip beredi.

Prokofevti yqylas-yntamen tyńdaǵannan keıin, men oǵan osy aıtqanynyń bárin jazǵanyn jón kórdim. Meniń kúpti kóńilime qaramastan, Prokofev shyn peıilimen kelise ketti.

Ol Krasnovodskide Qarabuǵazǵa baratyn parohodty kútip otyrǵan bolatyn. Parohod Gasan-Kýlıde kidirip qalypty, onyń qashan keletinin tipti porttyń kapıtanynyń ózi dálme-dál aıta almady — qaıtken kúnde de, endi bir aptadan bergi jerde kelmeıtin shyǵar, — dedi ol.

Prokofev jazý úshin eki kúnge pursat aldy. Jataqhanada ol jaza almaıtyn. Topograftar onyń jazýshylyq tájirıbesin bilýge qumartty da dereý "qasıetti shabyt" týraly, "Prokofevke uıqy bermeı júrgen "Sholohovtyń dańqy" týraly tilderin bezep, qyzyl sózdiń qyzýyna tústi de ketti. Sol sebepti de Prokofev tańerteńnen Jańa qalaǵa, óziniń syrlas serigine ketip, onyń salqyn bólmesinde jazyp qaıtady. Jataqhanaǵa tek keshke taman kelip júrdi, ol kelisimen biz sol sátte qalanyń shet jaǵyna sýǵa shomylý úshin baratyn boldyq.

Tún, eritken kúıe tárizdenip, teńiz ben jaǵalaýǵa turaqty tynyshtyqtaı bolyp, túsip kele jatty. Biz sýdy kórgenimiz joq, biz onyń salqyn deńgeıin tek ystyq denemizge tıgeninen sezdik. Birte-birte kózimiz qarańǵylyqqa úırene bastady da juldyzdardyń jaryq sáýleli jarmasy bizdiń aınalamyzǵa, sýǵa shashylyp tógile berdi, endi sý kúńgirt nur shashty, biz sol belýarymyzdan keletin sýda turyp, tóńiregimizden qońyrjaı úıektiń ashyq ta taıaz teńizin kóz aldymyzǵa elestetkendeı boldyq.

Porttyń shamdary, tún ortasynda juldyzdarǵa qaraý úshin joǵary kóterilgen tereń-tuńǵıyq balyqtarynyń kógildir kózderi tárizdenip, sý betinde qımyl-qybyrsyz qozǵalmaı jatty. Teńiz ıisi, tań aldynda molynan sýarylǵan baqsha tárizdi, ańqyp turdy. Onyń ıisinde tuz ben baqa shanaqtardyń kúshti kermek ıisi burqyrap turǵan edi.

Prokofev kózge túrtkisiz qarańǵyny qarmalap kıinip jatqanda, jazýshylyq — álemdegi eń aýyr da tartymdy tirlik, eger ezi geolog bolmaǵanda, onda jazýshy bolyp ketetinim anyq edi degendi aıtty. Óz áńgimesin jazýǵa áýeldegi eki kún endi jetpeı qaldy. Ol taǵy eki kúnge mursha berýimizdi surady. Sonyń kesirinen men Bakýge baratyn kezekti parohodty ótkizip jiberdim (Prokofevtiń marshrýty boıynsha, men Daǵystanǵa ketýim kerek edi). Biz uzaq talastyq, biraq aqyrynda meniń onymen kelisýime týra keldi.

Prokofev maǵan óz hıkaıasyn júrýime bir kún qalǵanda berdi. Ol áńgimeni óziniń kóz aldynda oqýymdy qalamady. Jalǵan uıat onyń oıynan áli birjolata seıilip ketpegen edi. Áńgime "Qara ózender" dep atalypty.

Myna tómendegi sol hıkaıa.

"Osydan úsh jyldaı buryn men Cheleken aralynda bolyp ótken túsiniksiz bir qubylysqa qatty qyzyqtym. Bul qubylystyń mánisi mynadaı eken, sol araldan, minekı, otyz jyldan beri munaı óndirip keledi, biraq barsha geologıalyq málimetterge qaraǵanda, Chelekendegi munaı qory onsha mol emes, sol sebepti de munaı óndirýdiń alǵashqy on-on bes jylynda onyń sarqylýy kerek eken.

Ǵylymı mekemelerdiń bári osynyń jaǵdaıyn anyqtaý úshin meni Chelekenge is saparmen attandyrdy.

Men sóıtip tuńǵysh ret Orta Azıaǵa tap boldym. Meni, ózim bolýǵa týra kelgen jerlerdiń qulazyp bos jatqany tańǵaldyrady. Ǵylymı ádebıette so jerler jıi-jıi eske alynady, endeshe ony mekendeýshiler kóbirek bolýy kerek edi.

Chelekende bolǵan az ýaqytta, onyń munaıynyń sarqylmaıtyn tamyrlaryn tek qurlyqtan, shamamen, Chıkıshlár, Gasan-Kýlı men Atrek aýdanynan anyqtaýǵa bolatynyna kózim jetti.

Men sol jaqqa attandym. Gasan-Kýlıde jolaı bizdi túbi tegis qaıyqtarǵa aýystyryp otyrǵyzdy, al qurlyqqa bir shaqyrymdaı qalǵanda qaıyqtardan arbalarǵa otyrǵyzyp, taıyz sýmen júrip otyryp, tep-tegis qumdaýyt jaǵalaýǵa aparyp túsirdi.

Men qapyryqtan býlyǵyp, shóldep, mazam ketkenin sezdim. Shirigen balyq ıisinen jerkene tunshyǵyp, Shyǵyspen birinshi ret kez bolǵan kisige jaqsy tanys bir jaısyz kúıdi basymnan ótkerdim. Ony "úırengen nárseni ańsaý" dep aıtýǵa bolady. Instıtýttyń salqyn laboratorıasy, Lenıngrad baýlarynyń jamyraǵan qalyń japyraqtary bólmelerden jasyl túnek jasaıtyny maǵan joǵalǵan jumaq bolyp kórindi. Men óz-ózimnen shynymen-aq dúnıede qaıyń ormandary men kývshınka qaptaı ósken ózender, sirkiregen jańbyr men kók shóp tirshilik etip jatyr ma dep suraımyn. Bul aranyń yndyny keýip, qurǵan qalǵan jeriniń jalańash-jaltańdyǵy, qattylyǵy sondaı, ásirese shóptiń tirshilik etýi shyndyqqa múlde jatpaıtyn sıaqty.

Men Bakýde bolǵanmyn, Groznyıda jáne Embide turǵanmyn, geolog retinde, munaı qorlarynyń qurǵap qalǵan burynǵy teńiz shyǵanaqtarynyń túbinde jatatynyn, ádette jurt nazaryna ilinbeıtin qunarsyz jerlerde bolatynyn jaqsy biletinmin. Ózim dýshar bolǵan osy bir jerdiń kisini jabyrqatyp-jalyqtyryp jiberetininiń ózi bul mańaıda munaıdyń asa mol ekendiginiń aıqyn dálelindeı bolyp elestedi.

Men Quljar aýylyna, túz emshisi — táýiptiń úıine kelip ornalastym. Ol óńi qaratory, áldeqandaı bolyp kekireıip júretin túrikmen shaly edi, ol meni de, ózi sıaqty munaı men basqa da qazba baılyqtarynyń táýibi, sol sebepti de kásiptes joldas dep esepteıtin. Táýip óziniń kásibı qupıasyn beıhabar jurttan jasyrýǵa májbúr bolatyn.

Men Quljarǵa kelgenimde aýyl osy qonysynda otyrǵanyna jyl tolǵan eken, jáne aınalasy tastandy kúl-qoqystan aıaq alyp júrgisiz bolyp, el sasyp-muńkip otyr eken. Men ol kezde aýyldyń bir ornyn bir jarym, eki jyl ǵana qonys etetinin bilmeýshi edim. Sodan keıin olardyń tóńiregindegi jerdiń bárin búldirip, lastaıtyny sondaı, olardy jańa qonysqa kóshirýge týra keledi eken.

Men jumysqa kómilip qaldym. Múmkin, jurttyń kóbi birinshi rettegi, ekinshi rettegi munaı týraly teorıany bilmeıtin de shyǵar. Bul teorıanyń mánisi mynadaı: bir orynda paıda bolǵan munaı jer astyńda alys saparǵa shyǵady, ol ádette qýys-qýys pen borpas porodany qýalap, tereń qatparlardan jer betine jaqyndaı túsip, qarsylyǵy az jaqqa qaraı betteıdi. Bul saparda munaıly gazdardyń qysymy úlken ról atqarady.

Meniń baqylaýyma qaraǵanda, Chelekenmen bolǵan jaıttan biz munaı qozǵalysynyń klasıkalyq mysalyn keremiz. Aıta ketýdi umytyppyn, onyń áýel basta túzilip, quralǵan ornynan tabylǵan munaı birinshi rettegi munaı dep atalady, al ol paıda bolǵan orynnan alys jatqan jerden tabylǵan munaı ekinshi rettegi munaı delinedi. Chelekenge kelsek, ondaǵy — ekinshi rettegi munaı, osy aradaǵy munaıly qatparlarǵa qaıdaǵy bir basqa jaqtan tolassyz aǵyp kelip jatady. Cheleken qorynyń sarqylmaıtyndyǵyn osymen túsindirýge bolady. Biraq munaı otynynyń ózi qaıda? Osy bir másele meniń kókeıimnen ketpeı qoıdy.

Maǵan jumysshylardy tabý óte qıyn boldy. Meniń aýylymnyń búkil túrikmenderi Itdyr rýynan edi. Ejelden beri kele jatqan osy rýdyń san jetpeıtin myńǵyrǵan maly bolǵan jáne olar rymshyldyqpen áıgili bolǵan. Tek jastary ǵana revolúsıadan keıin jumys isteı bastaǵan, al shaldary osy ýaqytqa deıin jumys isteýdi qorlyq dep sanaıdy, ýaqyttaryn beker bosqa ótkizedi, shylym shegedi, asyq oınaıdy. Áıelderi ǵana jumys isteıdi.

Táýip jumysshy retinde maǵan úsh terıakeshti-túkke turmaıtyn eń las apıyndy shegetin, kisi senýge bolmaıtyn, melshıgen meńireý bireýlerdi ertip keldi. Baǵzy bir kezderi olardy tipti ornynan qozǵaýdyń ózi múmkin emesti. Tek bir aıdan keıin ǵana meniń qaraýymda alymdy da shalymdy, biraq ár nege shamadan tys qyzyqqysh kómekshi — jasóspirim Ǵýzar paıda boldy. Onyń qyzyqpaıtyn nársesi joq, sol sebepti de meniń oǵan tipti birinshi jáne ekinshi rettegi munaı teorıasyn túsindirýime týra keldi. Onyń kózi aldynda men nebir keremetterdiń shyǵý tegin biletin uly ǵalym-bolshevık jáne aýyldaǵy jasaryn jasaǵan qadirmendi ávládtar — paıǵambardyń urpaqtarynan da álde qaıda qurmetti kisi bolyp shyǵa keldim.

Táýip meni jaıymen, aspaı-saspaı aqylmen júıkelete bastady. Ol qupıa túrde bólshevıkterge ósh boldy, revolúsıany eske túsirgende bir kúrsinip, eskiden kele jatqan bir naqyldy: "Kerýen burylǵan kezde, aqsaq túıe alǵa shyǵady" degendi jar salyp aıtyp otyratyn. Ol aqsaq túıe degende ókimet basynda turǵan kedeılerdi tuspaldap aıtqany aıdan anyq edi.

Onyń emdeýdiń tazalyq ádisterin qoldanǵanyna meniń jynym keledi. Ol qyzyl buryshty túıeniń sútine salyp tundyryp, sonymen trahmatozdardy — kóz aýrýlaryna ýly dármekti jaǵady. Sózben aýyrǵan kisilerge ol óltirilgen kesirtke-keseldiń keptirilgen bas súıegin untap, sonyń ulpasyn temekimen aralastyryp, shylym etip shegýge beretin. İrińdegen jara aýzyna endi ǵana óltirilgen kesirtkeniń ne kúshiktiń jas etin basýmen emdeıtin. Biraq bárinen de masqarasy ish aýrýdy emdeý ádisi bolatyn. Bul aýrýdan balalar qynadaı karylatyn. Táýip balalardy shyńǵyryp jylaǵanyna qaramaı, olardyń kindikterin bar kúshin salyp buraı bastaıtyn. Emdeýdiń bul ádisi ádette gryjamen aıaqtalatyn.

Táýip tek qana tórt aýrýdy — kóz aýrýyn (trahoma), ish aýrýyn (dızenterıa), sóz ben kurt aýrýyn (týberkýlez) biletin. Qalǵan aýrýlardyń bárin ol júrektiń naýqasy dep, olardy kúıdirý arqyly emdeıtin. Kúıdirý ádisi adamdy azaptaýdyń eń bir sumpaıy túrine uqsaıtyn. Naýqastyń búıirine kúıdirilgen kıizdi basyp, tańyp tastaıtyn. Táýiptiń pikirine júginsek, kúıdirilgen jer mólsheri qajetti shamaǵa jetken kezde, kıizdi alyp tastap, onyń ornyna zárli kompres qoıatyn.

Men bul sumdyqtyń bárine eki aptadaı tózdim de sosyn tıisti kisi arqyly Chıkıshlárǵa jazbahat joldadym, táýiptiń adamdardy jarymjan etýine tyıym salýdy talap ettim.

Sodan keıin men uzamaı taýǵa kettim. Sol aradan men, táýipti múlde umyttyrǵan, bir asa qundy jańalyq ashtym.

Keterden sál buryn men táýiptiń úıinen jesir áıel Nachardyń kıiz úıine kóship kirdim. Onyń ózi úıine birneshe qadam jerde turǵan kúrkesin pana etti. Nachardyń qarasha úıi maǵan unady. İshi tap-taza bul úı aýyldan alys shette, sasyq kúl-qoqys pen áli kúshikterden aýlaq, taý jaqtan ańqyp soǵatyn qatty jel ótinde turǵan edi.

Taý baýraıynan men sebezdep turatyn gaz kózderin taptym jáne biraz ýaqyt muqıat baqylaý nátıjesinde, ózim zerttegen jerdiń birinshi rettegi munaı qorynyń asa baı oshaǵy ekenine kózim jetti, sol aradan munaı jerastylyq baıaý aǵyspen, meniń boljaýyma qaraǵanda, eki baǵytta Cheleken men Nebıt-Dagka qaraı jaıylyp ketedi.

So kezderi ǵylymı oryndarda meılinshe keń túrde Qarabuǵaz problemasy, basqasha aıtqanda, jer sharyndaǵy eń ýly mırabılıt qoryn óndirý jáne óńdeý problemasy qoıylyp jatqan edi. Meni qyzyqtyratyn eń basty másele mırabılıtti óndeý problemasy bolatyn. Qarabuǵazda asa qýatty hımıalyq kombınatty salý ıdeıasy sol kezdiń ózinde aýada ilinip turǵan edi. Kombınattyń ómir súrýi sonyń negizin quraıtyn — shıkizatsyz, otyn men sýsyz aqylǵa qonbaıtyn.

Qarabýǵazda tek shıkizat mırabılıt ǵana bar: otyn men sý joq bolatyn. Men asa ýly gaz shyǵatyn jerdi ashtym.

Chıkıshlár aýdanyndaǵy gaz qoryn tipti shamamen bolsa da anyqtańqyrap aıtýǵa dátim barmaıdy — sondyqtan da edáýir dárejede kombınatqa qajetti otyn máselesin sheshkenime senimim zor bolatyn, óıtkeni janatyn gazdy shalǵaı jerge jetkizip berý máselesin tehnıka baıaǵyda sheship qoıǵan edi.

Gaz kózderinen basqa, men, taǵy da ıod pen bromnyı asa baı bastaýlaryn da ashtym.

Otyn máselesiniń bir bólshegi sheshildi, biraq onyń ekinshi bólshegi — munaı áli sheshilmegen edi.

Bul iste eshbir kúmán-kúdik jáne uzaq oılanyp-tolǵanýshylyq múlde bolmady. Búkil aýdannyń on boıy tolǵan munaı-dy. Biraq bul munaı da, Cheleken munaıy sıaqty, Qarabuǵazdan alysta, jerdiń tereń qoınaýynda jatqan. Nefte-Dag jaqynyraq bolatyn. Dáp osy Nefte-Dagtiń munaıyn Qarabuǵazǵa aıdaý bárinen de paıdalyraq bolar edi.

Áli esimde, bir kúni tańerteń erte turyp, shatyrdyń aldynda sony oılap otyrǵanmyn. Ǵuzar maǵan kelip, qobaljyǵanyn jasyrmaı, álgi eki terıakesh tóbeniń arǵy jaǵynan jurtta qańyrap qalǵan meshitti taýypty, soǵan kóship baryp, kirip alǵan jón bolar edi, dedi.

Ǵuzar meni ózimizdiń endi turatyn úılerimizdi dereý baryp kórelik dep asyqtyra sóıledi.

Men meshitke renjýli kúıde bardym. Ǵuzar meniń berekeli oı-tolǵanysymdy buzyp jiberdi. Munaı aǵysynyń ezim ashqan jańalyqtarynyń baǵyt-baǵdaryn azdy-kópti dálme-dál bile otyryp, men munaıdy Qarabuǵazǵa taıaý jerdiń qaı tusynan izdeý kerek ekenin anyqtaýym qajet boldy. Meniń munaıdy qaı aradan bárinen de kóbirek kezdestirýge bolatynyn núktelermen belgilep qoıýym kerek edi ıaǵnı basqa sózdermen aıtsaq, Qarabuǵazdan soltústikke qaraı júretin, munaı tanabyna baratyn eń qysqa qashyqtyqty (joldy) tabýym qajet boldy. Jáne ol ózim kúni buryn boljap qoıǵanymdaıyn, Mańǵystaý men Embiniń munaı shyǵatyn jerlerimen ulasyp quıylyp jatýy kerek edi.

Biz bir tóbeniń basyna kóterildik. Men kókpeńbek zer tastary úgitilip túsip jatqan, búlinip buzyla bastaǵan meshitti kóremin ǵoı dep oılaǵanmyn, biraq bizdiń aldymyzda balshyqtan salynǵan kózge qorash, alasa úı tunjyraı qaraýytyp turdy. Terıakeshtiń ekeýi birdeı esik aldynda yrjańdasyp otyr. Biz olardy janaı meshittiń ishine ene bergenimizde, olar meni men Ǵuzarǵa yzalanyp bir qarady. Men meshitke eshqashanda kóshpeýimiz kerek dep, ishteı kúnilgeri sheship qoıdym. Ǵuzardyń is-áreketi múlde qısynsyz bolatyn.

Meshitke kirýin kirsem de abyrjyp sasyp qaldym. İshine saban tústes kún shuǵylasy túsip turǵan, tóbesi buzylǵan úı qabyrǵasynyń qasynda basyndaǵy jaýlyǵynyń bir shetimen aýzyn búrkep alǵan, jupyny kıimdi bir áıel otyr jáne ózi baıaý yńqyldap qoıady. Onyń, janynda jerde kishkentaı bala uıyqtap jatyr.

Ózine kómektessin dep, Nachar bizge kelgen ǵoı, — dep kúbirledi uıalyp qalǵan Ǵuzar.

Men onyń meshitke kóshelik degen balalyq qýlyǵyn birden túsine qoıdym, meni osynda ákelý úshin oıdan shyǵarǵany ǵoı, sol sebepti de erkimnen tys kúlimsirep:

— Áıeldiń sózin aýdar, — dedim.

Áıel jaýlyǵyn ysyryp tastap, bizge tobylǵy tory taramys qolyn sozyp jiberip, jyldamdatyp sóıleı jóneldi. Onyń kózinen sırek te bolsa kóz jasy syǵymdalyp ázer shyǵady. Ol qushyrlanyp uzaq sóıledi, jez teńgelerden tizilgen alqasyn aǵytyp, aıaǵymnyń astyna laqtyryp tastady. Ǵuzar odan aıtqan sózin qaıta surap, áıelmen talasyp ta qalady.

Men Nacharǵa kóz toqtatyp qaraı bastadym. Men onyń azapty kóp shekken ajarly júzine tańǵaldym. Men túrikmen áıelderiniń jaq súıegi shyǵynqy, betteri jalpaq keledi jáne aýyr jumystan bádenderi buzylǵan dep oılap, daǵdylanǵan edim.

Aqyrynda Nachar úndemeı qaldy, jaýlyǵymen qaıtadan aýzyn búrkep, qabyrǵaǵa arqasyn súıep otyra ketti.

Ǵuzar onyń sózin qınalyp, áreń aýdaryp turdy. Nachar túrikmen áıeli emes, aýǵan áıeli. Sodan jıyrma jyl buryn, úsh jasqa tolǵan kezinde, ony áldekimder ata-anasynan urlap alyp ketedi de, Quldjar aýylyndaǵy taqyr kedeı Muratqa satady.

Ol on bes jasqa shyqqan kezde, Murat oǵan úılenip alady. Jat jerlik dep, kúlli aýyl ony jek kóretin. Murat ony tómpeshtep uratyn da edi, óıtkeni birinshi jyly ol bala tappady. Sosyn bir bala jaryq dúnıege keldi de, turmys-tirshiligi jeńildep sala berdi: túrikmen otbasynda tuńǵyshynyń bala bolýy baqyttyń nyshany dep esepteletin. Sosyn ol qyz tapty, biraq sodan keıin kóp uzamaı Murat dúnıeden ozdy. Sharıǵattyń zańy boıynsha, Nachardyń barlyq qoıyn sypyryp aldy — olar elý shaqty eken. Sodan bir aı buryn onyń qyzyn urlap áketip, belgisiz bir jaqqa satyp jiberipti. Aýyldyń balalary ony endi túıeniń japasymen atqylaıtyn bolady.

Áıel qyzynyń qaıda satylǵanyn jylap turyp, jalynyp-jalbarynyp surap, kúlli kıiz úılerdi túgel aralap shyǵady, biraq árbir úıdiń erkekteri ony judyryqpen qarsy alady. Bir kúni túnde ol balasyn ertip, urlanyp Krasnovodskige ketip qalady. Nachar sondaǵy bólshevık-sýdálarǵa jáne túrikmen áıelderin erleriniń zorlyǵynan qorǵaıtyn orys áıelderine baryp shaǵynǵysy keledi, biraq shaldar aýyldan onsha uzaı qoımaǵan beıbaqty ustap alyp, uryp-uryp, jelkelep aýylǵa qaıta ákeledi. Keshe áıeldiń úıine úsh evlád pen táýip kelip, ony qashaǵan eshki dep tildep, ózin óltiremiz dep qorqytyp, orys turǵan úıdiń týyrlyqtaryn sypyryp alyp ketedi.

— Olar ony óltiredi, — dedi Ǵuzar dirildep qalshyldap, — Ioldash Prokópıı, bizdiń aýylǵa qaıtyp barýymyzǵa bolmaıdy. Olar bizdiń úsheýimizdi de, bizben birge balany da óltiredi.

Men úndemedim. Kúlli ǵylymı jumys basymdy tastaı qashty. Meniń on boıymdy bir ǵana sezim — qutyryný bılep aldy. Men meshitten shyǵyp, yrjaqtap kúlip turǵan terıakeshterge:

— Myna áıeldi aýqattandyryńdar, sosyn úıdi jınańdar — biz jańa orynǵa kóshemiz, — dedim.

— Afgannyń albastysy ólse — ómirem qapsyn! — dep jaýap berdi qart terıakesh, kúrekteı sary tisterin aqsıtyp.

Osydan keıin men, geolog, iri ǵylymı ınstıtýttardyń biriniń qyzmetkeri, ony shekpeninen tap berip ustap, bar kúshimmen julqyp qalǵanymda, onyń taqyrlaı qyrylǵan basynan quraıysh bórki ushyp tústi, sosyn men tipti ózimdi de qorqytqan daýyspen:

— Esittiń be, buralqy ıt, ózińe ne degenimdi?! — dep aıqaılap jiberdim.

Terıakesh júrelep otyra ketti de kózin juma qoıdy — ol tegi atyp tastaıdy dep oılasa kerek.

Úsh saǵattan keıin biz dúr kóterilip, ózimizben birge Nachar men onyń ulyn alyp, Gasan-Kýlı jaqqa qaraı júrip kettik.

Meniń Atrek aýdanyna jasaǵan birinshi ekspedısıam tap osylaı qaıǵyly túrde aıaqtaldy. Bolǵan oqıǵanyń bári negizgi jumystyń aıaqtalǵanyna sáıkes kelgenine ishteı rıza boldym. Endi eshbir mán-mańyzy joq ýaq-túıekter ǵana qalǵan edi.

Jolaı terıakeshtiń bireýi qashyp ketti. Biz qýań shólde túnedik. Men túni boıy uıyqtamaı, eleńdep qulaǵymdy tostym, biraq kesirtkeniń sybdyrynan ózge eshteńeni de estimedim. Ekinshi kúni biz Gasan-Kýlıge jettik. Meniń qolymda ekspedısıanyń óńdelmegen materıaldary men óz taǵdyryn meniń qaraýyma bergen úsh adam: Ǵuzar, jesir men onyń tórt jasar balasy qaldy. Budan basyń aınalady árıne. Men bárin de Krasnovodskige aparýǵa bel baıladym, sonda barǵasyn kóremiz.

Krasnovodskide Ǵuzardy men túrikmenderge arnalǵan mektepke ornalastyrdym, Nachardy ertip aýdandyq partıa komıtetine bardym. Áıelder bóliminiń meńgerýshisi Berıl — burynǵy tiginshi, kózildirigin kaıta-qaıta túsirip ala beretin ashýlanshaq ta qaısar áıel meniń sózimdi tyńdap alǵannan keıin, onyń beti birden teńbil-teńbil bolyp qyzaryp ketti:

— Siz, joldas, jaramdy jigit ekensiz, — dedi kózi jaltyldap. Bul áıeldi osynda qaldyryńyz. Biz bárin de retteımiz.

Ol maǵan álýetti qolyn usyndy. Men odan janym jaı taýyp, jeńildep shyqtym.

Bir aptadan keıin men sot tóraǵasynan habar hat aldym, so hattan "azamatsha Nachardy azaptaǵanynan jáne qýdalaǵanynan baıqalatyn taǵylyq turmystyń sarqynshaqtary týraly" isi boıynsha qoǵamı aıyptaýshy bolyp taǵaıyndalǵanymdy bildim.

Sot tóraǵasynan men táýip pen alty evlád shaldyń tutqynǵa alynyp, Krasnovodskige ákelingenin, tergeý isi aıaqtalýǵa jaqyn ekenin, endi birneshe kúnnen keıin sot bolatynyn esitip bildim.

Sotqa deıingi kúnderdi men aıyptaý sózine ázirlený úshin paıdalanǵan joqpyn, Chıkıshlárdiń tabıǵı munaıly gazyn paıdalaný týraly baıandamany jazýmen ótkizdim.

Bul másele, basqalarmen salystyrǵanda, áli jańa bolǵandyqtan da men óz baıandamama kóbirek toqtaýǵa bel baıladym.

Gaz týraly máseleni ázirleý kezinde men Qarabuǵaz kombınatynyń muqtajyn negiz etip aldym. Otyn retinde kómir de, munaı da gazben básekege túse almaıdy.

Barsha máseleniń túıini tek tórt júz shaqyrym jerde jatqan Chıkıshlárdan gazdy Qarabuǵazǵa qadaı jetkizý máselesinde.

Osydan bes jyl buryn júz-júz elý shaqyrym gaz qubyryn tartý asa uly tehnıkalyq jetistik bolyp esepteletin, al qazir uzyndyǵy jeti júz elý shaqyrymdyq gaz qubyry jumys istep jatyr. Sondyqtan da tórt júz qyryq shaqyrymdy gaz qubyryn tóseý kóp eńbek qajet etpeıdi.

Gaz qubyrynyń jolyn kesip ótetin Úlken Balkan taýlary oǵan onsha kedergi bolmaıdy. Qazirgi ýaqytta gaz qubyrlary bederi alýan túrli jerlerdi emin-erkin kesip óte beredi.

Men óz jobamdy ınjenerlerge baıandap berdim. Olar gaz jelisin tartý úlken-úlken gaz saqtaıtyn qoımalardy salýdy qajet etedi dep, maǵan qarsy shyqty.

Aıtaıyn degenim, dúnıedegi eń jetilgen jobanyń ózine qarsy dálel taýyp aıta almaıtyn mamandy men áli kezdestirgen emespin. Bul - kásibı ádet. Qart mamandarda bul ádet qana emes, zaýyttyń kólemin jaqtyrmaý da bolyp tabylady. Olar aýlalarynda baqbaq qaptaı ósip, keńselerinde ámanda nurly tynyshtyq tamyljyp turatyn eski jaıly zaýyttardy kúrsine otyryp eske alady. Asyqqanda qaıda barady jáne kimdi qýyp jetip, basyp ozady.

Injenerlerdiń qarsy shyǵýy meni birqatar esepter shyǵarýǵa májbúr etti. Injener Horobryh ózine ton qajyrly qaıratpen meni qoldap shyqty. Ol "qoıan júrek qorqaq", "sózýar ınjenerlerge" qarsy baǵyttalǵan qyzýly sózimen meniń esepteýlerimdi dáleldep shyqty. Shynynda da eshbir gaz qoımasynyń qajeti joq eken, óıtkeni gaz qubyrynyń ózi alyp qoıma bolyp shyqty. Rasynda da uzyndyǵy tórt júz shaqyrymdyq gaz qubyryna eki jarym mıllıon tekshemetr gaz sıady eken. Álemdegi birde-bir gaz qoımasy óz ishine osynshama gazdy syıǵyza almaıdy eken.

Gazdardy qoldaný joldary alýan túrli. Olar otynǵa, turmystyq qajetterge paıdalanylady, munaı ónerkásibinde kóne skvajınalardy tyńaıtýǵa qoldanylady, olardan rezına ónerkásibine qajetti sanany, "qurǵaq muz" dep atalatyn qatty kómir qyshqylyn jasaıdy, taǵy basqa da aǵash spırti, aseton, sýtegi, avtogendi dánekerleýge qajetti asetılendi, jasandy kaýchýk alýǵa kerekti býtadıendi, efır, benzol, hloroform, tońazytqysh zattar sıaqty kóptegen hımıalyq zattardy shyǵarady.

Men baıandamamda Chıkıshlár aýdanyndaǵy zertteý jumystaryn men júrgizgen dárejeden góri áldeqaıda zor kólemde júrgizý qajettigin basa aıttym. Myń metr jáne odan da kóbirek mólsherde tereńdete burǵylaý qajet-aq. Gaz skvajınalaryn ornatý isin barynsha saqtyqpen júrgizý kerek, onda da bul iske gazdy paıdalanýǵa múmkindik týǵan kezde ǵana júrgizgen durys. Áıtpese mıllıondaǵan tekshe metr gazdy aýaǵa bostan-bos taratyp, rásýa etýimiz múmkin. Gaz skvajınasyn jaýyp tastaý óte qıyn bolady. Gaz árqashanda ózine qajetti joldy taýyp, trýbalardyń aınalasynan tasqyndap quıyla bastaıdy.

Gaz kólemin eseptep shyǵarý úshin, men kelesi jyly taǵy da Chıkıshlár aýdanyna baramyn. Bunyń óte qarapaıym da qyzyqty eki ádisi bar. Onyń birinshisi gazdy porodanyń qýystary men bos jerleriniń kólemi eseptep shyǵarylady, bul gazdyń aýmaǵyna teń bolady, óıtkeni gaz sol bos qýystardy toltyryp turady. Alaıda bul ádis tek jaqyn-jýyq doǵal sandardy ǵana beredi. Ekinshi ádis - "qysymdy shyǵarý ádisi" dep atalatyny skvajınadan shyǵatyn gaz qysymynyń azaıýyn anyqtaýǵa baılanysty. Skvajınanyń debıtin (basqasha aıtsaq, ol beretin gazdyń sany) bile otyryp, jerastyńdaǵy gaz qoryn eseptep shyǵarady. Buny mynadaı jolmen shyǵarady. Máselen, skvajına júz myń tekshe metr gazdy berdi delik, sodan keıin qysym sonyń onnan birindeı mólsherinde azaıady. Bul jaǵdaıda skvajınadaǵy gazdyń qory debıttiń onnan toǵyz mólsherin quraıdy ıaǵnı toǵyz júz myń tekshe metrge teń bolady.

Meniń baıandamamnyń basty túıinderi jalpy alǵanda, mine, osyndaı. Sodan keıin sot bastaldy.

Sottyń ǵımaraty Krasnovodskidegi baý-baqshasynda bozǵylt tústi túrpideı japyraqtaryn shań-tozań basqan gúlder ósetin birden-bir jer.

Meniń ózimniń ne aıtqanymdy umytyp qalyppyn. Ásilinde, men shamasy, basybaıly aýyr eńbek saldarynan túrikmen áıelderiniń jartysy bedeýliktiń azabyn tartatynyn, áıel ómir boıy sóılemeı, ún-túnsiz ótýi kerek deıtin ádet pen jas túrikmen áıelderiniń aýzyn baılaıtyn oramaldy tek qazan revolúsıasy ǵana julyp tastady, degendi aıtsam kerek. Men áıelderdiń salmaǵy úsh kılodaı, moıyn omyrtqasynyń týberkýlezin týdyratyn, ulttyq bas kıimdi kıýge tyıym salynýyn talap ettim.

Sotqa tartylǵandar óz saqaldarynyń ushyna tunjyraı qarap, sazaryp otyra berdi. Táýip sońǵy sózden bas tartty, biraq so qylyǵyn mardamsyǵan naqylmen búrkedi. "Paıǵambardyń perzenti, — dedi ol, — shaıqasýǵa erinbeıdi, degenmen, sóıleýge erinedi".

Úkim qatal edi: qylmystylardyń árqaısysy bes jylǵa kesildi, jazany ótegennen soń, olar Túrikmen respýblıkasy shekarasynan tys jerlerge jer aýdarylatyn boldy.

Sot zalynan men Nachardy kórdim. Ol jaýlyǵyn tastap, ústine eýropalyq kóılek kıipti.

Qymbatty joldas, — dedi maǵan Berıl, — Nacharǵa qarańyzshy! Qandaı ǵajaıyp sulý áıel! Meniń ústimdegi kóılegim dáp sonyń kóılegińdeı eshqashanda qonymdy bolǵan emes. Men ony Bakýge tigin fabrıkasyna attandyramyn. Biraq ol eń áýeli erkekter men avtomobılderden qorqatyn ádetinen arylýy kerek.

Shynymdy aıtsam, bul gápke osy arada núkte qoıýǵa bolady. Tek taǵy bir qosatynym, meniń ómirge tikeleı aralasýym, maǵan, Cheleken men Chıkıshlárdaǵy zertteý jumystarym sıaqty, qanshama alańdaýshylyq pen qýanysh ákeldi deseńizshi".

Bul hıkaıanyń jalǵasy bar ma? — dep suradym men Prokofevten.

Muny jalǵastyrýǵa sizdiń de qatysýyńyzǵa týra kele me dep qorqamyn. Siz erteń júresiz, al Bárpl Nachardy erteńgi parohodpen Bakýge jiberedi. Sizden suraıtynym: jolaı onyń syrtynan baqylap júrińizshi jáne sosyn Bakýde ony tıisti adresine ertip apararsyz, - dedi ol.

Prokofev, — dedim men daýystap, — siz ár kún saıyn meni Qarabuǵazdan qashyqtatyp barasyz!

Ol kúlip jiberdi.

Múlde aldamshy kózqaras. Bul aradaǵy bar nárseniń so shyǵanaqpen kózge kórinbeıtin baılanysy bar. Berıl taıaý kúnderi túrikmender men qazaqtar arasynda jumys isteý úshin Qarabuǵazǵa júredi. Siz ony keıin Qarabuǵazdan kezdestiresiz, sonda ol sizge qyzǵylyqty talaı jaıttardy aıtady da kórsetedi.

Kelesi kúni taý basynda surǵylt shirindilerdiń shań-tozańy bult bolyp kóship júrdi. Mysatyrdaı aq kún alaýlap, jer betine aqshyl intap muhıtyn tógip tur. Júni tazyǵyrlanyp qalǵan tóbetter aılaqtaǵy shańdy túıinshekter men shılandardy ıiskelep, bir-birin saqtandyrǵandaı, sypaıy yryldasyp qoıady.

"Chıcherın" parohody óziniń tym ersi bıik tumsyǵyn kóterip, teńizdiń tolqyndy jazyǵyna shyqty. Prokofev aılaqta turyp, kıim ońyp ábden aǵaryp ketken qalpaǵyn bulǵap, maǵan Mahachkalaǵa barǵasyn mindetti túrde geolog Shaskııge kirip shyqqaısyń dep aıqaılap jatty.

Borıl maǵan Nachardy megzep:

Baıqańyz, Nachar sýǵa batyp ketpesin! — dep eskertti.

Horobryh mújilgen qorqoryn tútindetip turyp, óz buıryǵynyń dálme-dál oryndalýyn qadaǵalaıtyn bastyqtyń keıpimen, maǵan meıirlene qarap, jaıymen qolyn bulǵady. Sol sátte men oǵan baǵynyshty kisi ekenimdi sezindim jáne topograftardyń bul adammen "beton qabyrǵa ishinde júrgendeı" alańsyz jumys isteýge bolady dep bek durys aıtqanyn sezdim.

Eń sońǵy mınýtta ókpesi óshe entigip, Korchagın júgirip keldi. Ol izdeýshiler partıasynyń muqtajyna qajetti túıe ashamaılaryn taba almapty, sóıtip ol aılaqqa óziniń tirlikten saǵy synǵan ýaıymyn arqalap jetkizdi, biraq onysy Horobryhtyń qaıtpas qaısar erik-jigerine tap bolyp, seıilip ketti.

— Tabý kerek bolsa — tabasyń. Kettik birge, — dedi Horobryh oǵan.

Men olardyń aılaqtyń tor kóz qaqpasynan ótip, alasa taý basyna shyqqanyn kórdim. So jaqtan solyp qalǵan sary gúlder arasynan qalalyq Sovettiń úıi aǵaryp kórinip turdy.

Jaǵalaýdyń shań-tozańyn burqyldatyp, júk mashınasymen Mısha aǵyp ótti. Ol shańyrqap shóldegen sırenasynyń qyryldaǵan daýsymen bar álemge qarǵys aıtyp bara jatty. Onyń júk mashınasynyń bortyndaǵy "Qarabuǵaztrest" degen aq jazý sonaý alystan kózge urady.

Sodan keıin kúlli qala men ıir-ıir de meıirimsiz taýlar zý etip, sol jaqqa qaraı aýnap tústi. Tentek tolqyndar júzbeli qyzyl kespekter mańynda ala múliktenip bıleı jóneldi. Oqystan jel turdy. "Chıcherın" saltanatty túrde baıaýlap baryp, tumsyǵyn tómen túsirdi de, trýbasynan tútinin býdaqtatyp, týyn jelbiretip, palýba ústindegi brezent pen kenep jelkenderin jel ótine keptete-kerneýlete, on boıy dirildep, shýyldap teńiz jaqtan dóńbekship kele jatqan bıik tolqynnyń jalyna kóterile berdi...

Keshke salym tolqyn tynyshtalyp, batysta qyzyl shapaq mazdap qoıa berdi. So shapaqtan sál tómenirekte, teńiz ústinde kókjıektiń o. shetinen bu shetine deıin kógildir jebeler tárizdenip nur sáýle qubyla, qulpyryp ótip jatty. Parohodty úlbiregen tynyshtyq búrkep tastady.

Men úrgedek Nacharǵa qaınaǵan sý ákelip berdim. Biz syrttaı qaraǵan kisige shaı iship otyrǵan qańǵybastar otbasy sekildenip, palýbaǵa jaıǵastyq. Nachar ústine Bárıldiń kóne kóılegin, aıaǵyna surǵylt shulyq kıip, moınyna aq shalma salypty. Onyń janynda bir bákene teńizshi eski gıtaryn tyńqyldatyp shertip otyr.

Nachar qazir birneshe orys sózin biledi, biraq solardy sybyrlap aıtqannyń ózinde júzi qyzaryp ketedi. Shaıdan keıin ol betiniń tómengi jaǵyn shalmasymen japty da teńizge qarap, qozǵalmaı otyryp qaldy. Menińshe, ol túnimen osylaı otyra bergen sıaqty: erteńgilik biz Apsheronnyń plakattaǵydaı sary jaǵalaýyna jaqyndaı bergende, kelsem, ol áli sol qalpynan ózgermeı, siresip otyr eken.

Shańqaı túske taıap qalǵanda kúńgirt sý ústinen alys Bakýdiń úıme-júıme sulbasy, surǵylt taýlar, surqaı aspan men surǵylt úıler beınesi ashyla bastady, biraq úılerdi búrkegen surǵylt jamaý ózgelerinen góri kún nuryna malynyp, jarqynyraq kóriner edi. Biz Nargen aralyn, Zyh múıisin janaı óttik, kúlli "Standart Oıldar" men "Roııal Dachtardyń" toıymsyz obyr kózin ózine qaraı tartyp turatyn osynaý jaıdary júzdi jarqyn qala, revolúsıa men 26 komısardyń qalasy, munaıdyń qalasy, "Chıcherın" parohody jýan daýysty gýdogin aıqaılatyp, dál qasyna taıap baram degenshe, shyǵanaqtan túrli túspen qulpyryp jatqan sý tegistigi ústinen úıme-júıme bolyp dúńkıip, bıiktegen ústine bıikteı tústi.

Men Nachardy Bárıldiń aıtýymen jazylyp alynǵan adres boıynsha, tigin fabrıkasynyń áıelder isin uıymdastyrýshysy bolyp isteıtin meıirbandy jas qyzmetker áıelge qolma-qol aparyp tapsyrdym.

Sol kúni keshkilik shań basyp, demigip turǵan ystyq poıyz meni otyrǵyzyp, soltústikke, Daǵystanǵa qaraı zýlaı jóneldi, ol jerde Qarabuǵazdyń bolashaq tarıhynyń bir beti ashylýy kerek edi.

---