InfoHub Logo

Máshhúr Júsip Kópeev atyndaǵy keńshar jıyrmasynshy ǵasyrdyń ekinshi jarty jyldyǵynda eńse kóterip, irgeli el qataryna qosylǵan. 1961 -jyly sol kezdegi «Shadyra» sovhozynan bólinip, jeke sovhoz bolyp shańyraq kótergen.

Ol kezde bul eldi meken «Jańajol» sovhozy atalatyn. Aýdandaǵy orta sharýashylyqtardyń biri edi. Ótken otyz eki, otyz úsh jylda sol qalpynan bir tanǵan emes.

Ras, sonaý bir jyldarda Murat Dúısenbaıuly Rahmetov dırektor bolǵan tusta ár sala boıynsha arty aýdan, aldy oblys kóleminde jeńimpaz dep tanylyp, aýyspaly Qyzyl týlardy jeńip alǵan tustary da bolǵan. Tek mundaı juldyzdy sátteri uzaqqa barmaǵan. Sharýashylyqtyń irge tasy berik bolǵanymen,  sharýasy shalqyǵan el edi dep aıta qoıý qıyn.

Bir sózben, oza shaýyp báıge almasa da ulan báıgede shańǵa kómilip, tipti artta qalǵan jaıy jáne joq edi. El qatarly tirlik keship jatatyn. Tek alyptardy alqyndyryp, onsyz da ólmestiń kúıin keship kele jatqan Odaqtaǵy kóptegen kásiporyndar men sharýashylyqtardyń shańyraǵyn shaıqaı, tórt aıaǵyn aspannan keltire kelgen qaıta qurý kezeńiniń tepkini qabyrǵasyn qaqyratyp-aq jibergen.

Bul aýyrtpalyqty qyrda jatqan aıadaı Máshhúr Júsip atyndaǵy keńshar ǵana emes, odaqtaǵy nebir sharýasy shalqyp otyrǵan kásiporyndar men sharýashylyqtar da aıqyn sezingen. Kóbisi-aq turalap tynǵan. Sharýadan bereke kete bastaǵannan keıin eldiń de ekonomıkalyq jaǵdaıy tyǵyryqqa tirelgendeı edi.

«Bir jumaqtyń bir tozaǵy bar» degendeı, naryqtyq qatynas kezeńinde el ishindegi baılanystyń úzilip, esep aıyrysý júıesi júrisinen jańylǵan jorǵadaı    kibirtiktep,    baǵa    sharyqtap,    aqsha qunsyzdanyp, jekelegen adamdardyń da qaltasyn qaǵa kelgen qatqyl qabaqty naryq zamany odaqty mekendegen ulttar men ulystardyń egemendigi men táýelsizdigine jol ashqandaı edi.

Al munyń ózi sońǵy jetpis jyldan astamǵy keńestik dáýir kezeńinde tili men dininen, ata dástúr, salt-sanasynan ada bolýǵa aınalyp ulttyq sezimine selkeý túsip, namysy aıaýsyz taptalǵan qazaq
halqy  úshin  jaratýshy   jabbar haqtyń asqan meıirimdilikpen jarylqaýymen para-par edi.

Aq túıeniń qarny jarylyp, táýelsizdigimizdiń negizgi tiregi Ata Zańymyz qabyldanyp, kósegeni kógerter kók baıraǵymyz kókke shanshyla jelbirep, tiri  jetimniń  kúnin  keship,   shet  qaqpaı  qalǵan tilimiz mártebeli minbelerden bulaq sýyndaı syldyraı tógilip, han Abylaı, qanjyǵaly Bógenbaı, qarakereı  Qabanbaı, Malaısary, Oljabaı, áz Jánibek taǵy da basqa el qorǵany batyrlarymyz, qaz daýysty Qazybek, Tóle bı, Áıteke bı, Abylaıdyń   aqylshysy   kómekeı   áýlıe   Buqar jyraýlar   ǵasyrlar qoınaýynan   «til   qatyp», rýhtary týǵan  halqymen  saǵynysa  qaýyshqan.   

Sol bir tarıhı kezeń, sol bir uly kezeńder halyq  sanasyn silkip qana qoımaı, ulttyq namys otyn úrleı túsken shaq edi.      Halyqtyń óshkenin jandyryp, ólgenin tiriltý úrdisi  Baıan  jerinde de,  óziniń  sátti  jalǵasyn tapqan.

Sóıtip, 1993 - jyldyń 20 - qazanynda Máshekeńniń esimimen atalatyn keńshar da aqyn, tarıhshy, kóripkel áýlıe Máshhúr Júsip Kópeevtiń osy zamanǵa, sáýlet óneriniń talaptaryna saı salynǵan murajaıy aıqara esik ashqan.

 Sol kúni Arqa tósinde jer-dúnıeni qarashanyń qara sýyǵy qaltyratyp   turǵandaı edi. Soǵan qaramastan Máshekeńniń murajaıynyń ashylý saltanatyna kelgen adamdardan kóz tunady.

Aýdandaǵy on bir sharýashylyqtan aýdan ortalyǵynan kelgenderdi bylaı qoıǵanda, Semeı, kórshiles Ekibastuz qalalarynan da qonaqtar barshylyq edi.

Mine, biz áýlıege arnalyp salynǵan múrajaıdyń ishine kirip kelemiz. Munda qoıylǵan eksponattar aqynnyń ómirinen mol habar beretindeı. Qarsy aldymyzda aq qaǵazǵa bir kımelep kelgen oıdy jaza qoıýǵa qulshyna kirisken Máshekeńniń bústi tur. Ony kórgende aq jaýlyqty analardyń biri:

- Jaryqtyq-aı,  dep kózine jas alǵan. Sol sát jurttyń kópshiligi qol oramaldaryn janarlaryna qaraı jaqyndatyp jatqany baıqalyp-aq qalǵan. Iá, bul talaı jyldar ańsaı kutken asylynyń, ardaǵynyń týǵan eline arnaǵan ólsheýsiz eńbeginiń endigi jerde halyq ıgiligine aınalatynan shúbásiz sengen Máshekeńniń urpaqtarynyń sarǵaıǵan saǵynyshtan shyqqan kóz jasy, qýanysh kóz jasy ekendigi sózsiz edi. Al keıbir aqsaqaldar Alla óziń keshire gór desip, kúbirlesip qoıady.

Bálkim, olardyń tarıhtyń, Máshekeńniń aldynda eshbir kinálary bolmasa da, sonaý bir soıqandy jyldarda ótken ókinishti is úshin Alladan, qala berdi Máshekeńniń arýaǵynan keshirim suraǵandyqtary bolar.

Eksponattardy asyqpaı aralap júrgen adamdardyń arasynan Murat Dúısenbaıuly Rahmetovty kózim shaldy. Sol sát jańa ǵana Máshekeńniń murajaıynyń ashylýyna baılanysty baıandama jasaǵan aqynnyń nemeresi, ǵalym, jazýshy Qýandyq Pazyluly Máshhúr eńbegin zerttep, ár jyldarda pikir aıtqan. M. Áýezov, S. Muqanov, D. Ábilev, Á. Qońyratbaev, M. Bójeev, S.Dáýitovtermen qatar Máshekeńniń beıitin qalpyna keltirip murajaıyn uıymdastyrýdy qolǵa alǵan adamdardyń esimin maqtanyshpen aıta kelip, Murat Dúısenbaıulyna azamattyq aq alǵysyn arnaǵany esime oralǵan. Rasynda da, Murat aǵanyń jáne basqalarynyń sol jyldarda.

Máshekeń úshin atqarǵan eńbegi erlikpen para - par eken-aý degen oıǵa bekingen men osydan bir jyl, bir aı ótken soń osy áńgimege qaıtyp oralyp, Murat Dúısenbaıulyn izdep baratynymdy bilgen joq edim.

- Iá, dep az irkilip, oıǵa berilgen ol álden soń. Bul 1976 jyly edi. «Jańajol» sovhozyna dırektor bolyp taǵaıyndaldym. Sol jyly aqynnyń kelini, Keńes Odaǵynyń Batyry sol kezdegi halyq depýtattary oblystyq Keńesiniń tóraǵasy Mahmet Qaıyrbaevqa arnaıy baryp jolyǵyp, Máshekeńniń beıitin kóterip,  qalpyna keltirýge ruqsat alyp kelipti.

Maqańnyń kómegimen Ekibastuz halyq depýtattary qalalyq Keńesiniń atqarý  komıteti iske aralasyp, qurylys materıaldaryn  ákelip tóge  bastaǵan  shaǵy eken. Núrıla apaı maǵan osy jaılardy baıandap, qurylys materıaldarynyń áli de jetispeıtindigin, qurylysshylardyń qajet ekendigin aıtty. Qandaı kómegiń bar deýdi de umytpady. Surastyra kelsem Nurıla apaı Eskeldidegi Máshekeń beıitiniń basyna jeńil - jelpi kóship te alǵan eken.

- Kómektesemiz, apa, qoldan  kelgen  kómekti aıamaımyz  dep jatyrmyn.  Aıtqandy  oryndaý azamatqa syn, qoldan kelgen kómekti aıaǵanymyz joq. 1977 - jyly beıit qurylysy aıaqtaldy. Sol kúni beıit basyna jınalǵan halyqtyń qýanyshyn kórseńiz ǵoı.

Osy sátte sol jyldarda álde bir ıgilikti is jaıly sóz bola qalsa el basshylarynyń erteń áldekim joǵary jaqqa jazyp jiberse men jaýap beremin, jurttyń nesi ketedi dep shyr-pyry shyǵatyny esime túse ketkeni.

- Murat Dúısenbaıuly, qurylys materıaddarynyń,   ásirese   adam  kúshiniń sol jyldar da jyrtylyp aıyrylmaǵany belgili. Aýyl turǵyndarynyń biriniń qorasy qulap, biriniń úıiniń tóbesinen  tamshy  aǵyp,   sharýashylyq   basshylarynan materıal surap, ol tabyla qalǵan jaǵdaıda jóndeýshi qurylysshylar taýyp berýin talap etip keńse tabaldyryǵyn tozdyryp júrgenin kózben kórgen edik.

Keıde munyń ózi joǵaryǵa jazylar aryz-shaǵymǵa da negiz bolyp jatatyn. Aqynnyń beıitin kótergen kezde ózińizdiń ústińizden áldekimder joǵary jaqqa júırik qalamyn jorǵalatyp jibergen joq pa?

- Ol ne degeniń? Aýyldyń eńbektegen balasynan eńkeıgen qartyna deıin Máshekeńniń beıitiniń oıdaǵydaı bitýine tilektes boldy desem artyq aıtqandyq bolmas. Bir de biri «Beıitti nege kóterip jatyrsyńdar» dep sóz qozǵaǵan emes. Qaıta qarjy qajet bolsa kómekteseıik deýshiler az bolǵan joq.

Tipti, murajaı salý kerek degendi de sol aýyl adamdary aýyzǵa alǵash alǵan edi. Solardyń biri qazaq óneriniń belgili tarlandary Qýat, Sýattyń ákesi Áýezbek Ábýseıitov aqsaqal Máshekeńniń nemeresi Tóleýbaıdyń bolashaq murajaıǵa dep arnap jınaǵan biraz eksponattary bar, sony paıdalanyp, Máshekeńniń murajaıyn ashý qajet, istiń bir qolǵa alynýy ǵoı, ar jaǵy ońǵaryla beredi dep aýyl turǵyndarynń atynan tilek bildirgen edi.

Men Tóleýbaı aqsaqaldyń úıinde jınaqtalǵan eksponattarmen tanystym. Onda kıiz úıdiń, arbanyń, besiktiń altybaqannyń, keliniń maketteri bar eken. Osy zattardyń, taǵy da basqa zattardyń maketin Tólekeńniń ózi qoldan jasaǵan kórinedi.

Men ol kisilerden: Máshekeńniń kıim - keshegi, paıdalanǵan zattary bar ma? - dep suradym. Bar desti olar. Kóz áınegin, kıim - keshegin taǵy da basqa zattaryn, shaı - samaýrynyn kórsete otyryp, munymen qatar dedi olar taǵy da el ishinde taraǵan Máshekeńniń zattary barshylyq. İzdestiremiz, jınastyramyz desti.

Kóp uzamaı osyndaǵy mekteptiń bir bólmesin Máshekeńniń murajaıyna bólip berdik. Saltanatty jıyn ótti. Áýezbek saltanat ústinde Máshekeńe arnap ózi shyǵarǵan óleńin dombyraǵa qosylyp aıtyp berdi. Kezinde seri, ánshi bolǵan Áýekeńniń sol óleńin jazdyrtyp alý birde - birimizdiń qaperimizge kirmegenine ókinemin.

Sonymen qatar ol murajaıǵa kúmis ertoqymyn syılady. Aýyldyń aq jaýlyqty ájeleri men, aqsaqaldary án shyrqap, bı bılep ketti. Keler jyly aýyl ortasynan sharýashylyq tásilmen eki qabatty klýb úıin salamyz, sonyń ekinshi qabatyn Máshekeńniń murajaıy retinde paıdalanamyz-, dep jınalǵan halyqqa ýáde berdim.

Aýdandyq partıa komıtetindegi keıbir joldastarǵa oıymdy sezdirtsem olar, óziń bil, áldekim ústińnen aryz jazyp jiberse partıadan shyqpasań da sógis alatynyń aıdan anyq degendi ańǵartty.

Qatty tolqyp oılanýǵa týra keldi. Óıtkeni, partıadan shyqpasań da sógis alýdyń ózi ol jyldarda alǵa basqan adymyńdy artqa qaraı shegindirýmen para-par edi.

Áldeneden aýyl adamdarynyń men ýáde bergen sátte gúl-gúl jaınaǵan júzderi, Áýekeńniń áýezdi áni qulaǵyma kelgendeı boldy. Sonymen qatar «ýáde qudaı aty» degendi jastaı sanamyzǵa sińirip ósken aýyl balasymyz ǵoı taq tússe tańdaıǵa, baq tússe mańdaıǵa» degendeı nartáýekel degen edik.

Áýlıe babamyzdyń arýaǵy qoldady ma eken. Áıteýir eshkim joǵaryǵa da, tómenge de bul jaıly «habar» salýǵa asyqpady. Mádenıet úıiniń qabyrǵasy kóterilip, ishki óńdeý júmystary da aıaqtaldy.

Osy sátte men oblystyq mádenıet basqarmasynyń bastyǵy Baltabaı Seısenbekovke jolyǵyp, murajaıdy jabdyqtaýǵa qol ushyn berýdi ótindim. Kóp uzamaı Pavlodardaǵy ólketaný murajaıynyń qyzmetkerleri kelip, jumysty qolǵa aldy. Al bul kezde bolashaq murajaıdyń eksponattaryn birjarym jyldyń ishinde Amankeldi Omarov jınastyryp ta úlgergen edi.

Q. Sátbaevtyń 90 - jyldyǵyn toılaýǵa sol kezdegi Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń hatshysy Ózbekáli Jánibekov kele qaldy. Ol Máshekeńniń basyna at basyn buryp, beıitin mavzoleı etip salyńdar. Mýzeı úıin jeke salyńdar, dep nusqaý berip qarjy bóldirtti. Sońǵy murajaı kezinde sol kisiniń nusqaýymen josparlanǵan edi. Mine, onyń halqyna qyzmet etip turǵanyna da ekinshi jyl. Taǵy da qandaı saýalyńyz bar, - dedi ol maǵan nazaryn tiktep.

- Bastaǵan istiń sátti aıaqtalýy árqashanda qýanysh deı tursaq ta sol qýanysh ústinde de adamnyń jan júregin tolqytyp, esinde máńgilik qalatyn erekshe sátter de bolady ǵoı. Sol jaǵyna da azdap toqtalyp ótseńiz.

- Mádenıet úıindegi murajaı ashylǵanda Aqbáıbisheniń Súıindiktiń sheshesi (Zeınep) kózi tiri edi. Óziniń ústindegi shapanyn sheship alyp meniń ıyǵyma ildi. Sol sátte aıtary joq qatty tolqydym. Qart ananyń jan - dúnıesiniń darhandyǵyna súısindim dep únsiz qalǵan ol álden soń baryp shapanyn Aqbáıbisheniń ózine qaıtyp berdim. Qazir de Súıindiktiń úıinde tur, degen edi.

Súleımen Baıazıtov

---