InfoHub Logo

Ortalyq-Qazaqstan Jas zertteýshilerdiń shaǵyn ǵylym akademıasy
Oryndaýshy: Moıynty jalpy orta bilim berý mektebiniń  3 "A"
synyp oqýshysy Sadykova Arýjan
Ǵylymı jetekshisi: Moıynty jalpy orta bilim berý mektebiniń
bastaýysh synyp muǵalimi Djaýenova Janna Serıkovna

Mazmuny:

1. Kirispe bólim
2. Negizgi bólim:
a)  Almanyń sıpaty
á) Jemis quramyndaǵy zattar (dárýmender)
3. Almanyń paıdalylyǵy:
a)  Almanyń qoldanylý jaǵdaılary
á) Almanyń quramyndaǵy temirdiń mólsheri
4. Qorytyndy
5. Paıdalanǵan ádebıetter

Taqyryby: Almanyń adam ómirindegi mańyzy

Zertteýdiń maqsaty: Adam ómirindegi almanyń mańyzyn anyqtaý. Almanyń quramyndaǵy dárýmenderdi anyqtaý joldaryn qarastyrý, tájirıbede jasap kórý.

Zertteýdiń mindeti: Densaýlyqqa durys kóz qaras qalyptastyra otyryp, almanyń quramynda kóptegen dárýmenderdiń bar ekeniń kóz  jetkizip, onyń ishinde temirge toqtalyp, kúndelikti paıdalanýdy úıretý.

Andatpa:

Bul jazǵan zertteý jumysynda oqýshy almanyń quramyndaǵy paıdaly elementteri týraly maǵlumattar jınaqtap, tájirıbe arqyly  adamnyń aǵzasyna mol paıdasyn tıgizetin temirdiń kóptigin kórsetýdi maqsat etip otyr.

Sel etoı raboty sobrat svedenıa o poleznyh veshestvah ı vıtamınah, kotorye estv ıabloke ı na opyte pokazat skolko mnogo jeleza v  sostave ıabloka, kotoroe tak polezno dlá organızma lúdeı.

1. Kirispe bólim

Jerimiz jemisterge óte baı. Olardyń barlyǵy paıdaly. Men zertteý jobamdy almaǵa arnaǵanym beker emes. Meniń inim bar. Onyń aty ..... Ol almany jegendi unatpaıdy, ózime kelsek almany jaqsy kórem kúnde jeımin. Mektepte de almany jaqsy kórmeıtin synyptastarym bar  eken.                                                                                                     

Anam almany kóp jeý kerek, onyń paıdasy mol deıtin. Sodan beri almanyń quramyndaǵy qandaı dárýmender bar, onyń qandaı paıdasy  bar degen suraqtar meni mazalady. Kómekke muǵalimim keldi. Jospar quryp, alma týraly málimetter izdedim. Solaı zertteý jumysym  bastaldy.

    

2. Negizgi bólim

 

a) Almanyń sıpaty

 

Alma — raýshangúl tuqymdasyna jatatyn, óte keń taraǵan aǵashtarynyń jemisi.

Tabıǵı almanyń jer sharynda 36 túri belgili, olardyń 10— 12-siniń sharýashylyqtyq mańyzy bar. Qazaqstanda, negizinen, Sıvers almasy, Nedzveskıı, qyrǵyz almasy ósedi. Almanyń jazdyq, kúzdik, qystyq suryptary bar. Alma aǵashynyń ómir súrý uzaqtyǵy 20—100 jyl, bıiktigi 4—10 m bolady. 3—12 jylda jemis beredi, ár gektardan shamamen 100-300 s ónim alynady. Jazdyq suryptary ekkennen keıin 3-4 jyldan soń jemis bere bastaıdy. Tolyq jemis berý mezgili 15-20 jyl. Al, 30-35 jyl ótken soń mundaı suryptardyń jemis berýi nasharlaı bastaıdy. Jazdyq, kúzdik, qystyq suryptardy iriktep alý tártibin oryndamaý, qandaı da bolsyn bir túrin kóbeıtip jiberý; ásirese, ónimdi jınaǵan, saqtaǵan, óńdegen kezde kóptegen qıynshylyqtar týǵyzady. Baqshada meılinshe kóp saqtalatyn qystyq suryptarǵa edáýir oryn berilgeni durys. Tuqymynan jáne ósimdi (vegetatıvti) jolmen kóbeıedi. Tuqymynan kóbeıtý bulama alýda jáne seleksıada qoldanylady.

Almany kóbeıtý keıde ulastyrý arqyly da júzege asady.  Qazaqstanda  almanyń 40-tan astam suryptary aýdandastyrylǵan, onyń 20-syn (Saltanat, İle, Alataý  shapaǵy, Almaty t.b.) qazaq seleksıonerleri ósirip shyǵarǵan. Alma jemisi tasymaldaýǵa, saqtaýǵa jaramdy, taǵamdyq zattarǵa baı, dámdi keledi, ári jaqsy óńdeledi.

Alma jemisi tasymaldaýǵa, saqtaýǵa jaramdy, taǵamdyq zattarǵa baı, dámdi keledi, ári jaqsy óńdeledi.

á) Almanyń  quramy

Alma quramynda 83—88 % sý,  7,5—16 % qant,  0,2—0.8 %  qyshqyl, 9,5—18,5 % qurǵaq qaldyq,  0,28—1,0 %  ılik zattar,  A, V₁, V₂, V₆, S, RR vıtamınderi,  kóptegen mıneraldy zattar bar. Adamdardyń tamaqqa qoldanatyn jemisteriniń 4/5 – bóligi – almalar. Shyrynynan sharap, sýsyn daıyndalady, jemisin emdik  dári retinde de, adam organızmin aýyr metal zattardan tazalaýǵa, qan buzylý jáne júrek aýrýlaryn emdeýge qoldanady. Sondaı-aq tamaq, kondıter jáne ıis sý ónerkásibinde qoldanylady.  Almany kúndelikti taǵamǵa, salattarǵa qosyp paıdalanady. Ony ejelden em – dámdik taǵam retinde jáne as qorytýy buzylýyn retteıtin amal retinde qoldanǵan. Dárýmen jetispegende, bezgekke qarsy da jegen. Alma tánge kúsh berip, aǵzanyń ártúrli aýrýlarmen kúresýine kómektesedi. Syrqatqa shaldyqqandarǵa da, saý adamdarǵa da almany jeý paıdaly.

3. Almanyń paıdalylyǵy:

a) Almanyń qoldanylý jaǵdaılary

 Jemis-jıdektiń, onyń ishinde almanyń densaýlyqqa paıdasy mol. Al onyń qandaı qasıetteri bar ekendigin bilesińder me? Almanyń quramynda A, S, V1, V2, R, E dárýmenderi bar.

A dárýmeni - aǵzanyń ósýine, damýyna áser etip, túrli aýrýlarǵa qarsy turýǵa kómektesedi. Qarańǵyda kórýdi jaqsartady. A dárýmeni shashtyń, tyrnaqtyń ósýine áser etedi. Ol jetispegende teri qurǵap, jarylyp, túsi kúńgirttenedi.  

V1 dárýmeni - organızmde durys zat almasýy úshin asa qajet. Bul dárýmen jetispegende sharshaǵandyq sezilip, as qorytý júıesi buzylady. Aǵza V1 - ge zárý bolǵan jaǵdaıda júıke júıesi aýrýǵa shaldyǵýy múmkin.                         

V2 dárýmeni - basqa da dárýmender sıaqty organızmniń birqalypty ósýine qajet. Jaraqattardyń tez jazylýyna múmkindik beredi. Kózdiń jaqsy kórý qabiletin arttyrady. Bul dárýmen jetispegen jaǵdaıda erin qurǵap, ushyq shyǵady. Denege túsken jaraqat baıaý jazylady.

S dárýmeni - aǵzanyń juqpaly aýrýlarǵa qarsy tura alý áreketin arttyrady. Súıekke jáne tiske beriktik qasıet beredi. S dárýmeni jetispegende aǵza tez sharshaıdy, silemeıli qabyqshalar qabynady, qyzylıek qantalaıdy. S dárýmeni aǵzaǵa qys pen kóktem aılarynda kóbirek qajet.

R dárýmeni - jińishke qan tamyrlarynyń beriktigin arttyryp, qyzmetin qalypqa keltiredi.

E dárýmeni - bulshyq etterdiń qyzmetin jaqsartady.

Sondaı - aq almada marganes, kalıı, kálsı, fosfor, natrıı, molıbden, myrysh bar. Bular aǵzaǵa jetkilikti mólsherde bolsa, aýyrmaıtyn bolasyńdar. Oılaý qabiletteriń de jaqsy damıdy.

á) Almanyń quramyndaǵy temirdiń mólsheri

Al eń bastysy – alma temirge baı. Temir qan aınalymy júıesine óte qajet. Ol júrek, baýyr, búırek, asqazan, ishek joldarynyń jumystaryn jaqsartady. Bakterıa men ártúrli vırýstardan saqtaný úshin kúnine bir alma jeý qajet. Jumysymda almanyń quramynda  temirdiń mol ekeniń kórsetkim keldi. Tájirıbeme 4 surypty alma aldym.

Olar :

№1 Lımonka                                      №2 Bryzgı shampanskogo

№3 Aport                                          №4 Golden

1-qadam

Ár suryptyń almasyn usaqtadym     

2-qadam

Nómirlengen tárelkege saldym

3-qadam

30 mınýttan keıin ózgeristerdi baıqaý. Ózgerister túsinde baıqaldy: qońyrqaı bolyp ózgerdi, ár suryptyń ózgerýi ár túrli boldy: №4 pen №3 almanyń ózgerýi tez boldy. Túsiniń ózgerýi de ashyq tústen qoıý qońyr túske deıin. Ol nelikten ekeni suraq týyndady.

4-qadam

Mekteptiń hımıa pániniń muǵalimi Gúlzada Sadýaqasqyzymen kezdestim, baıqaǵan ózgeristermen bólistim. Muǵalimniń túsindirýi boıynsha: almanyń quramynda bolatyn temir aýamen árekettesip temirdiń bir kúıinen ekinshi kúıine aýysatynyń baıqalǵanyn aıtty jáne onyń túsine  qarap almanyń quramyndaǵy temirdiń mol ekeni ashyq kórindi.

4. Qorytyndy

As úıinde aptalap, aılap turatyn azyqtyń biri – alma. Alma kóptegen ertegiler men hıkaıattarda sulýlyq, densaýlyqtyń sımvoly bolyp beınelenedi. Bul adamdardyń erteden-aq almanyń qasıetin bilip, baǵalaǵanynan habar beredi.

Ómirdi uzartady. 2011 jyly Amerıkadaǵy hımıalyq qoǵamnyń ótkizgen zertteý nátıjesi boıynsha, almanyń kómegimen ómirdi 10 paıyzǵa uzartýǵa bolatyny anyqtaldy.

Este saqtaý qabiletiniń jaqsarýy. Massachýsets shtatynyń ýnıversıteti júrgizgen zertteý nátıjesi boıynsha, alma mıdaǵy neırotransmıtter asetılholınniń sanyn kóbeıtedi. Ol mıdyń jańa qurylymdardy quryp, ózgertýge kómektesetin neıroplastıkalyq modýlásıanyń qyzmetin iske qosady. Mıdaǵy asetılholınniń artýy este saqtaý qabiletiniń jaqsarýyna áser etip, Alsgeımer aýrýynyń aldyn alady.

Infarkt, ınsýlt qaýpin azaıtady. Ádette ınsýlt, ınfarkt, ateroskleroz aýrýlary LDL-holesterıniniń kóp bolýynan týyndaıdy. Al alma ol holesterın sanyn 23 paıyzǵa azaıtady. LDL-holesterındi azaıtatyn arnaıy dári-dármek 18-50 paıyzǵa deıin tómendetse de, ózge zıandy aýrýǵa aparyp soǵýy múmkin. Al alma mundaı artyq aýrýlarǵa tótep beredi.

İsik aýrýlarynyń aldyn alady

Gavaı aralynda júrgizilgen zertteý nátıjesi boıynsha, eń kóp alma jegen topta qaterli isik aýrýynyń paıda bolý qaýpi 40-50 paıyzǵa deıin tómendegen. Almanyń quramyndaǵy antıoksıdanttar adam aǵzasyndaǵy ókpe isiginiń paıda bolýyna áser etetin úderisterge bóget bolady.

«Kúnde keshkisin bir alma jeseńiz, dáriger qajet emes» degen maqal almanyń  qanshalyqty  paıdaly  ekendigin  bildiredi.

Densaýlyǵyńyzdy qolǵa alyńyz!

5. Paıdalanǵan  ádebıetter

1. "Qyzyqty  botanıka"  Álimqulova  R., Tártenova  M.

2. "Qazaqstannyń ósimdikteri men janýarlary"  Mýhanova  B., Musaqulov T., Sývorov N.

3. El arna aqparattandyrý ortalyǵy

---