InfoHub Logo

«Áleýmettik ınstıtýt» uǵymy qoǵamdyq baılanystardy standarttaý, retteý, zańdastyrýdy sıpattaıdy. Al sol standarttaý, retteý, zańdastyrý prosesin «ınstıtýttaný» deıdi. Ol zańdastyrylǵan nemese zańdastyrylmaǵan erejeler, prınsıpter, normalar men baǵdarlardy quraıdy. Bular adamdardyń árqıly qyzmetterin, árkelki is-áreketterin bir áleýmettik rolder men statýstar júıesine, is-áreketter júıesine uıymdastyrý úshin kerek.

Batys sosıologtarynyń tujyrymdaýynsha (Lıpset, Blaý, Lanberg t.b.), áleýmettik ınstıtýttar adamdardyń, buqaranyń tirshilikte qaıtalanyp turatyn is-áreketi men qyzmetin, dástúri men daǵdylaryn, minez-qylyq normalaryn sanaly túrde rettep, turaqtandyrady, jańartyp otyrady.

Qoǵam — áleýmettik ınstıtýttardyń birtutas júıesi. Áleýmettik ınstıtýttardyń árqaısysy óziniń fýnksıalaryn, mindetterin atqara otyryp, qoǵamnyń qalypty tirshiligi men damýyn qamtamasyz etedi. Qoǵamdaǵy ornyna, atqaratyn mindetterine, qyzmetiniń sıpatyna qaraı olardy ǵalymdar birneshe topqa biriktire otyryp qarastyrady. Aıtalyq, birinshi topta — ekonomıkalyq ınstıtýttar. Olar ulttyq jáne transulttyq korporasıalar, qoǵamdyq óndiristi, shıkizat ónimderin óńdeýshi barlyq zaýyt, fabrıkalar, ekonomıkalyq birlestikter, shaǵyn jáne orta kásiporyndar men sharýashylyqtar, ındýstrıa jáne aýyl sharýashylyǵynda qyzmet kórsetýshi sýbektiler, sharý sharýashylyqtary, ekonomıka ınstıtýttaryn ózara baılanystyrýshy júıeler, bankter t.b. Áleýmettik qyzmetteri — óndiris jıyntyǵyn qamtamasyz ete otyryp, qoǵamdyq baılyqty jasaý jáne ony bólý, ekonomıkany qoǵamnyń basqa salalarymen úılestirý. Sonymen qatar zań talaptarymen sanaspaı, tabysy úkimet nazarynan tys qalyp jatqan kóleńkeli ekonomıkanyń da qoǵamda oryn alyp kele jatqanyn eskerý qajet.

Ekinshi topta — qoǵamnyń saıası uıymy: memleket (zań shyǵarýshy, atqarýshy jáne sottyq bılik júıesi); saıası partıalar (áleýmettiń árkelki toptary men qabattarynyń múddelerin beıneleı otyryp, bul máselelerdiń memlkettiń qatynasýymen sheshilýin qamtamasyz etý, oǵan baqylaý jasaý jáne bul isterge tikeleı at salysý, qoǵamdyq sana máseleri); memlekettik emes qoǵamdyq uıymdar (halyq jáne onyń árkelki áleýmettik toptarynyń ómirlik múddelerin beıneleý, sheshý nemese ony memleket aldyna qoıý, memleketpen birlese otyryp iske asyrý). Saıası uıymnyń atalǵan úsh elementteriniń (ınstıtýttarynyń) qyzmetteri — qoǵamnyń órkenıet jolymen basqarylýyn, damýyn qamtamasyz etý jáne órkenıetti damý ıdeologıasyn, strategıasyn jasaý, qundylyqtaryn naqtylaý negizinde áleýmettik uıymdastyrý. Árıne, jeke tulǵa da basqarý sýbektisi. Ol eshbir uıymǵa, partıaǵa enbeı-aq, óziniń ǵylymı, jasampazdyq, mamandyq eńbekteri arqyly, aqparat quraldaryn paıdalaný, saılaý quqyn adal paıdalaný t.b. joldarmen basqarý, baǵdarlaý isine óz úlesin qosa alady. Saılaýdyń demokratıalyq múmkindigin ózi men halyq tańdyryn senip tapsyratyn tulǵalardy durys tańdaýǵa sanaly túrde paıdalaný onyń qoǵam ıgiligine tikeleı qosqan úlesi deýge bolady.

Kelesi topta — áleýmettendirý ınstıtýttary: otbasy, balabaqsha, mektep t.b. bilim mekemeleri, arnaıy mádenı qyzmet kórsetý ınstıtýttary (teatr, ádebıet pen óner, buqaralyq aqparat quraldary, mýzeı, kitaphana t.b.). Mindetti qyzmetteri — jas urpaqty qoǵam men áleýmettik ýaqyt talabyna saı jan-jaqty tárbıeleý, áleýmet mádenıetin, densaýlyǵyn, ıntellektýaldyq rýhanı baılyǵyn, azamattyq tirshiligin qamtamasyz etý. Tórtinshi topta — áleýmettik baqylaý ınstıtýttary: sot júıesi; ishki qoǵamdyq tártipti, eldiń qaýipsizdigin saqtaý, el irgesin qorǵaý organdary júıesi jáne zańdy buzǵandardy túzetý mekemeleri. Bulardyń qyzmetiniń negizi — zań, Ata zań rýhynda daıarlanǵan zańdyq — normatıvtik qujattar. Árıne, zańdy ony qorǵaýshylardyń ózi buzsa, óte ókinishti.

Sóıtip, atalǵan áleýmettik ınstıtýttar óziniń tıisti qyzmetterin barynsha tıimdi atqarsa, qoǵamnyń joǵary damyǵan ókenıetti áleýmettik keńistik ekenine esh kúmán bolmaıdy.

Qyzmetin atqarýǵa dármensiz áleýmettik ınstıtýt «dısfýnksıaǵa» (tıisti qyzmetin atqara almaýy) shaldyǵady. Ony retteýdiń eki joly bar. Birinshisi — onyń qyzmeti el úshin áli qajetti bolsa, onda ony refomalaý. Qulaqqa jıi estiletin «reformalaý» uǵymynyń negizgi máni de osynda. Mekeme (uıym) jumysyn qazigi suranysqa sáıkestendirip retteý (másele kadrda ma, normatıvtik qujattarda ma, álde duys basqaylmaı ma, sony naqtylaý arqyly), qajetti jolǵa salý. Ekinshisi — qyzmet etýge dármensiz, túzetýge kelmeıtin mekeme retinde onyń isin toqtatý. Keı jaǵdaıda óz ýaqytynda qajetti bolǵan, jańa kezeńde qajettiligi qalmaǵan ınstıtýttar da endi óz qyzmetin toqtatady.

Kez kelgen áleýmettik ınstıtýttyń paıda bolyp, qalypty qyzmet etýiniń, ıaǵnı ınstıtýttanýynyń jáne qyzmetiniń tıimdi jáne durys oryndalýy myna faktorlarǵa baılanysty:

- bul mekemeniń (uıymnyń) qyzmetine qoǵamdyq suranystyń bolýy;

- mekemeniń (uıymnyń) zańdyq, normatıvtik negizderi men maqsat, mindetterin durys anyqtaǵan qujattardyń bolýy jáne rettelýi;

- áleýmettik ınstıtýttyń fýnksıalaryn oryndaýshy mamandanǵan kadrladyń jetkiliktigi jáne olardyń biliktiligi;

- mekeme nemese uıym aldyna qoıylǵan fýnksıalardy atqarýdy qamtamasyz ete alatyn materıaldyq bazanyń bolýy.

İsti atqarýshy adamdar osy ınstıtýt qyzmeti ıdeıasyn jáne mindetterin óziniń isi dep qabyldap, ony ishki túsinigine jáne qajettiligine aınaldyrǵan jaǵdaıda ǵana olar barlyq kúsh-jigerimen eńbek etedi. Al shyn nıetimen emes, tek rol atqarýshy adamdar da (tipti osy istiń mamany bola tura), ómirlik tájirıbede kezdesip turatyn qubylys. Bular «qyzmeti» arqyly ózderi qyzmet etip júrgen áleýmettik ınstıtýttardyń qoǵamdyq mindetterin durys atqarýyna nuqsan keltireri sózsiz.

Sóıtip, atalǵan alǵysharttarǵa saı jańa áleýmettik ınstıtýt paıda bolyp, boı kóterip, adamdar men qoǵam ıgiligine tıimdi qyzmet ataqara bastasa, onyń ınstıtýttaný prosesi aıaqtalady deýge bolady. Búkil daıarlyq joly men istiń bastalý barysyn «áleýmettik ınstıtýt» prosesi ıaǵnı «ınstıtýttaný» deıdi.

---