InfoHub Logo

Adam denesinde bezderdiń eki túri bar:

1. Ekzokrındik nemese syrtqy sól bezderi ózekteri arkyly sólin syrtqa, qýys múshelerge shyǵarady (as qorytý, ter, maı bezderi).

2. Endokrındik bezderdiń ózekteri joq, sólin tikeleı qanǵa bóledi. Sóli gormon dep atalady. Gormon – bıologıalyq belsendi zat. Gormon denedegi júıeler men múshelerdiń qyzmetin qan arqyly (gýmoraldyq jolmen) retteıdi, deneniń ósýine, damýyna, oı-sananyń damýyna, qalyptasýyna, zat almasýyna áser etedi. Endokrındik bezder: bas mıda – gıpofız, epıfız, gıpotalamýs ıadrolary; moıynda – qalqansha, qalqansha janyndaǵy bezder; keýde qýysynda – aıyrsha bez; ish qýysynda – uıqy, búırek ústi bezderi; jambas astaýynda – jynys bezderi. Deneniń ósip-damýy, múshelerdiń qyzmeti qalypty jaǵdaıda saqtalý úshin qandaǵy gormondar qalypty deńgeıde bolýy kerek. Belgili bir gormonnyń qandaǵy mólsheri kóbeıse, ony bóletin bez qyzmeti kúsheıdi (gıperfýnksıa), al azaısa, qyzmeti tómendi (gıpofýnksıa) degen sóz. Eki jaǵdaıda da endokrındik aýrý damıdy.

Qalqansha bez moıynnyń aldyńǵy jaǵynda ornalasqan, eresek adamda 50-60 gram shamasynda. Oń jáne sol bóligi, ony qosyp turatyn moıny bar. Denedegi ıodtyń 20%-y qalqansha bezde jınalady. Sondyqtan qalqansha bezdi «ıod jınaqtaýshy» dep ataıdy. Bez ishi suıyktyqqa tolǵan qýystardan (kópirshikter, folıkýlalar) turady. Suıyqtyqta tıroksın, úshıodtıronın gormondary bar. Gormondar zat almasýyna, ásirese maı almasýyna, júrektiń qyzmetine, júıke júıesiniń qozǵyshtyǵyna áser etedi.

Endokrındik aýrýlardyń ishinde qalqansha bezdiń aýrýlary, ásirese jaıylmaly ýly túri jıi kezdesedi. Bul aýrýda bezdiń kólemi úlkeıedi, moıynnyń aldyńǵy jaǵynan tompaıyp kózge kórinip turady. Bezdiń gormony qanǵa kóp bólinedi. Aýrýdyń negizi belgileri: adam qatty júdeıdi, biraq tamaqqa toımaı kóp jeıdi, tersheń, júregi jıi soǵady, tez ashýlanyp, tez jylaıdy, qaltyrap-dirildeıdi. Oılaý qabileti jedeldeıdi, biraq oıyn tujyrymdaı almaıdy. Jaıylmaly ýly qalqansha bez aýrýynyń kózge kórinip turatyn erekshe belgisi – badyraq kózdik. Iaǵnı aýrý adamnyń kózi sharasynan shyǵyp úlkeıedi.

Qalqansha beziniń qyzmeti álsiregende qanǵa gormonnyń az bólinýinen zat almasýynyń barlyk túri tómendeıdi, adamnyń sana-sezimi buzylady, shashy túsedi, tamaqqa tábeti bolmaı mıksedema dep atalatyn endokrındik aýrý damıdy. Ananyń qursaǵyndaǵy sharananyń qalqansha bezi zaqymdanǵanda bala týa bitken mıksedema aýrýymen týylady. Balanyń boıy óspeıdi, aqyl-esi damymaıdy. Eresek adamda endomıalyq mıksedema taýly, teńizden alys mekende ómir súretin adamdarda kezdesedi. Aýrýdyń negizgi sebebi ıod jetispeýinen.

Iod jetpeýshiligi ásirese bala, jasóspirim úshin qaýipti. Denege ıod jetispeýiniń aýyr túrinde balada kretınızm (ergejeılilik) aýrýy damıdy. Balanyń boıy óspeıdi, aqyl-oıy damymaıdy. Aýrýdyń aldyn alý úshin júkti áıel, emizýli balasy bar ana, balalar men jasóspirimder taǵamǵa ıodtalǵan tuzdy paıdalanýy qajet.

Qalqansha qalqansha beziniń artynda 2-3 jup ornalasqan, barlyǵynyń salmaǵy 0,05 gramdaı. Bez kálsı, fosfor tuzdarynyń almasýyna áser etetin paratgormon bóledi. Júkti áıelde, emizýli anada bezdiń qyzmeti álsiregende qandaǵy kálsıdiń mólsheri azaıyp, aıaqtyń bulshyq etteri tartylady, tis, shash túse bastaıdy. Keıbir jasóspirimderde qalqansha janyndaǵy bezdiń qyzmeti kúsheıýi saldarynan kálsı búırekke jınalyp, zárde «qum» paıda bolady.

Búırekústi bezi búırek ústindegi maı ulpalarynyń arasynda ornalasqan jup bez, árqaısysynyń salmaǵy 12 g shamasynda. Eki qabaty – syrtqy qyrtysty, ishki – mıly qabaty bar. Qyrtysty qabaty 25-ke jýyq belsendi zattardy bóledi. Olar eki topqa bólinedi – glúkokortıkoıdtar, mıneralkortıkoıdtar. Glúkokortıkoıdtar kómirsý almasýyna áser etýshi kortızon, gıdrokortızon, kortıkosteron t.b. túzedi. Mıneralkortıkoıdtar (aldosteron) mıneraldy tuzdar almasýyna áser etedi. Búırekústi beziniń qyrtys qabaty qyzmetiniń jetispeýshiligi saldarynan addıson aýrýy damıdy. Adısson aýrýynda adamnyń tamaqqa tábeti bolmaıdy, júdeıdi, qandaǵy qant mólsheri azaıady, arterıalyq qan kysymy tómendeıdi, terisiniń túri bop-boz bolyp «qolaǵa» uqsaıdy, sondyqtan bul aýrýdy «qola (bronza) aýrýy» dep ataıdy. Sonymen birge búırekúsgi bezi az mólsherde áıel jáne er adamnyń gormondaryn bóledi.

Búırek ústi beziniń mıly qabaty adrenalın, noradrenalın gormondaryn bóledi. Adrenalınniń áserinen júrektiń soǵýy jıileıdi, qyzmeti kúsheıedi, arterıalyq qan qysymy kóteriledi, denedegi zat almasý kúsheıedi, baýyrda «qor» bolyp jınalyp turǵan glıkogenniń glúkoza aınalymynyń jyldamdaýynan qandaǵy qanttyń mólsheri kóteriledi. Adam ashýlanǵanda, qoryqqanda adrenalın kóp belinedi.

Uıqy bezi aralas bez, as qorytý qyzmetimen birge endokrındik qyzmeti qanǵa ınsýlın jáne glúkagon gormondaryn bóledi. Eki gormon da kómirsý almasýyna áser etedi. Insýlın jetispegende sýsamyr aýrýy damıdy.

Mıda epıfız jáne gıpofız bezderi ornalasqan. Fransýz fılosofy Dekart epıfız bezinde ashýlaný, yzalaný, qýaný, qorqý, qaıǵyrý paıda bolady dep boljaǵan. Epıfız bezi balada jaqsy damyǵan, negizinen táýliktik bıorıtmdi retteıdi.

Gıpofız bezi mı saýytynyń syna tárizdi súıeginiń «túrik ershigi» dep atalatyn ımeginiń ústindegi shuńqyrda ornalasqan, endokrındik bezderdiń ortalyǵy bolyp sanalady. Gıpofızdiń salmaǵy 0,5-0,7 g-daı, úsh bólikten turady. Aldyńǵy bóligi – adenogıpofız denedegi basqa endokrındik bezderdiń qyzmetin retteıtin gormondarmen birge somatotrop dep atalatyn «ósý» gormonyn bóledi. Somatotrop gormony az bólinse, balanyń boıy óspeı toqtaıdy. Sırk oıynshysy Charl Shervýd Stratton (1938-1983) boıy 1 m bolsa, dúnıejúzindegi eń kishkene áıel nıderlandtyq Polın Matrers eken. Onyń 19 jastaǵy boıy 60 sm ǵana. Somatotrop gormony kóp bólinse, balanyń boıy 240-250 sm-ge deıin jetedi. Gıpofızarlyq alyptyq (gıgantızm) belgisi balada, keıde jasóspirimde kórine bastaıdy. Gıpofızdiń somatotrop gormony eresek adamda kóp bólinse, akromegelıa dep atalatyn aýrý damıdy. Eresek adamda adamnyń ósýiniń toqtaýyna baılanysty somatotrop gormonynyń kóp bólinýinen tek bos músheler úlkeıedi. Adamnyń tómengi jaq súıegi, koldyń, aıaqtyń súıekteri, muryn men qulaqtyń, kómeı shemirshekteri úlkeıedi. Daýys jýandap, tómendep akromegalıaǵa tán dybys paıda bolady.

Endokrındik bezderdiń qyzmeti bir-birine tyǵyz baılanysty birtutas júıe. Bul júıede negizgi oryndy gıpofız ıelenedi. Gıpofız gormony kóptegen basqa bezderdiń qyzmetine áser etedi, olardy basqarady. Kanadanyń ataqty patofızıology Gans Sele gıpofızdi «endokrındik mı» dep ataǵan. Biraq gıpofız endokrındik júıeniń «dırıjeri» bolsa, mıdaǵy gıpotalamýs endokrındi bezderdiń «kompozıtory» bolyp sanalady. Gıpotalamýs gıpofız gormondaryn retteıtin gormon bóledi. Degenmen deneniń barlyq qyzmeti, sonyń ishinde endokrındik júıeniń qyzmeti ortalyq júıke júıesiniń baqylaýynda bolady, sonymen birge ortalyq júıke júıesiniń qyzmetine endokrındik júıeniń áseri bar.

A.O.Kýzenbaeva,
A.A.Sherimbetova,
A.B.Arapbaeva

 

---