InfoHub Logo

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ profesory, dosent Janataev D.J.  

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ magıstranty Kýdaıbergenova Z.M.

Aqyldyń tarıhı sıpaty, ǵylymı rasıonaldylyq túrleriniń tarıhı sıpaty ǵylymı bilimdegi tóńkeristerge ákeledi. Ǵasyrdyń basynda eń aýqymdy ǵylymı revolúsıa oryn alady. Shyndyqty kórý tásili ózgerýde, ǵylymnyń negizderi, ǵylymı oılaý stıli, ǵylymı bilimniń ıdealdary men normalary ózgerýde. Sınergetıka ashyq uıymdasqan júıelerdi túsindirýde jáne túsinýde jetekshi ádisnamalyq quralǵa aınalady, onda adamnyń ózi semantıkalyq element retinde áreket etedi, ol aǵymdaǵy oqıǵalardyń tikeleı qatysýshysy bolady. Shyndyqty obektıvti sıpattaý tanymnyń qundylyq komponentin qosý arqyly ǵana múmkin bolady. Qundy beıtarap bilimniń ǵylymı ıdealy ǵylym damýynyń qazirgi kezeńinde qolaısyz dereksiz epıstemologıalyq modelge aınalady. "HH ǵasyrdyń ortasynda "túsiný-refleksıa" paradıgmasyn túbegeıli jeńý jáne sáıkesinshe klasıkalyq bilim teorıasynyń ornyna jańa epıstemologıanyń qalyptasýy kóptegen uǵymdardy jáne tutastaı alǵanda bilimniń ózin qaıta qaraý qajettiligin týdyrdy...". Mundaı ózgerister ǵylymı bilimniń negizderi men alǵysharttarynyń revolúsıalyq ózgerýine ákeledi, ǵalymnyń fılosofıalyq dúnıetanymdyq baǵyttaryn ózgertedi. Ǵylymı rasıonaldylyqty "taza aqylmen", "osyndaı oılaýmen"sáıkestendirý synǵa alynady.

Búgingi tańda bilim teorıasynda, fılosofıalyq epıstemologıada, ǵylym fılosofıasynda týyndaǵan problemalar HH ǵasyrdyń birinshi jartysynda E. Gýsserldi qatty tań qaldyrdy. Óz eńbekterinde ol pozıtıvıstik kózqarasty synǵa aldy, onyń maǵynasy men onymen baılanysty qaýipterge tereń taldaý jasady. E.Gýsserldiń jumysy osy ádisnamalyq jáne dúnıetanymdyq ustanymdy, onyń tarıhyn, maǵynasyn jáne onymen baılanysty qaýipterdi taldaýǵa arnalǵan.

Gýsserl jeke proses retinde bilim óndirisin jáne onyń áleýmettik proses retinde dástúrge aınalýyn naqty ajyrasqan. Dástúr Gýsserlde ǵylymnyń bolmysynyń áleýmettik ólshemi retinde kórinedi. Sonymen, bul protogeometrdiń sanasynda paıda bolǵan tolyq maǵynasy men anyqtyǵyna qarsy.

Gýsserldiń ǵylymı dástúr máselesine júginýi fılosofıada bolyp jatqan ǵylymdy túsinýdegi tereń ózgeristerdiń belgisi retinde qarastyrylýy múmkin. Onda ǵylymnyń áleýmettik ólshemi birtindep tanyla bastaıdy jáne paıda bolady.

Gýsserl tujyrymdamasy qyzyqty, óıtkeni ol ǵylymı bilimniń áleýmettik bolmysy onyń mazmunyna qalaı áser etetinin kórsetedi. Gýsserldiń geometrıalyq dástúr máselesin talqylaýynda ǵylymı bilimniń negizin utymdy túısikke deıin rasıonalısik qysqartý kezdesetin tereń qıyndyqtardyń kórinisin kórýge bolady.

Ǵylymnyń empırıkalyq negiziniń konvensıaldy sıpatyn, yqtımaldyǵyn, biraq ǵylymda tanylǵan tujyrymdardyń durystyǵyn emes, olardyń ýaqytsha jáne boljamdy sıpatyn taný, ǵylymı tanymnyń áleýmettik sıpatyn taný,ǵylymı dástúrlerdiń rólin taný, bılik pen bılik qatynastarynyń belgili bir teorıalar men gıpotezalardy ǵylymı qaýymdastyqtyń moıyndaýyna áseri – munyń bári klasıkalyq epıstemologıany tolyqtyrady, naqtylaıdy nemese damytady, biraq ony tolyǵymen buzady. Klasıkalyq epıstemologıa úshin ortalyq bolǵan absolútti senimdi negizge súıene otyryp, bilimdi negizdeý máselesi óz maǵynasyn joǵaltady. Bul epıstemologıadaǵy barlyq suraqtar men zertteý baǵyttaryn naqty qaıta qurýǵa ákeledi.

Qazirgi ǵylym fılosofıasynda talqylanatyn máseleler, mysaly, empırıkalyq negizdi nemese teorıalyq tilderdi anyqtaıtyn konvensıalardyń sıpatyna, belgili bir gıpoteza men teorıany tanýǵa qatysatyn kúrdeli ózara árekettesýler men qyzyǵýshylyqtardyń ózara árekettesýine, ǵylymı emes qundylyqtar men nusqaýlyqtardyń, áleýmettik faktorlardyń jáne t.b. róline qatysty – mundaı máselelerdi klasıkalyq epıstemologıany baıytý retinde qarastyrýǵa bolmaıdy. Olar pozıtıvızmnen bastap, ásirese postpozıtıvızmnen bastap, ǵylym fılosofıasymen aınalysqan onyń tolyq dekonstrýksıasyn usynady.

Qazirgi ǵylymda bolyp jatqan qurylymdyq ózgeristerdiń mánin ǵylymı bilimniń basym tártiptik, pándik-fonmentalıstik damý strategıasynan ǵylymı zertteýdiń problemalyq-baǵyttalǵan formalaryna kóshý retinde anyqtaýǵa bolady. Qazirgi ǵylym sheshetin máselelerdiń sıpaty da ózgerýde: barǵan saıyn bul irgeli áleýmettik-praktıkalyq jáne áleýmettik-mádenı mańyzy bar kúrdeli problemalar bolyp tabylady. Tıisinshe, keshendi pánaralyq ǵylymı zertteýlerdiń kólemi, úles salmaǵy jáne spektri artyp keledi.

Ǵylymnyń jańa, eń qolaıly standarty týraly másele áli de ashyq. Alaıda, qazirgi turaqty úrdiske sáıkes, mundaı úlgiler, eń aldymen, áleýmettik-mádenı faktorlardyń áseri neǵurlym aıqyn bolatyn bilim salalarynda izdeledi. Mundaı standarttardy izdeý gýmanıtarlyq ǵylymdardyń jalpy arnasynda júredi.

---