InfoHub Logo

Ákimshilik quqyqtyq ádister ishinde eriksiz sıpattaǵy quraldar bar, olar atqarýshy bılik organdary retteıtin qoǵamdyń qatynastarǵa yqpal etýdi qamtamasyz etedi. Basqarylatyndardyń minez-qulyqtaryn eriksiz túrde qamtamasyz etý úshin qoldanylatyn sharalardy memleket belgileıdi, onyń jıyntyǵyn ákimshilik májbúrleý ınstıtýty quraıdy.

Ákimshilik májbúrleýge mynadaı sıpattar tán, ol eń aldymen ózindik maqsat emes, memlekettik kóndirýdiń bir túri bola otyryp, memlekettik basqarý aıasynda quqyqtyq tártipti qamtamasyz etý men qorǵaýdyń qajet quraly retinde qoldanylady, ıaǵnı jazalaý fýnksıasyn oryndaıdy.

Biraq onyń máni osymen shektelmeıdi. Ákimshilik eriksiz sharalar quqyq qorǵaý maqsatymen birge basqa da fýnksıalardy oryndaıdy, ıaǵnı quqyq buzýshylyqty jasaǵany úshin jazalaý (tártiptik jáne ákimshilik) retinde ǵana emes jáne olardyń aldyn alý, eskertý, sonymen birge jolyn kesý úshin qoldanylady. Olardy qoldaný ákimshilik-quqyqtyq normalardyń sanksıasyn júzege asyrýdyń quraly dep túsiný qajet. Olar qoǵamdyq tártipti jáne qoǵam qaýipsizdigin qamtamasyz etedi.

Ákimshilik májbúrleý ákimshilik-quqyqtyq normalarda kórsetilgen minez-qulyq erejelerin oryndaýdy qamtamasyz etedi. Ony eriksiz sharalar dep ataýdyń ózi olardy sottan tys tártipte qoldaný sıpatynyń kýási, ıaǵnı olardy sottyń qaraýynsyz, óz qyzmet prosesterinde naqty júzege asyryp paıdalaný belgilengen atqarýshy organdardyń (laýazymdy tulǵalardyń) ókilettigine jatqyzylǵan. Biraq QR zańdarynda belgilengen jaǵdaılarda ákimshilik májbúrleýdiń jekelegen sharalaryn sottar qoldanady. Ol ákimshilik quqyq buzýshylyqtardy jasaǵandarǵa ákimshilik jazanyń asa qatań túrin salýmen baılanysty (mysaly, ákimshilik qamaýǵa alý).

Ákimshilik májbúrleýge mynalar tán

Ákimshilik májbúrleý — memlekettik basqarý aıasyndaǵy qoǵamdyq qatynastarǵa qol suǵýshylyqtan qorǵaýdyń kepildigi jáne quraly. Ol quqyq buzýshylyqtyń aldyn alý jáne jolyn kesý, quqyq buzýshylardy ákimshilik jaýaptylyqqa tartý, kinálilerdi jazalaý, qoǵamdyq tártip pen qoǵamdyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý maqsatynda qoldanylady.

Zań jáne zańnan týyndaıtyn ákimshilik-quqyqtyń normalarda kózdelgen eriksiz sharalardy bıliktik ókilettikke ıe atqarýshy organdar (laýazymdy tulǵalar) sottan tys qoldanady.

Eriksiz sharalardy barlyq atqarýshy organdar (laýazymdy tulǵalar) qoldanbaıdy, tek ákimshilik bılikti júzege asyrýǵa arnaıy ókilettikke ıelengender qoldanady.

Ákimshilik májbúrleý sharalaryn barlyq ákimshilik-quqyqtyq normalardy saqtaýdy qamtamasyz etý maqsatynda qoldanbaıdy, tek memlekettik basqarý aıasynda vedimistik, jalpy mindetti minez-qulyqty retteýge qoldanady. Mysaly, jol qaýipsizdigi, sanıtarlyq qaýipsizdik erejeleri, ruqsat berý júıesin qamtamasyz etý jáne t.b.

Ákimshilik májbúrleý sharalaryn ákimshilik-quqyqtyq normalarda kózdelgen retter boıynsha, memlekettik basqarý aıasynda, quqyq qorǵaýshynyń fýnksıalaryn júzege asyrýǵa ókilettengen atqarýshy organdar (laýazymdy tulǵalar) qoldanady.

Ákimshilik májbúrleý basqarý ádisi retinde adamdardyń sanasy men minez-qulqyna psıhıkalyq, materıaldyq nemese kúsh kórsetý túrinde áser etedi. Psıhıkalyq májbúrleý erikke, emosıaǵa áser etedi, ıaǵnı jeke tulǵanyń psıhıkasyn, onyń erkin qalyptastyrady jáne de jeke tulǵaǵa qolaısyz zardaptardy týdyrý múmkindigine qaraı, qandaı da bolmasyn áser etý sharalaryn qoldaný qaýpin týǵyza otyryp, mindetteýi qoǵamdyq minez-qulyqty moıyndatý bolyp sanalady.

Psıhıkalyq májbúrleýge mynalar jatady: mysaly, ishki ister organdary qyzmetkeriniń quqyqqa qarsy minez-qulyqqa jol berilmeýi týraly resmı talaby, belgilengen nysanda ákimshilik quqyq buzýshylyq jasaǵany týraly eskertý jáne t.b.

Materıaldyq májbúrleý jeke tulǵanyń, laýazymdy tulǵanyń jáne zańdy tulǵanyń aqshalaı somalary men múlki arqyly minez-qulqyna áser etý. Ol — múlikti ıelenýge paıdalanýǵa jáne qoldanýǵa belgili bir shekteýler qoıý; múlikke ıe tulǵany materıaldyń ıgilikterden aıyrý; quqyq buzýshydan aqshalaı somany, ıaǵnı salynǵan ákimshilik jazany, aıyppuldy óndirip alý.

Kúsh kórsetý túrindegi májbúrleý sharalary quqyqqa qarsy minez-qulyqtyń jolyn kese otyryp, jeke tulǵanyń áreket bostandyǵyn shekteıdi. Mysaly, ishki ister organdarynyń qyzmetkeri ákimshilik quqyq buzýshylyq jasaǵan adamdy ustaý arqyly, zańda belgilengen merzim ishinde júrip-turý bostandyǵyn shekteıdi; quqyq buzýshyǵa arnaıy quraldardy, kúsh jumsaý men atys qarýyn qoldaný arqyly quqyqqa qarsy áreketiniń joly kesiledi.

Basqarýshylyq qyzmette qoldanylatyn ákimshilik májbúrleý jeke tulǵaǵa kúsh kórsetý arqyly zıan keltirý nemese onyń mártebesin kemitýdi maqsat etpeıdi. Biraq, ol úreı týǵyzýshylyq jáne jazalaýshylyq ádisterden kem emes. Ákimshilik májbúrleý sharalary quqyq búzýshymen qatar, quqyq buzýshylyq jasamaǵan adamdarǵa (quqyq buzýshylyqty eskertý) tabıǵı apattar, indetter men juqpaly aýrýlardan keletin qoǵamǵa qaýipti zardaptardy eskertý maqsatynda qoldanylady.

Ákimshilik májbúrleý túrleri. Qoldaný, quqyqtyq tártipti jáne qoǵamdyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý ádisterine, paıda bolatyn quqyqtyq qatynastardyń erekshelikterine, maqsattaryna jáne ákimshilik májbúrleý sharalaryn qoldaný erekshelikterine baılanysty, ákimshilik májbúrleý sharalary tórt topqa bolinedi. Sóıtip, ákimshilik májbúrleý maqsatty taǵaıyndaýyna baılanysty:

— ákimshilik eskertý sharalary;
— ákimshilik bultartpaý sharalary;
— ákimshilik jaýapkershilik sharalary bolyp bólinedi. Al, ákimshilik májbúrleýdiń tórtinshi túri QR ÁQB týraly kodeksinde ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly is júrgizýdi qamtamasyz etý sharalary dep atalady (618-bap). Biraq olar jeke zańdyń maǵynaǵa ıe emes, ol atalǵan kúsh kórsetý sharalaryn qamtıdy (mysaly, ákimshilik ustaý). Eriksiz sıpattaǵy ákimshilik eskertý sharalary memlekettik basqarý aıasynda bolýy múmkin jáne qoǵamdyq qaýipsizdik rejimine zıandy, basńa da quqyq buzýshylyqtardy eskertý sıpatynda qoldanady. Mysaly, olar tabıǵı zilzalalardy, jaısyz jaǵdaılardy, azamattardyń densaýlyǵy jáne ómiriniń qaýipsizdigin qamtamasyz etý, kásiporyn jóne mekemeniń jumys jaǵdaılarynyń qalypty bolýyna baılanysty qoldanylady. Osy sharalardyń aıqyn profılaktıkalyq sıpatyna qaraı, bundaı sharalardy eriksiz túrde, ıaǵnı quzyretti atqarý organdar (laýazymdy tulǵalar) zańdy-bıliktik ókilettikterin júzege asyrý prosesinde qoldanady.

Ákimshilik-eskertý sharalary

Ákimshilik-eskertý sharalary quqyq buzýshylyqpen baılanysty emes. Olar quqyq buzýshylyqtyń aldyn alady jáne ákimshilik quqyq buzýshylyq jasaǵan kináli adamdarǵa baǵyttalǵan basqa da kóndirý sharalaryn qoldaný múmkindigin týǵyzady. Ákimshilik eskertý sharalary kóp túrli, olardy qoǵamdyq ómirdiń ár túrli aýmaqtarynda, ár túrli baqylaý, qadaǵalaý sıpattaǵy quzyretke ıelengen sýbektiler qoldanady.

Ákimshilik eskertý sharalarynyń túrlerine mynalar jatady:

— baqylaý jáne qadaǵalaý tekseristeri;
— tulǵanyń jeke basyn tekserý jáne onyń qolyndaǵy zattardy tekserý;
— juqpaly aýrýlar, indetterdiń aldyn alý jáne karantın engizý;
— qoǵamdyq qaýipsizdikke qater tóngen jaǵdaıda kólik jáne jaıaý júrginshilerdiń qozǵalysyn toqtatý;
— adamdardyń jáne qoǵamdyq tamaqtandyrý kásiporyndarynyń sanıtarlyq jaǵdaıyn kýálandyrý;
— múlikti rekvızısıalaý (QR AK 253-baby), dúleı apattar, avarıalar, juqpaly aýrýlar, indetter jáne tótenshe sıpattaǵy ózge de jaǵdaılar bolǵan kezde qoǵam múddesi úshin memlekettik bılik jáne basqarý organdarynyń sheshimi boıynsha zań qujattarynda belgilengen tártip pen jaǵdaılarda menshik ıesine múliktiń quny tólene otyryp alynýy;
— memlekettik shekara ýchaskelerin jabý, t.b.

Osy atalǵan jáne basqa da sharalardy qoldaný zańmen óte qatań retteledi. Mysaly, «QR ishki ister organdary týraly» QR 1995 j. 21 jeltoqsandaǵy Zańy boıynsha, ishki ister organdarynyń qyzmetkerleri:

— adamdardyń ishimdik, esirtki jáne psıhotroptyń zattardy qoldanǵandyǵyn belgilengen tártippen kýálandyrýǵa nemese ony júrgizý úshin olardy medısınalyq mekemelerge jiberýge (jetkizýge);
— ózge múmkindikter bolmaǵanda, menshik nysanyna qaramastan kólik quraldaryn paıdalanýǵa;
— bas bostandyǵynan aıyrý oryndarynan bosatylǵan adamdardy qadaǵalaýǵa;
— azamattardyń turǵyn jóne basqa jaılaryna kedergisiz kirýge;
— azamattardyń jekelegen ýchaskeler men aýmaqtarǵa kirýin shekteýge nemese oǵan tyıym salýǵa;
— karantındik sharalar júrgen kezde, sondaı-aq quramynda esirtki bar jabaıy ósimdikter jappaı ósetin, balyqtyń qundy tuqymdary ýyldyryq shashatyn jerlerine, ulttyq saıabaqtardyń, memlekettik saıabaqtardyń qoryqshalarynda baqylaý-ótkizý pýnkterin ornatýǵa jáne t.b. quqyly.

---