InfoHub Logo

Shejireniń hám eldiń aıtýynsha, qazaqtyń áýelgi hany Alasha han degen bolǵan eken. Túrki halqynyń bári de ózderin óziniń batyrlarynyń, ne handarynyń esimimen atamaq rásim eken. Sol sebepti qazaqtar ózin «Alash» dep, ıakı «Alashtyń halqy» dep ataǵan. Muny qazaqtyń maqaly da kórsetip turady. Máselen: «Alash alash bolǵaly, Alasha han bolǵaly» degen qazaqtyń maqaly bar. Qazaqtar hám qaısy bir Sibirdegi noǵaı halyqtary «Alashtyń azamatymyz» dep aıtady ózin-ózi. Bul sózderge qaraǵanda bir kúnderde qaısy bir noǵaı halqy hám qazaq halqy bir han
bolyp turǵan dep oılaýǵa múmkin. Qıynshylyq bolǵan ýaqytta qazaq hám noǵaılar bir-birine aıtady «Alashtyń azamaty emespiz be!» dep. Alasha hannyń kim ekenin, onyń qaıdan shyqqanyn mynadaı qylyp aıtady:

Alasha han Buhar hanynyń balasy eken. Buhar hanynyń balasy áldeneshe eken. Handyq oryndy jalǵyz-aq úlken balasyna beredi eken de, ózgelerine bir-bir oblys qana bılep turýǵa qaldyrady eken. Alasha kenjeleriniń biri bolyp minezi buzyq, ózi kúshti jaradker er týǵan. Bir shaharǵa bas bolyp turǵysy kelmeı, tolyq han bolǵysy kelip, Buharda tolyq han bola almaıtyn bolǵan soń, ózge jerden handyq izdeýdi oılap, bóten jaqqa barýǵa ákesinen surady. Ákesi oǵan ruqsat qyla qoımady. Anaý yńǵaıy kelgen jerde suraı berdi. Aqyrynda ákesi qasyna qol jıyp alyp, bóten jaqtan ózine baq izdeýine ruqsat berdi. Alasha hanǵa kóp erler jıyldy. Osy áskerimenen Alasha han júrip ketip, kóp jerler aralap júrip, nesheler mehnat kórip kezip júrip-júrip, Alasha han qazaq ishine kelgen eken. Bular kóp qurmet tutyp, kóp meımandostyq kórsetipti. Qazaq halqy ózine unaǵan soń, Alasha han munda qalǵan. Qazaq sol ýaqytta kóshpeli eken. Jan-jaǵyndaǵy kórshiles halqymenen óshtes, atys-shabys bola beredi eken. Er, ózi sheshen, zeıindi adamdy ózderine bastyq qylyp qoıyp, qazaqtar sonyń aıtqanyna uııdy eken. Birazdan keıin Alasha han erligin de, sheshendigin de, zeıini barlyǵyn da kórsetti. Qazaqtar muny qurmetteı bastady hám keshikpeı-aq ózin qol basy qyldy. Óziniń qolymenen Alasha han ár qaıda jaýdy jeńe bergen. Ári-beriden soń ózin qazaqtar han qoıǵan. Alasha hannyń aty ózge eken. «Alasha han» dep qazaqtardyń qoıǵan aty, sebebi ózi ala kıimge áýes eken. Múlde ala kıim kıedi eken.

Jáne de Alasha handy bir túrli qylyp aıtady. Bul aıtqanynda da ony «Buhar hanynyń balasy edi» deıdi. Alasha han jasynda alapes bolǵan soń ózine júz kisi nóker berip, shahardan qýyp jibergen eken: «alapesiń jazylǵansha munda kelme» dep. Neshe jerdi aralap, aıaǵynda qazaq jerine kelgen eken. ony munda bek qurmet kórsetip, qonaq qylypty. Sonan keıin qazaq arasynda turyp qala beripti. Birazda-aq qazaq tar ol aqyldy er bolǵan soń, ózin jaqsy kórip, han qoıypty. Alasha han ózi myqty, er han bolypty. Onyń ýaqytynda qazaq aınalasyndaǵy jaýlarynyń bárin jeńisipti, jalǵyz atyn aıtsa, dirildep qorqatyn etip. Qazaq hanynyń erligi, kúshtiliginiń dańqy alysqa ketti. Muny Alasha hannyń ákesi Buhar hany da estidi. Ákesi balasynyń mundaı bolǵanyna qýanysh qylyp, kórýge qushtar bolyp, mynaý degen jigitten júz jigit jiberdi: «Baryp Alasha handy taýyp, Buharǵa shaqyryp kel», — dep. Onan-munan surap, Alasha handy izdep júrip, aqyrynda taýyp, ákesiniń hatyn beripti. Bul hatta ákesi óziniń saǵynǵanyn aıtyp, kel dep shaqyrǵan eken. Alasha han «baramyn» dep aıtsa da, júre qoımady. Ózin izdep kelgen júz jigit Alashanyń qurmet qylyp sylaǵanyna bek shat bolyp jata berdi. Aqyrynda múlde sonda turyp qaldy. Ol kezde Buhar hany bulardan eshbir habar tappaı, taǵy bir júz jigit izdeýge jiberdi. Bular da kelip izdep taýyp shaqyryp edi, Alasha han onda da barmaı qaldy. Kelgen ekinshi júz kisi de munda turyp qala berdi. Alasha han ólgennen keıin qazaq úshke bólindi. Uly júz, Orta júz, Kishi júz bolyp, álgi ony izdep kelgen júz jigittiń árqaısysy bir rý el boldy. Buryn kelgen júz jigit uly júz atalǵan. onan soń kelgeni orta júz atalǵan, onan
sońǵy kelgeni Kishi júz atalǵan.

Jáne úshinshi túr qylyp aıtady: Alasha han Buhar hanynyń balasy edi. Buhar hany soltústik jaqtaǵy halyqqa attanyp, kóp handardy ornynan taıdyryp, neshe eldi ózine qaratyp, olarǵa han qylyp óziniń jaqyn aǵasyn, inisin, balasyn qoıǵan edi. Sonda qazaq halqyna han qylyp óziniń balasy Alasha handy qoıǵan eken. Qazaqtan yqtıarsyz, zorlyqpen han bolǵan sebepti Alasha han qorqyp, ózine Buharadan hám ózge jerden jaldap kóp nókerler ustapty. Sol kóp áskeri bolǵan sebepti qazaqqa han bolyp, halyqty jónge salyp ustap turypty deıdi. Qazaq halqy da Alasha handy ózi er, ádil, aqyldy bolǵan soń jaqsy kóripti. Jáne ol han bolyp turǵan ýaqytta qazaqtar aınalasyndaǵy jaýlasqan halqyn jeńip turypty, hám qaısy bireýlerin ózine qaratypty.

Alasha hannyń jalǵyz Joshy degen balasy bar eken. Ózi jasynan-aq minezi qattylyǵyn, erligin, qýatyn, qısyq minez digin kórsete bastapty.

Han balasynyń mundaılyǵyna razy bolyp oılaıdy eken: «balam meniń ornymdy basýǵa turatyn» dep. Joshy handy ákesi de hám qazaq halqy da erkeletip, kútip óstirdi. Balanyń ne qylamyn degenin eshkim qaqpaı, qazir daıar qylyp turdy. Kishkentaı ashýlansa, aınalasyndaǵy adamdardyń bári qorqyp, dirildep turýshy edi. Bári de Joshy hannyń aıtqanyn qylyp, oǵan jaǵýǵa jahat qylatyn edi. Joshy ósken soń ákesi óziniń ne qylamyn degen yqtıaryna jiberipti. Ózi teńdes jastardy qasyna jıyp alyp, oıyn-kúlki saýyqpen júripti. Ulken jıyn toı qylyp, el jıyp, at shaptyryp, balýan turǵyzyp, myltyq atyp oıyn qylar edi. Toıǵa kelgen halyqtar kúni-túni oıyn-kúlkige batar edi balýandardyń kúresin kórip. Sonda Joshy hanǵa eshkim ne kúreske, ne at ústine, ne mergendikke shaq kelmes edi.

Alasha han balasyna qarap qýanady eken. Árbir sondaı toıdan keıin qasyna teńdestirip alyp Alasha han ańǵa shyǵar edi. Sonda ańnyń qyzyǵyna túsip ketip, Betpaq dalada neshe jumadaı joǵalyp keter edi. ol kezde Betpaq dalada qulan, kıik hám ózge ańdar kóp eken. Alasha han balasynyń nókerlerine qatty buıryq beredi eken: «Joshy hannyń qýǵynda qasynan qalmaı, kútip júrińder, jazym bolmasyn. Egerde bir jamanshylyq bola qalsa, bárińe de jaman bolady. Kim «balań jazym body» dep aıtsa, sonyń aýzyna eritken qorǵasyn quıamyn», — dep.

Joshy han ańdy kóp alǵan saıyn qyzyǵa berdi. Bir kúni bir ańdy qýyp joldastarynan kóp ozyp ketti. Aldyndaǵy qýyp kele jatqan qulany bir úıir qulanǵa qosylyp ketti. Joshy han top qulanǵa sadaq atyp edi, olar qashpady, qaıta ózine umtylyp, basyp-janshyp, tistep, óltirip ketipti. Jalǵyz bir shynashaǵy saý qalypty. ózgesin ań jep ketipti. Joshy hannyń joldastary artynan izimenen kelip súıegin jınaǵan eken, jalǵyz shynashaǵynan basqasyn taba almapty. Bul shynashaqty bir jibek buıymǵa orap alyp, nókerleri elge kelip, eshqaısysy Alasha hanǵa aıtýǵa batpapty. Sol ýaqytta Ketbuǵa degen Alasha hannyń jaqsy kóretin aqyny bar eken, qart eken. Alasha han bos ýaqytta oǵan óleń aıtqyzyp, estip otyrady eken. Ketbuǵa Joshy hannyń ólgenin esittirmekshi boldy. Dombyrasyn alyp suraýsyz hannyń úıine kirip kelip aıtty:

— Qudaı taǵalanyń rahmeti jaýsyn saǵan, hám seniń qol astyńdaǵy barlyq janǵa, bulardyń tynyshtyǵyn tileımin! — deıdi.

— Saǵan ne kerek? — dep budan Alasha han surady.

— Taqsyr han, seniń qýanyshyń — meniń qýanyshym, seniń qaıǵyń — meniń qaıǵym, — dedi Ketbuǵa.

— Men búgin bir jaman tús kórdim. Meniń qaıǵym qatty, júregim jarylyp bara jatyr. Sol sebepti úıińe ruqsatsyz kirip keldim jalǵyz-aq saǵan basqa túsken qaıǵymdy aıtýǵa. Basyma ne qaıǵy túskenin aıtpaımyn, bul týradan meniń dombyram aıtsyn, — dedi Ketbuǵa.

Dombyranyń shegin kúıge túzep alyp, Ketbuǵa tarta bastady. Munyń uzyn saýsaǵy dombyranyń betin tarsyldatyp, shegin zyryldatyp sóıletip, ár túrli muńdy kúı tarta bastady. Alasha han qulaǵyn salyp tartylǵan muńdy kúıdi esitip otyryp aıtty:

— Ne sebepten sen maǵan mundaı zarly kúılerdi tartasyń? — dep.

— Basyma bir qaıǵyly kún týdy, taqsyr han! — dep dombyrashy qysqa jaýap berdi de, toqtamastan dombyrasyn sherte berdi zarly kúıge salyp.

— Bul ne ǵajap? — dep Alasha han aıtty, — ıapyrmaı, meniń Joshy hanym birdeńe bolyp qaldy ma, muny ań jep qoıdy ma?

— Taqsyr han, Joshynyń ólgenin jalǵyz ózińizden estidik, — dep úıdiń syrtynda halyq shýlap qoıa berdi.

Bul habar sondaı jaman habar boldy, han Joshy balasynyń ólgenin estip, talyp qaldy. Esin jıyp alyp Alasha han zarlap jylady. «Joshy, Joshy!..qaıdasyń, jalǵyzym!» dep, munyń eki kózinen bulaqtaı bolyp jas aqty. Esh adam úıge kirip, handy ýatýǵa bata almady.

Osyndaı jylaýmen tamaq ishpeı Alasha han úsh kún, úsh tún jatty. Munyń halqy jıylysyp aqyldasty, qalaısha handy ýatyp, kóńil aıtyp, jylaǵanyn qoıǵyzsaq eken dep, eshbir adam Alasha hannyń úıine kirýge batpaı, barsha jıylǵan adamdar tysta qamalyp turady. Alasha hannyń bir aqyldy qatyny bar edi, erine oı túsirip, kóńilin baspaqqa amal qyldy:

— Han, sen qaıǵyryp jatyrsyń, halqyń ǵaý-ǵaý kóterip, búlik shyǵaryp jatyr, — dedi.

— Nege meniń halqym búlik shyǵaryp jatyr? — deıdi han.

— Seniń halqyń eki daı bolyp jatyr. Sebebi bir baı óziniń tamyryna bir ýaqytta at basyndaı altyn syılaǵan eken, ýaqytynda mundaı birdeme berer dep. Ol tamyry eshteme bermegen soń, «ózim bergenimdi ber» dep jatyr. Jýyrda bular bıge tústi. Bıler ádildik qylmady. Bılerdiń jartysy: «bergenin qaıyrýǵa tıistiń» deıdi, jartysy: «qaıyrmaýǵa tıisti» deıdi.

— Ah, olary qalaı? Bılikti ádil aıtpaǵan, syıdy ala bilgen kisi, bere de bilse kerek emes pe? Altyn alǵandy shaqyr munda! — deıdi Alasha han.

— Uly han, kishkentaı sabyr etip, maǵan sóz aıtýǵa ruqsat qylyńyz. Alla taǵala balany saǵan ózi berdi, ózi aldy. Qudirettiń húkimine kóný kerek. Alla taǵala Joshy handy saǵan syılap edi, syılaǵan Allaǵa sen de syılaı bil, qaıǵyryp jylama, Qudaıdyń rahmeti kóp, taýsylmaıdy, — dedi. Bul sóz kóńiline kirip, Alasha han qaıǵyrýyn qoıdy.

Alasha hannyń bir Dombaýyl degen bek qýatty quly bar eken. Óziniń baıyna aq kóńilimen qyzmet qylatyndyǵyna, hám erligin Joshy han bek jaqsy kóredi eken. Dombaýyl da Joshy handy jaqsy kóredi eken. Joshy hannyń ólgenin estigen soń ant ishipti: «Qulannyń biri qalǵansha qyrarmyn» dep. Dombaýyldyń eki júırik aty bar eken. Bireýi «Qabanqulaq» degen, bireýi «Ánkeı» degen. Sol attarynyń birin minip, birin jetektep alyp, Joshy handy óltirgen qulan jatqan aralǵa qaraı jónelipti.

Qulandar Dombaýyldy kórgen soń-aq Betpaq daladan óte Shýǵa qaraı qashqan eken. Dombaýyl qýyp jetip, qyra beripti. Sonshadan bes-aq qulan tiri qalyp, qorqyp sol beseýi de Shýdan ótip ketipti. ol bes qulan ótken jerdi osy kúni «Bes qulan» dep ataıdy. Bes qulan degen jerden bes shaqyrymdaı arada taýdyń baýyrynda Qabanqulaq degen aty zoryǵyp ólip, ol arany «Qabanqulaq» qoıypty. onan ármen bes shaqyrymdaı barǵan soń, ekinshi aty — Ánkeı ushyp ólgen eken. Ol arany «Ánkeı» dep qoıypty. osy kúni sol arany Ánkeı dep ataıdy.

---