InfoHub Logo

Shalǵaıdaǵy, ultaraqtaı ǵana qalaǵa kóktem kesh keldi byltyr. Qys uzaqqa sozylǵan. Jazdyń jaǵalaýyna enteleı kep soǵylyp, demde demi tynǵan kóktem tolqyny bir jalt etip kórinip, ǵaıyp bolǵan sıqyrly sulý eles boldy eski shahar úshin. Kesh bolsa da, kóktem ǵoı. Lap etip janǵan bette jalp etip óshe qalǵan shyraqtaı — sáýlesin saǵyndyryp, ańsatyp kep, kózińdi qaryqtyryp, sezimdi talyqsytyp jibergen. Kóktem kózdiń jasyndaı syrǵyp, jazdyń kirpigine ilikken…

***

Qala shetindegi eski qoımanyń ishindegi qystan qalǵan syzdy qýyp shyqty kóktem. Áý basta shıfermen qymtalmaǵan qoıma shatyryndaǵy qar qysta da kún qyzýymen erı jibip, aqpannyń aqyrǵan aıazynda qaqsha tilinip, qaqyrap ketken shaıyrly qaramaı arasyna tońazı sińip, qatqan edi. Sáýirdiń sáýlesi tozǵan qardy toqymsha qaǵa bastaǵan kúnderi erip, qoıma tóbesiniń jarylǵan qaramaıy arasyndaǵy muzdan kóktemniń alǵashqy perzenti — jalqy tamshy jaryqqa kelgen. Sol móp-móldir tirshilik qoımanyń ishindegi jylýly aýaǵa umtylyp, ǵumyrynyń jalǵyz-aq maqsatyna — edenge tamyp ólip ketýge asyqqan. Qoıma tóbesin japqan beton plıtanyń jymdasqan jigine shym-shymdaı sińip, qardan erip muzǵa, muzdan sógilip sýǵa qubylǵan jalǵyz tamshy tirshilik te kóktemniń jylýyn bizden ármen ańsaı syrǵyp, eski ǵımarattyń keńistigine móldireı qarap edi. Kóktem bop qarap edi ol. Maı men shań juptasyp, múktenip ketken qoıma qabyrǵalary, sonaý túkpirdegi qalqıǵan qaraqshy — nysanalar, eskirgen eden jalǵannyń jalqy jumyr janarynda jalt ete móldireı tunyp, aǵa jóneldi. Keshikken kóktemniń alǵashqy bólshegi qulap kele jatty qoıma tóbesinen. Syz qamaǵan aýamen aımalasyp, qarǵynnan qarǵyp shyqqan jetim tamshy jylap kele jatty — qulap. Bir ǵumyr… Tyrs etti de tyndy. Taqtaıy tozǵan edenge etpetteı qulap, lezde shylapara boldy. Kóktemniń táninen ajyrap, qarǵynnyń qaǵanaǵyn jaryp shyqqan bir túıir ǵana tirshilik bes metr bıikten edenge qaraı zýlap, jalt etken mezetteı qyp-qysqa ǵumyryn súrip-aq úlgirdi. Sol kóktemniń ǵumyry da osy tamshy taǵdyrlas — zý-ý etip óte shyqqan. Tym kelte boldy.

Odaq taraǵaly ishindegi múlik-múkámmaldy saýdalap taýysqan ıesi qaladaǵy belgili baıshykesh Muratqa satqan qoımany. Onshaqty jyl qańyrap turǵan keń qoımany erte kóktemnen tazarta bastaǵan Murkeń eski ǵımarattyń edenin qyryp, qabyrǵasyna órmelegen súlgiden aryltyp, jazǵasalym munda sadaq tartatyn mergenderdi jıyp, sport klýbyn ashpaq edi. Qysta Qytaıdan aldyrǵan aımúıiz arbalet, sarja-sadaqtaryn baptap, qoımanyń túkpirine nysanalar ornatyp qoıǵan. Balasy ekeýi jumystan jalyǵa bastaǵanda qatar tura qap, adyrna shireıtin. Onynshy synypty bıyl támámdaıtyn uly da sadaq tartyp, arbalettiń adyrnasyn ala ógizdeı móńirete, qamys sapty, qaýyrsyn masaqty, ushy muqyl, muqyl bolsa da kóbebuzar quryshtan soǵylǵan syrly jebeni qaraqshyǵa qarata ańyrata atqandy jaqsy kórýshi edi.

Bozbalanyń qushtaryna aınalǵan ermekke sep bolǵan Áıgerim qyzdyń jalt oınatqan nurly janary ǵoı. Kóktemniń keshikken jylýy qos jas órenniń de júregindegi egiz tamshy — yntyqtyq dánegin kenet qyzdyryp, keýdeleriniń sol jaq tustaryn búlk etkizgen. Egiz tamshy qosylmaqqa umtylyp, bir-birine qaraı talpynǵan. Qyz — on altyda, bozbala — on jetide. Adam ǵumyry kókteminiń móldir tunyǵyndaı gúl-dáýrenniń alǵashqy belesi me edi sol kúnder?! Bir kúni sabaqtan qaıtyp kele jatqan qyzdyń sómkesin ala qashsyn bozbala… Bir kúni erke qyz bozbalanyń murnyn qysyp qap, saqyldaı kúlip, júgire jónelgen. Bul ony qýyp jetip, eki bala bir-birine erkelep, oınap júrgen… Bir kúni bozbala boıjetip qalǵan búldirshin qyzǵa qyp-qyzyl júrekti shanshı qadalǵan qyrly jebeniń sýreti beınelengen otkrytka syılaǵan. Otkrytka ishine «Men seni jaqsy kóremin!» dep jazypty. Qyzdyń beti dýyldap, júregi kenet dúrsildeı ketken. Alaqandaı qaǵazdy súıip alǵanyn da sezbeı qaldy. Ekeýiniń de júregindegi yntyq tamshylar sál ulǵaıa túsip, keshikken kelte kóktemniń tamyrlúpiline yrǵaq qosqan. Bozbala sadaq tartqan sátinde Urymnyń mahabbat qudaıy Ámir oıyna túsetin. Kóz aldyna ǵashyq ańsarynyń beınesi kelip, júregi týlaı soǵyp, demi jıileıtin. Syńar tamshy egizine yntyǵyp, keýdesin soqqylaıtyn tárizdi edi. «Edilden atqan jebesi, Jaıyqtan asyp joǵalǵan…» baǵzy dáýir batyry dep seziner edi ózin keıde. Jebesiniń uzaqqa ushqanyn ańsaıtyn ulan arbalettiń adyrnasyn shireı tartyp, eń alys qashyqtyqqa jetkizer mejesine qoıatyn tıekti.

…Sol kúni áke-sheshesi shetelge ketken. Shyǵaryp salyp turǵanda ákesi «Qolyń tıse, qoıma shatyrynyń qaryn kúreı salarsyń» degen. Sol aıtqanyn oryndaıyn dep, úıden shyqty bul. Shatyrǵa órmelemes buryn ishke kirip, sadaq tartqysy keldi kenet. «Jumys qaıda qashar?!» dep oılady jymıyp. Jymıa júrip, qoımany ashqan. Alakóleńke keń saraıdyń azynaǵan aýasy túrshiktirip-aq jiberdi. Sonda da kúpáıkisin sheshe sap, qabyrǵaǵa ustatqan jaı tartqan kentavrdyń sýreti beınelengen plakattyń joǵary tusyndaǵy shegege ilgen. Kireberiste turǵan partany dyryldata súırep aparyp, eki-úsh metr jerge qoıdy. Túpki bólmeden arbalet alyp kelýge ketken sát shań, maı juqqan parta ústine tyrs-s etip tamshy qulady tóbeden. Bul baryp, óziniń qoly súısinip ustaıtyn búktemeli «Qarager» sadaqqa umsynǵan. Qytaıdyń qara bazarynan ákesi ákelgen onshaqty arbalettiń ishinen ózi enshilep alǵan. «Qarager» dep at qoıdy. Bylǵarymen qaptalǵan jep-jeńil qarýdy kúnine bir ustamasa kóńili kónshimeıtin. Alty-jeti úkili jebe salynǵan qoramsaqty ıyǵyna asa saldy. Jymıa kelip, sadaǵyn partaǵa qoıyp, oramalmen shańyn súrtken boldy. Shań basatyndaı bolǵan joq, árıne. Keshe keshkisin kelip, nysanany eń alys túkpirge jyljytyp, birer saǵat aýa tilgilegen júırik jebelerimen. «Qazir!» dedi ishinen. Serpimeli bolatty symsha shırata tartyp, ár tusyna qoı qabyrǵasyndaı qurysh plasınkalar tastap kúsheıtilgen, ıyqqa tirer dúminiń ózi qytaıdyń sánqoı sardarlarynyń vıntovkasynyń úlgisinen alynǵan. Adyrnasy shynashaq eli — plasık symdardan órile sozylǵan. Shúrippesi saýsaqqa jumsaq, tejegish tetiginen aǵytqan sátte-aq, shyǵyrǵa ilingen adyrnany bosatýǵa ǵapyl daıyn turar, tıekten shyqqan betinde shyny-plastık talshyqtardan sirestire sozǵan jep-jeńil, kirisi muqyl jebeni zýlatýǵa ázir arbaletti súısine ustap, oqtady. «Qaz-i-ir!» dedi, demin toqtatyp. Nysana keshegi ornynda tur eken. «Búgin ondyqqa qadalmasań, saǵan sert!» dedi kirisi qurysh syrly jebege. «Ne bolsa da, qarymy qashyqqa jetetindeı qylaıyn» dep, arbalettiń eń alysqa oq atar mejeli tusyna deıin tartty adyrnany. Alǵashqy oǵy zyrqyrap baryp, nysanadan sál bıik tustan zý etip óte shyǵyp, qarsy qabyrǵadaǵy qalyńdyǵy kereqarys penoplastqa kirsh ete qaldy. Ekinshisi sál ońǵa qaraı ketti. Úshinshi… Tórtinshi oq tipti laqqan. Ashýlanaıyn dedi. Besinshi oqty qol mergendigine basyp, adyrna tartqan bette taltaıyp tura qap, zaýlatty. Segizdik! «E, báse!» dedi daýystap. Qoramsaqta sońǵy jebe qalypty. Ony da búktemeli jaǵynyń belaǵashyna salyp, adyrnany syqyrlata tartty. «Eń sońǵy oq! Eń sońǵy múmkindik! Bul ondyqqa qadalmasa, atańa nálet, tóbeden tamyp turǵan tamshyny qurtý úshin, qar kúreýge ketýim kerek. Káne, qandy basyń beri tart! Qaq júrektiń tusy dep..!» dedi ysyldaı sybyrlap. Endi kózdep ata bergeni sol edi ǵoı. Esik ashylyp, kóktemniń gúl-juparyn ala Áıgerim kirip kelgen. Kirip kele sap, munyń uıpa-tuıpa shashtaryn odan saıyn dýdyrata sap, qoıma tórine qaraı qashty. «Qap!» dedi bul. Artynan júregi búlk ete túsip, «janym-aı…» dedi jymıyp. Arbaletti parta ústine qoıa salyp, qyzdy qýa jónelgen. «Qazir jetip ap, súıip almasam erninen!» dep oılady da, óz oıynan ózi uıalyp, beti dý ete qaldy. Onshaqty attap jetip alǵan, jetip alǵan da tý syrtynan qushaqtaı ketkeni esinde. Oń qolymen boıjetkenniń náp-názik belinen oraı bere, «tym jeńil kıinipti-aý» dep oılady. Sol qolyn ıyǵyna asyp, moınynan qushqany esinde. Qushqan bette eńkeıińkirep, qyz erninen tuńǵysh ret óbip qaldy…

Qyz ben bozbalanyń egiz júregindegi qos tamshy sezim dýlatqan tánderinde shıyrshyq atqan qan tamyrlary arqyly tátti súıispen tabysqan erinderge qaraı zaýlamaqqa qalt tynyp, toqtaǵan sátte shatyrdyń tóbesinen jylaı aǵyp kele jatqan kóktemniń bir móldir ómiri parta ústinde oqtaýly kúıde atylmaı qalǵan arbalettiń shúrippesine bylsh-sh etip qulap túsken edi. Tejegish tetigi tirek núktesinen ajyrap, mergenniń suq saýsaǵyn qapysyz kútip turǵan jumsaq serippeli shúrippe basylyp ta ketken sol sát. Jebesiniń kirisi nysanaǵa baǵyttalǵan aımúıiz arbalet kenet dir-r etip, serpile túsip, kerilgen adyrna shireı tirep turǵan qamyssap qurysh oq qoıma túkpirine qaraı sýyldap usha jóneldi. Usha jóneldi — kóktemniń dertken tósinen tamyp ketken álemdegi salmaǵy eń aýyr tamshydan serpile atylǵan ajal jebesi. Sýyldap ushyp bara jatqan jebeniń baǵytynda erkeleı oınap, qytyqtasyp, baqyttyń alǵashqy mastyǵyn kótere almaı táltirekteı ketip bir-birine súıenisken, súıenise ketip, ómir-kóktemderinde alǵash ret súıisip qalǵan qyz-jigit nysana bop tur edi. Eki jas, eki mastyń júreginde bulqynyp turyp qalǵan egiz tamshy bir-birine qaraı zaýlap aǵýǵa batpaı, alǵash keshken alapat sezimnen dir qaǵyp turǵan sát qushaqtasqan qos tánniń júrek tusyna qurysh jebe qadala ketken edi. Burala qashqan sulý boıjetkenge jaırańdap jetken bozbala qyzdyń tý syrtynan qapsyra qushyp, sál eńkeıe emingen qalpy erkeleı kúlgen, ántek shalqaqtaı qalyp, bylq-sylq etip oınap turǵan ǵashyǵynyń qaýyzyna shyq tunǵan qyzyl gúldeı erninen súıgen sáti edi. Adyrnadan ulı ushyp, zyrqyrap jetken muqyl kiristi qandyaýyz jebe bozbalanyń jaýyryny eteginen qadalyp, dúrs-dúrs etip, dúr silkinip qalǵan júregindegi yntyqtyq tamshysyn pyshyrata jaryp óte shyqqan. Bozbalanyń júregin qaq bólip ótken sum jebe! Jalt etken sátte «ah» dep yshqyna da almaı qalǵan jigittiń keýdesin kókteı ketken oq qyzdyń júregine de shanshylyp, búrin sezim túrtken tal-shybyqtaı tánin tesip óte shyqqan edi. Egiz júrektegi qos tamshy qandyaýyz jebeniń kirisinde qaýyshyp, solyǵy basylmaǵan ajal oǵy sál alystaǵy, adam keıipti qalqıǵan nysananyń ondyǵy tańbalanǵan qyzyl sheńberdiń dál ortasyna qadalyp, dyr-r etip tynǵan.

Aspan asty osynsha tar ma edi?! Kóktemniń móp-móldir bir tamshy jasy qas-qaǵym tirligin jalǵyz tyıa salmaı, sezim, mahabbat tunǵan qos ómirdi qosa ala ketýi ádilet pe?! «Tym jeńil kıinipti-aý…» dep oılady jalǵan ómir basynan baqıǵa ushyp bara jatqan bozbala. «Ah» dedi aqtyq ret ómirinde alǵashqy tátti súıis dámin tatyp, eljireı qatyp qalǵan boıjetken.

Qalanyń eleýsiz bir shetindegi ıesiz qoımanyń dál ortasynda bir-birine súıenisip turǵan eki jastyń túıisken basynan, súıisken erninen kóktemdeı móp-móldir ómir óksik bop shyǵyp, sáýirdiń sáýlesi súıgen aspanǵa qaraı ushyp bara jatqan edi. Kóktem de, aspan da, jer de, tipti anaý nysana ondyǵyna qadalyp, sońǵy tuıaq serpisteı kenet diril qaǵyp qap, qalt tynǵan jebeden tamyp bara jatqan qankúreń tamshy da jalt etken jalǵyz sát eki ǵashyqtyń júregimen birge qalt toqtap, túpsiz ǵalamnyń ǵaıybyna úzilip túsip qulaı ketken-di.

***

Sol kóktemdeı móldir maýsym kelmes bul ǵasyrda endi! Kelse de shalǵaıdaǵy ultaraqtaı ǵana shaharǵa soqpaıdy…

Sol mazań maýsymnan qalǵan jalqy belgi — kókten tamyp, jerge qulaı sińip ketken móldirliktiń molasyndaı qos tómpeshiktiń ortasyna bıyl kóktemde sadaq jebesindeı sabaǵynyń ár tusyna tiken bitken qyp-qyzyl gúl ósip shyqty…

---