InfoHub Logo

Ǵulama aqyn, oıshyl Shákárim Qudaıberdiulynyń Alashorda úkimetine qatysy týraly keıbir jaılardy, eń aldymen onyń Alash kósemi Álıhan Bókeıhanovpen aradaǵy úlken dostyq qarym-qatynasyna baılanystyra otyryp aıtqan durys. Ókinishke qaraı, keshegi keńes ókimeti kezinde bul taqyrypta sóz qozǵaý múmkin bolmady. Alash zıalylary artyna qaldyrǵan baı ádebırýhanı qundylyqtardy ult ıgiligine aınaldyrý turmaq, olardyń esimderin ataýdyń ózi qorqynyshty boldy. Alaıda, dana Abaıdyń nemere inisi, aqyndyq mektebiniń iri ókili Shákárim Qudaıberdiulyn múmkindiginshe ádebı shyǵarmashylyq turǵyda aqtap alýǵa tyrystyq. Oǵan kemeńger jazýshy Muhtar Áýezovtyń alǵash 1950 jyldary Shákárim murasyna arasha túsken jankeshti áreketi jetkilikti dálel bolady. Al Shákárim Qudaıberdiulynyń HIH ǵasyrdyń sońy XX ǵasyrdyń birinshi shıregindegi gýmanısik, qoǵamdyq-aǵartýshylyq baǵyttaǵy qyzmeti týraly múlde aıtylmady. Bul túsinikti de edi.

Degenmen, 1980 jyldardyń sońyna qaraı keńestik qoǵamda bel alǵan demokratıalyq jańarýlarǵa baılanysty búryndary tyıym salynyp kelgen Shákárim shyǵarmashylyǵyna eldiń qaıta qyzyǵýshylyǵy artty. Ádebı jáne ǵylymı qaýymnyń súraýyna oraı, 1987 jyldyń jeltoqsanynda Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıteti Búrosynyń sheshimimen qúrylǵan Shákárim Qudaıberdıevtiń ádebı murasyn zertteý jónindegi memlekettik komısıa alty aıdaı jumys istep, ulken sharýa tyndyrdy. Sonyń nátıjesinde, 1988 jyly tuńǵysh ret respýblıkalyq «Jazýshy» jóne «Jalyn» baspalarynan Shákárim shyǵarmalary eki birdeı kitap bolyp jaryq kórdi. Alaıda atalmysh joǵary bılik organy ǵulama aqynnyń ádebı múrasyy el ıgiligine jaratý jaıyndaǵy memlekettik komısıasynyń usynystarymen keliskenimen, onyń Alash orda úkimetine qatysyn «ýaqytsha jańylysýlar men qatelesýler» nemese «aqyn dúnıetanymyndaǵt shekteýliktiń kórinisi» dep baǵaladt. Áli de burynǵy pikirinen qaıta qoımaǵan Kompartıanyń Shákárimdi aqtaýdaǵy bergen eaıaeı baǵast. mine, ostndaı boldt. Tek, 1990 jtldart Keńes Odaǵy ydyrap, taraıtyn tusta qurylyp, jumys istegen memlekettik komısıa ǵana Shákárim Qudaıberdiulyn Alash qaıratkerleri A.Baıtursynov, M.Dýlatov, M.Jumabaev, J.Aımaýytovtarmen birge tolyqtaı aqtap aldy.

Al endi joǵaryda sóz bolǵan Álıhan men Shákárimniń dostyǵyna kelsek, olardyń bir-birin syrttaı bolsa da tanyp-bilýi sonaý 1900 jyldary, dálirek aıtkanda, bolashaq Alash ult-azattyq qozǵalysynyń kósemi Á.Bókeıhanovtyń qazaq jer paıdalanýyn zertteýshi F.Sherbına ekspedısıasy quramynda ǵylymı jumystarmen aınalysyp júrgen kezinde bastalsa kerek. Mysaly, ol «Qalqaman — Mamyr» maqalasynda («Kazaq», 1915, №121): «1900 jyly Shyńǵys elin jazǵan Ivan Fılıppovıch Gýsev Shákárimmen sóılesken. Maǵan sonda aıtty: «Jurttyń báriniń aýyzǵa alǵany Abaı. Shákárimniń bilimi de qazaqta joq eken dedi»,- dep eske alady.

Qazaqtyń danyshpan aqyny Abaı qaıtys bolǵannan keıingi kezende Á.Bókeıhanovtyń, alǵashqyda 1905 jyly «Semıpalatınskıı lıstok» gazetinde, odan soń, 1907 jyly Imperatorlyq orys geografıalyq qoǵamy Semeı bólimshesiniń ǵylymı eńbekteri kitapshasynda Abaı Qunanbaevtyń tuńǵysh ǵumyrbaıandyq azanamasyn jazyp jarıalaýy, 1909 jyly Sankt-Peterbýrgten alǵash Abaı óleńderin kitap etip bastyryp shyǵarýǵa qamqorlyq kórsetip, qolǵabys tıgizýi tárizdi taǵy basqa osyndaı belgili jaılar, onyń Abaı balalarymen, jalpy aǵa sultan Qunanbaı Óskenbaevtar áýletimen aradaǵy dostyq qarym-qatynasyn tipti kúsheıte túskenin bilemiz. Alash kósemi Á.Bókeıhanov osy «Kókitaı» atty maqalasynda 1907 jyly II Memlekettik Dýmaǵa depýtat etip saılaýǵa Semeı oblysy qazaqtary atynan bes adamnyń biri retinde Shákárimniń kandıdatýrasyn usynǵanyn, alaıda ol óz jolyn Temirǵalıǵa berip, basqalarǵa úlgi bolǵanyn aıtady (Osy joly Semeı oblysy, Seıten bolystyǵynyń bolysy, bastaýysh bilimi bar, dinı saýatty Temirǵalı Nurekenov II Dýmaǵa depýtat boltp saılanady). Jáne de ol atalmysh maqalasynda: «…1908 jyly Semeıde abaqty boryshymdy kútip júrgende, Shákárim, Kákitaı, Turaǵul ádeıi qalaǵa kelip, taǵy biraz kún kóńil kóterip, shat bolǵan edik. Men abaqtyda jatqanymda, olar taǵy kelip amandasqan. Buǵan ózge qazaq jaramady-aý…» -deıdi. Jalpy, Shákárim Qudaıberdiuly patshalyq Reseıdegi birinshi orys revolúsıasynan bastalatyn Alash ult-azattyk kozǵalysyna bilek sybana belsene aralasyp ketpese de, onyń Á.Bókeıhanov qyzmetimen tyǵyz baılanysty qoǵamdyq-saıası okıǵalardyń bel ortasynda júrgeni baıkalady.

Osy oraıda Á.Bókeıhanovtyń II Memlekettik Dýmaǵa depýtattyqqa Shákárim Qudaıberdiuly kandıdatýrasyn usynýyna baılanysty mynadaı eki máselege basa nazar aýdarý qajet sekildi. Birinshiden, zertteýshi ǵalymdar M.Asylbekov pen E.Seıitovter óz eńbegińde 1906 jyly 1 Memlekettik Dýmaǵa saılaý qarsańynda Á.Bókeıhanovtyń basshylyǵymen Semeıde qazaq zıalylary arasynda qurylǵan kadet partıasy bastaýysh uıymynyń jınalysy bolyp ótkeni, oǵan 160-tan astam adam qatysqany, jınalys barysynda «Kadet» jáne «Halyq bostandyǵy» partıalarynyń aldaǵy saılaýǵa baılanysty ýaqytsha ózara birikkeni, qysqasy I Memlekettik Dýmaǵa Á.Bókeıhanovtyń ózi Semeı oblysynan osy qazaq kadet partıasy atynan usynylyp, saılanǵany týraly derekterdi keltiredi. Al belgili alashtanýshy ǵalym M.Qoıgeldıev bolsa, «Ulttyq saıası elıta» kitabynda 1906 jyly Á.Bókeıha-novtyń basqarýymen Semeıde ótken kazaq kadet partıasynyń jıynynda Shákárim Qudaıberdiuly da qatysyp, sóz sóılegenin aıtady.

Reseı kadet partıasy, jalpy sol kezeńde batystyń demokratıalyk baǵytyn ustanǵan progresıvti kózqarastaǵy kúshti saıası uıym bolǵanyn, al Alash ult-azattyq qozǵalysynyń kósemi Álıhan Bókeıhanovtyń atalmysh kadet partıasyna jaıdan-jaı múshelikke enil, qazak zıalylary arasynda kadet partıasy bólimshesin qura salmaǵanyn esten shyǵarmaýymyz kerek, Mysaly, Á.Bókeıhanov «Vıktor Petrovıa Obnınskıı» atty makalasynda («Qazaq», 1916 j.) kadet partıasynsh aty shýly shesheni, bilgishi V.P.Obnınskııdiń jastaı qaıtys bolǵanyn aıta kelip, «orystaǵy barsha buratana jurttardyń saıası adamdaryn biriktirgen «avtonomıst» partıasynyń uıytqysy edi» dep ókinish bildirýi tegin emes. 1917 jyly Á.Bókeıhanov qurǵan «Alash» partıasynyń saıası baǵdarlamasy sol kezdegi Qazaqstan qalalarynda resmı tirkelip, úgit-nasıhat júrgizgen «Kadet», «Halyq bostandyǵy», «Sosıal-demokrattar» sekildi partıalardyń baǵdarlamalary negizinde ázirlenip jasalǵany qazir ashyq aıtylýda. Máselen, akpan tóńkerisi jyldary Semeıde «Kadet» partıasynyń «Delo», al «Halyq bostandyǵy» partıasynyń «Halyq sózi» gazetteri basylyp shyǵyp turdy. Aıtpaqshy, «Halyq sózi» basylymynyń redaktory — ulty tatar, bes synyptyq musylmandar ýchılıshesiniń meńgerýshisi, qalalyk Dýmanyń múshesi, eń bastysy Shákárim qajy sekildi kezinde Tolstoımen hat jazysyp, pikir almasýshy Semeı zıalysy Rahmetolla Meńǵalıuly Elkebaev boldy. Ult sanasy oıanyp, áleýmettik-saıası belsendiligi kúsheıgen osy tusta árbir kózi ashyq, oqyǵan azamattardyń qoǵamdaǵy bolyp jatqan oqıǵalarǵa beıjaı qarap qalmaı belsene aralasyp, qatysýy zańdy qubylys edi. Demek, bul arada 1907 jyly Á.Bókeıhanovtyń «jurtqa kórsetýimen» Sh.Qudaıberdiuly II Memlekettik Dýmaǵa depýtattyqqa kandıdat bolyp atalmysh partıanyń atynan usynylmady emes pe eken? Olaı bolsa, Á.Bókeıhanovtyń basshylyǵymen Semeıde qurylǵan qazaq kadet partıasyna ǵulama aqynnyń da bir qatysy bolýy ábden múmkin ǵoı…

---