InfoHub Logo

Agrometeorologıa — bul meteorologıalyq, klımattyq jáne gıdrologıalyq jaǵdaılardy, aýyl sharýashylyǵy óndirisindegi obektiler men úrdisterdiń ózara qatynastaryn zertteıtin ilim. Onyń negizgi meteorologıalyq shamalaryna áýeniń qysymy, aýanyń temperatýrasy, aýanyń ylǵaldylyǵy, bulttaný, áýeniń jaýyn-shashyndary, jel jatady. Budan basqa meteorologıalyq kórsetkishterge kún radıasıasy, onyń spektrlik quramy, kúnniń uzaqtyǵy biriktiriledi. Tap osy jer men sol mezgilde bolǵan áýeniń meteorologıalyq naqty shamalarynyń jaǵdaıy aýa raıy dep atalady. Jaǵrapıalyq ornyna baılanysty belgili bir aımaqtyń kóp jyldyq aýa raıynyń erejesin klımat dep ataıdy. 

Aýyl sharýashylyǵy daqyldarynyń joǵary jáne sapaly ónimin alý úshin agroklımattyq qorlardy durys anyqtap tıimdi paıdalanýdyń zor mańyzy bar. Jergilikti aımaqtyń meteorologıalyq jaǵdaılaryna qaraı beıimdelgen topyraqty óńdeý, tuqymdy sebý, ósimdikterdi ósirý kezeńinde kútip-baptaý, ónimdi jınaý jáne taǵy basqa agrotehnıkalyq sharalardy sáıkestendirip, eń tıimdi túrleri qoldanylady. Áýe. Kún radıasıasy. Jer planetasynyń syrtyndaǵy gaz qabatyn áýe nemese atmosfera dep ataıdy. Áýedegi gaz qospalaryn aýa deımiz. Onyń quramyndaǵy negizgi gazdar: azot (78%), ottegi (21%), argon (0,9%), kómir-qyshqyl gazy (0,033%). Odan basqa aýada adamnyń is-áreketinen jáne tabıǵı tegine baılanysty qatty jáne suıyq bólshekter bolady. Olardy aerozol dep ataıdy.

Áýeni bes negizgi qabatqa bóledi: troposfera, stratosfera, mezosfera, termosfera, ekzosfera. Ár qabattardyń arasynda tropopaýza, stratopaýza, mezopaýza jáne t.b. qabattary ajyratylady. Jer betindegi jáne áýedegi ótetin fızıkalyq úrdisterdiń negizgi qýat kózi — kún radıasıasy. Áýede radıasıanyń 3 túri baıqalady: tikeleı, shashyrandy, shaǵylǵan. Sáýle qýaty tolqyndarynyń uzyndyǵy boıynsha bólinýin spektr dep ataıdy. Kún spektiri úsh bólikke bólinedi: últrakúlgin tolqyndar, kózge kórinetin tolqyndar, ınfraqyzyl tolqyndar. Fotosıntez úrdisine spektrdiń barlyǵy emes, tek onyń tolqyndarynyń uzyndyǵy 0,38-0,71 mkm bolǵandary ǵana tikeleı qatysady. Ony fotosıntetıkalyq belsendi radıasıa (FBR) dep ataıdy. Táýliktiń jaryq kezeńiniń uzaqtyǵy jyldyń ýaqytyna jáne jaǵrapıalyq beldeýlerine baılanysty ózgeredi. Ósimdikterdi kúnniń uzaqtyǵyna qoıatyn talaptaryna qaraı úsh topqa bóledi: qysqa kúnniń, uzaq kúnniń ósimdikteri jáne beıtarap ósimdikter.

Topyraq pen aýanyń temperatýralyq erejesi. Jer betine sińgen kún radıasıasy jylýǵa aýysady. Sol jylýdyń bir bóligi jer betine jaqyn áýeniń jylýyna, sýdyń býlanýyna jumsalady, al basqa bóligi topyraqtyń tómengi qabatyna sińedi. Táýlik boıy kún radıasıasynyń jerge túsý mólsheri ár túrli bolatyndyqtan, topyraqtyń temperatýrasy óte keń aralyqta ózgerip otyrady. Topyraqta jylýdyń aýysýy kóbinese molekýlárlyq jylý ótkizgishtigi arqyly júredi. Topyraqtyń tómengi qabatyna qaraǵanda onyń betki jylýy joǵary bolǵan kezde (kúndiz, jazda), jylý aǵymy jer betinen topyraqtyń tómengi qabattaryna qaraı baǵyttalady. Topyraqtaǵy temperatýranyń osyndaı jaılasýy ınsolásıa tıpi dep atalady. Topyraqtyń ústińgi qabatynyń temperatýrasy astyńǵy qabattan tómen bolǵan kezde (túnde, qysta), jylýdyń aǵymy ústińgi qabatqa qaraı baǵyttalady. Topyraqtaǵy temperatýranyń osyndaı jaılasýyn sáýlelený tıpi dep ataıdy. Topyraqtyń fızıkalyq jylý kórsetkishterine topyraqtyń jylý syıymdylyǵy, jylý ótkizgishtigi jatady. Topyraqtyń fızıkalyq jylý kórsetkishteri kóbinese topyraqtyń ylǵaldylyǵyna, túsine, tyǵyzdyǵyna jáne qurylymyna baılanysty ózgeredi. Ósimdikterdiń tirshiligi belgili bir aýa temperatýralary aralyǵynda ótedi. Aýyl sharýashylyǵy óndirisinde temperatýralyq erejeniń qoldanbaly kórsetkishteri mynalar: ortasha, táýliktik, aılyq, jyldyq temperatýralar; eń tómengi (mınımaldy), eń joǵarǵy (maksımaldy) temperatýralar; temperatýranyń ózgerý amplıtýdasy; belsendi temperatýra jıyntyǵy. Topyraq pen aýanyń jylý erejesin sıpattaıtyn kórsetkishteri synap, spırt, bımetal, elektrlik termometrlerdiń kómegimen anyqtalady. Áýe men topyraqtaǵy ylǵal (sý). Ósimdikterdiń tirshiliginde ylǵal (sý) mańyzdy faktorlardyń biri bolyp tabylady. Topyraqtaǵy ylǵal mólsheri birneshe kórsetkishtermen sıpattalady: ósimdikterdiń solý ylǵaldylyǵy, eń tómengi sý syıymdylyǵy, ónimdi ylǵal. Áýedegi sý býynyń paıyz mólsherin aýanyń ylǵaldylyǵy dep ataıdy. Ol birneshe kórsetkishtermen sıpattalady: sý býynyń úles qysymy, qanyqtyrylǵan býynyń qysymy, absolútti jáne salystyrmaly ylǵaldylyq, sý býynyń tapshylyǵy, shyq núktesi. Aýa men topyraqtaǵy ylǵal mólsheri áýedegi jaýynshashyndarǵa baılanysty. Olardy qatty, suıyq jáne aralas dep úsh túrge bóledi. Suıyq jaýyn-shashyndarǵa aq jańbyr, nóser jańbyr jáne sirkirep jaýatyn jańbyr, qattysyna qar, qar men muz jarmalary, qar túıiri jáne basqa, al aralas jaýyn-shashynǵa sýlanǵan qar jatady.

Soltústik Qazaqstan aýmaǵynda jaýyn-shashynnyń mólsheri soltústikte 350 mm-den (Soltústik Qazaqstan oblysy), ortalyqta (Qaraǵandy oblysy) 200mm deıin azaıady. Jyly kezeńde 117-227 mm ylǵal túsedi. Qysta jer bederine baılanysty qalyńdyǵy 20-60 sm qar túsedi, al onyń tyǵyzdyǵy 0,01-0,60 g/smZ aralyǵynda ózgeredi. Soltústik Qazaqstan oblystarynda topyraqty sydyra jyrtyp óńdeý ıgerilgen. Bul tásil topyraq betinde ańyz paıasyn (jınalǵannan keıin qalǵan astyq sabaǵy) saqtaýǵa, sonyń áserinen qysta qar toqtaýǵa, al tereń qopsytý qar sýyn-sińirýge jaǵdaı jasaıdy. Súri jer tanabynda eki jylǵy jaýyn-shashynnyń qory jınaqtalady. Jel jáne basqa meteorologıalyq qubylystar. Jer betine qaraı gorızontal baǵytta aýanyń qozǵalýyn jel dep ataıdy. Turaqty jelderdiń, ıaǵnı bir baǵytta soǵatyn jelderdiń paıda bolýy jer planetasynyń ár túrli beldeýlerdegi áýe qysymynyń joǵary nemese tómen bolǵanyna baılanysty. Jer betindegi jelder áýe qysymy joǵary bolǵan beldeýlerinen ekvatorǵa qaraı soǵady. Mundaı jelder passat dep atalady. Odan basqa jyl boıy baǵytyn eki ret ózgertetin (ekvatorǵa qaraı jáne kerisinshe) jelder mýsondar bolady. Jeldiń aýyl sharýashylyǵyndaǵy mańyzy óte joǵary: jel muhıttar men teńizderde qalyptasatyn ylǵaldylyǵy joǵary aýany qurylyqqa ákelip, aýyl sharýashylyǵy egistikterin jaýyn-shashynmen qamtamasyz etedi, jel arqyly ósimdikterdiń tozańdaný úrdisi júredi. Jeldiń zıandy áseri de bolady: topyraq betinen ylǵaldyń býlanýyn kúsheıtedi, topyraq erozıasyn týǵyzady, kúshti jelder úılerdi qıratady, aǵashtardy syndyrady, eginniń japyrylýyna sebep bolady, shań borandardy qalyptastyrady. Jekelegen aımaqtarda jergilikti samal, taýly-ańǵar, fón, bora jelderi ajyratylady. Jeldiń jyldamdyǵy men onyń baǵytyn flúger, qol anemometrlerimen ólsheıdi. Keıbir kezderde aýyl sharýashylyǵyna zıan keltiretin meteorologıalyq qubylystar baıqalady: jyldyń jyly kezeńinde yzǵar, bozqyraýlar, qýańshylyq ańyzań jel, burshaq, qara daýyl, nóser jańbyr, sýyq kezeńde kúshti aıazdar, kóktaıǵaq, t.b.

Soltústik Qazaqstanda jıi kezdesetin qubylystardyń biri — qýańshylyq, ańyzaq jel. Qýańshylyqpen kúresý sharalary — qurǵaqshylyqqa tózimdi daqyldar men sorttardy ósirý, agrotehnıkalyq jáne melıoratıvtik sharalardy qoldaný (orman alqaptaryn otyrǵyzý, ańyz paıasyn saqtaý, topyraq qorǵaý júıesin qoldaný, t.b). Boz-qyraýlarmen kúresý sharalaryna aýyl sharýashylyǵy egisterin tútindetý, sýarý jáne t.b. jatady. Klımat. Jaǵrapıalyq ornyna baılanysty belgili bir aımaqtyń kópjyldyq aýa raıynyń erejesin klımat dep ataıdy. Klımat túzýshi faktorlar: kún radıasıasy; áýeniń aınalýy (sırkýlásıasy) jáne jerdiń tósenish beti. Jer júzinde akademık L.S.Bergtiń jikteýi boıynsha 12 klımattyń tıp bar:

1.   Máńgi aıaz klımaty;
2.   Týndra klımaty;
3.   Taıga klımaty;
4.   Japyraqty orman qońyrjaı aımaǵynyń klımaty;
5.   Mýson klımaty;
6.   Dala klımaty;
7.   Jerorta teńizi klımaty;
8.   Sýbtropıkalyq ormandar aımaǵynyń klımaty;
9.   Materık ortasyndaǵy qońyrjaı beldeýdegi shóp dalanyń klımaty;
10. Tropıkalyq shól dalanyń klımaty;
11. Savanna nemese tropıkalyq orman dala klımaty;
12. Ylǵaldy tropık ormanynyń klımaty.

Jyldyń jyly kezeńinde mynadaı agrometeorologıalyq baıqaýlar júrgiziledi:

1.   Fenologıalyq baıqaýlar;
2.   Egis jıiligin anyqtaý;
3.   Ósimdikterdiń bıiktigin ólsheý;
4.   Egisterdiń lastanýyn anyqtaý;
5.   Qolaısyz meteorologıalyq qubylystar men ósimdikterdiń zaqymdanýyn anyqtaý;
6.   Ósimdikterdiń zıankester men aýrýlardan zaqymdanýyn anyqtaý;
7.   Egisterdiń japyrylýyn baıqaý, saban men dánniń ylǵaldylyǵyn jáne onyń qolaısyz jaǵdaıda ónip-ósýin baıqaý;
8.   Egisterdiń jaǵdaıyn kóz mólsheri tásilimen baǵalaý;
9.   Aýyl sharýashylyǵy daqyldarynyń ónimderiniń ónimdilik álementteri men qurylymynyń qalyptasýyn baıqaý;
10. Tanaptyń (jerdi nasharlatyp almaý úshin ár jyly ár túrli egis egip, egistiń túri qaıta aınalyp egilgenshe sol jerdi tanap dep ataıdy) jumystardyń júrgizilýin baıqaý, olardy baǵalaý jáne olarǵa klımattyń áserin baıqaý;
11. Jaıylymdardyń jaǵdaıyna baılanysty maldardy jaıý;
12. Aýyspaly egister tanaptarynda topyraq ylǵaldylyǵyn baıqaý.

 

Agrotehnıka tásilderiniń agrometeorologıalyq negizderi. Soltústik Qazaqstannyń klımaty qurǵaqshylyqpen sıpattalady jáne ol jıi (onjyldyqta 2-4-ke deıin) qaıtalanyp turady. Sondyqtan aýyl sharýashylyǵy daqyldaryn jersindirgende olardyń qurǵaqshylyqqa tózimdiligin eskerý kerek. Sýǵa talaby joǵary daqyldardy sýarmaly jerlerge shoǵyrlandyryp sepken jón. Aýyl sharýashylyǵy dańyldaryn ósirýdegi mańyzdy agrotehnıkalyq sharalardyń biri — topyraqty negizgi jáne sebý aldyndaǵy óńdeý bolyp tabylady. Bul ylǵal jınaqtaý men saqtaýǵa jáne aramshópterdi joıýǵa múmkindik beredi.

Soltústik Qazaqstanda agrometeorologıalyq qorlardy tıimdi paıdalaný úshin aýyspaly egisterdiń mańyzy joǵary. Aýyspaly egistegi eń jaqsy alǵy daqyly — súri tanap. Ol ylǵal jınaqtaýǵa, aramshóptermen kúresýge múmkindik beredi. Súri tanapta tyńaıtqyshtardy engizý aýyl sharýashylyǵy daqyldarynyń topyraqtaǵy ylǵaldy tıimdi paıdalanýǵa múmkindik týǵyzady. Tanaptarda ylǵal qoryn jınaqtaıtyn arnaıy agrotehnıkalyq tásilderge qar toqtatý, yqtyrmaly daqyldardy sebý, t.b. jatady. Topyraqtyń jylýlyq erejesin retteýdi keıbir tásildermen iske asyrýǵa bolady. Mysaly, topyraqty tereń qopsytý onyń jylý erejesin jaqsartady. Keıbir jaǵdaılarda topyraq betin aqshyl (sabanmen) nemese qara (torf) zattarymen jabyndaıdy. Saban topyraqtyń sáýlelenip Shaǵylystyrý qabiletin arttyrady, sýdyń býlanýyn azaıtady, temperatýrany tómendetedi, temperatýranyń táýliktik aýytqýyn retteıdi. Topyraq pen ósimdiktiń jylylyq erejesin jaqsartý úshin daqyldardyń bıologıalyq erekshelikteri men jylýdy qajetsinýine qaraı ár alýan ekspozısıaly baýraılarǵa bıik jaldy jáne júıektep sebý tásilderimen daqyldardy ornalastyrady.

---