InfoHub Logo

Qazirgi tańda adamzattyń tabıǵat anamyzǵa degen janashyrlyǵynyń azaıýy saldarynan ekologıalyq appattar kúnnen-kúnge kóbeıýde. Kózi ashyq kókiregi oıaý adamdar osy appattyń birden-bir sebebi ol antropogendik faktorlar ekenin jaqsy biledi. Kópshiligimiz antropogendik faktorlardyń kózi iri-iri zaýyttar, polıgondardan ekenin jaqsy bilemiz, jánede tabıǵat janashyrlary ekologıamyzdyń tazalyǵy úshin bilek sybana kirisýde. Tabıǵat anamyzdyń jaǵdaıyna beı-jáı qarap qaltalarynyń qamyn oılaǵan adamdarǵa salyq, aıyppul salýda, talap etip zańǵa engizdirgende osy tabıǵat janashyrlary bolatyn. Qaltasynyń qamyn oılaǵan kásipkerlerdiń  tabıǵat qamyn oılamaı, aqshany  tabıǵatymyzdan joǵary qoıý saldarynan, ekologıalyq appattar ǵalamdyq deńgeıge jetip appattarmen kúresý, olardy toqtatý kúnnen-kúnge qıynǵa soǵýda. Mysalǵa, muzdyqtardyń erýi, ǵalamdyq jylyný, teńiz sýlarynyń tartylýy, sý deńgeıiniń kóterilýi, sý tasqyndarynyń birden-bir sebebi adamzattyń nemquraılylyǵy saldary. Eń birinshi ekologıalyq appattar sebebi  2-shi dúnıejúzilik soǵys boldy,  1945  jyly atom bombylarynyń bir taraptan, ekinshi tarapqa tollassyz qoldaný saldarynan  jer betiniń teń jartysy japa shekti. Odan keıingi iri zaýaldardyń biri ol 1986 jyly Chernobyldaǵy tehnogendik apat saldary adam densaýlyǵyna qatty zıanyn tıgizip adamdar túrli aýrýlarǵa shaldyǵyp, adamdardyń kóbi múgedek bolyp, aýrý balalar kóptep dúnıege keldi. Dál osyndaı zardap bizdiń elimizdegi  Semeı polıgonynyń jarylysynan boldy, sol polıgon áseri, adamzatqa áli kúnge deıin áser etýde. Semeı ıadrolyq polıgony aýdanynda 450-den astam jer ústi jáne jer asty ıadrolyq synyqtary ótkizilýi nátıjesinde aýamyzǵa, sý qabatyna, jer qabattaryna  óte úlken mólsherde radıoaktıvti materıaldar shyǵaryldy. Osy apat saldary elimizdiń birneshe aımaqtaryna da áserin tıgizbeı qoımady ol  Pavlodar, Qaraǵandy, Shyǵys Qazaqstan, Jezqazǵan. Bilýimizshe apat saldary Reseıdiń  Altaı ólkesinde aınalyp ótpegen. Bul appatty synaqtardy toqtatýǵa Nevada-Semeı qozǵalysynyń basshysy Oljas Súleımenovtyń jáne  tabıǵat janashyrlarynyń beıjáı qaramaǵanynyń saldary qozǵalys paıdasyna sheshilip, Elbasymyz N.Á.Nazarbaev synaq ótkizýge maratorı jarıalap, Polıgon jabylýyna  elbasy jarlyǵymen 1991 jyly 29 tamyzda qol qoıyldy. Synaq toqtaǵanyna 28-shi jylǵa aıaq basqanymen sol synaq saldaryn eshkim jadynan shyǵarǵan emes, bul synaq saldary, sol aımaqtyń tabıǵatyna, adamzatyna, jan-janýar, ań qustaryna úlken zardap shektirdi. Qazirgi tańda  óndiris oryndarynyń  murjalarynan  aýaǵa shyǵatyn ýly zattardyń konsentrasıasy  belgilengen mólsherden asyp ketýine baılanysty zıan kóptep kelýde, olardyń quramynda aýyr metaldar. shań-tozań, kúkirt totyǵy, kómir  qyshqyl gazdary bar. Alysqa barmaı-aq osyndaı sebep saldarynan jaqynda bolǵan jaǵdaıdy mysalǵa keltirsek, 2018 jyly Atyraý oblysynda balyqtardyń bir mezette qyrylýy  sebebi uzaqqa deıin anyqtalmaǵan bolatyn, biraq ekologtar buǵan  zaýyttar, mekemeler sebep bolǵanyn birden boljaǵan edi. Anyqtalǵandaı ekologtar qatelespegen eken, jaqynda balyqtardyń  qyrylýyna  Atyraý sý arnasy mekemesiniń teńizge hlor tógýi sebep bolǵany anyqtalyp, mekemege aıppul salynǵan bolatyn, biraq osylaı salyqtar salynǵanymen zardap shekken ekojúıemizdi eshkim, eshbir aıppuldar qalpyna keltire almaıdy. Óıtkeni zaýyt, mekemelerden shyǵatyn, shyǵarylatyn zıandy qaldyqtar aýamyzǵa tarap ozon qabatynyń juqarýyna ákelip soǵady,  al ozon qabaty múldem  qalpyna kelmıdi, ol jer anamyzdy  qorǵap  turǵan  basty qabat  bolyp tabylady. Al ozon qabatynyń mańyzyn, eń basty qorǵaýshy qabat ekenin, mańyzyn ekolog mamandary, kazgıdromed mamandary, tabıǵat janashyrlary biledi. Ozon qabatynyń jer  betindegi tirshilik úshin  mańyzy zor. Ozon qabaty últrakúlgin sáýlelerin jer betine  jetkizbeı, sáýlelenýdi aldyn alady.  Ol kúnniń  tirshilikti joıyp jiberetin  últrakúlgin sáýlelerin ustap  qalady.  Ozon qabatynyń juqarýy eń alǵash  20-shy  ǵasyrdyń  80-shi jyldarynda  Antarktıda men Arktıkada baıqaldy.  Ozon  qabatynyń  juqarýy  ótken ǵasyrda  paıda bolǵanymen  sebebi áli kúnge deıin  talas  týdyrýda,  kópshiligi  sebebi  antropogendik jaǵdaılarǵa  baılanysty, ásirese  ónerkásipte jáne kúndelikti  turmysta  ozon qabatyn buzatyn quramynda  hlory bar  hlodadondardy paıdalanýǵa  baılanysty  paıda bolady dedi. Sońǵy 20  jyldyqta  ozon qabatynyń  tesigi ulǵaıa túsýde   ǵalymdardyń zertteýi boıynsha, jyl saıyn ozon qabaty 4% -ǵa  ulǵaıýda, ozon jyrtyǵy arqyly kúnniń  últrakúlgin  sáýlerleriniń atmosferaǵa  esh bógetsiz ótip ketýi  qorshaǵan ortanyń lastanýyndaǵy  tiri organızimderge  ıaǵnı  tabıǵatqa, adamzatqa, jan- janýar, ań-qustarǵa  qaýip qater týǵyzady. Túrli  indetter jáne  qaterli isik aýrýlarynyń  kóbeıýine  ákeledi, jánede  kúnniń  últrakúlgin  reaksıasynyń  joǵary  lastanýynan  ósimdikterde  júretin fotosıntez  prosesi  men proteıinniń  túzilýi  tejeledi.  Ozon  qabatynyń  tesilýin  eń alǵash  aǵylshyn  zertteýshisi Dj. Farman baıqaǵan bolatyn, al 1985 jyly  osyǵan oraı  ozon  qabatyn  qorǵaý  týraly Vena konvensıasy  qabyldandy.  Negizinde ala bersek  antropogendik  faktorlardyń  mysaldary kóp.  Mysalǵa ótken jyldyń  enshisinde qalǵan  El ordamyzdaǵy  smogtyń  paıda bolýyn  alsaq, bul  aspandaǵy  qoıý qara  tútinderdiń  sebebi de zaýyttar áserinen  paıda bolǵan  ónerkásipterden, zaýyttardyń  murjalarynan  qoıý qara tútinniń  shamadan tys mólsherde  bólinýi   áserlerinen Elorda aspany qaraǵa boıalyp  turǵyndardy  qatty  alańdatqan  bolatyn  osyndaı  murjalardan  shyqqan  qoıý qara tútinderdiń  sebebinen keıbir  memleketterde tipti qysta jaýatyn  aq tústi qardyń ornyna, qaraǵa boıalǵan  qarlar jaýyp adamzatty qatty alańdatýda.  Adamzat oılanbaıynsha  mundaı qatelikter kúnnen-kúnege  kóbeıip  ozon  qabatyna keri áserin tıgizýde. Ozon qabatynyń  tesigi  kúnnen-kúnge  ulǵaıyp,  onyń  tabıǵat  anaǵa  qalaı áser  etip  jatqanynyń kýási bolyp  kele jatyrmyz.  Sonyń  birden-bir  dáleli  kórshimiz  Reseıdegi  bolǵan  orman órti,  sol órtten  qanshama jan-janýar, ań-qustar, aǵashtar,ósimdikter zardap shekti  bári osy  adamzattyń  nemquraılylyǵynan,  bul órt  bolyp  jatyrǵanda da, adam nemquraılylyǵy  tıylmaı órtti sóndirýge  de,  enjarlylyq tanytylyp  orman alqabynyń  qutqarýǵa  keletin  birshama  gektary  órt qursaýynan shyǵa almady. Bul Reseıdegi  órt  toqtady dep   tabıǵat janashyrlary bir dem alǵanda, ol az bolǵandaı  álemdegi  eń ádemi, erekshe  tabıǵaty bar, jan-janýar, ań-qustary  kóptep  jáne sırek  kezdesetin  Avstralıaǵa jetti  bul órt  tipti óte  uzaqqa  sozyldy,  Reseıdegideı  jan-janýar, ań-qustar tirideı jandy, ol talaı  júreginde meıirimi  bar adamnyń júregin qars  aıyrmaı qoımady , osy órt saldarynan  Avstralıanyń  tipti  joıylyp ketýi  ábden múmkin,  óıtkeni Avstralıanyń  sımvoldary kýalalar  joıyldy, qansha  sırek kezdesetin  janýarlar  túbegeıli  joıyldy, adamdar japa shegip, úıleri otqa orandy.  Egerde  memleketter kóptep kómekteskende qanshama  Avstralıa jeri órt qursaýynan  aman qalarma edi.   Avstralıa bıligi  barynsha  órtti  tolastamaq  boldy biraq  kúsh qoldary  jetpedi  bul  kóp  adamdardyń tabıǵatqa  nemquraıly  qaraý  saldary.  Budan bylaı  adamzattyń  nemquraılylyǵy  toqtamasa  ǵalamsharymyz  túbegeıli joıylyp ketýi múmkin biraq,  tabıǵat janashyrlary  barda  ondaı  qaýiptiń  paıyzy tómen  bolatynyna senýge bolady.  Tabıǵat  janashyrlary  kóbeıip qaltasynyń  qamyn  oılaıtyndar  qatelikterin túsinip,  zıandy árekketterin toqtatyp. «Adamzattyń tabıǵatsyz kúni joq, Tabıǵattyń ony aıtatyn tili joq» degendi tereń túsinse, tabıǵat anamyzda birneshe ǵasyrlar boıy sol sulýlyǵyn saqtap qalýǵa múmkindigi kóp bolar edi. Sondyqtan  adamzat álide  kesh bolmaı turǵanda  tabıǵatymyzdy aıalaıyq, tabıǵatymyz zardap shekse  bizge aqshanyń da, basqanyń da qajeti bolmaıdy.  Ekologıalyq  tazalyq  tek bizdiń ǵana qolymyzda,  bizden basqa eshkim kómektese  almaıdy, al zıan degenimiz kishkene qoqys qaldyqtarynan bastap, iri ónerkásipterge jetedi, tazalyqty ózimizden bastap aınalamyzǵa jan ashyr bolaıyq adamzat.                                                                 

---