InfoHub Logo

Jańa oqý jylynan bastap 1-synyp oqýshylary jańartylǵan baǵdarlama boıynsha bilim alýǵa kóshti. Bul baǵdarlama negizinde bes kúndik oqý aptasy da bar. Iaǵnı, bıyldan bastap birinshi synyptar bes kún ǵana bilim alady. Jańa baǵdarlamanyń taǵy bir jańalyǵy - bıyl mektep tabaldyryǵyn attaǵan búldirshinder oqý jylyn «Álippemen» emes, «Saýat ashýmen» bastady. Uzaq jyldar boıy balalardy oqý men jazýǵa úıretken «Álippe» nege qoldanystan shyǵyp qaldy, degen másele kóterdi «Aıqyn» gazeti.

Sózimizdiń álqıssasyn «Álip­pe­niń» tarıhynan bastasaq. Jal­py «Álippe» sóziniń qaıdan shyq­qanyn, onyń túbiri ne ekenin kóp­shilik bile bermeıdi. O basta arab alfavıtiniń birinshi árpi «alıb» pen sodan keıingi árpi «bı»-den quralǵan. Ekeýiniń qo­syndysynan álippe sózi paıda bolady. Bul sóz tilimizge arab jazýy arqyly erterek endi. Keıi­nirek 1929 jyly latyn, al 1940 jyldan baspa, kırıl alfavıtine kóshti. 

Qazaq álippesi men qazaq tili oqýlyǵynyń atasy - Ahmet Baı­tursynuly. Ol qazaq álippesin jazýdy 1910 jyly qolǵa alǵan eken. «Álippemen» birge qazaq grafıkasyn da jasaýǵa kirisken. Onyń negizinde qazaqtyń mádenı dúnıetanymynda bar kóp ǵasyr­lyq dástúrli, ózge túrki halyq­taryna ortaq, týystyq sıpaty bar arab tańbalaryn alǵan eken. Sol tańbalardy Alash qaıratkeri qazaq fonetıkasyna ıkemdegen. Sóıtip, 24 tańbadan turatyn qazaq jazýyn qalyptastyrady. Muny keıinirek «Baıtursynov jazýy» dep te ata­ǵan. Qazaqtyń ulttyq grafı­kasynyń atasy deýimiz sondyqtan. Ǵalym qazaq grafıkasyn túzgen soń, osy jazýdy úıretetin álippeni jazyp shyǵady. Sol kezden bastap árbir zıaly azamat halyqqa qara tanytyp, saýat ashý úshin álippe jazýdan bastaýdy maqsat etti. Baıtursynulynyń álippesi «Oqý quraly» degen atpen 1912-1925 jyldar aralyǵynda 7 ret basylyp shyqqan eken. Al 1926 jyly «Álip­bıdiń» jańa túri jazyldy.

Alǵashqy «Álippe» 1912 jyly Orynborda basylyp shyǵady. Avtor «Balalar, bul jol basy danalyqqa» dep bastalatyn «Tar­tý» óleńin oqýlyqtyń betashary retinde paıdalanady. Kitaptyń árip úıretetin birinshi betiniń ústińgi jaǵynda Quran sózi jazy­lyp qoıylǵan eken. Onda: «Bıs­smıllahı-rahmanı-rahım» degen jazý bar. Oqýlyqta qazaq áripteri tóte jazý retimen berilip otyrǵan. Árbir áriptiń tómengi jaǵyna qysqa ári nusqa mátinder toptas­tyrylǵan.

Bul oqýlyqtan soń, 1926 jyly álippe qaıta basylyp shyqty. Bul burynǵy álippeniń jalǵasy dep ataýymyzǵa da negiz bar. Kitap 14 jyldan soń qaıta óńdelip, Qyzylorda baspasynan jaryq kóredi. Ǵalymdar 1926-1928 jyly shyqqan oqýlyqtardyń arasynda esh aıyrma joq ekenin aıtady. 1926 jylǵy nusqada ár taqyrypqa kerekti sýretter qosa berilip otyr­ǵan. Uıymdastyrýshylar sý­retterdiń sabaq oqytýda balanyń uǵymyna tez qonymdy bolatynyn negizge alǵan eken. 

Bul - qazaq álippesiniń ta­rıhy. Qazaqqa bir ǵasyrǵa jýyq azyq bolǵan álippe bıyldan bas­tap saýat ashý pánine ózgerdi. Mektep tabaldyryǵyn attaǵan 380 myńǵa jýyq oqýshy alǵashqy oqý bilim paraǵyn «Álippemen» emes, «Saýat ashýmen» bastady. Qazaq balasy talaı zamandar boıy jı­na­ǵan biliminiń asyl qazynasyna alǵash jol ashatyn oqý quraly dep erekshe qadirlegen «Álippfeniń» sońǵy paraǵy jabyldy. Mınıstr­liktegiler «Saýat ashý» pániniń «Álippeden» aıyrmasy joq ekenin, ekeýiniń de oqý men jazýǵa úıretetinin aıtady. Alaıda 1912 jyly Ahmet Baıtursynuly quras­tyrǵan tuńǵysh «Álippe» oqýly­ǵynyń bir ǵasyrdan astam ýaqyt­tan soń ataýynyń «Saýat ashý» bop ózgergeniniń sebebin túsine almaı álekpiz. Mınıstrlik jańartylǵan baǵdarlamany syltaý etip, qazaqty baıyrǵy qundylyǵynan aıyr­ǵysy kele me? Bizdi alańdatatyny da osy. Bir ǵasyrlyq tarıhy bar qundy oqýlyq ataýynan nege jerindik? «Álippe» ataýynyń ózi júrekke jyly, kóńilge qonymdy edi ǵoı. Jyl saıyn 1-synyp oqýshylary «Álippemen» qoshtasý ótkizetin. Sonda bıyldan bastap oqýshylar «Saýat ashýmen» qosh­tasý jasamaq pa? Kóńilde saýal kóp. Buǵan ózgeler ne deıdi?

Gúlzına ÁBENQYZY, joǵary sanattaǵy bastaýysh synyp muǵalimi, QR Bilim berý isiniń úzdigi:

— Búginge deıin bilim ordala­rynyń tabaldyryǵyn attaǵan kez kelgen oqýshynyń alǵashqy tany­ǵany «Álippe» boldy. Sol sebepti de «Álippeniń» ár adamǵa ystyq kórinetini jasyryn emes. Desek te, jańartylǵan oqý baǵdar­lama­syna, jańa mazmunǵa sáıkes «Saýat ashý» «Álippeni» almas­ty­ryp otyr. Buǵan deıin saýat ashýdy pán esebinde júrgizip kelsek, bıyl­dan bastap oqýlyq ataýy re­tinde engizildi. Búginde balalardyń mektepke daıarlyǵy túrli deńgeıde. Ártúrli mektepke daıyndaý orta­lyq­tary men jeke daıarlaıtyn oqytýshylardyń (repıtıtor) qaptap ketýi belgili deńgeıde bilim júıesine óz kedergisin keltirýde. Bilim oshaǵyna qyzý daıyndyqpen kelgen bala úshin álippe tym jeńil. Jalpy «Álippeni» qolyna ustaǵan kez kelgen bala ondaǵy mátindi oqyp, taqpaǵyn jattaýǵa esh qınalmaıdy. Sebebi, «Álip­pede» barlyq sóz, sóılem býyn-býynǵa bólinip beriledi. Onyń ústine, bul oqýlyq jattandy oqýǵa úıretedi.

Saýat ashýdyń jańalyǵy men ózgesheligi kóp. Jańa oqý jylynan bastap bilim júıesine engizilgen kitapty kórgen ata-analar bul oqýlyq 1-synyp oqýshysy úshin asa aýyr deýi ábden múmkin. Sebebi, «Saýat ashýda» bir áripti úırenýge tórt-bes sabaq arnalady da, sol ýaqytta balany ózdiginen izdenýge úıretetin túrli tapsyrmalar beri­ledi. Iaǵnı, balany jattandy bi­lim­ge baǵyttaý emes, bir dúnıeni úırenýge ózinshe talpyný, izdený, kerekti bilimdi ıgerýge ózi kúsh salyp baryp qabyldaýǵa baýlıdy. Taǵy bir ereksheligi - saýat ashý tyńdalym, jazylym, oqylym jáne aıtylym syndy deńgeı­lerden turady. «Álippeniń» kezin­de balalar:

— Seniń atyń kim?
— Meniń esimim Ádıa.
— Seniń jasyń neshede?
— Men jeti jastamyn, -  deıtin qarapaıym dıalogty úshinshi sy­nypqa jetkende quryp úırenetin. Sebebi, bul kitap áripke baıla­nysty áńgime mátinder beriledi de, balalar ony tolyq túsine alma­ǵandyqtan, mátindi jattap alady. Al saýat ashýda bir áripti úırený jańa­ǵy atalǵan tórt deńgeı boıyn­sha jan-jaqty qarasty­rylǵan. Qarapaıym dıalogty oqý­shylar tyńdalym arqyly birinshi synypta-aq meńgerýine múmkindik beredi. 
Bul oqýlyqtyń «Álippeni» al­mas­tyrǵany jóninde túrli pikirler bar. Desek te, máseleniń mán-jaıyn eki jaqty qarastyrý kerek. Ata-ana retinde birshama qıyn bolýy múmkin. Biraq maman retinde saýat ashýdyń áldeqaıda tıimdi dep aıtýǵa bolady. Jalpy bul oqý­lyqtyń betalysy, aldyna qoıyp otyrǵan maqsaty jaman emes. 

Ǵanı BEISENBAIULY, Edtech.kz halyqaralyq bilim ortalyǵynyń dırektory: 

— Bul suraqtyń jaýabyn ıdeıa­nyń negizgi avtorlarynyń bergeni durys bolar edi. Olarǵa eldiń ǵana emes, talaı bilikti mamandardyń da qoıar suraqtary kóp. Engizip otyr­ǵan baǵdarlamalarynyń myq­­tylyǵyna senimdilikteri kúsh­ti bolsa, qoryqpaı eldiń al­dyna shyqqandary durys. Eń óki­nishtisi, olardyń aıtar dáıekteri, keri­sinshe suraqty odan ári kó­beı­týge alyp kele me dep qaýiptenemin. Má­selen, «Álippemen» emes, «Saýat ashýmen» qoshtasatynymyz, ol ber jaǵy ǵana. Árıne, sózdiń parqyn túsinetin adam úshin munyń ózi jetkilikti ekenin bilemin. Ke­zinde Ulttyq biryńǵaı testileýdi «BUT» dep qysqartyp mınıstr­liktiń eldi bir shýlatqany esten ketpese kerek. Ataýda turǵan ne bar deısiz, ol eshteńe emes. Meni shoshytatyny, sý jańa baǵdar­lamanyń qarapaıym elge beımálim tustary. Órimtaldaı qazaq bala­synyń bilimin aǵylshyn men orys tilderi arqyly ósiremiz deý peda­gogıka ǵylymynda bolmaǵan qu­bylys. Balanyń jan-jaqty da­mýyna tikeleı yqpal beretin oqýshynyń eń súıikti eńbek pen sýret pánderin biriktirip, «Kórkem eńbek» etý sebebi taǵy da oılan­dy­ra­dy. «Álippe» ataýyn aýystyryp, ony biriktirýmen shektelgen bolsa, birsári, eldi kókeıin mazalaǵan osyndaı saýaldar óte kóp. 

Uljalǵas AǴYBAEVA,  ustaz:

— «Saýat ashý» degen uǵym sonaý HİH ǵasyrda halyqtyń basym bóligi árip tanymaıtyn, balalar balabaqsha túgili mektepke barmaǵan zamatta qoldanyldy jáne sol kezeńniń sıpatyna mán-maǵynasy jaǵynan tolyq saı. Ybyraı Altynsarınniń halyq saýatyn ashyp, balalardyń bilim alý jolynda kúresken tusy da sol zaman. Al búginde ár qazaqtyń balasy balabaqshadan saýatyn ashyp kelip jatqan tusta mundaı uǵymdy oqýlyq retinde mektep baǵdarlamasyna engizý qanshalyq­ty durys? «Álippeniń» tarıhy tym tereńde. «Álippe» qoldanysqa engizilgen kezeńnen bastap, osy kitappen árip tanyǵan oqýshy­lardan qanshama qazaq zıalysy shyqty. Ahmet Baıtursynovtyń murasy dep baǵalap kelgen qadirli kitaptyń ataýyn aýystyrý arqyly ne utamyz? Bálkim, osy jobaǵa jaýapty tulǵalar máseleniń mán-jaıyn oqýlyq mazmunynyń ózge­she­ligimen túsindirer. Desek te, egemendigin alǵan ýaqyttan beri saýatty ári sapaly bilim alýyna meılinshe jaǵdaı jasalyp kele jatqan memleket jastarynyń «saýatyn ashý» qajet emes. Ár qazaq balasy «Álippemen-aq» árip tanyp, bilimin jetildirýge qaý­qarly.

Baǵdat BATYQULY, «Balabek» jýrnalynyń bas redaktory:

— Bir esepten, eń alǵashqy oqý­lyqtyń júıege keltirilip jatqa­nyna qýanýǵa da bolar edi. Sebebi, sońǵy jyldary ár baspa ózinshe «Álippe» shyǵaryp júrdi. Ustazdar qaýymy «Atamuranyń» oqýlyǵyn durys qabyldaıdy. Al «Saýat ashý» oqýlyǵy sol baspadan shy­ǵyp otyr. Sapasy da jaqsy, jeńil, uǵynyqty degen pikirlerdi estidim. Buǵan qýanýǵa bolady. Degenmen mınıstrliktiń oqýlyqtyń ataýyn bylaısha ózgertkeni kóńilge kirbiń uıalatady. Óıtkeni «Álippe» qa­zaqy túsinikte qasterli ataýǵa aına­lyp ketti. «Álippege» arna­lyp talaı án-jyr, taqpaq jazyl­dy. Osynyń bári bir sátte kereksiz bolyp qalǵany ma? Qynjylasyń, árıne! «Álippemen qoshtasý» degen ádemi dástúrimiz bar edi. Biz qazir jańarý dáýirinde ómir súrip jatyrmyz. Sondyqtan ár salaǵa, sonyń ishinide aǵartý salasyna da reforma qajet. Degenmen «Dástúr­diń ozyǵy bar, tozyǵy bar» degendi umytýǵa bolmas. Reformanyń jóni osy eken dep, ulttyq qundy­lyqtardan bas tartýǵa bolmaıdy. Al «Álippe» degen ataýdyń ózi me­niń túsinigimde - ulttyq qundylyq. Qalaı degende, bul asyǵystaý, sha­laǵaılaý sheshim dep oılaımyn.

Sóz sońy

Mınıstr o basta «1988 jyldan bastap, EYDU elderi birinen soń biri mektepterde jańartylǵan bilim berýge kóshe bastady. Bul úderis 90-jyldardyń ortasyna qaraı aıaqtaldy. 1997 jyly joǵaryda aıtylǵan elder jańartylǵan mazmundy ólsheýdiń biryńǵaı standarty týraly sheshim qabyldady, ol - PISA dep atalady. Osylaısha, Qazaqstan atalmysh standartpen 2009, 2012 jáne 2015 jyldary elimizdegi keıbir mektepterde bilim sapasyn anyqtaýǵa kirisken bolatyn. Al bıylǵy jyly Qazaqstanda 1 qyrkúıekten bastap, barlyq mektepterde 1-synyptan osy standart júıesi engizile bastaıdy. Oǵan tolyq kóshýge tórt jyl jobalanyp otyr» degen bolatyn. Jańartylǵan júıege «Álippe» oqýlyǵy enbeı qalǵan syńaıly. Myń ǵasyr boıy balalarǵa bilim berýge azyq bolǵan «Álippeden» nege jeringenimizdi uqpadyq. «Álippemen» de jańa standartty engizýge bolar edi. Ǵasyrda, ıaǵnı bilim ǵasyrynda adamzat balasy tek bilimmen ǵana bıikterdi baǵyndyra alady. Sol bıikte Ahańnyń, Ahmet Baıtursynulynyń «Álippesi» de qatar turýy zańdylyq edi ǵoı...

Gúl BEKZAT, Asyl TUMAR

---