InfoHub Logo

Ulttyq qundylyqtar – ulttyq ıdeıanyń negizgi ózegi, ult qalyptasýynyń basty faktorlarynyń biri. Osy ulttyq ıdeıany iske asyratyn basty faktor memleket bolyp tabylady. Sondyqtan da osy memlekettik iske salǵyrt qaramaı ulttyq ıdeıanyń negizgi baǵyttarynyń tetikterin jasaý qajet. Ulttyq ıdeıa – týǵan jer, ósken orta áserlerinen qalyptasyp, halyqtyń tili, aýyz ádebıeti, salt-sanasy, ádet-ǵurpy, yrymdary men tyıymdary arqyly júıelengen sezim. Ol – ulttyń bolmysy, psıhologıalyq ózindik ereksheligi. Al, osy ulttyq ıdeologıamyz álsiz bolsa barlyq salaǵa óziniń keri yqpalyn tıgizetini shúbásiz.

Kez kelgen memlekettiń, qoǵamnyń ózindik erekshelikteri bolady. Ol erekshelikter ǵasyrlar boıy qalyptasyp otyratyn memlekettiń múddesimen, ulttyń tarıhymen jáne ómir súrý tájirıbelerimen tyǵyz baılanysty. Iaǵnı memlekettiń, onyń qoǵamynyń erekshelikterin aıqyndap otyratyn ulttyq qundylyqtar. Ulttyq qundylyqtar bolmasa ulttyń mádenıeti, din men dástúr, qoǵamdaǵy turaqtylyqty, rýhanı tutastyqty aıqyndap otyratyn ulttyq biregeılik saqtalmaıdy. Bunyń barlyǵy urpaq sanasynda ómir súretin ulttyq qundylyqtar týraly uǵymǵa tikeleı táýeldi. Sondyqtan da ulttyq qundylyqtar dep memleket qurýshy ulttyń rýhanı ómirin, bolmysyn, mádenıetin jalǵastyryp, bolashaǵyn aıqyndap otyratyn jáne memleket múddesiniń negizin quraıtyn, jeke adamdy memleketimen, ulttyq bolmysymen biriktirip otyratyn dúnıelerdi aıtamyz. Ulttyq qundylyqtardyń qatarynda dúnıetanym, ana tili, ulttyń dili, dástúri, mádenıeti, dini, ulttyq óner túrleri, atameken, osy atameken jer rýhyn negizdep otyratyn ata kásip túrleri, bilim, ǵylym jáne t.b. jatady. Bir sózben aıtqanda ulttyń tabıǵı ortasyna saı ómir súrýdegi qol jetkizgen tájirıbeleri men ıgilikterin ulttyq qundylyqtar deımiz. Memleket basshysy N.Á.Nazarbaev óziniń «Bolashaqqa baǵdar:rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalasynda, osy ulttyq qundylyqtar negizinde qoǵamnyń dástúrli beıbit jolmen damýyna qatysty bylaı degen: «Biz tarıhtyń sabaǵyn aıqyn túsinýimiz kerek. Revolúsıalar dáýiri áli bitken joq. Tek onyń formasy men mazmuny túbegeıli ózgerdi.

Bizdiń keshegi tarıhymyz bultartpas bir aqıqatqa – evolúsıalyq damý ǵana ulttyń órkendeýine múmkindik beretinine kózimizdi jetkizedi. Budan sabaq ala bilmesek, taǵy da tarıhtyń temir qaqpanyna túsemiz. Endeshe, evolúsıalyq damý qaǵıdasy árbir qazaqstandyqtyń jeke basynyń derbes baǵdaryna aınalýǵa tıis». Ult mádenıetiniń, memlekettiń damýy qashanda óziniń dástúrli evolúsıalyq jolymen júzege asyp otyrǵan.  Qoǵamnyń tarıhı jáne áleýmettik mádenı damý jolynda memleket ıesi ult urpaqtyń bolashaǵyna qajetti ıgilikterdi qalyptastyryp otyrady. Bul ıgilikter (joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı) memlekettiń dúnıesine, ulttyń menshigine (qazynasyna) aınalǵan dúnıeler  (atameken, mádenıet, tarıh, til, dástúr, din jáne t.b.) Memleket pen ult bolmysynyń evolúsıalyq damý joly aldymenen qoǵam ómirinde (halyqtyń rýhanı ómirinde) ulttyq biregeıliktiń saqtalyp otyrýymen tyǵyz baılanysty. Ulttyq biregeılik ulttyq qundylyqtardyń urpaq bolmysynyń boıynda birigýinen shyǵady.  Ulttyq biregeılikti ulttyń bolashaǵyn aıqyndap otyratyn qundylyqtardyń jıyntyǵy (negizgi qubylysy men kórinisi) dep túsingen urpaq, alash zıalylarynyń sózimen aıtsaq tarıhyn, mádenıetin, salt-dástúrin ımany dárejesine kóteredi. Ulttyń mádenıeti men salt-dástúriniń ata dinine qaıshy kelmeıtindigin biledi. Buny aıtyp otyrǵan sebebimiz,  qazirgi tańda álemde bolyp jatqan túrli saıası qubylystar,  ásirese tástúrden tys qalyptasqan dinı aǵymdar, túrli dinı sektalar kez kelgen memlekettiń rýhanı ómirinde aldymenen halyqtyń bolmysyndaǵy ulttyq biregeılikti joıý amaldarymen kórinýde.

Ulttyq qundylyqtardyń halyq tanymynda, ásirese jastardyń oı órisinde oryn alýy ulttyq biregeıliktiń saqtalýyna yqpal etip otyrady. Ulttyq biregeılikti qalyptastyryp, saqtap otyratyn tarıhı sana,  tarıhı sana negizinde qalyptasatyn ulttyq sana. Ulttyq sana tarıhty tegisteı bilýden shyǵady. Sondyqtanda ulttyq qundylyqtar degenimiz (ulttyq zerde bıigimen qaraıtyn bolsaq) ulttyń dúnıetanymynda, urpaqtyń ulttyq oılaýy negizinde ómir súrip otyratyn nárseler. Ulttyń rýhanı mánge ıe tól dúnıeleriniń ulttyq qundylyqqa aınalyp otyrýy adymenen halyqtyń (urpaqtyń) rýhanı deńgeıine táýeldi.

Elimizdiń tarıhynda jerin, elin jáne ultynyń bolashaǵyn qatar oılaǵan, oǵan jan- jaqty qyzmet ete bilgen zıalylar qoǵam aldyna qalaı shyqqan? Tarıhtaǵy qazaq tulǵalaryn arnaıy eshkim búgingideı oqytqan joq. Qarapaıym qoǵamnyń rýhanı ómirinde ata-ananyń, áleýmettik ortanyń yqpalymen úıretilgen ulttyq tárbıe, ótkenniń taǵylymyn baıandaıtyn tarıhı áńgimeler,  din men ult dástúrin qatar zerdeleýdi úıretken, bulardyń bir-birimen únemi baılanysty bolatyndyǵyn  uǵyndyrǵan úlkenderdiń tálim-tárbıesi nebir talant ıelerin qoǵam aldyna shyǵarǵan.

Ulttyq qundylyqtar týraly adam tanymynda qalyptasatyn uǵym onyń bolmysynyń negizinde jatatyn rýhanı ımýnıtet bolyp sanalady. Eger adamnyń rýhanı bolmysynyń sheńberinde bul bolmaǵan jaǵdaıda, ıaǵnı qoǵamda halyq pen urpaq bolmysynda ulttyq qasıetter bolmasa dinı sektalardyń qoǵamdyq ortadaǵy yqpaly ózdiginen kúsheıýi múmkin. Sondyqtanda ulttyq tájirıbeler tárbıe negizinde urpaqtyń boıyndaǵy ulttyq qasıetterdi oıatyp, nyǵaıtyp otyrady. tarıhtaǵy nebir dinı adamdardyń halyqqa ata dinin úıretýde qoǵamnyń, jeke adamnyń boıyndaǵy qasıetter men tájirıbelerdi dáriptep otyrýynyń máni osynda jatyr.  Qoǵamda rýhanı tereńdik, mádenıettilik, dástúr qundylyqtary bolmaı turaqtylyq saqtalmaıdy. Turaqtylyq bolmaǵan jerde dástúrli din erejeleri saqtala bermeıdi, ol bir tarıhı dúnıe bolyp qalady.  Sebebi dástúrdi qalyptastyrý men durys paıdalanýdaǵy ulttyń tanymy dindi saqtap otyrady.

Ult rýhanıatyndaǵy qazaqtyń ulttyq qundylyqtar jónindegi túsinigi óskeleń urpaqtyń tarıhyn, mádenıetin tereń bilip, memleketimen bir ómir súrýine yqpal etedi, dindi bilim, danalyq arqyly qorǵaýǵa kómektesedi.

Tarıhqa úńiler bolsaq, joǵaryda da toqtalyp ótkenimizdeı qazaq jastarynyń búgingi zamandaǵydaı jan- jaqty bilim alýyna múmkindigi bolmasa da, órkenıet zamanynda kez kelgen adamnyń ońaı qoly jete bermeıtin tulǵalyq dárejege tárbıe men danalyqty úıretý arqyly qazaq balasynyń qolyn jetkizip otyrǵan. Tarıhtaǵy qazaq jastarynyń ishinen shyqqan batyrlar, bıler, jyraýlar, nebir kúıshiler, azýly aqyndar, kemeńger ǵalymdar osy shyndyqtyń kýási. Bulardyń da ýaqytynda adamzat áleminde oryn alyp jatqan qubylystarmen ushtasqan qoǵamnyń problemalary az bolmaǵan.  Adamnyń oıy túgil, túsine de kirmegen daǵdarystar (otarshyldyq, asharshylyq, repressıa, ıadrolyq synaq) qazaq qoǵamynda birinen keıin biri oryn alyp otyrdy. Osyndaı sátterde qıyndyqqa shydaǵan halqymyzdyń bolmysynan shynaıy dinı saýattylyqty,  ulttyq rýhty kóremiz. Úlkenderdiń balaǵa aqyldy, ultjandy, eńbekqor, jigerli, qıyndyqqa shydamdy bolyp ósýdi úıretip otyrǵandyǵy da osyndaı ýaqyt jaǵdaıynda erekshe kózge túsedi. Alash zıalysy Ahmet Baıtursynov jazyp ketkendeı, «Batyrlar týrasyndaǵy áńgime – halyqtyń jany, rýhy týrasyndaǵy áńgime. Batyrlary qandaı bolsa, halyqtyń rýh jaǵy da sondaı bolǵan. Ertek jyrdaǵy batyrlar sıpatyna qarasaq, ol jyrlar halyqtyń rýhy naǵyz kóterilgen shaǵynda shyqqandyǵyn baıqaımyz. Oshaq basy, úı ishiniń qamy sıaqty ómirdiń usaq maqsat jaǵymen azamattary eseptespeı uly maqsat, uly muratpen bolyp, jurt úshin, kóp úshin qurban qylmaıtyn nársesi bolmaǵanyn kóremiz. Áke-sheshe, týysqan-týǵan, mal-múlik, eń qymbatty jan- solardyń bárin jurt qamynyń jolynda bir tıynǵa balamaǵanyn baıqaımyz". Qoǵamdaǵy jastardyń bolashaǵyna qatysty barlyq másele ıgilikterdi durys zerdelemeýden, balaǵa úıretilmegennen shyǵady.  Shynaıy saýattylyq ulttyq bolmys tutastyǵyn, memlekettiń derbestigin, eldiń táýelsizdigin bilýden, onyń rýhyn qurmetteýden shyyp otyrǵan.

Qoǵamdy damytatyn qoǵamdyq sanan, onyń tarıhı túrleri (tarıh, mádenıet, til, din, dástúr, óner, bilim, ǵylym, ekonomıka, saıasat, quqyq jáne t.b.). Bulardy saqtap, ýaqyt talabyna saı órisin keńeıtip, damytyp otyratyn  memleket, jeke adam. Ulttyq qundylyqtardyń tanymdyq qyzmeti  jeke adamdy ulttyń bolmysymen biriktirip, memleket múddesine qyzmet etýge bastap otyrady.

Adamzat balasynyń ǵasyrlar boıǵy ıgilik taqyrybyndaǵy izdenisteriniń máni men sebep-saldary aǵartýshylyq deńgeıimen kórinedi. Sebebi ıgilik uǵymyn zerdeleýde adam balasy kóptegen bilim túrlerin qalyptastyrǵan. Dástúrli ata dinimizdiń ózi bilimdi, saýatty, mádenıetti bolýdy qashanda urpaqtan talap etip otyrǵan.

Búgingi qazaqstandaǵy din men mádenıettiń birtutastyǵy

Qazirgi kezde jańartylǵan áleýmettik qoǵam damýyndaǵy jeke adamnyń qalyptasýy, rýhanı mádenıettiń artýyndaǵy Qazaqstandaǵy dinniń búgingi jaǵdaıy orasan zor ról atqarady. Rýhanı mádenıet — bul eskiden qalǵan tarıhı mura, ol qazirgi kezdegi qorshaǵan ómirge, adamgershilikke, tárbıelikke, birigip qımyl jasaýǵa Qazaqstandaǵy dinniń sharttaryn úırenýge jáne órkendeýdegi áleýmettik mura retinde qarastyrylady.

Dinniń jaǵdaıy qoǵam damýyna tikeleı qatynasy bar. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á.Nazarbaev «Syndarly on jyl» atty eńbeginde «Búgingi kúngi jekelengen elderdegi dinı sana- sezimniń ósýi kezdeısoq qubylys emes. Din ulttyń jáne mádenı birtektilikti saqtaýdyń negizine aınalyp otyr», — deıdi .

Amangeldi Janǵalı jetekshisi aǵa oqytýshy Qańtarbaeva J.Ý

---