InfoHub Logo

...Qara túnnen qabaryp týǵan eles edi.

Alapat úlken de emes, tym kishi deýge de kelmes. Tyrıǵan aryq, terisi súıegine qynasha jabysqan. Tún túneginen de ótken qap-qara edi. Qyp-qyzyl kózin Táńirim jaratarda tozaqtyń bir túıir shoǵymen qaryp jibergen tárizdi. Kóz emes edi ol. Ol máńgi jazylmas jara edi! Tisi she! Aqsıǵan sary tisteri saq-saq etip, kómeıden lyqsyǵan ashý-yza toly aryldy qaırap, janyp-jonyp, súńgishe kezep shyǵarǵandaı. Oń ezýinen salaqulash tili, tilden shubyrǵan jyn-qusyq ta qosa aqtarylǵan. Áne-mine degenshe saqyldaǵan tisteri tilin týrap jiberip, aıaǵynyń astynda aýnaqshyǵan topyraq topanyna aralasyp keterdeı. Aıǵaı-súrenge basqan qarýly toptan jantalasa qashqan ibilis úsh-tórt qyrdan asa almady. Sońynan ysqyra jetken yp-ystyq oq shúıdesinen dóp qadalyp, basyn jaryp jibergen sátte aqtyq ret kókke atylyp, bes-alty domalap baryp, jantásilim etken. Qýǵynshylar áp-sátte jetti. Tozaq órtinen otqa oranyp shyqqan ibilistiń táninde qyltanaq qalmaı úıitilgen eken. Ańshy etigimen tósinen bir teýip, aýnatyp jibergende shoq qaryp, pisip qalǵan tabandary soıaý tyrnaqtarymen qosa túse-túse qaldy. Adam alaqanyna jeteǵabyl tórt taban endi jer baspaıtyny anyq edi. Soıaý tyrnaqtar da qaharly ıesiniń ámirimen azyǵynyń alqymyn oryp túspes!

* * *

Yrǵalǵan topty qamystyń úkisi jelge ushyp, sabaǵy qatyp-semgen qysyr kúz. Aptapty jazdyń aqyrǵy demi jalyn atqan kez aýyl irgesindegi Sasyqkóldiń de tabany tilinip, qaqtanyp qalatyn. Bir tamshy sý tappaısyń. Kóktemede aqqý ushyp, qaz-úırek aıdynyna qanat jaıǵan dep kim aıtady. Tek qopasy qalyń tusynda tańda tútin tárizdes dem shyǵaratyn alaqandaı ǵana batpaq qalar. Jazǵyturym alty aı jamylǵan tonynyń tigisi sógilip, tońynan bý buıralanyp, jigi ydyraǵan dalanyń barsha sýy jylǵalanyp quıylar edi Sasyqkólge. Qopa-qorysyna úırek-qaz uıa salady. Tańnan Kún áýlıe úıine qaıtqansha batpaqty kólshik ústi qaz-qańqyl, suqsyr-suńqylǵa tolady. Áriden áýpildektiń qumyqqan úni, beriden shegirtkeniń sheksiz shyryly túnge uzatady mezgildi. Sol kúnderdi ańsap, kenezesi kepken Sasyqkól tamyzdyń sońy, kúıektiń basynda qylýetke túsip ketkendeı jer astyna jasyrynady. Quspen birge kókke ushyp ketedi býlanyp. Qamysy qaýdyrap, qaǵy saýdyrap, jynysy tamyr-tomar kemirgen sur tyshqanǵa buıyrady. Aýmaǵyna aýyl qonǵandaı qamystyń tabanynan dymqyl dym, janarynan jasy ketkenmen yq jaǵyna shyqsań demala almaı qalasyń. Sasyqkóldiń ózi joq bolsa da, ıisi qalady, jaryqtyq. Biletinder qalyń qustyń sańǵyryǵy, kórshi aýyldaǵy soqyr shaldyń kóktem saıyn joǵalatyn malynyń óleksesiniń ıisi desedi. Aýyldan qańǵyp shyǵyp ketip, batpaqqa batyp qalǵan taıynsha-torpaq ta bar, mal joǵalsa osy qamystan izdeńder desedi el. Aıtqyshtar biraq, aıaq baspaıdy bul tusqa. Áldeqandaı úreı aıtysady el. Bireýler tań bozynda qamysqa engen topty shaıtandy kórgen-mys. Yrsıǵan aryq. Súmireıip, súmpıip qalǵan. Boılary bes-alty jasar baladan sál ǵana ozyńqy eken. Tún aýa báıgetóbe jaqtan altybaqan teýip qaıtqan qyz-bozbala qamys arasynan joqtaý aıtqan áıeldiń zaryn estigen-mis. Bári birdeı estigen. Boıyn jelik bılegen bireýler baryp kórmek bolǵan. Moldanyń nemeresi bolmasa, barady eken de. Sol alyp qalǵan. «Jyn jaılaǵan qamysqa barmaǵan abzal» degen moldekeńniń taqıaly perishtesi.

Sol Sasyqkól. Sasyqkóldiń qupıasy bir-aq kúnde ashyldy, kerisinshe, jyldar boıy eldiń baı qıalynan tamyzyq alyp kele jatqan qamysty qorys-qopa bir-aq kúnde typ-tıpyl joıyldy.

Tamyzdyń shyrpy tastasań lap ete túser aptapty sátteriniń sońy kúzge ulasqan, álde, qyrkúıek, álde, qazannyń shybynsyz jaz kúnderiniń birinde Shákeńniń aýlasyna qos jıp kep toqtady. Shákeńniń qaladaǵy baıshykesh qudasy eken. Ákim ataýly, baı-baǵlan bári jappaı ańshy bop ketken, qaladaǵy sasyq baılyǵynan jerigensip, dala kezip ketken kez. Bular da sol qatardan. Balyq aýlaı shyqqan, qus atpaq. Pil saýyrly qos jıptiń júksalǵyshy tolǵan oq-dári, aý-qarmaq, araq-sharap, azyq-múkámmal. Qudanyń moınynda dúrbi, basyna qaqyraıǵan shı qalpaq. Kúnqaǵary tórt qanat kıiz úıdiń shańyraǵyndaı kovboı-qalpaq. Belge tizesin soqtyryp eki-úsh qanjar ilgen, oń ıyǵynan oqshantaı qulatqan. Úshinshi dúnıejúzilik soǵysqa attanyp bara jatqan syńaıda. Mań. Mańǵaz. Shákeń qalbalaqtaı qarsy aldy.

— Ýa, quda, qosh keldińiz! Apyraı, kesheginiń batyry sizdeı-aq bolǵan shyǵar. Paı-paı!

Qudasy da qarq-qarq etip, Shákeńdi qapsyra qushty.

— Qus atamyz, bolmasa, bótelke atamyz. Tipti, bolmasa, qudanyń bir toqtysyn káýap qyp qaıtamyz dep kelemiz, Sháke!

— Oı, sonyń barlyǵyn birge kórgen abzal shyǵar! Al, tórletińizder! Biz sýsyn ishkenshe, bala da malǵa baryp keler...

— Qudeke, eshteńege áýre bolmańyz. Tańdaıymyz keýip kele jatqan joq. Tatyp júrgen dám ǵoı. Qaıta Siz bizge erińiz. Azyǵymyz jolda dep shyqqanbyz.

Shákeń qudasy kireberisten qaıtty. «Quda degen úıge bas suqpaýshy ma edi! Biraq, baqaıshaǵyna deıin qarýlanǵan páleniń úıge engeni de jaman yrym. Qazaq qylyshyn tastap kirýshi edi ǵoı. Kirmese, kirmeı-aq qoısyn...» Áp-sátte daıyn bolǵan Shákeńdi kóliktiń aldyna jaıǵastyrǵan ańshylar momaqan aýyldy shańǵa qaqaltyp, túzge tartyp otyrdy.

Qudasyna «eki kún boıy tabanym tartyp jol júretindeı, alaqanym qyshyp áldekimge amandasatyndaı bolyp júr edim» degen Shákeńniń tańy aıyrylǵan eki kún dala kezýmen ótti. Ushqan qus, júgirgen ań kózge iliksinshi! Aqbókeni aýyp, arqary irgedegi polıgon ýynan aram ólgen túleı túz, tarǵyl taýda neǵylǵan ańshylyq?! Aqyry, sileleri qatyp, azyqtary túgesilip, sońǵy bótelke, bir bilek kolbasamen aýylǵa taqaı kep, Sasyqkóldiń tusyna at shaldyrǵan. Ony-munyny aıtyp, birer saǵat otyryp, shólmektegi ýdy taýysyp, kólik jiberip, aýyldan araq aldyrǵan topty ańshy masaırap otyrǵanda Jyndy Jaqaı kelgen entigip. Ústi-basy shań-shań árýeı kezinde arýaqty kókparshy, aıdarly balýan edi degenge kim sener?

— Kókeler, óltirmeseńder, aýyzyma sý tamyzyńdarshy!

— Óı, ne boldy? Sen ishpeýshi eń ǵoı?..

— Joq! İshem! Dál qazir! Bir ajaldan qaldym!

Jaqaı jylap jiberdi. Shákeń ádemi otyrysty qımaǵanymen, myna bálelerden qalaı qutylam dep otyr edi-aý.

— Oıbaı, quıyńdar mynaǵan, — dedi qudasy.

Balasha bozdaǵan Jaqaı qyrly staqandy basyna bir-aq kóterdi.

— Ýf, — dedi sosyn, — Bir ajaldan qaldym! Qasqyrǵa jem bola jazdadym!

Eki kún tiri ańnyń qıyn kórmeı, saı-salany shólmek shynysyna toltyryp kele jatqan ańshylar «Qaıdalasyp!» atyp turdy oryndarynan.

— Óı, jyndynyń sózine senip! Eı, qaıdaǵy qasqyr?! Buralqy ıtten qorqyp qashyp kele jatqan shyǵarsyń, malǵun neme!

Shákeń basý aıtqanymen, qudalar toby tik kóterilip, Jaqaı botadaı bozdap, aýyl irgesi azan-qazan bop ketti.

— Shyn aıtam, kóke! Dáý qasqyr, myna qamystyń ishinde. Men buzaý qaraı shyqqam. Osy qopaǵa kirgen shyǵar dep, sıyr soqpaqpen taý jaǵynan sál ǵana bas suǵyp qaraǵam. Buzaýymdy parshalap tastapty. Meni kórip tap berdi. Baqyryp, qasha jónelgem. Ashyqqa shyǵyp úlgerdim. Áıtpese, ólgen ekem, sorly basym!..

— Júr, basta qasqyrǵa!

— Joq, aǵa! Barmaımyn!

— Aıttym ǵoı, bul jyndynyń sózine senýge bolmaıdy...

Ańshylar tájikelesip bes-on mınýt turǵan soń, aqyry qamys ishinde buralqy ıt bolsa da atpaq bop, myltyqtaryn sart-surt oqtap, atqa qonysty.

Sasyqkóldiń taý jaq tusynda sıyr soqpaq bary ras-tyn. Shákeń eriksiz sonda bastady qudasyn. Qalanyń baıyn sasyq batpaqty qorysqa aparatynyna qorynǵanymen, amal joq. Qopaǵa kirerde qudasy ózi alǵa tústi. Jıyrma shaqty qadam jasaǵan bette alǵa túsken batyr qaqqan qazyqtaı qalt toqtaǵan. Qamys-quraǵy japyrylǵan alańqaıda Jaqaıdyń buzaýy jaırap jatqan edi. Ala buzaýdyń basy men qaýqıǵan qabyrǵasy, aqtarylǵan qaryny, tórt sıraǵy ǵana qalǵan. Qandy topalań birer saǵat buryn ǵana bolǵan tárizdi.

— Mynaý ıttiń «qoltańbasy» emes. Qarańdar, súıegin opyryp jiberipti! Úlken tóbet bolmasa, mynadaı taıynshashyǵar buzaýdy qopaǵa súırep kirgize almaıdy...

— Iá, ıá!

— Endi ne isteımiz?

— Aýyl irgesin jaılaǵan qasekeńdi qalaı kórmegensińder, eı?!

— Ony kim oılaǵan?! Aýyl ıtiniń bárin teri-tersek jınaıtyndar jaıratyp tastaǵan...

— Jaıaý qamys aralap júrgende, aıyrylyp qalamyz. Qasqyrdan aıla artylǵan ba? Kettik, kólikke! Biz sál alystan qarap turamyz. Eki mashınamen kirińder!

— Oıbaı, kólikti qurtasyń ǵoı, qudeke!

— Vezdehod qoı jaryqtyqtar! Buıym emes! Tartyńdar! Kettik!

Qamys syrtyna júgire shyqqan júrgizýshiler aınalasy eki saǵat ishinde aýmaǵy tórt-bes shaqyrym bolatyn qamys qopa ishin úsh-tórt márte tilgilep shyqty. Tospada turǵany bar, osy tustan qylań beredi-aý dep turǵany bar — ańshylar úp etken jeli joq kún astynda qaqtaldy ábden.

— Qudeke, qurysyn! Qaıtaıyq! Qasqyr áldeqashan qashyp ketken shyǵar!

— Joq, qashpaıdy! Qaıda barady qashqanda?! Taý alysta. Biz kirgende shyǵatyndaı bolǵan joq. Aýyl jaqqa kete almaıdy. Jerge sińip, kókke ushyp ketpese, osy sasyqtyń ishinde jatyr.

Arada eki saǵat óte qaıyra jıylǵan ańshylar bas qudanyń sheshimimen qopaǵa órt qoımaq bop sheshti.

— Kún jelkem emes. Aınala tyqyr, dalaǵa órt jaıylmaıdy. Kóreıik, jankeshti sabazdy. Bir aýyl-áýlettiń buzaý-torpaǵymen asyrap otyrasyńdar ma! Bir kúni oınap, saıaq ketken balaǵa shabady. Tezek terip shyqqan kempir-sampyrdy jaryp tastasa, obaly kimge?!

Quda qalasa, jan qala ma! «Onsyz da sasyp jatqan batpaqty qorys. Onyń ústine álgindeı jamanaty bar. Qurǵap-keýip turǵan qaý qamys lap eter de, óshe qalar. Qasqyr kótenshegi kúıer bolǵan soń ózi-aq jortaqtar aldymyzda» degen oımen Shákeń bastaǵan úsh jigit Sasyqkól qopasynyń úsh tusynan ot qoısyn.

Dalasy da, qalasy da san márte órtengen qazaqtyń. Kúıgen saıy da, kúıik taýy da jetedi bir basyna. Biraq, mundaı órtti kórmep edi ol aýyl! Áýeli otaý úıdiń aýlasyna qazylǵan oshaqtyń jalynyndaı syzylyp janǵan alaý kózdi ashyp-jumǵansha jalmaýyz jaýǵa aınaldy. Sytyrlaı órship, satyrlaı shapshyp, qýrap jatqan qamys kókke qolyn soza alaýlady. Kúlli aýyl qora-tam tóbesine shyǵyp, kún salyp qarap tur edi. Besiktegi bala shoshyp oıanyp, esiktegi kelin isin umytqan. Lapyldaı qanat qaǵa, laqyldaı qusqan ot tutasa kele jeti qabat qala úıindeı bıikke shapshydy. Jalyn tili bulty joq aspanǵa, odan ári eńkeıgen Kúnniń ornyn baspaqqa atyldy áýege. Órshelene ketken jalynnyń jalyna jarmasqan qap-qara tútin kók tiregen alyp qara dińgekke aınaldy. Aspannyń beımálim tusynan áldebir túnek esigi ashylyp, jerdi jutyp bara jatqan aqyrzaman elesi ornap edi. Ájeler eriksiz kemseńdedi, aqsaqal búgejektep teris aınaldy. Bala bitken sheshesiniń etegine bas jasyrǵan. Eńisten sál qyrańǵa shyqqan ańshylar, aýyldan alystap, taý jaq betke baryp, ottyń bet qaryǵan qyzýyna shydaı almaı, júz-júz elý metrge sheginisip turdy. Aspan jalaǵan jalyn tiliniń apshyǵan zár-záhár ashýynan qorqyp sheginbeske shara joq edi.

— Apyraı, mundaı ystyq bolar ma edi! Bulaı bolady dep kim oılaǵan?!

— Qasqyry quryǵyr, qashyp ketken-aý! Áıtpese, myna tozaqqa jan balasy shydar ma?!

— Qasqyry qurysyn! Elge ne betimizdi aıtamyz!

— E, nemene! Osy qamysty tamaǵyna qosyp ishýshi me edi eliń?! Sasyp-borsyp jatqan boq-qala emes pe!

Kúlli aýyl qarap tur! Oı, Alla-aı! Atyń shyqpasa, jer órte degen! Endi qaıttim?! Tirideı kómdiń ǵoı, quda-aı!

— Sen qoıa tur, quda! Aýyl-ormanyń, baý-sharbaǵyń órtenip bara jatqandaı zarladyń ǵoı!

Tós qaǵystyrǵan qos quda qyrań basynda, kólik ishinde júz shaıysyp otyrǵanda, shopyr bala aıǵaı saldy:

— Oıbaı, qarańyzdar! Shaıtan! Shaıtan!

— Shaıtany nesi?!

— Ottyń etegin qarańyzdar! Áldene sekirip júr!

Bular kólikten sekire túskenimen, qyzýy bet qaratpas órt jaqqa qaraı almaı, qorǵalaqtap qalysty. Sál mezetten soń kók tiregen jalynnyń jaly jyǵylyp, qanshama jyl qustyń sańǵyryǵy, mal japasymen shymtezekteı tutasqan qamys qopa qara tútin qusyp jatqan edi. Janarǵa qadalǵan nartqyzyl ot eńkeıip, qara tútin dińgek jerge jyǵylyp, aınalaǵa jaıyla bastaǵan. Sol qap-qara túnniń elesiniń eteginen, tútinge tunshyqqanymen áli de tozaqtyq dúleı qyzýy apshyǵan ot shetinen áldene sát saıyn sekirip-sekirip túsip turdy. Álginde jan-jaqtan ot qoıǵanda kúńirene shýlaǵan aýyl jaqqa qasha almaı, taý jaqtan antalap turǵan pil turypty qos kólikten seskengen kári qasqyr — ótken qatal qysta jas arlandar úıeginen aıyryp, sıraǵyn syndyryp ketken, sodan beri osy qorysty panalap, tún balasy álsiz ulyp, Táńirine zaryn tókken kári arlan - ot ortasynan ázer sytylyp, tus-tustan antalaǵan qalyń jaýyna bettep bata almaı, tozaq oty shydatpas shaqqa jetkende, quıryǵyn shalyp, jambasyn kúıdirip, súıegin qaryǵanda ǵana bir-eki sekirip qalyp tur edi.

— Oıpyraı! Ne degen erlik, netken ǵalamat tózim edi mynaý! Biz júz metrden betimizdi basyp, jasqanyp turmyz, ne degen jankeshti maqulyq edi!

— Oıbaı-aı! Obal-aı! Tirideı órtenip ketipti-aý!

— Táıt! Obaly nesi! Kólikpen jaqyndańdar jigitter! Qashsyn! Dalaǵa qashyp, kúıigin basyp alsyn! Atyp, qyzyǵyna qaryq bolaıyq. Aqyry terisi túkke jaramas, óti men tyrnaǵyn alaıyq! Minińder atqa!

Qudanyń buıryǵyn qalt jibermes eki jigit pen ańshylar kólikke jandármen jaıǵasqanda, Shákeń qyrań basynda jer shókelep qala berdi...

Al, qasqyr — qaladan kelgen baıshykesh qazaqtyń qas dushpany — ekiaıaqty jaýlarynan qaımyqsa da, ot-tozaqta tirideı órtenip, terisi jıdip, qaqtalyp, súıegine jabysqan bóri aqtyq ret ars etip, sekirip túsip, janarynan, baýyrynan qan shúmektep taýdan sál qıystaı shaba jónelgen. Jıpke mingen áýleki top qasqyrdy bir-eki qyrańnan asyrmaı qýyp jetip, birden óltire qoımaı, aryǵan denesinde bir qyltanaq qalmaı úıitilip ketken, sol kespirimen dalalyq ańnan góri tozaqtyq ibiliske dóp keletin beıbaqty ábden salyqtyryp baryp, atyp alǵan edi...

* * *

Qaıran, Bóri!

Keshe kıemiz-tuǵyn! Búgin beıshara miskin keıipti jaýymyzǵa aınalyp ketken. Jaý da emes. Qarsy shaýyp, qaırat tanytar kúshten ada. Qashqyn. Allanyń qýǵynǵa ushyratqan shaıtany keıipti, ińirde irgeden órgen kóleńkemen náttes ibilis derlik. Sizge de, bizge de bar ókpe-qapasyn qara túnde kókke joldaǵan ulyma kúıimen bildirmek. Ulyma zardy kim estise de, qaıran Bóriniń taǵdyry úshin jaýapty! Jaýaptymyz — estigenimiz úshin, qol ushyn sozyp, qorǵamaǵanymyz úshin. Estı turyp, úrikkenimiz úshin. Kıemizdi tanymaı, kókiregimizge úreı panalatqanymyz úshin! Ulyma zar qulaǵyńnan enip, súıegińe jetkenin biler hal de joq. Súıekke shaǵylǵan soń, erteń-aq qanǵa sińedi. Odan ári... Odan ári áıteýir bir beıýaqta, kúńirengen ǵalamnyń kúrsinisi sherli demińmen qatar órilgende óziń de Bórige aınalasyń. Bórige emes-aý, kárli ibilis, shaldyqqan shaıtanǵa. Baqı órtinen qashpaqqa amal joq sosyn..!

---