InfoHub Logo

Quqyqtyq rejım — áser etý nysandarynyń áleýmettik-quqyqtyq jaǵdaıyn bekitýge paıdalanatyn jáne olardyń turaqty qyzmet etýin qamtamasyz etýge baǵyttalatyn resmı túrde belgilengen zańdylyq jáne uıymdastyrýshylyq quraldardyń jıyntyǵyn kórsetetin quqyqtyq retteýdiń erekshe tártibi. Sonymen, quqyqtyq rejımge kelesideı belgiler tán:

— quqyqtyq retteý maqsatty túrde belgili bir nysannyń, zattyń nemese prosestiń, ıaǵnı quqyqtyq rejımdi alyp júrýshiniń múddesi úshin júzege asyrylady;
— qoldanylatyn quqyqtyq quraldardyń jıyntyǵyn resmı belgilengen jáne uıymdastyrýshylyq-quqyqtyq sharalar júıesimen qamtamasyz etilgen arnaýly minez-qulyq, qyzmet, tirshilik áreketterin qamtıtyn erejeler quraıdy;
— quqyqtyq aktilerde nysan nemese prosestiń belgilengen qúqyqtyq jaǵdaıy bekitiledi;
— arnaýly belgilengen erejeler rejımdi alyp júrýshiniń jaǵdaıynyń buzylýyna kedergi jasaýǵa jáne onyń qyzmet etýiniń parametrin saqtaýǵa baǵyttalǵan;
— rejımdik erejeni birkelki quqyqtyq ustanymdar, birkelki quqyqtyq nysandar jáne quqyqtar men mindetterdi júzege asyrýdyń aldyn ala belgilengen mehanızmine qatań sáıkestikte iske asyratyn sýbektiler qyzmeti (áreketi).

Rejımdik retteýdiń normatıvtik quyqtyq negizi quyqtyq rejımniń sıpaty men túrine (tótenshe, erekshe, soǵys jaǵdaıy jáne shekara rejımi jáne t.b.) baılanysty bolady. Tuǵanyń jáne azamattyń quyqtary men bostandyqtary konstıtýsıalyq quylysty qorǵaý, qoǵamdyq tártipti, tuǵanyń quyqtary men bostandyqtaryn, halyqtyń densaýlyǵy men ımandylyǵyn saqtaý maqsatyna qajetti shamada ǵana jáne tek zańmen shektelýi múmkin (Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasynyń 39-baby).

Quqyqtyq rejımniń qurylymyna myna elementter: rejımniń baǵyttalý nysany, rejımdik quqyqtyq quraldar, rejımdik retteý sýbektileriniń quqyqtyq mártebesi, uıymdastyrýshylyq-quqyqtyq kepildikter júıesi kiredi.

Rejımniń baǵyttalý nysany retinde belgilengen aýmaqtar (jabyq ákimshilik-aýmaqtyq bólinister rejımi, arnaýly ekonomıkalyq aımaq rejımi), ńuqyńtyq qurylymdar men ınstıtýttar (sala rejımi), uıymdar (atom energıasynyń, áskerı, qylmystyq atqarý júıesi rejımi), áleýmettik jáne tabıǵı tehnogendik prosester (eńbek jáne demalys, tótenshe jaǵdaılar rejımi), materıaldyń qundylyq zattary (múlik, tabıǵı resýrstar qujattar rejımi), ákimshilik ńyzmet (keden rejımi, shekara rejımi jáne t.b.) sanalady.

Rejımdik bolyp normatıvtik uıǵarymdar, sýbektilerdiń quqyńtary men mindetterin iske asyrý aktileri, madaqtaý jáne májbúrleý sharalary, zańdy sanksıalar, ákimshilik qyzmettiń ádisteri men tásilderi sanalady.

Rejımdik erejeler minez-qulyqtyń normatıvtik modelin jasaıtyn jáne sýbektıvtik quqyqtar, ókilettilikter, shek qoıýlardy paıdalanýdyń tártibin retteıtin quqyqtyq quraldardyń erekshe úılesimdiligin kórsetedi.

Rejımniń sýbektileri nemese qatysýshylary bolyp rejımdi alyp júrýmen baılanysty jáne belgilengen erejelerdi saqtaýǵa mindetti jeke jáne zańdy tulǵalar sanalady. Arnaýly sýbektiler retinde belgilengen erejelerdiń sańtalýyn qamtamasyz etetin memlekettik organdar (laýazymdy tulǵalar) sanalady.

Uıymdastyrýshylyq — quqyqtyq kepildikter — quqyqtyq rejımniń quramdas bóligi. Onymen rejımniń turaqtylyǵy, onyń oryndalýy, bolýy múmkin buzýshylyqtardy joıý qamtamasyz etiledi. Bul júıege quqyqtyq rejım túriniń táýeldiligine qaraı ákimshilik júıege qamtylatyn, ıaǵnı rejımdi qamtamasyz etý men ustap túrýshy ókilettikterge ıelengen memlekettik organdar (laýazymdy tulǵalar), rejım talaptaryn búzǵany úshin qoldanylatyn zańdylyq sanksıalar jıyntyǵy, rejımdi ornatýmen baılanysty uıymdastyrý sharalary, aqparattyq tehnıkalyq quraldar kiredi.

Ákimshilik quqyqqa óziniń salalyq rejımi tán, onyń negizin ákimshilik-quqyqtyq retteýdiń ustanymdary, ákimshilik quqyqtyq áser etýdiń ádisteri men amaldary, ákimshilik-quqyqtyq qatynasqa qatysýshylardyń quqyqtyń mártebesi qúraıdy.

Ákimshilik quqyqtyq rejım atqarýshy bılik organdary men laýazymdy tulǵalarynyń jeke jáne zańdy tulǵalarmen ózara qatynasta nemese bir-birimen laýazymdyq mindetterin iske asyrýda, ár túrli áleýmettik nysandar men prosesterdi retteý kezinde bolady. Arnaýly ákimshilik-quqyqtyq rejım erekshe quqyqtyq rejımniń bir túri retinde bolady. Arnaýly ákimshilik quqyqtyq rejım engizýdiń negizi áleýmettik jáne tabıǵı-tehnogendik sıpattaǵy ádettegiden tysqarylyq jaǵdaılar, arnaýly ákimshilik quqyqtyq rejım nysandaryn qurý; rejımdik retteýdi qajet etetin basqa da faktorlardyń paıda bolýy sanalady.

Basqa da ákimshilik-quqyqtyq retteý sharalary qajetti deńgeıde quqyqtyq tártipti ornatýdy qamtamasyz ete almasa, arnaýly ákimshilik quqyqtyń rejımder ornatylady. Bul myna quraldardyń kómegimen iske asady.qosymsha tyıym salý men mindetteý, onyń ústine rejım qandaı da bolsyn minez qulyqty shektep qana qoımaıdy, osy talaptyń oryndalýyna aldyn ala baqylaýdy ornyqtyrady rejımdik erejelerdi ornatý men ustap turýǵa baǵyttalǵan arnaýly ákimshilik sharalar (memlekettik saraptama, memlekettik monıtorıń, memlekettik tirkeý, lısenzıalaý); qandaı da bolmasyn quqyqtardy iske asyrýǵa múmkindik berýge aldyn ala usynys jasaıtyn ruqsattamalyq ódister jáne quqyqtar men bostandyńtardy júzege asyrý, sharýashylyq qyzmetti atqarý. Mundaı tártip kóbinese laýazymdyq tulǵanyń qarap sheshýine baılanysty, ol ruqsat berý zańdylyq maqsatqa saı emes dep tapsa, ruqsat berýden bas tartady; jeke jáne zańdy tulǵalar, laýazymdy tulǵalardyń rejımdik talaptardy oryndaýyna baqylaý men qadaǵalaý júıesi.ornatylǵan rejımdik erejelerdi buzýdyń aldyn alý, ashý jáne jolyn kesýge baǵyttalǵan úıymdastyrýshylyq tehnıkalyq qamtamasyz etý jáne t.b.

Arnaýly ákimshilik-qúqyqtyq rejımderdiń belgilerine mynalar jatady: ony qoldaný aıasy — ol memlekettik organdardyń (laýazymdy tulǵalardyń) qyzmetinde qaýipsizdikti, qorǵaýdy, kúzetýdi qamtamasyz etetin mindetterin oryndaýmen baılanysty qyzmet aıalarynda belgilenedi;rejımdik erejelerdi quraıtyn uıǵarymdar, olar jeke jáne zańdy túlǵalardyń jalpy quqyq sýbektiligin shekteıtin, tyıym salatyn jáne mindetteıtin ákimshilik quqyqtyq normalardan turady;aıryqsha quqyqtyq rejımniń mindetti sýbektisi bolyp atqarýshy bılik organdary sanalady.turǵyndar men atqarýshy bılik organdary arasyndaǵy rejımdik erejelerdi saqtaýmen baılanysty quqyqtyq qatynasty retteýde áser etýdiń ákimshilik quqyqtyq ádisteri;rejım erejelerin buzǵandyq úshin tártiptik jáne ákimshilik májbúrleý sharalary qoldanylady.

Arnaýly ákimshilik quqyqtyq rejımderdiń quqy rettiligine baılanysty mynadaı eki topqa bólinýi múmkin: memlekettik bılik organdary ornatatyn jáne retteıtin memlekettik rejım; ákimshilik aýmaqtyq bólinisterde jergilikti memlekettik organdar ornatatyn jáne retteıtin jergilikti rejımder.

Eger saralaý belgisine qaraı rejımniń baǵyttalý nysanyn alatyn bolsaq, ol mynalarǵa bólinedi aýmaqtyq rejım — Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik shekarasy rejımin, Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik jáne keden shekaralary arqyly ótkizý beketterindegi rejımdi jabyq ákimshilik aýmaqtyq bólinister, soǵys jaǵdaıy, karantın, kontınenttik qaırań jáne aıryqsha ekonomıkalyq aımaq, emdelý saýyqtyrý oryndarynyń rejımi. Kóliktik jáne basqa avarıalar, órtter (jarylystar), kúshti áser etetin ýly, radıo belsendi jáne bıologıalyq qaýipti zattar aýaǵa jaıylatyn (jaıylý qaýpi bar) avarıalar, úıler men ǵımarattardyń kenetten qulaýy, sý bógetteriniń buzylýy, tynys tirshilikti qamtamasyz etetin elektrenergetıkalyq jáne komýnıkasıalyq júıelerdegi, tazartý qurylǵylaryndaǵy avarıalar sebep bolǵan jáne jaǵdaıdy dereý turaqtandyrýdy, quqyq tártibin qamtamasyz etýdi, qajetti jáne avarıalyq qalpyna keltirý júmystaryn júrgizý úshin jaǵdaı jasaýdy talap etetin tabıǵı jáne tehnogendik sıpattaǵy tótenshe jaǵdaılar paıda bolǵanda engiziledi.

Ádettegiden tys rejımderdiń ereksheliktik belgileri bolyp:

— jeke jáne zańdy tulǵalardyń konstıtýsıalyq quqyqtary men bostandyqtaryn shekteıtin sharalardy qoldaný;
— qosymsha ákimshilik quqyqtyq mindetter men tyıym salýlardy engizý;
— rejımdi qamtamasyz etý úshin bılik organdaryna tótenshe ókilettikter berý;
— tótenshe jaǵdaıdy engizýge negiz bolgan mán jaılardy joıý jónindegi máselelerdi shuǵyl sheshý jáne is-sharalardy júrgizý maqsatynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti memlekettik basqarýdyń tótenshe jaǵdaı rejımin qamtamasyz etý jónindegi arnaıy organdaryn qurý sanalady.

---