InfoHub Logo

Gazet, jýrnal oqysań,
Kózińdi, qazaq, ashasyń,
Dúnıe halin bilmeseń,
İlgeri qalaı basasyń.

Mirjaqyp Dýlatov

Fánıge kelgenimizdegi bizdiń mejemiz qandaı?

Qarakók mynaý, alqarakók fánıge kelgender kóp, kelmegender kóbirek. Keldik. Kórdik. Jedik. Toıyndyq. Endigi saýal bulyǵyńyr sananyń kómeskilengen kókirek kózi qaıtken jaǵdaıda ashylar eken? Sana da siltideı tunǵan súlińgir tynyshtyqqa “rýhanı jarylys” jasasaq tamshydaı ǵana tamyzyq tamar ma eken? Múmkin dál osy tamyzyqtan keıin boıdy kernegen namystan júrek kózinde tolqynys tutanar... Bálkim...

Bilemiz dúnıe júzi tolǵan halyq, sol habar-oshardy, halyqtyń hal-jaıyn, sharýalaryn túgel jaıyp beretin gazet pen jýrnal ekeni haq... Jáne “gazet halyqtyń kózi, qulaǵy hám tili” desek keńestik kezeńniń shynjyryn taǵynǵan tulǵaly dúleı ult kósemderiniń mirdiń oǵyndaı súleı jazbalarymen beıbit kúnge jetkeni málim.

Sanadan tutanǵan saýalǵa naqty áli jaýap ala almadyq.... Dál osy zamatta naqty kóńil kóksegen máselemizge kósheıik. Ulttyq rýhtyń uly qamshergi, tý ustary bolǵan Mirjaqyp Dýlatov“ Bizdiń maqsatymyz “ atty maqalasyn da saıası qunystyń jaýyryn qalaı jazdy?

Aldaǵy taldaýymyz da shamamyz kelgenshe tarqatyp taldap kórelik.

MİRJAQYP MEJESİ.

220 depýtat Vyborg qalasynda “Belveder” qonaq úıinde jınalys ótkizedi. Vyborg úndeýinde patshaǵa baǵynbaýǵa shaqyrǵan || Nıkolaı patsha qarsy uıymdastyrǵan saıası sharaǵa Alashorda Álıhan Bókeıhanov qatysady... Sebebi, Reseıdegi júıe ózgermeı, qazaq avtonomıasyna qol jetkizý múmkin emestigin túsingen edi. 1906 jyldyń 9 shilde Vyborg úndeýin |-shi memlekettik dýmanyń zańsyz taratylǵan dep tanyǵan depýtattardyń 1906 jyldyń 9 shildegi halyqqa joldaǵan úndeýi. 1-shi dýmany || Nıkolaı patsha 1906 jyly kúshtep taratty. Bul úndeý ult kósemi Álıhan Bókeıhanov túbeıgeıli qarsy boldy... Ult muratyna jolynda eshteńeden qaımyqaıtyn tulǵa, alashqa bodandyqtyn shyrmaýyna shyrmalalǵan bostandyqdy áperýde Álıhannyń senge eki adam boldy. Onyń biri Ahmet Baıtursynov, jáne Mirjaqyp Dýlatov.

1905 jyldardan keıin Alash qozǵalysy órbı bastaıdy ǵoı. Sol kezeń qazaq eliniń muń-muqtajyn, qaıǵy - qasiretin “ Qarqaraly petısıa” degen qujat qabyldanǵan bolatyn. Bul qujattyń órbiýine de Mirjaqyp Dýlatov óziniń úlesin qosqan. Túpki maqsaty qazaqtyń quryp ketken Reseı quramynda bolsa da óziniń derbestigin alyp shyǵý.

Minekeı osy máseler maqalanyń jazylýyna túrtki bolǵan sotqaýyldaı sebep... Al Mirjaqyp Dýlatov sol saıası ıdeıanyń ulttyq rýhtyń uly qamshygeri boldy. Mirjaqyptyń otty sózderi ár qazaqtyń janyna jetti. Titirendirdi, shimirkendirdi, úreılendirdi, namystardy. Onyń sózi sanadaǵy naızaǵaı jarqylyndaı lap berdi. Júrekke ystyq qan uıaltatty. Naǵyz saıası ıdeıa, onda ulttyq rýh bolǵanymen. Ystyq qan, otty naızaǵaı, qýatty kúsh bolmasa, serpindiretin jiger bolmasa bul maqala maǵan, basqaǵa áseri bolmas edi.. Jáne árketsiz qalar edi. Mirjaqyp Dýlatovtyń pýblısısıkasy Alash oıynyń otty, naızaǵaıly tý ustary...

“Eń aldymen qazaq halqy - Reseıge táýeldi halyq.... ” dep aıtýynnyń ózinde zilzalaǵa tunyp turǵan qan-qyzyl sóılem ekeni kórinip-aq tur. Ult aldyndaǵy, el aldyndaǵy jaýapkershilikti sezingennen keıin jazǵany, sol kezdegi patsha úkimetiniń qysymyna qaramaı sóz bostandaǵy óz bostandyǵym dep josadaı qyp-qyzyl sózdi paraqqa tóge saldy. Bul sóz emes, qazaqtyń qany, jan aıqaıy der edim...

“Qazirgi kezben salystyrsaq bul sózderdiń biri de aıtylmas edi ǵoı “ degen oı sanany túırep aldy.

SERKE GAZETİ JÁNE BİZDİŃ MAQSATTYMYZ MAQALASY.

(maqala taldaýynyń jalǵasy)

Mirjaqyp Dýlatulynyń mynady keremet sózi bar: “Ult isi degende usaq-iri degen bolmaıdy. Árbir usaq is ultqa adal atqarylsa uly bop sanalady.” Sondyqtan árkim óziniń ornynda ultqa adal qyzmet etetin bolsa, ulyǵy artady degen ıdeıany meńzeıdi.

1907 jyly Sankt-Peterbýrg qalasynda zagorodnyı 43 dańǵylynda, Antokolsk baspahanasyn da “Serke” gazeti jaryq kórdi. Dál osy Serke gazetiniń ekinshi taralymyn da Mirjaqyp Dýlatulynyń aty shýly “ Bizdiń maqsattymyz” atty maqalasy búrkenshik Madıar esimimen jaryq kórgen bolatyn. Bul maqalada orys ımperıasynyń negizgi pıǵylyn áshkerekeleıdi jáne áshkere etti. Biraq, maqalda “saıası qylmys belgileri “ bar dep gazet ámpeskelenip jabylyp qalady.

Maqalanyń negizgi oıy “ jer, jer jáne jer”. 

Jer - otan. 

Jer sol alash eliniń kún kórýine múmkindik beretin qazyna.

Jer - aýa.

Jer - geo-saıası keńestik.

Birinshi, osy jerdiń negizinde alash jurty óziniń tańdaǵan tarıhı dańǵyl joly boıynsha damý úlesin anyqtaıdy. Jáne múmkindik beredi...

Ekinshi, jerdiń astyndaǵy, ústindegi jáne aspandaǵy ıgilik alash jurtyna qyzmet jasaý kerek. Árbir qazba baılyq alash eliniń ár azamatyna túıme bolyp qadalýy kerek.

Úshinshi, ekonomıkalyq táýelsizdik kerek.

Tórtinshi, alash memleketin de memleket qurýshy el, ult óziniń erekshelik deńgeıin saqtaý kerek jáne basym turý kerek. Bul din, til jáne dil.

Besinshi, dástúrli qazaqı zańǵa negizdelgen, ıaǵnı táýelsiz ǵylymǵa negizdelgen ulttyq demokratıalyq memleket qurý...

BİZDİŃ MAQSATYMYZ QANDAI?

Iá, qazir táýelsizdikke qol jetkizdik. Ult kósemderiniń ańsaǵan mejesi men aıdaı alystaǵy aq boıaýly armanyna qol jetkizdik. Ahmet Baıtursynov: - Qınalmaıdy abaqtyǵa japqany, qıyn emes darǵa asqany, atqany. Maǵan aýyr osylardyń bárinen óz aýylymnyń ıtteri úrip, qapqany, dep-aý. Jazyqsyz japa shekkender tirilmedi. Orny tolmas orasan obal dúnıe...

“ Alyspaǵan, julyspaǵan bostandyq atyna minbeıdi, buǵaýdan bosamaıdy, er quldyqtan, áıel kúńdikten shyqpaıdy, malyna da, basyna da ne bolmaıdy!”

Bul haldi Álıhan Bókeıhanov óziniń “Qyr balasy” degen búrkenshik atpen baıaǵyda jazyp ketken.

Sherhan Murataza aıtqandaı “ Sol bostandyqtyń atyna shyndap mindik pe eken?”

Biz myna moınymyzdaǵy uly jaýapkershilikti sezinip júrmiz be ózi? Ajal jaqynbyz ba, álde ómirge bir taban jaqynbyzda bir Táńirge aıan. Ajal jelkelep áketken de, qarańǵylyq ta qý tizemiz qushaqtap qalmaıyq.

P.S. Gúlnár Mirjaqypqyzy mynadaı bir estelik bar: “1829 jyl. Qyzylorada. Vokzalǵa keldik. Qyzyl vagon tur. Terezeleri qorshaýly, syrtynda kúzetshisi bar. Meniń daýsymnan ákem, terezeden bizge qaraılady. Men ákemdi kórgen de qýanyshtan jylap jiberdim. “ Jylama, aınalaıyn basym bútin, denim saý bolsa áli-aq kelemin” degeni sol edi poıyz rels boıymen qozǵalyp ketti. Ákem de sonda sońǵy ret kórdim” deıdi. Kózime sarań jas tyǵylyp, kirpigime ilinip qaldy. Janyń peıishtiń tórinen oryn alǵaı, Alash oıynyń naızaǵaıly tý ustary Mirjaqyp Dýlatuly!

Batystyń samal jelinen kókiregimdi kere keń tynys aldym.

Aıtylmaǵan dúnıe kóp, biraq osymen TÁMAM.

05 apqan 2023 jyl

Paıdalanylǵan ádebıetter 

Atabaev Q. Qazaq baspasózi Qazaqstan tarıhynyń derek kózi ǵylymı monografıa - Almaty: Qazaq ýnıversıteti 2000-358 b

Jaqsylyq Mádı

---