InfoHub Logo

Taıqazan ataýynyń tarıhı sahnaǵa kóterilý nusqasy rýhanı astanamyz – Túrkistandaǵy Qoja Ahmet Iasaýı kesenesimen tikeleı baılanysty. Esiginen engen jannyń kózine ottaı basylar qasıetti Taıqazannyń babalardyń kózi bolǵan jádigerge aınalýy ańyzǵa bergisiz tarıhı oqıǵa. Keseneni saldyrǵan Kóregen Ámir Temir tapsyrysymen bul qazan 1399 jyly 25-maýsymda, Túrkistan qalasynyń batysynda, 27 shaqyrym jerde ornalasqan Qarnaq eldi mekeninde, sırek kezdesetin asyl metaldardyń qospasynan quıylǵan. Salmaǵy eki tonna, syıymdylyǵy úsh myń lıtr. Qazan syrtyndaǵy araptyń gúldengen sýls jáne kýfı qoltańbalarymen jazylǵan úsh qatar jazýdyń birinshisinde ony shaıhylardyń sultany Ahmet Iasaýı kesenesine arnalyp jasalǵany týraly aıtylady.

Alyp qazan jasaý kóne saq, ǵun, dáýirlerinen beri jalǵasyp kelgen dástúr ekenin derekter men aıǵaqtar rastaıdy. Eldik sanasy bıik, otbasylyq qundylyqtardy joǵary qoıǵan sosıýmdar úshin qazan bereke men birliktiń, molshylyqtyń, eldiktiń nyshany bolǵan. Mundaı túsinikti aýyz ádebıeti nusqalarymyzdyń betterinen kóp kezdestirýge bolady. Mysaly, ulttyq nesibemizdi jyrlaǵan aqyn Mahambettiń shyǵarmalarynda «Qara qazan, sary bala qamy úshin qylysh sermedik» dep keletin jerleri bar. Al, tóńkerilgen qazan bolsa kerisinshe, náýbettiń, qasirettiń obrazy bolyp eseptelgen. Qazan syrtyndaǵy jazýlardyń ekinshi qataryndaǵy on segiz ret qaıtalanyp jazylǵan «Mýbarak bad» degen sóz de qutty bolsyn, berekeli bolsyn, bereke daryǵan oryn degen maǵynany beredi. Bir shańyraqtyń qazany kúnde keshke qaınap jatsa, bul sol elde soǵystyń joqtyǵy, tynyshtyqtyń belgisi sanalsa, onda býy burqyrap jilik-jilik ettiń pisip jatqany sol eldegi toqshylyqtyń, molshylyqtyń belgisi sanalǵan. Halyq arasynda bul túsinik áli kúnge deıin mańyzyn joıǵan joq.

Mundaı alyp qazandar, zamanynda bıleýshilerdiń, laýazymdy ásker basylardyń qabirine qoıylatyn bolǵan. – «Bul qábir ıesiniń aýqatty, joǵarǵy toptpan bolǵanynan habar beredi», – deıdi ǵalymdar. Al, Gerodottyń keltirgen myna bir qyzyq málimetine qaraǵanda munyń máni tipti tereńde ekenin ańǵarýǵa bolady, – «Bir kúni saqtardyń Arıant esimdi patshasy jaýyngerleriniń ár qaısyna sadaqtarynyń bir-bir ushynan alyp kelýdi buıyrady. Sosyn olardy balqytyp, alyp qazan quıdyrdy». Kóshpendilerdiń joryq kezinde alyp júretin úlken qazandary bolǵany belgili. Biraq, myna qazannyń jasalýy da, qyzmeti de erekshe, muny jasaýǵa sansyz jaýynger qatysyp, árqaısysy óz úlesin qosqan. Alyp kelgen sadaǵynyń ushy qazannyń bólinbes bólshegine aınalǵandaı, ózi de osy taıpanyń sondaı bólshegine aınalyp, taıpanyń birliginiń, beriktiginiń kepiline aınalyp otyr.

Ataqty shyǵystanýshy M.Massonnyń eńbekterinde juma kúnderi Túrkistandaǵy qazan sýǵa toltyrylyp, juma namazynan keıin aınalasyna adamdar alqa quryp otyryp zikir salatyny aıtylady. Rýhanı keńistikte jaı turǵan sýdyń ózi, mıkroelementteri erekshe tártippen túzilip, basqa sýlarǵa qaraǵanda bólek tabıǵat tabady. Sýdyń osyndaı jaǵdaılarda sapasynyń artatyny ǵylym úshin búginde jańalyq emes.

Qudaıdyń qara sýynyń krıstaldary aınalasynda týyndap jatqan túrli jaǵdaılar, aıtylǵan sózder áserinen ózgerip otyrady eken. Sońǵy úlgidegi qurylǵylar sýdyń jadysyndaǵy ár bir uıashyqta ár qaısysy ózin qorshaǵan ortamen áserlesý túrine jaýap beretin 440 myńdaı ınformasıalyq panel baryn anyqtap otyr. Osy panelder adam boıyndaǵy ashý, yza, kek sekildi keri emosıalardyń energetıkasyn sińirgende sýdyń krıstaldary retsiz tártippen ornalasyp, ony paıdalanǵan adamnyń psıhologıasyn kúıretetin «aýyr» sý paıda bolady eken. Osydan kelip zertteýshiler, qylmys ataýlynyń deńgeıi bylapyt sóz, arsyz áńgime kóp aıtylatyn jerde joǵary bolatynyn aıtady. Qarap otyrsaq, sýdyń hımıalyq quramynda turǵan eshteńe joq, áńgime onyń krıstaldarynyń túzilýinde bolyp otyr. Anttasatyn kezde babalarymyzdyń ant sý ishetin rásiminiń arǵy jaǵynda osyndaı syrlardyń jatýy da múmkin.

Elbasy N.Nazarbaevtyń “ Uly dalanyń jeti qyry” baǵdarlamalyq maqalasynda  aıtyp ketken kóne jádigerler ataýynyń tyń sıpatta aıǵaqtalyp, qoǵamdyq oryndarda bederlený máselesi joǵaryda keltirilgen sý toltyrylǵan qazannyń mánin odan ári asha túsedi . Osyǵan sáıkes, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıtetiniń negizgi kompozısıalyq bloktarynyń biri “Taıqazan” sý burqaǵyn atap ótsek bolady.  Qara shańyraqtyń kórigin ashar sáýlet týyndylary: “Máńgilik el” trıýmfaldy qaqpasy men monýmetaldyq kompozısıa “Temirqazyq” syndy arhıtektýralyq jádigerler qatarynan erekshe oryn alǵan osynaý sý burqaǵynyń “Taıqazan” atalýy qara shańyraqtyń berekesi men tynyshtyǵynyń tuǵyry, bilim ordasynyń birliginiń nyshany ispetti. Osyndaı ortaǵasyrlyq qundy muralardy dáripteý, onyń mánin uǵyndyrý jas urpaqqa tarıhymyzdy tanytý, olardyń paıym-parasatyn arttyrý, eldik sanaǵa baýlý, ótken tarıhymyzǵa degen qyzyǵýshylyqty arttyrý baǵytynda oı salarlyq bastama ekeni aıqyn.

Janbolatova Ásıla

---