InfoHub Logo

Qatysýshylar:

Altyn adam
Júrgizýshi
Azat – Altyn bala – Azat han Aıbar
Aǵıla
Bas quıyn
Jas quıyn
Qosymsha: Aq kóbelek, Jas ana, Quıyn-jasaqshylar, Quıyn-bıshiler, Tekemetshi-bıshiler, Qanatty barys.      

Sóz basy

Sahna jabyq. Shańqqobyz áýeni. Avansenaǵa qolyna dombyra ustaǵan júrgizýshi shyǵady.

Júrgizýshi (dombyrasyn júre shertip). Salamatsyńdar ma, balalar! (Zaldaǵy jetkinshekter: «Salamatsyz ba!» – dep, biraýyzdan jaýap qaıtarady).

Júrgizýshi. Jańa qoıylymdy kórýge báriń ázirsińder me? (Zaldan: «Ázirmiz! Ázirmiz!» – degen daýystar estiledi).

Júrgizýshi. Endeshe qoıylymnyń aldynda qazaqtyń jeti keremetin esimizge túsirip kóreıikshi. Árıne, olardy sender jaqsy bilesińder! (Paýza.) Sonymen, jeti keremettiń birinshisi – Tańbaly tas sýretteri ǵoı! Solaı ma? (Zaldan: «Solaı! Solaı!» – degen daýystar estiledi).  

Júrgizýshi. Ekinshisi – Altyn adam! Durys pa? (Zaldan: «Durys! Durys!» – degen daýystar estiledi). Úshinshisi – Qazaqtyń kıiz úıi! Tórtinshisi – Dombyra... (Ántek jymıyp.) Álde, Qobyz ba? Balalar, sender qalaı oılaısyńdar? (Zaldan: «Dombyra! Dombyra!» – degen daýystar estiledi).

Júrgizýshi (rıza pishinmen). Óte durys-s! Tórtinshisi – Dombyra! Besinshisi – Iassaýı kesenesi! Altynshysy – Mańǵystaý jerasty meshiti! Al jetinshisi – Astana-Báıterek kesheni ekenin báriń biletin shyǵarsyńdar?! (Zaldan: «Bilemiz! Bilemiz!» – degen daýystar jamyraı estiledi). Demek, qazaqtyń jetinshi keremeti – Astana-Báıterek kesheni! 

Kúmbirlegen kúı. Balalar dý qol shapalaqtaıdy.

Júrgizýshi. Mine, balalar, biz qazir osy atalǵan Jeti keremettiń biri, ári biregeıi, 1970 jyldary  Jetisý óńirindegi Esik ózeniniń boıyndaǵy arheologıalyq qazba jumystary kezinde tabylyp, búkil álemdi tańǵaldyrǵan Altyn adam týraly ańyz-qoıylymdy kórip tamashalaıtyn bolamyz. Osydan 2500 jyldaı buryn, temir dáýirinde ómir súrgen babalarymyzdyń babalary – saq taıpalarynyń ómir-tirshiligin kóz aldymyzǵa elestetip, azattyq, birlik jolyndaǵy janqıarlyq erlik-shejirelerin pash etetin Altyn adam beınesi búginde Qazaq Eliniń táýelsizdik sımvolyna aınalyp otyr! Qanatty barysqa mingen Altyn adam Almaty qalasyndaǵy Respýblıka alańynyń tórinde tur!

Shabyttana kúmbirlegen dombyra úni. Sahna ashylady. Arersenada – kún nuryna jarqyraı shaǵylysqan Altyn adam. 

Júrgizýshi. Erte-erte, ertede-e... (Shańqqobyzdyń jumsaq úni.) Sonaý erte zamanda-a... tus-tustan antalaǵan eser, ashkóz dushpandarymen shaıqasa júrip, naızanyń ushymen, qylyshtyń júzimen el-jurtyn jankeshtilikpen qorǵaı bilgen babalarymyzdyń babalary keıingi urpaǵyna shuraıly da qazynaly, osynaý keń baıtaq ulan-ǵaıyr jerdi muraǵa qaldyrǵan eken...

Altyn adam (kúrkiregen daýys). Iá, biz shybyn janymyz qyl ústinde tursa da, ózimizdi emes, keler urpaǵymyz ben elimizdiń erteńin oıladyq! Solardyń qamyn jedik! El úshin kúres – erge tıgen úles dep bildik! Solar úshin basymyzdy qaterge tigip, ómirimizdi qurban ettik! Biraq biz buǵan eshqashan ókingen emespiz! Óıtkeni kúnderdiń kúninde elimiz birjola azat bolyp, azat urpaqtyń dúnıege keletinine, biz kámil sendik!

Arly-berli shapqylaǵan habarshylardyń daýystary: «Súıinshi! Súıinshi! Jaryq dúnıege ul keldi! Mańdaıy torsyqtaı ul keldi!» Kún nurynyń altyn shapaǵyna malyna bir tal úki joǵarydan tómen qaraı qalyqtap túsedi. İńgalaǵan jas náresteniń daýsy. Besik terbetken jas ana «Áldı, áldı, aq bópem» ánin oryndaıdy...

Júrgizýshi. Álqıssa, jaryq dúnıe tabaldyryǵyn attaǵan sol náreste altyn aıdarly bala bolyp shyǵady. Óse kele onyń áke-sheshesi azan shaqyryp qoıǵan «Azat» degen aty umytylyp, «Altyn bala» atanyp ketedi. Ol óte zerek te aqyldy, óte qaıyrymdy bolyp ósedi...

Birinshi kórinis

Alystan munartqan ásem qala. Aınaladaǵy tabıǵat  maýjyrap tur. Alýan túrli gúlder, japyraqtary jaıqalǵan aǵashtar, kók maısa shópter qulpyra kóz tartady. Tus-tustan qustardyń án salǵan daýystary quıqyljyp estiledi. «Kıiz basý» áni shyrqalady. Sahnanyń eki jaǵynan shyqqan qyz-kelinshekter, jigitter «Kıiz basý» bıin bıleıdi. Bul jerde aq kıizdi bilekke salyp, ıin qandyrý kórinisi kórsetiledi. Mán-maǵynasy – dúnıege kelgen jas sábı ómirdi kórip, ómirden úırenip, ómirden oı túıip, ósip-jetiledi degendi tuspaldap turady. Bir kezde kók shybyqty at qylyp mingen Azat pen Aıbar shapqylap shyǵa keledi. Astaryndaǵy «attaryn» qamshylap, aragidik qıqýlap qoıady.

Azat (bar daýsymen). E-eı! Shý, tulparym, shý-ý!  

Aıbar (odan qalyspaı). Eı-heı! Júıtki, sáıgúligim, júıtki-i!

Júrgizýshi (daýys). Altyn bala ózi týyp-ósken ásem qala – Abırandy óte jaqsy kóredi. Bala er jetip, eseıgen saıyn qala da órkendep, kúnen-kúnge kórkeıe túsedi. Ondaǵy qolóner, saýda-sattyq isteri damyǵan ústine damyp, qalanyń dańqy shartarapqa taraıdy. Kele-kele júk artqan kerýender jan-jaqtan osy qalaǵa qaraı tolassyz aǵyla bastaıdy...

Mýzyka. Túıeler kerýeni. Aragidik túıelerdiń baqyrǵan, saýdagerlerdiń aıqaılaǵan daýystary estiledi.

Júrgizýshi (daýys). Ataq-dańqy búkil el-jurtty tamsandyrǵan sol Abıran qalanyń dál ortasynda bir úlken qudyq bolatyn. Qalanyń turǵyndary, alystan sharshap-shaldyǵyp jetken jolaýshylar osynaý qudyqtan sý iship, meıirlerin qandyratyn. Qudyqtyń sýyn súısine maqtap, rızashylyqtaryn bildiretin. Bul qudyqty Altyn bala – Azat ta óte jaqsy kóretin. Kún saıyn sol qudyqtyń basyna kelip, sýyn iship, qasynda oınap júretin.

Kóńildi mýzyka. Kók shybyqqa mingen Azat pen Aıbar shapqylaǵan boıda úlken qudyqtyń qasyna baryp, «attarynan» túse sala, birden qudyqtyń sýyna bas qoıady.

Azat (qolyndaǵy ydysyn basyna kótere simirip salyp). Oı, raqatyn-aı!

Aıbar (qosyla tamsanyp). Netken keremet sý!

Júrgizýshi (daýys). Iá, bul qudyqtyń sýy týraly jurttyń bári de tap osylaı deıtin! Bir-birinen asyra maqtap, keıde tipti asqaqtatyp jiberetin. Alaıda, bertin kele sol qudyqty dattaıtyndar shyǵady... Dattaýshylardyń kúńkili kóbeıgen saıyn olardyń sózine ılanýshylar da kóbeıe beredi... kóbeıe beredi... Olar «óziń ishken qudyqqa túkirme» degen halyq danalyǵyn  múldem esterinen shyǵarǵan edi... (Adamdardyń gý-gý daýystary estiledi: «Ashshy sý! Sasyq sý! Qurttaǵan sý!»)

Júrgizýshi (daýys). Sodan osynaý jalǵan dattaýdyń, qısynsyz kúńkildiń sońy nege aparyp soqty deseńshi?! (Paýza.) Iá, bir kúni tańerteń ydystaryn kóterip, sý alýǵa kelgen adamdar qudyqtyń qańyrap bos qalǵanyn kóredi. Qudyqtaǵy sý bir túnniń ishinde zym-zıa joq bolypty... (Muńly mýzyka.) Sóıtip, el-jurt odan birjola syrt aınalady. Tek Altyn bala – Azat qana ony esh umyta almaıdy. Ol burynǵy daǵdysy boıynsha kún saıyn qudyqtyń basyna kelýin esh doǵarmaıdy...

Ekinshi kórinis

Qudyqtyń basynda bastary salbyrap, Azat pen Aıbar otyr. Ekeýi de kóńilsiz. Mýzyka. Azat ornynan turyp baryp, qudyqtyń ishine úńiledi. Osy kezde qastarynan ushyp ótip bara jatqan kóbelekti baıqap qalǵan Aıbar ornynan atyp turady.

Aıbar (aıqaı salyp). Azat, qarashy kóbelek-k! Aq kóbelek! Qazir men ony ustap alamyn!

Azat (onyń jolyn bógep). Óı, ony ustap alyp ne istemeksiń?!

Aıbar (ekilene entigip). Qanatyn julamyn!

Azat (sasqalaqtap). Eı, Aıbar, kóbelektiń qanatyn julǵan soń, ol usha almaı qalady ǵoı!

Aıbar. Usha almasa she, qaıta, maǵan onyń sol usha almaǵany kerek! Kóbelektiń jorǵalap júrgenin kórgim keledi!  

Azat (shyr-pyr bolyp). Jo-joq, bunyń durys emes! Ol ushý úshin jaratylǵan ǵoı! Sondyqtan ol – tek qana ushýy tıis!

Aıbar (qolyn bir-aq siltep). Tý-ý, sen de bir qaı-qaıdaǵyny aıtady ekensiń! (Azatty ıterip tastap, Aq kóbelektiń sońynan qaıtadan qýa jóneledi).

Jerge qulap qalǵan Azat ornynan atyp turyp, Aıbardyń sońynan tura umtylady. Bul kezde Aıbar Aq kóbelekti ustap ta alǵan edi. Azat ony qýyp jetip, ekeýi alysa ketedi. Mýzyka. Aqyry Azat Aıbardyń qolyndaǵy kóbelekti tartyp alyp, áýelete ushyryp jiberedi. Bostandyqqa shyqqan Aq kóbelek Azattyń tóbesinen bir aınalady da, qudyq jaqqa qaraı ushyp ketedi. Aıbar dosyna ókpelep, teris qarap turady.

Azat (shattana). Aıbar, qarashy, ózi qandaı aqyldy kóbelek! Tipti bizge raqmet aıtýdy da umytqan joq!

Aıbar (burtıyp). Qoıshy-eı, basymdy qatyrmaı!

Azat. Jo-joq, Azat, sen óziń jan-jaǵyńa durystap qarashy! Aınala qandaı keremet! Áne, ásem qala! Qosh ıisti gúlder! Jaıqalǵan jap-jasyl aǵashtar! Kók maısa shópter! Bári-bári jarasyp turǵan joq pa! Al endi bizdiń Aq kóbelektiń osynaý ǵajaıyp kórinispen úılese ketkenin qarasańshy!.. (Qudyqty aınala ushyp júrgen Aq kóbelekke súısine qaraıdy).

Eki qolyn kóbelektiń qanattary sıaqty qaǵyp-qaǵyp qoıyp, sahnaǵa qalyqtaı shyqqan Aǵıla qudyqtyń janyna tura qalady. Ústindegi kıimderi appaq.

Aǵıla (erkeleı). Al men she?! Men osynaý ǵajaıyp kóriniske úılesem be?! 

Aıbar (jalt burylyp). Árıne, úılesesiń! Úıleskende qandaı, tipti ǵaja-a-p!

Azat. Iá, keremet úılesip tursyń! Ásem qala... Aq kóbelek... Aq kóılekti sulý qyz...

Aǵıla (muńaıa kúrsinip)). Átteń, tek myna qudyqtyń sýsyz qalǵany bolmasa...

Azat (qasyna jetip baryp). Jo-joq, Aǵıla, sen esh ýaıymdama, sý bolady... Bolady-y!

Aǵıla. Ras aıtasyń ba?!

Azat (nyq senimmen). Árıne, ras! Ras bolǵanda qandaı, bul jóninde esh kúmániń bolmasyn!

Aǵıla (shattana). Alaqaı, sý bolady! Sý bolady-y! 

Aǵılanyń qýanyshty daýsy jańǵyryqqa aınalady: «Sý bolady-y... bolady-y!..» Mýzyka. Aǵıla eki qolyn qaǵyp-qaǵyp «usha» jóneledi... Azat pen Aıbar onyń sońynan jarysa umtylady...

Úshinshi kórinis

Aldyńǵy kórinis sol kúıinde saqtalǵan. Jaıma-shýaq mýzyka. Biraq jaǵymdy áýen aıaq astynan alaman-tasyr bolyp ketedi. Alaı-túleı jel soǵady. Ýildegen qatty daýyl. Kenet shyr kóbelek aınalǵan Jas quıyn aınalyp-aınalyp baryp, qudyqtyń qasyna tura qalady. Ústinde sup-sur  kıim.

Jas quıyn (Azattyń daýsyna sala kelemejdep). Aınala qandaı keremet!..  Ásem qala!.. Qosh ıisti gúlder!.. Jaıqalǵan jap-jasyl aǵashtar!.. Kók maısa shópter!.. Bári-bári jarasyp turǵan joq pa!.. (Artynsha shart ashýlanyp.) Tipti sý da bolady deýin qarashy! Ótirik-k! Bári ótirik! Eshqandaı sý bolmaıdy! Jarasyp turǵan da eshteńe joq! Túk te keremet emes! Nanbasańdar, ózderiń qarańdarshy! Mine, kórińder! Óz kózderińmen kórińder-r!..

Eser mýzyka. Jas quıyn shyr aınala uıytqyp, aınalasyn jaǵalaı  qırata bastaıdy. Qudyq jaqtan ushyp shyqqan Aq kóbelek Jas quıynnyń birese oń jaǵyna, birese sol jaǵyna shyǵyp, shyr-pyr bolady. Sahnaǵa Aǵıla júgirip shyǵady.

Aǵıla (shyr-shyr etip). Aǵataı, munyńyz ne?! Ne úshin qıratyp jatyrsyz?!

Jas quıyn. Sol úshin! Bári keremet bolmaý úshin!

Aǵıla. Nege olaı deısiz?! Qaıta, aınalanyń bári jarasyp, úılesim tapqany jaqsy emes pe?!

Jas quıyn (qalsh-qalsh etip). Joq, jaqsy emes! Men úshin jaqsy emes! Maǵan mundaı jarasymdylyq múldem unamaıdy!

Jas quıyn taǵy da aınalasyn búldire bastaıdy. Eńirep jylap jibergen Aǵıla onyń qolyna jarmasady. Alaıda qyzdy ıterip tastaǵan Jas quıyn saq-saq kúlip uzaı beredi... Sahnaǵa júgirip Azat shyǵady.

Azat (qyzdy jubatyp). Aǵıla, seni renjitken kim?!

Aǵıla (kemseńdep). Quıyn ǵoı... Jas quıyn...

Azat (aınalasyna tiksine qarap). Al mynalardy qıratqan kim?!

Aǵıla. Jas quıyn!

Azat. Joq, men onyń mundaı beıbastaǵyna tóze almaımyn! (Jan-jaǵyna jiti kóz tastap.) Áı, Quıyn, qaıdasyń?! Qane, shyq beri!

Sahnaǵa júıtkı úıirilip Jas quıyn shyǵady.

Jas quıyn (mysqyldaı). Men mundamyn! Men andamyn! Men barlyq jerdemin! Men barmaıtyn, men baspaıtyn jer joq! Men bárine aralasamyn! Men aralasqan jer oıran-topyr! Men aralasqan jer typ-tıpyl! Sol úshin de jurt meni kórse aınala qashady! Bastaryn jaýyp, kózderin jumady! Boılaryn úreı bıleıdi!

Azat (qaısarlanyp). Al men, men senen tipti de qoryqpaımyn!

Jas quıyn. Sen kim ediń, sonshalyq qoryqpaıtyndaı?! Sen túgili senen zorlar meni kórgende tizeleri qaltyrap, bastaryn qoltyqtarynyń astyna tyǵady! Sondyqtan óz álińdi bil, balaqaı!

Azat. Joq, men báribir senen qoryqpaımyn! Ári aıtqanym aıtqan, myna beıbastaq isteriń úshin jazaǵa tartylasyń!

Jas quıyn. Ha-ha-ha-a! Baıqa, balaqaı, osy sózderiń úshin artynan ókinip júrme!

Óktem mýzyka. Shyr kóbelek aınalǵan Jas quıyn Azatty qum-shańǵa kómip tastaıdy. Basyn buǵyp, kózin ýqalaǵan Azat tizerleı otyra ketedi...

Altyn adam (tereń kúrsinisti zor daýys). Qalqam, jaýyńnyń aldynda eshqashan tizeńdi búkpegeısiń! Qane, basyńdy kóter! Boıyńdy tik usta! Myna ómir tap sen oılaǵandaı, tek tańǵajaıyp keremetterden turmaıdy! Sútteı appaq aq tań bar jerde, tastaı qarańǵy tún de bar! Kóńil tasytqan qýanysh bar jerde, janyńdy jaralaıtyn muń da bar! Bul ómirde bári egiz! Aq pen qara! Dos pen dushpan! Jaqsylyq pen jamandyq! Adaldyq pen aramdyq! Danalyq pen aqymaqtyq! Bári-bári egizden! Tipti biz altynǵa balaıtyn ýaqyt ta egizden! Egetin ýaqyt – oratyn ýaqyt! Kúletin ýaqyt – jylaıtyn ýaqyt! Tabatyn ýaqyt – joǵaltatyn ýaqyt!  Sondyqtan birine kezikseń, ekinshisin esińde usta! Ekinshisiniń bar ekenin umytpa!

Jigerli  mýzyka. Azat boıyn tiktep, basyn kóteredi. Kóz jasyn júre súrtken Aǵıla onyń qasyna kelip, qolynan ustaıdy. Aq kóbelek ekeýin aınala ushyp júredi.

 Tórtinshi kórinis

Quıyndar patshalyǵy. Qolyna asataıaq ustaǵan Bas quıyn altyn taqta otyr. Basynda altyn táj. Ústine kıgen kıimderi qap-qara. Ony aınala qorshap turǵan qara kıimdi jasaqshylardyń eki kózderi ámirshide.

Bas quıyn. Ýa, qaıtpas-qaısar quıyndarym, men senderge sheksiz rızamyn! Ásirese, tap keshe erekshe kózge túsken Jas quıynǵa óte rızamyn! (Jan-jaǵyna moınyn sozyp.) Qane, jas perim, beri ortaǵa shyqshy!

Jas quıyn alǵa  shyǵady. Taǵynan turyp, qasyna barǵan Bas quıyn ony qushaqtap, arqasynan qaǵady. 

Bas quıyn. Jaraısyń, jas surbozym! Kúni keshe jasaǵan eren erligińdi estip, qýanyp jatyrmyn! Ári anaý-mynaý emes, búkil eldiń aýzyna iligip, bolashaǵynan úlken úmit kúttirgen Altyn balany qum-shańǵa kómip ketkenińe bek rızamyn! Sol úshin men seni búginnen bastap búkil jasaǵyma Basqolbasshy etip taǵaıyndaımyn!

Jas quıyn (saltanatty túrde). Asa mártebeli Bas quıyn, senimińizdi aqtaýǵa men árqashan ázirmin!

Qulaq tundyrǵan baraban men dańǵaranyń daýsy. Jınalyp turǵandar: «Jasasyn, jas Qolbasshy! Jasasyn, jas Qolbasshy!» – dep daýryǵa aıqaılaıdy.

Bas quıyn. Ýa, meniń, qaıtpas-qaısar quıyndarym, dál qazirden bastap, jańa taǵaıyndalǵan jas Qolbasshynyń qurmetine toı-dýman jarıalaımyn! Týra otyz kún, otyz tún emin-erkin toılańdar! Asyr salyp, emin-erkin dýmandatyńdar!

Baraban men dańǵaranyń qulaq tundyrǵan daýsy. Jınalyp turǵandar: «Jasasyn, Bas quıyn! Jasasyn, Bas quıyn!» – dep daýryǵady. Yrdý-dyrdý mýzyka. Quıyndar Bas quıyn men Jas quıyndy ortaǵa alyp, arsy-kúrsi bıleı jóneledi. Quıyn bıi. Aragidik barqyraı aıqaılaǵan daýystar estiledi.

Besinshi kórinis

Mýzyka. Qudyqtyń janynda Aıbar jalǵyz ózi asyq oınap jatady. Sálden soń onyń qasyna Azat keledi. Eki qolynda eki qylysh. Qabaqtary qatýly.

Aıbar (shoshyna). Eı, sen ne istegeli júrsiń?! Asyq oınaımyz dep, keliskenimiz qaıda?!

Azat. Joq, búginnen bastap asyq oınamaımyz! Onyń ornyna qylyshtasýdy úırenemiz!

Aıbar (túk túsinbeı). Ne úshin?!

Azat. Menmensigen Quıyndy táýbasyna keltirý úshin!

Azat qolyndaǵy qylyshtyń bireýin Aıbarǵa ustatady. Jigerli mýzyka. Ekeýi jattyǵýǵa kirisip ketedi. Júgirip Aǵıla shyǵady. Qyz ań-tań.

Aǵıla. Aý, senderge ne bolǵan?! Bularyń ne?!

Azat. Esh ýaıymdama, bári durys! Kóp uzamaı aınalasyn zar qaqsatqan Quıyn ataýlynyń jelkeleri qıylady!

Jigerli mýzyka. Azat pen Aıbar asqan sheberlikpen jattyǵýlaryn jalǵastyryp jatady. Qylyshtasý, naıza laqtyrý, sadaq atý  tásilderine mashyqtanǵan ústine mashyqtana beredi...

Altyn adam (jigerli qatqyl daýys). Qalqam, men seni quptaımyn! Kók Táńirine tabynǵan, Kók bóriden taraǵan, Kók túrikter atanǵan babalaryńa tartqan naǵyz er ekensiń! Juqany taptaý ońaı, jińishkeni úzý ońaı! Taptalsań ez bolǵanyń, úzilseń bos bolǵanyń! Sondyqtan ez de bolma, bos ta bolma! Azýyn kórsetkenge azýyńdy, qarýyn kórsetkenge qarýyńdy kórsete bil!

Altynshy kórinis

Quıyndar patshalyǵy. Altyn taǵynan atyp turǵan  Bas quıyn baıyz tappaı arly-berli júrip ketedi. Ózi qatty ashýly. Qasyndaǵy jasaqshylar qorqynyshtan qalsh-qalsh etedi.

Bas quıyn (tistene). Aqymaq, baryp turǵan aqymaq eken! Ózimdi kórmek túgil, Bas quıyn degen atymdy estigende-aq, búkil jaratylys ataýly dirdek qaǵatyn, myna maǵan, maǵan qarsy shyqpaq pa?! J-joq, men mundaı qorlyqqa tóze almaımyn! Esh tóze almaımyn! (Paýza.) Eı, tez arada maǵan Basqolbasshyny shaqyryńdar!

«Basqolbasshyny  shaqyrtyńdar!», «Basqolbasshyny shaqyrtyńdar!» – degen daýystar syrtta qaıtalanyp jatady. Artynsha ishke muzdaı qarýlanǵan Basqolbasshy – Jas quıyn kiredi.  

Jas quıyn (basyn ıip). Lábbaı, ámirshim, ne buıyrasyz?!

Bas quıyn (tisterin qyshyrlata). Ýa, Basqolbasshy, dál qazir báriń, birde-bireýiń qalmaı Altyn balanyń eline attanyńdar! Maǵan qarsy attanýǵa ázirlenip jatqan Altyn balanyń qalasyn, óris-jaılaýyn typ-tıpyl etińder! Eger sodan keıin aqylǵa kelip, raıynan qaıtpasa, onda

aspanda ushqan barlyq qustardy, sýda júzigen barlyq balyqtardy, orman-dalada jorytqan barlyq ańdardy, qoradaǵy barlyq maldardy, túgel, túgel joq qylyńdar! Al eger buǵan da toqtamasa, onda onyń búkil úrim-butaǵyn jer betinen joıyp jiberýge daıyn bolyńdar!

Jas quıyn. Qup, bolady, ámirshim! Aıtqandaryńyz buljytpaı oryndalady!

Bas quıyn (asa taıaǵyn alǵa qaraı sozyp). Endeshe tap qazir attanyńdar! Attan! Attan-n!

Soǵys dabyly. Dúrs-dúrs baraban. Enteleı umtylǵan quıyndar... Qudyqtyń ishinen sart etip aspanǵa atylǵan zulym kúsh laýlaǵan ot jalynǵa aınalady... Ot jalyndy ilip áketken quıyndar ásem qalany lezde órtke oraıdy... Qyp-qyzyl órt...  

Júrgizýshi (daýys). Álqıssa, eser quıyndar áb-sátte Altyn bala turǵan qalany, qala syrtyndaǵy búkil óris-jaılaýdy jalmap ótedi. Ásem qaladan, qulpyrǵan qosh ıisti gúlderden, jaıqalǵan jap-jasyl aǵashtardan, kók maısa shópterden túk te qalmaıdy. Aınala jylan jalaǵandaı typ-tıpyl bolady...

Muńly mýzyka. Aınala azan-qazan...

Júrgizýshi (daýys). Álqıssa, eldiń shyrqyn buzǵan zulmattan qutylýdyń jolyn izdep bas qosqan aqsaqaldar shuǵyl túrde ózen boılap, joǵary qaraı qonys aýdarýǵa uıǵarym jasaıdy... Órtten aman qalǵandar jylap-syqtap jolǵa shyǵady...

Sherli mýzyka. Qaraly kósh... Jylaǵan balalar, syńsyǵan áıelder... «Elim-aı» áni oryndalady...

Jetinshi kórinis

Yzyńdaı ýildegen óktem jel. Yńyrsyǵan mýzyka. Sahnaǵa Azat pen Aıbar birin-biri ıtermeleı, julqylasa shyǵady.

Aıbar (ashýly). Bárine sen, sen kinálisiń! Quıyndarǵa qarsy attanamyn dep neń bar edi?! Endi qarashy, arty ne boldy!..

Azat. Nege men, múmkin sen kináli shyǵarsyń?!

Aıbar (tańyrqaı). Qalaısha men?! Kináli bolatyndaı men ne isteppin?!

Azat. Bile bilseń, eger dál sol kúni seniń aıtýyńmen ekeýmiz ań aýlaýǵa shyǵyp ketpegende, biz Quıyndardyń aınalany typ-tıpyl etýine jol bermes edik qoı!

Aıbar. Ah, solaı de, sen bárin menen kórgeli tur ekensiń ǵoı!

Azat. Joq, jaý ketken soń, bir-birimizdi kinálaǵannan ne paıda?! Odan da endi ne isteýimiz kerek, sony oılasaıyq!

Aıbar. Oılasqanda, menińshe, dúleı Quıyndarǵa biz eshteńe isteı almaımyz... Sondyqtan sen raıyńnan qaıt, Quıyndardy táýbasyna keltiremiz degenińdi qoı!

Azat. Jo-joq, men Quıyndardyń qulyna aınalyp, aıdaýyna júrgim kelmeıdi! O bastaǵy aıtqanym aıtqan, olar osynaý zulym isteri úshin jazalanýy tıis! Men olardy táýbasyna keltiremin!

Aıbar. Azat, sen basyńdy qaterge tigip turǵanyńdy túsinesiń be?!

Azat (senimmen). Túsinemin! El-jurtymnyń azattyǵy úshin mert bolsam, esh ókinbeımin!

Aıbar. Já, kózsiz batyrlyqtyń ne qajeti bar?! Áli de oılan!..

Azat. Joq, men ábden oılanǵanmyn! Ábden oılanyp baryp, osyndaı táýekelge bel býyp otyrmyn! Tek sen maǵan mynany aıtshy... Sen maǵan ilesesiń be?!

Aıbar. Renjime, dostym, men saǵan ilese almaımyn... (Jalt burylyp, shyǵyp ketedi).

Segizinshi kórinis

Ýildegen qatty jel. Aınala yńyrsyǵan, syńsyǵan daýystar... Sahnaǵa qol ustasqan Azat pen Aǵıla shyǵady. Azat bes qarýyn asynyp alǵan.

Azat. Aǵıla, esh ýaıymdama, men áli-aq jeńispen oralamyn!

Aǵıla. Men saǵan senemin, Azat!

Azat (sybyrlaı). Meni kút...

Aǵıla. Kútemin-n...

Azat jan-jaǵyna qaraıdy. Bireýdi kútetin sıaqty...

Azat (basyn shaıqap). Aıbar kelmedi ǵoı... Shynymen-aq barmaıtyn bolǵany da... (Aǵılaǵa burylyp.)  Jaraıdy, men kettim!..

Altyn adam (jigerli daýys). Jas batyrym, men seni qoldaımyn! Dushpanyńdy basyndyrmaý úshin, atqa qonǵanyńdy qoldaımyn! Men de kezinde úlde men búldege oranǵan bekzadalyq jaıly ómirimdi syryp qoıyp, on jasymda soǵys ónerin meńgerip, on alty jasymda qalyń qoldy bastap, jaýyma attanǵan edim! (Kerneıletken soǵys dabyly. Arqyraı kisinegen tulpardyń daýsy. Sart-surt shaıqas. Ekranda kórinis. Jaýyn jaıpaǵan qas batyr...) Endi mine, sen menen ozyq týypsyń! Toǵyz jasyńda qolyńa qarý ustap, on bes jasyńda jaýyńa attandyń! Buǵan deıin eshbir batyrǵa des bermegen zulym Bas quıynǵa qarsy attanyp barasyń! Jolyń bolsyn, jas batyrym! Kók Táńiri – Jaratýshy Iemiz ózińe jar bolsyn!

Jigerli mýzyka.  Azat uzaı beredi. Aǵıla qolyn bulǵap turady. Aq kóbelek Azatpen qatarlasa ushyp bara jatady.

Júrgizýshi (daýys). Álqıssa, bes qarýyn asynyp, esik pen tórdeı kók tulparǵa mingen Azat Quıyndar patshalyǵyna jalǵyz attanady. Kún-tún júrip, apta-aı júrip, Quıyndar patshalyǵyna jetedi. Saqadaı saı saılanyp jetken jas batyr kelgen boıda jaýlaryna urandata tap beredi...

Soǵys dabyly. Qulaq tundyrǵan kerneı daýsy. Syrttan sart-surt shaıqastyń dúbiri estiledi. Sahnaǵa ekpindeı Azat shyǵady. Qolynda jalańdaǵan qylysh.

Azat (aıqaı salyp). Jekpe-jek! Jekpe-jek!

Ortaǵa Bas quıynnyń bir jasaǵy shyǵady. Mýzyka. Azat ekeýi qylyshtasa ketedi. Kóp uzamaı-aq Azat qarsylasynyń qylyshyn qolynan ushyryp jiberedi de, ol aldy-artyna qaramaı tura qashady.

Azat. Jekpe-jek! Jekpe-jek!

Mýzyka. Ortaǵa Bas quıynnyń  jáne bir jasaǵy shyǵady. Biraz qylyshtasqan soń Azat onyń da qylyshyn qolynan ushyryp jiberedi. Ol  súrinip-qabynyp, eńbekteı  tura qashady.

Azat. Jekpe-jek! Jekpe-jek!

Mýzyka. Ortaǵa Basqolbasshy – Jas quıynnyń ózi shyǵady. Sart-surt naızalasý. Azattyń naızasy synyp, dereý qylyshqa aýysady. Sart-surt qylyshtasý. Basqolbasshynyń qylyshy synady. Jaýynyń ústine tónip barǵan Azat ony shapqaly qylyshyn kótere bergende...

Jas quıyn (jaýyngerlerine jan ushyra aıqaı salady). Eı, óńsheń, keshsheler, ne qarap tursyńdar?! Meni qalaı óltirgenin tamashalamaqsyńdar ma?! Qane, tez umtylyńdar! Myna dúleıdi jaıratyp salyńdar!

Bir top jasaqshy lap qoıady. Azat solardyń ortasynda qalady. Jaýlar birtindep ony qyspaqqa alady. Kenet Azattyń qylyshy synady. Qanypezer jaýyzdar ony shapqaly umtyla bergende...

Altyn adam (kúrkiregen daýys). Tur, batyrym, ornyńnan tur! Kók Táńiri – Jaratýshy Ieńe syıyn! Seni Kók Táńiri qutqarady!

Jigerli mýzyka. Azat qolyn kókke jaıady... Jaqyn jerden Aıbardyń daýsy estiledi.

Aıbar (daýys). Ýa, dosym, men keldim! Men senimen birgemin!

Qolyna eki qylysh ustaǵan Aıbar júgirip Azattyń qasyna barady da, bireýin oǵan ustatady. Qylyshty qolyna alǵan Azatqa qaıta kúsh bitedi. Aıqaı sala jaýyna qarsy umtylady. Eki dos birin-biri qorǵaı júrip, jaýlaryn tas-talqan etedi. Jaý áskeri tym-tyraqaı qashady.

Azat. Aıbar, áne Bas quıyn qashyp barady! Men sony qolǵa túsireıin! Al sen myna Basqolbasshylaryn tutqyndaı ber!

Azat Bas quıyndy, Aıbar Basqolbasshy – Jas quıyndy qolǵa túsirip, ústerine aý (balyq aýlaıtyn tor) kıgizedi.

Altyn adam (jaıdary daýys). Men saǵan rızamyn, qas batyrym! Sen Altyn adamnyń urpaǵy ekenińdi pash ettiń!

Aıbarly mýzyka. Azat pen Aıbar aý kıgizilgen Bas quıyn men Jas quıyndy aldaryna salyp, aıdap áketedi.

Júrgizýshi (avansenaǵa shyǵyp). Álqıssa, Bas quıyn men Jas quıyndy aldaryna salyp, elderine aıdap ákelgen eki dos olardy sýsyz qańyrap turǵan tereń qudyqqa tastaıdy da, aýzyn tas qylyp bekitedi. Sóıtip, zulym kúshterden máńgige qutylady. Sol, sol eken bir kezderi Quıyndar typ-tıpyl etken búkil aımaq qaıta jańǵyryp, aınala qulpyryp shyǵa keledi. El-jurttyń kóz jastary tıylyp, eren molshylyqqa keneledi. Qoı ústine boz torǵaı jumyrtqalaǵan mamyrajaı zaman ornaıdy. Al «jigittiń halyqqa jaqqany – shyraq jaqqany» degendeı, osyndaı azattyqqa qol jetkizgen Altyn bala – Azattyń batyrlyǵyna, kóregendigine rıza bolǵan halyq ony aq kıizge otyrǵyzyp, tóbelerine kóterip, han saılaıdy!

Saltanatty mýzyka. Kıiz basý bıi. Sahnanyń eki jaǵynan shyqqan qyz-kelinshekter, jigitter aq kıizdi joǵary kóteredi.

Júrgizýshi. Álqıssa, al jas han bolsa, jan dosy Aıbardy ózine bas ýázir etip taǵaıyndaıdy. Keıin osynaý qýanyshty kúnder jáne bir qýanyshqa ulasyp, han bala jastan ózimen birge ósken Aǵılaǵa úılenedi.

Kúmbirlegen kúı. «Altyn adam» áni oryndalady. Han kıimin kıip, qolyna altyn asa taıaq ustaǵan Azat ortada. Sol jaǵynda hansha kıimin kıgen Aǵıla, oń jaǵynda bas ýázirdiń kıimin kıgen Aıbar. Úsheýi Altyn adamnyń qanatynyń astynan shyǵyp, avansenaǵa qaraı adymdaı júrip kele jatady. Aq kóbelek olarmen qatarlasa ushady.

Azat han (órtengen eski qalaǵa qaraı asa taıaǵyn sozyp). Myna órtengen eski Abıran qalasynyń ornynda jańa qala, álemde eshbir teńdesi joq jańa qala turǵyzylatyn bolady!

Aǵıla (basyn ıip). O-o, asa mártebeli han ıem, al qudyq she?! Qudyqty qaıtemiz?!

Azat han (nyq senimmen). Qudyq máselesin de sheshemiz! Qalanyń dál ortasynan jańa qudyq qazylyp, bal-shyryn sýymen búkil el-jurttyń meıirin qandyratyn bolady!

Aıbar (basyn ıip). O, asa mártebeli ámirshim, nıetińizge jetińiz! «At jaqsysyn maqta, adam jaqsysyn jaqta» demekshi, men sizdi árdaıym qoldaıtyn bolamyn!

Saltanatty mýzyka. Arersenada – kúnniń nurly shuǵylasyna oranǵan ásem qala. Iyqtaryndaǵy ıin aǵashtaryna shelek ilgen qyz-kelinshekter, túıe jetelegen kerýenshiler, qumyralaryn kótergen júrginshiler qala ortasyndaǵy jańa qudyqqa qaraı tus-tustan aǵylyp jatady. Qudyqtan sý iship, meıirlerin qandyrǵan adamdardyń gý-gý daýystary estiledi: «Oı, raqatyn-aı! Netken keremet sý! Naǵyz bal-shyryn sý ǵoı!»

Fınal! Jigerli mýzyka. Jarq-jurq etken jaryqtar. Zor gýil. Aspanǵa ǵarysh kemesiniń kóterilgen daýsy estiledi. Kók keńistigi jap-jaryq bolyp ketedi. Jurttyń bári aspanǵa kóz tigedi. Zeńgir kókten Altyn adam kórinedi. Oń jaǵynda Qanatty barys. Sol jaǵynda Aq kóbelek...

Júrgizýshi (dombyrasyn júre shertip). Mine, balalar, Altyn adamnyń urpaǵy Altyn bala – Azat – Azat han osylaı muratyna jetken eken. Ol basqarǵan el damyp-órkendep, ataq-dańqy búkil jerjúzine tarapty. Osyndaı eren jetistikke qol jetkizgen ony óz kózderimen kórip, danalyǵynan úlgi-ónege alý úshin dúnıeniń tórt buryshynan nebir ámirshiler men patshalar, nebir ǵulamalar men ǵalymdar Azat hannyń elineqaraı tolassyz aǵylýmen bolypty. Sóıtip, Azat hannyń esimi dańqtalǵan ústine dańqtalyp, eliniń mereıi ósken ústine óse beripti...                                                    

S o ń y

---