InfoHub Logo

Farabı- ómirin adamdardy biriktirýge arnaǵan adam. Ol myń jyl buryn adamdar úshin ómir súrgen adam. Ol óz isine berilgen , aqyl – oıǵa, bilimge jáne tanymǵa degen qushtarlyqtan basqa eshteńeni de, eshkimdi de moıyndamaǵan adam.

Ánýar Álimjanov

Shyǵystyń uly oıshyly Ábý Nasyr Ál-Farabı shyǵarmashylyǵyn búkil álem joǵary baǵalaıdy. Tolyq aty-jóni Ábý Násir Muhammed Ibn Muhammed ıbn Uzlaq Tarhan ál-Farabı at-Túrkı – uly ǵalym, ensıklopedıst, ıslam fılosofıasynyń jaryq juldyzy, álemdik fılosofıanyń kórnekti ókili. Ál-Farabıdiń baǵa jetpes murasy Shyǵys pen Batys mádenıetteriniń sabaqtastyǵy men ózara túsinistiginiń laıyqty belgisine analyp otyr. Ál-Farabı esimindegi «at-Túrkı» sóz tirkesi onyń túrki ekendigin ańǵartady. Ál-Farabı shyǵarmashylyǵy ıslam mádenıetiniń «Altyn ǵasyrymen» baılanysty. Otyrar sol dáýirde Arab halıfatynan alshaq ornalasqan aımaq edi.

Jastaıynan óziniń boıyna Deshti Qypshaqtyń erkindik súıgen rýhyn sińirdi. Ártúrli dybystarǵa degen qushtarlyq onyń boıynda balalyq shaqta oryn teýip, máńgilik saqtaldy. Alǵashqy kitaptaryn bala Farabı óz otbasynda oqyp-bildi deýge negiz bar, sol arqyly onyń boıynda tanyp-bilýge degen qushtarlyq paıda boldy. Jas jigit bilimge, mádenıetke umtyldy, sondyqtan da ol sol zamannyń Baǵdat, Damask, Kaır jáne Aleppony tańdady.

Jalpy, ál-Farabı Arıstoteldiń Jan týraly kitabyn 100 ret, al Rıtorıkasyn 200 ret oqyp shyqqandyǵymen qaldy.

Belgili bıograf Ibn Hallıkan qaldyrǵan málimetterde, Ál-Farabı 70-ten astam til bilgen. Iaǵnı, qazirgi tilmen aıtayn bolsaq, ál-Farabı kóptildi adam boldy.  Ál-Farabı Arıstotelden keıingi Ekinshi ustaz atalyp, kóziniń tirisinde - aq aty álemge tanyldy, óıtkeni ol óziniń shyǵarmashylyq potensıalyn ıran, úndi, grek, arab, túrki jáne t.b. mádenıetterdiń jasampazdyq qýatyn boıyna sińirgen ıslam mádenıetiniń rýhanı atmosferasynda júzege asyrdy. Ortaǵasyrlyq Taıaý jáne Orta Shyǵysqa aty keń taralǵan ál - Farabı álemdik fılosofıa tarıhyna antıkalyq fılosofıa men ıslam dúnıetanymyn sıntezdegen, logıka, matematıka, mýzyka, gramatıka, saıasat pen etıka sıaqty kóptegen ǵylym salalarynda tereń qoltańbasyn qaldyrǵan oıshyl ǵalym retinde endi. Ózine tán ensıklopedıalyǵymen ál - Farabı ár túrli mádenıetter men órkenıetter ıdeıalaryn sıntezdeýdiń jemisti tájirıbesin kórsetip, jalpy adamzattyq qundylyqtardy (olardyń ishinde kóshpeli túrki áleminiń qundylyqtary da mańyzdy oryn alady) ornyqtyrýdyń úlgisin aıqyndady.

Ǵylymı bilim negizderin Ábý Nasyr ál - Farabı Otyrarda aldy. Munda sol ýaqyttaǵy eń baı kitaphana ornalasty. Ál-Farabı osy kitaphanada fılosofıalyq jáne ǵylymı eńbektermen tanysýǵa múmkindik aldy. VIII ǵasyrda Ońtústik Qazaqstan arab halıfatynyń kuramyna kirgennen keıin, osy jerdi mekendegen halyqtardyń rýhanı ómirine kóp ózgeris ákelgen ıslam dini keń tarala bastaıdy.

Osynda ál - Farabı ózi ókili bolǵan túrki mádenıetiniń rýhanı qundylyqtaryn boıyna sińirdi. Ár adamnyń kózqarasy shyndyqty rýhanı - praktıkalyq ıgerýdiń júıesi bolyp tabylady. Onda mádenı aıada qalyptasqan bilimder men nanymdar, adamgershilik murattar, qorshaǵan ortaǵa degen psıhologıalyq jáne estetıkalyq qatynas jıyntyǵy kórinis tabady. Kóptegen farabıtanýshylar ál - Farabıdiń kózqarasyna túrki mádenı dástúriniń áser etkenin moıyndaıdy. Biraq, ókinishke oraı, oıshyldyń shyǵarmashylyǵyna yqpal etken bul faktordy jan-jaqty zertteýge baǵyttalǵan iri ǵylymı eńbek osy ýaqytqa deıin joq. Ál-Farabı týmasynan ókili bolyp tabylatyn túrki mádenıeti ózine tán dúnıetanymdyq baǵdarlar men kategorıalardy, bolmys prınsıpteri men dúnıeni uǵyný qundylyqtaryn qalyptastyrdy. Osy qundylyqtar jastyq shaǵynda ál - Farabıdiń tulǵalyq qalyptasýyn anyqtady.

Ál-Farabıdiń Arıstotel fılosofıasyn tanyp bilýi jóninde aıtar bolsaq, ol antıkalyq fılosofıa men ıslam fılosofıasyn baılanystyra bildi. Tek ál-Farabı eńbekteri arqyly ǵana tanymal ortaǵasyr oıshyldary Platon men Arıstoteldiń fılosofıalyq kózqarasyn durys túsinip, baǵalaı bildi.

Ál-Farabıdiń antıka dástúrimen baılanystylyǵynan osynyń arqasynda onyń Arıstotelden keıingi «Ekinshi ustaz» atanyp, dańqqa bólengenin aıtatyn bolsaq, ál-Farabı jastaıynan-aq uly Arıstoteldiń, Platonnyń, erte dúnıedegi Gresıanyń basqa da fılosoftarynyń shyǵarmalarymen túp nusqasynan tanysqany jóninde bizde derekter bar.

Ál-Farabı paıǵambarlyqtyń qupıasyn rasıonaldy túrde túsindirýge talpynǵan. Sonymen birge ál-Farabı paıǵambarlardy fılosoftarmen baılanystyratynyn baıqaýǵa bolady. Olardyń arasyndaǵy jalǵyz aıyrmashylyq bar – fılosof bul kúıge oı-tolǵaýlar men teorıalyq oılaý ádisi arqyly jetedi, al paıǵambar – qıal kúshi arqyly.

Ál-Farabı atap ótkendeı, keıbir erekshe zerek adamdar, paıǵambar bolmasa da, tereń sezimder men shabyt arqyly osyndaı qıal kúshine ıe bolýy múmkin. Oıshyl osyndaı adamdar fılosoftar ekenin aıtady.

Din oı-qıal arqyly baılanysatyn bolsa, fılosof buǵan durys logıkalyq oılaý tásili arqyly jáne bolmysty tereń zerdeleý arqyly qol jetkizedi. Ekeýi de bir jerden nár alady, biraq fılosof materıaldy álemdi baqylaý arqyl sol álemdi Jaratýshyny tanıdy, al paıǵambar jan tazalyǵy arqyly materıaldy álemniń jaratýshylyq negizine kóz jetkizedi. Sol sebepti ál-Farabı úshin dinı aqıqat pen fılosofıalyq aqıqat arasynda aıyrmashylyq bolýy múmkin emes, óıtkeni fılosofıa da, din de Jaratýshymen baılanysty – tek birinshisi oı-tolǵaýlar arqyly, ekinshisi qıal arqyly.

Qorytyndylaı kele, ál-Farabı bar ómirin, adamzattyń baqytty bolyp ómir súrýine arnady, sol sebepti baqyt mánin tereń zerttedi. Ol búkil adamzat asyly, ǵulama oıshyl. Ál-Farabı babamyzdan alar taǵylym mol, ol - bilim men ǵylym negizi.  

Sultan Baǵdat Sultanqyzy

Jýrnalısıka fakúlteti 1 - kýrs stýdenti

---