InfoHub Logo

Baqytjan Qarataevty biz - alǵashqy zańger, qoǵam qaıratkeri, aǵartýshy-demokrat odan bólek, jer-sý máselesi boıynsha qazaqtyń múddesin qorǵaǵan halyq janashyry retinde jaqsy bilemiz. Al, onyń óz eli úshin qandaı aýyr kezeńderdi basynan ótkergendigin biri bilse, biri bile bermeıdi. Ol 1907 jyly II Memlekettik Dýmaǵa Oral óńirinen depýtat bolyp qatysyp, qazaq eliniń atynan sóz sóıleıdi.

Óz sózin «Depýtat myrzalar!»  dep bastaǵan zańgerden basqa, qyrǵyz-qaısaq atynan birde-bir adam jumǵan aýzyn ashpaı, tek eldiń  terıtorıasyna sharýalardy qalaı qonys aýdartsaq eken degen oımen otyrǵandardyń otyrysy Qarataevty qatty qaıran qaldyrady. Ol myna kópshiliktiń negizgi maqsaty - sharýalardy Orta Azıaǵa qonystandyrý arqyly agrarlyq qıyndyqty joıý ekendigin baıqaıdy. Azıalyq oblystar ishinde sharýalardy qonystandyratyndaı bos jer bar ma, jerdiń topyraǵy, aýa-raıy, tarıhy zertteldi me dep suraıtyn tiri jannyń bolmaǵandyǵyn betke basa aıtady. Halyqtyń oıymen sanaspaı, sharýalardy qonystandyrý B. Qarataevty ashý-yzaǵa býlyqtyrady jáne buny ádiletsizdik dep tanıdy. «Jergilikti halyqtyń kózqarasymen sanaspaı kelgen qonystandyrý qalaı degenmen de ádiletsizdik bolyp tabylýǵa tıis, árıne. Ondaı jaǵdaı árdaıym kúshtiniń álsizdi qanaýy dep qarastyrylady. Sóz joq, qyrǵyzdar, ıaǵnı qyrǵyz-qaısaq dep atalatyndar - áli damýdyń tómengi satysynda turǵan qaýqarsyz halyq, sol sebepti de olarmen ortaq til tabysýǵa bolady jáne olarǵa zorlyq kórsetýdiń eshqandaı jóni joq. » Osyndaı óz oıynyń sońynda sharýalardy qonystandyrýdy toqtatý kerek ekendigin ashyq aıtyp jetkizedi.

Aqtar túrmesiniń jalǵyz kisilik ka­me­rasynda jatqan qart Qa­ra­taev ózine ózi: “Bólshevızm ókimet ba­synda qala ala ma? – degen suraq qoıa­dy. Sodan soń, “Ol, menińshe, ózderin óz­deri ókimet etkenderdiń tirshiligi toq­taǵanǵa deıin bılikte tura alady!” – dep óz suraǵyna ózi boıyn tik ustap jaýap beredi. “Ózderin ózderi ókimet etkender” d­e­­geni – ózin temirtorǵa jaýyp tastaǵan kazak áskerı úkimeti. . . Tar qapasta ábden sharshap, erkindikti ańsap qulazyǵannan beri jaqyn joldasy etip kele jat­qan kúndeliginiń betterine ol odan ári: 

“Bol­shevızm sahnadan aýyspaly kezeń­niń mindetin ótep baryp ketedi, ol óz ornyn beıbit, jasampaz jáne sosıalısik turpattaǵy ókimet­terge beredi. Ázirge bólshevızm kúlli eski ári irip-shirigen dúnıeni kúıretýshi máninde áreket etýde. Al jasampazdar – basqa adamdar bolady. . . ”, – dep jazady. Barlyǵymyzǵa belgili, bólshevıkter partıasy bılikte 70 jyldan astam ýaqyt turǵannan keıin ǵana bılikten qulaǵan. Tóńkerispen bastaǵan ámirshil-ákimshilik ǵumyryn tóńkerispen, qadir-qasıetsiz aıaqtaǵan. Sondyqtan da, Baqytjan Qara­taevtyń 1918 jyly jazyp qaldyrǵan jazbalary qazirgi zamannyń bıiginen qaraǵanda, ártúrli tujyrymdamalarǵa jeteleıtin qyzyq derekkózder ekeni sózsiz shyndyq. Ol Oraldaǵy bólshevıktik jumysshy, sharýa, soldat depýtattary oblystyq keńesiniń múshesi, ári ádilet komısary retinde tutqyndalǵan edi. Tutqyndalǵan kúni ózinen jaýap alǵan áskerı úkimet tergeýshisine Ba­qyt­jan Bısáliuly kazaktar tóńkeri­siniń zańsyzdyǵyn áshkerelep jaýap bergen edi. Ony “á”degende atý jazasyna kesý týraly sheshim qabyldanǵan. Alaıda, bılik onyń ólkedegi bedelin eskermeı tura alma­dy. . . Sodan ol 1 jylǵa jaqyn jeke ka­merada qamaýly jatty. Sonda da, saǵyn syndyrmaı, kúndeligine: “. . . Men áskerı úkimetke Qazan revolúsıasy men Keńes ókimetin kazaktar múddesi úshin, ózara qyrqys pen qantógisti boldyrmaý úshin moıyndaýdy usynamyn”, – dep jazdy. Biraq mynany da oılaý kerek, qazaqtardy jerinen ǵana emes, turǵan úıinen, jalǵyz baspa­na­sy­nan kúshtep shyǵaryp jiberip jatyr”. Qazaqtar­dyń tek qana jer tistep aman qalýyna bola­ty­nyn, sondyqtan tezdetip oty­ryqshy ómirge kóshýin Qarataev sol shaq­ta qatty nasıhattaǵan bolatyn. Mundaı áreket belgili bir aýyl­dar to­by­nyń egin egýge qolaıly alqap­­ty ıgerýine zań turǵysynan erik beredi, al telimder arasyndaǵy egistikke jara­maıtyn jerlerge mal jaıa berýge bolar edi dep paıymdady ol. . . Ókimettiń qazaq jerinde júrgizip otyrǵan  jer saıasaty kóshpeli qazaqtarǵa qıyndyq týǵyzdy. Iá, shynymen Keńes ókimeti tusynda júrgizilgen bul saıasat kóshpeli halyqtardyń jaǵdaıyn tym nasharlatty. Jaz jaılaý, qys qystaýǵa kóship júrgen halyqtyń maly qyrylyp, qıyn kezeńdi bastan ótkerýine sebep boldy. B. Qarataevtyń aıtýynsha, “qyrǵyzdar  tek kóshpeli halyq” - degen qate pikir. Qyrǵyzdardyń arasynda kóshpeli de otyryqshy da sharýalar bar. Olardyń kirpishten baspanalary da bar. ”Olardy jyly da, jaıly qonystarynan qýyp shyǵý halyqqa asa aýyr tıedi. Eger artyq jerleri bolǵanda, olar onsyzda berýge razy edi”- dep halyq atynan naqty sóıleıdi. Sondaı-aq, qyrǵyzdardy kúshtep, úılerin tartyp alyp jatqandyǵyna qarsy qolynda naqty dálel bar ekendigin  eskertedi.

Qorytyndylaı kele, eldiń ardaqtysyna aınalǵan Qarataev bar joǵy berilgen on mınýtqa osynshama máseleni syıǵyzyp qana qoımaı, sol zamandaǵy qara halyqtyń muń-zaryn bılikke ashyna aıtyp jetkize aldy. Ashshy shyndyqty  ashyq aıtý ol zamanda óz basyn ólimge ıtermelegenmen birdeı edi. «Aýzy qısyq bolsa da, baı balasy sóılesin» degen ustanymdy tiline tıek etip, qarabaıyr halyqtyń tóbesine shuǵylaly kún nuryn tóge bilgen Qarataevtyń ójettiligi men halqy úshin tókken mańdaı teri el esinen eshqashan umytylmaıdy.

Baqytjan  Qarataevtyń II Memlekettik Dýmada sóılegen sózin ashyq hat retinde baspasóz betteri - «Bólshevıktik Oral», «Oral óńiri», «Aıqap» jýrnaly gazetterinde jarıalanady. Osy «Bólshevıktik Oral» gazetiniń jabylýyna  Baqytjan Qarataevtiń «Ashyq haty» túrtki boldy degen de sybys bar. Soǵan qaramastan, qandaı kezeń bolmasyn, óz eliniń qamy úshin, tynbaı júgirip terin tókken, eshkimnen qoryqpaı, tek ashshy shyndyqty ǵana janyna bes qarý etip saılaǵan Baqytjan Qarataev naǵyz er azamat, nar tulǵa ekendigin óz halqyna qajyrly eńbegimen kórsetip ketken edi.

Paıdalanylǵan ádebıetter men derekkózder tizimi:

1. Qazaqstan ulttyq ensıklopedıasy, 5 tom
2. Ysmaǵulov M. “Revolúsıa sarbazy” / Jalyn, 1989.
3. Qoıshybaev B. “Baqytjan Qarataev” - Almaty: Ana tili, 1993 - 184bet.

Sabyr Shuǵyla Arypqyzy 

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti 1 kýrs 

---