InfoHub Logo

«Amerıka armanyn» bilmeıtin adam az shyǵar, sirá. Biraq bul ıdeıa kezinde «Túrik armanynyń» kóshirmesi desem senesiz be? Muny túsiný úshin tarıhqa sál sheginis jasaıyq.

Kezinde Jańa Dúnıe «Amerıka» ashylyp, álem abyr-sabyr kúıge túsip, Ispanıa men Portýgalıa baılyqqa belsheden batty. Bir ǵana ınkter patshasynyń baılyǵy búkil KSRO-nyń altyn qorynan asyp túsetin. 6 tonna altyn, 12 tonna kúmis. Bul tek «Myń bir túnde» ǵana kezdesetin tátti ertegi bolatyn. Biraq osyndaı baılyq shyn ómirde boldy jáne Ispanıaǵa áketildi. Ondaǵan kemege tıelgen altyn toly sandyqtar yrǵatylyp-jyrǵatylyp ıspan porttaryna kele bastady. Altynnyń shamadan tys kóptiginen Eýropada altyn qunsyzdanyp ketti. Rasynda bul sumdyq baılyq bolatyn. Ispanıa – Eýropanyń altyn tájine aınaldy. Koról saraıy mundaı baılyqty kıeli kitaptardan oqyǵany bolmasa buryn sońdy kórmegen edi. Ǵalymdar men saıasatkerler ıspan saraıyna aǵyldy. Bul ǵajaıyp «altyn ǵasyr» bolatyn.

Ispanıanyń tamasha jetistigi júzdegen jyldar boıy jalǵasar edi, eger ıspan halqy evreı men arabtardy qyrǵynǵa ushyratyp, otqa órtegenin toılap jatpaǵanda. Búkil Ispanıany ınkvızısıa órti sharpydy. Gıtler evreılerdi qalaı qyrsa, kezinde ıspandar men portýgaldar olardy osylaı azaptady. Sebebi Ispanıada eń baı adam, ǵalym, ónerkásipshi, tigin sehtarynda, ustahanalarda, kitap basý ortalyqtarynda, boıaý quıatyn oryndarda, temir balqytý ónerkásibinde, keme jasaý men navıgasıada, eń aqyry qarý jasaıtyn sheberhanalarǵa deıin evreıler men ismer arabtar qyzmet etti. Genýıadan shyqqan toqymashynyń balasy Kolýmbty saıahatqa shyǵýǵa yqpal etken de osyndaı ónerkásip ıeleri bolatyn. Tipti, Kordova halıfaty tusynda bir birimen qyrqysyp jatqan vestgottarǵa egin egip, mal ósirý, qala mádenıetin úıretken de osy arabtar bolatyn.

Mine, osyndaı eńbekqor arabtar men evreıler jergilikti ıspan jurtynyń kózine shyqqan súıeldeı boldy. Ispanıa ımperıaǵa aınaldy. Al qandaı ımperıa bolmasyn óziniń ótken tarıhyn minsiz, uly halyq etip kórsetýge tyrysatyny belgili.  Olardy óltirý men azaptaý Eýropada «ardyń isi» sanaldy. Bir sózben aıtqanda jergilikti halyq arabtar men evreılerdi óltirý arqyly óz aryn tazalamaq.

Osylaısha búr jaryp kele jatqan «altyn ǵasyrdy» olar óz qoldarymen baltalady. Ispanıanyń bul aqymaqtyǵy Osman sultany II Baıazıdti qýanyshqa bóledi. II Baıazıd ıspan koroli Ferdınandty keleke etip, bas saýǵalap qashqan evreıler men arabtardy óz eline qabyldaı berdi, qabyldaı berdi. Olardy kóshirip ákelip, ıkemine qaraı jumys usyndy. Qashqyndardyń kóbi ǵalymdar, ozyq oıly kartograftar men keme jasaýshy sheberler bolatyn. Qýǵyn kórgen bosqyndar túriktiń barlyq provınsıasynda jumys istep jatty. Bul jaǵdaı II Baıazıdtiń yrysyn arttyrdy. İsmer evreıler Ispanıadaǵy jańa tehnologıany, keme jasaýdy, baspa isi, aýyr ónerkásip úlgisin, jaratylystaný ǵylymdaryn, qarý jasaýyn zeńbirek quıýdyń sońǵy úlgilerin Stambulǵa alyp keldi. Al  II Baıazıd qashyp kelgen evreılerge Ispanıa men Portýgalıadan kek alýǵa járdemdesti. Kek alar kúndi olar uzaq kútken joq.

Kóp ótpeı ıspandar men portýgaldar osy isinen ońbaı taıaq jeıdi. Jerorta teńizinde ıspandyq, venesıandyq kemeler keshe ǵana qurylǵan túrik flotynan jeńile bastady. Arada 100 jyl ýaqyt ótpeı jatyp baılyqqa belsheden batqan, tonnalap altyn ákelge Ispanıa ekonomıkasy kúıregen, ónerkásibi quldyraǵan Eýropada eń artta qalǵan elge aınaldy.

 II Baıazıd óz ákesi Mehmed Fatıhtan úlgi ala bildi. Qandaı iste deısiz ǵoı. Konstantınopol qamalyn alý kezinde Mehmed Jaýlaýshy eń úlken sabaq alǵan edi. Bilim men ǵylymdy damytpaıynsha uly memleket qurý múmkin emestigine kózi ábden jetti. Sebebi qanshama aı boıy túriktiń qaıqy qylysh ustaǵan áskeri qaza taýyp, saǵy synýǵa aınalǵanda endi qylysh pen qara kúshtiń dáýiri ótkenin ol uǵyna bildi. Mine, osy Mehmed sultan Orta Azıa túneginen qashyp barǵan Qusshy degen ǵalymdy ózine qabyldaıdy. Oqıǵa bylaı bolǵan edi.

Kózderi kór bolyp, qarańǵylyqta qarmalaǵan dúmsheler aqyry Azıanyń mańdaıyna bitken juldyz Ulyqbektiń basyn shaýyp, onyń ǵajaıyp observatorıasyn talqandap tyndy. Alaıda olar munymen de shektelmegen edi. Endi olar Ulyqbek saraıynda jumys istegen ǵalymdardy qýǵyndaı bastady. Olarǵa dinnen bezgen, qudaısyz dep taqpaǵan aıyby qalmady. Qolynan kelgenin óltirdi, úlgere almaǵanyn elden qýǵyndady. Bul qashqyndardyń ishinde bizge belgilisi Ulyqbektiń shákirti, tamasha ǵalym Qusshy da bar edi.

Ulyqbektiń kózi joıylsa da jazǵan kitaptaryn saqtap qalýǵa tyrysqan Qusshy táýekelge bas tigip Samarqannan qashyp shyǵyp Aqqoıly patshasy Uzyn-Hasandy panalaıdy. Keıin elshi retinde Stambýlǵa keledi. Osy saparynda Osman sultany II Mehmed Qusshynyń bilimine tánti bolyp, tańdaı qaǵady. Syı-sıapat, berip, sondaı sultan basymen ótinish aıtyp ǵalymdy Stambýlda qalyp, ǵylymmen aınalysýǵa aqyry kóndirdi. Tabaldyryqta turǵan ǵalymdy tórge shyǵarǵan Osman sultany bul isine eshqashan ókingen emes. Kerisinshe osyndaı altyn adamdardyń qadirin bilmegen Orta Azıa úlken ókinishte qaldy.

Dinbuzar, Qudaıdan bezgen dep aıyptaǵan Orta Azıanyń sol kezdegi bıleýshileri sútten aq ta, sol dinbuzar ǵalymdy panalatqan Osman sultany kúnáhar ma? Eki memleket te musylman, ekeýiniń de baǵyty súnnet joly. Kúni erteń osy ózbekter jan alqymǵa kelip parsylardan qorǵaný úshin osmandardan qansha ret kómek suraıdy. Erlik jóninen túrikter artyq pa, ózbekter artyq pa? Eger olaı bolsa Eýropanyń tóbesine naızaǵaı oınatqan Baıazıd aqsaq barysy Temirden jeńilmes edi ǵoı. Eýropadan qashqan evreı-arabtardy, Orta Azıadan qashqan ǵalymdardy qabyldaı bergen sultandar osman túrikteriniń «Altyn ǵasyryn» jasady.

Biz bir ǵana mysal keltirdik. Ulyqbek, Qusshy sekildi qanshama ǵalym, oqymystynyń nalasyna qalǵanymyz bir Allaǵa aıan.

Sol kezdegi Osman ımperıasy qazirgi AQSH qoldanyp otyrǵan ádistiń arqasynda sondaı qýattylyqqa kóterildi. Osmanıa basy isteıtin, ózgeshe oılaı alatyn, ıdeıa bere alatyn adamdardy ımporttaýshy el boldy. Áıtpese jalań qylyshpen Eýropany tizerletý aqylǵa sıa ma?

Siz Attıla nemese Batý han qylyshpen-aq baǵyndyrdy dep baıbalam salýyńyz múmkin. Esińizde bolsyn, kez kelgen jaýlaýshy óz zamanyna tán ozyq, ózgeshe ádisterdi sheber meńgergende ǵana sol ataqqa jete almaq. Munan ári qarańǵylyǵymyzdy qorǵaı berýdiń qajeti joq sekildi.

Á, umytyp barady ekem, Amerıka qalaı «Amerıka» boldy? Amerıka – ózgeshe oılatyn adamdardan turady. Biraq ol elde mundaı adamdardy sen «kosmopolıtsiń», dinnen bezdiń, memlekettiń jaýysyń dep qýdalamaıdy. Kerisinshe mundaı adamdar Amerıkada eń qurmetti adam sanalady. Eger shet memleketterden jınalǵan ǵalymdar óz elderine ketetin bolsa Amerıka Ulttyq Ǵylym Akademıasynyń 90% zertteýshisin joǵaltady eken. Biraq olar kete qoımaıdy-aý shamasy. Sebebi olar óz elderinde «Ulyqbektiń tragedıasyna» ushyraǵysy kelmeıdi. Tragedıa mindetti túrde ólý emes. Bul – óz ıdeıańdy júzege asyra almaı, tiri ólikke aınalý. Óz ishińde burqyldap qaınaǵanmen aınalaǵa dymyńdy bildirmeý. Boıyńdaǵy talantyńdy, kókeıdegi marjan oıyńdy óz elińde júzege asyra almaı armanda ketý. Bir sózben aıtqanda ómir súrý, biraq tiri ólikke aınalý.

Al bizdiń qansha ǵalym-zertteýshimiz shet elge ketip, qanshasy óz elinde «tiri ólikke» aınalyp júr eken?

---