Aq Orda
Aq Orda
Qazaq handyǵynyń qurylýy, 1466 j.
XIII ǵasyrdyń ortasynda Shyǵys Deshti Qypshaqta qurylǵan Aq Orda memleketi XV ǵasyrdyń 1 - shıregine deıin ómir súrdi. Bul memleket Joshy ulysynyń shyǵys jaǵynda ornalasty. Aq Orda memleketiniń negizin Joshynyń úlken uly - Orda Ejen salǵan edi. Bastapqy kezde Aq Ordanyń quramyna Jetisýdyń soltústik - shyǵysy, ulytaý men Kentaý (ulytaý - búgingi Jezqazǵan oblysynda, Kentaý - búgingi Ońtústik Qazaqstan, Túrkistan qalasy mańynda), sondaı - aq Ertis ózeni boıy kirdi. uzaq ýaqyt Aq Ordanyń saıası ortalyǵy Ertis ózeni men Alakól mańynda boldy. Keıinnen han ordasy Qazaqstannyń ońtústigine Syǵanaq qalasyna kóshirildi.
Bertin kele monǵol bıleýshileri - aq súıek ("tóre") tuqymy birtindep qazaqtarǵa (túrikterge) sińisip, qazaq (túrik) rýlary men taıpalarynyń róli óse tústi. Al, Altyn Orda ydyraǵannan keıin, Aq Orda táýelsiz, egemendi elge aınaldy. Alaıda Aq Orda bólingenge deıin Altyn Orda bıleýshileri tarapynan kez kelgen saıası bostandyqqa degen talpynystarǵa tosqaýyl jasalyp keldi.
Aq Orda handary mynandaı retpen bılik qurdy: Orda Ejen, Sartaq, Qonysha, Baıan, Sasy Buqa, Erzen Múbarak, Shymtaı, Orys, Qoıyrshyq jáne Baraq. XIV ǵasyrdyń basynda Syr ózeni boıyndaǵy qalalar men Jetisý aımaǵy úshin Orda Ejen men Shaǵataılyqtar arasynda kúres bastaldy. Birtindep Ońtústik Qazaqstan aımaǵyn baǵyndyrǵan Aq Orda handary Syrdarıanyń orta aǵysyndaǵy otyryqshy - eginshilik oazısterinde Talas, Shý ózenderi men ulytaý dalalarynda sharýashylyq - mádenı ómirdi qalpyna keltire bastady. Mysaly, Erzen han Syǵanaq qalasyn "gúldendirip", Otyrar, Saýran, Jent jáne Barshynkent qalalarynda birqatar qurylystardy qaıtadan saldyrdy. XIV ǵasyrdaǵy Aq Orda handary teńgelerdi tek ózderiniń attarymen shyǵardy.
Ortalyǵyn Ońtústik Qazaqstanǵa kóshirip, Syǵanaq qalasyn astana etken Aq Orda memleketi - Orta Azıa men Horezmniń otyryqshy aýdandarymen baılanysty keńeıtti. XIV ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Altyn Orda bıleýshileriniń arasynda qaıshylyqtar týyp, ózara bılik úshin kúres júrgizip "dúrbeleń jyldardy" bastarynan ótkizdi. Taq úshin kúreske Aq Orda handary belsene aralasty. Ásirese, 1361 jyly bılikke kelgen Orys han Altyn Orda taǵy úshin kúres júrgizip, 1368 jyly Edil ózeni mańyna birqatar joryqtar jasady. Ol 1374 - 1375 jyldarda Altyn Ordanyń astanasy Saraı qalasyn jaýlap alyp, Hadjy - Tarhan (Astrahan) qalasyn qorshaýǵa aldy. Biraz ýaqytta Kama bolǵarlaryn ózine baǵyndyrdy. Alaıda Orys hannyń jetistikteri ýaqytsha sıpat aldy. óıtkeni, ol Altyn Ordany ýaqytsha bıleýshi Mamaıdy bılikten ketire almady, sonymen qatar 1376 jyly Aq Ordanyń ońtústik shekaralarynda Orta Azıa bıleýshisi Ámir Temirdiń (qataldyǵy jaǵynan aty shyqqan Temirlan) agresıalyq áreketi beleń ala bastady. Osyndaı jaǵdaılarǵa baılanysty Orys han Edil ózeni mańynan Deshti Qypshaqqa qaıtýǵa májbúr boldy.
Aq Orda handary Joshy ulysy (shyǵys jáne batys bóligi) jerlerin bir týdyń astyna jınastyrýdy aldaryna maqsat etip qoıdy. Bul isti Ámir Temirdiń kómegimen bılikke kelgen Toqtamys odan ári jalǵastyrdy. Joshy ulysynyń batys bóligi úshin Mamaımen kúreske túsken Toqtamys Kýlıkov dalasynda (1380 j.) Dmıtrıı Donskoıdyń kómegimen shyńǵystyq emes handy(Shyńǵys urpaǵy emes) jeńdi. Jeńilgen Mamaı Polshaǵa ketýge májbúr boldy. Alaıda Altyn Orda ýaqytsha ǵana qalpyna keltirilgen edi. Maýerannahr bıleýshisi Ámir Temir óz yqpalyna kóngisi kelmegen Toqtamysqa qarsy kúresti bastady. 1395 jyly Ámir Temirden jeńilgen Toqtamys Sibirdi panalady.
XV ǵasyrdyń basynda, bir jaǵy Ámir Temirmen kúreste, ekinshi jaǵy ishki kúreste Aq Orda memleketi álsiredi. Tek 1423 - 1424 jyldary bılikke kelgen Orys hannyń nemeresi Baraq sultan az ýaqytqa jaǵdaıdy jaqsarta aldy. Ol óz qarsylastaryn qurtý arqyly birtutas bılik ornata aldy. Alaıda Ámir Temirdiń joryǵynan keıin Syr boıy Aq Orda astanasy Syǵanaq qalasymen qosa Temir áýleti memleketi quramyna ótken edi.
Baraq hannyń bılik etken kezi Ámir Temirdiń óliminen keıin, Maýerennahrda bılikke kelgen ulyqbek basqarǵan ýaqytqa saı keldi. Qytaıǵa joryqqa daıyndalyp jatqan Ámir Temir aıaq astynan 1405 jyly Otyrar qalasynda qaıtys bolady. Kúshti, ári abyroı súıgish Baraq ulyqbekpen bolǵan shaıqasta ony jeńip, Syr boıyndaǵy ata - babasynyń jerin keri qaıtaryp aldy. 1428 jyly Baraq qaıtys bolǵannan keıin Deshti Qypshaqta bılik Sheıban áýletiniń ókili Ábilqaıyrǵa kóshti.
Soǵan qaramastan Aq Orda memleketiniń etnıkalyq quramyna kiretin rýlar men taıpalar, keıinnen qurylǵan Qazaq handyǵynyń etnıkalyq ıadrosyn qurady. Bul jaıly belgili bashqurt ǵalymy Ahmed Zákı Ýálı bylaı dep jazady: "Baraq han óltirilgennen keıin (1428 j.) Kók Orda men Aq Ordada sheıbanı áýletinen shyqqan Maqmudqoja han men Ábilqaıyr kúsheıip, Baraq urpaqtaryn qýǵyndaı bastady. Ábilqaıyr olarǵa tıeseli jerlerdi tartyp ala bastady, bul áreket Esen Buǵaǵa unamady. Ábilqaıyrdan zorlyq kórgen Kereı men Jánibek sultandar qaramaǵyndaǵy halyqtarmen moǵol hany Esen Buǵanyń qaramaǵyna kóship bardy. Osynda kóship kelgen Aq Orda halqynyń ókilderi "qazaqtar" dep atala bastady. Sóıtip, olar kúshti Qazaq handyǵynyń negizin qalady. Handyqtyń basynda Kereı han men Jánibek sultandar turǵan edi".
Joǵaryda aıtylǵan jaıttardan Aq Ordanyń taıpalary men rýlary XV ǵasyrda Qazaq handyǵy qurylýy men halqynyń qalyptasýyna áser etti degen túıin jasaýǵa bolady.
Qazaq handyǵynyń qurylýy, 1466 j.
XIII ǵasyrdyń ortasynda Shyǵys Deshti Qypshaqta qurylǵan Aq Orda memleketi XV ǵasyrdyń 1 - shıregine deıin ómir súrdi. Bul memleket Joshy ulysynyń shyǵys jaǵynda ornalasty. Aq Orda memleketiniń negizin Joshynyń úlken uly - Orda Ejen salǵan edi. Bastapqy kezde Aq Ordanyń quramyna Jetisýdyń soltústik - shyǵysy, ulytaý men Kentaý (ulytaý - búgingi Jezqazǵan oblysynda, Kentaý - búgingi Ońtústik Qazaqstan, Túrkistan qalasy mańynda), sondaı - aq Ertis ózeni boıy kirdi. uzaq ýaqyt Aq Ordanyń saıası ortalyǵy Ertis ózeni men Alakól mańynda boldy. Keıinnen han ordasy Qazaqstannyń ońtústigine Syǵanaq qalasyna kóshirildi.
Bertin kele monǵol bıleýshileri - aq súıek ("tóre") tuqymy birtindep qazaqtarǵa (túrikterge) sińisip, qazaq (túrik) rýlary men taıpalarynyń róli óse tústi. Al, Altyn Orda ydyraǵannan keıin, Aq Orda táýelsiz, egemendi elge aınaldy. Alaıda Aq Orda bólingenge deıin Altyn Orda bıleýshileri tarapynan kez kelgen saıası bostandyqqa degen talpynystarǵa tosqaýyl jasalyp keldi.
Aq Orda handary mynandaı retpen bılik qurdy: Orda Ejen, Sartaq, Qonysha, Baıan, Sasy Buqa, Erzen Múbarak, Shymtaı, Orys, Qoıyrshyq jáne Baraq. XIV ǵasyrdyń basynda Syr ózeni boıyndaǵy qalalar men Jetisý aımaǵy úshin Orda Ejen men Shaǵataılyqtar arasynda kúres bastaldy. Birtindep Ońtústik Qazaqstan aımaǵyn baǵyndyrǵan Aq Orda handary Syrdarıanyń orta aǵysyndaǵy otyryqshy - eginshilik oazısterinde Talas, Shý ózenderi men ulytaý dalalarynda sharýashylyq - mádenı ómirdi qalpyna keltire bastady. Mysaly, Erzen han Syǵanaq qalasyn "gúldendirip", Otyrar, Saýran, Jent jáne Barshynkent qalalarynda birqatar qurylystardy qaıtadan saldyrdy. XIV ǵasyrdaǵy Aq Orda handary teńgelerdi tek ózderiniń attarymen shyǵardy.
Ortalyǵyn Ońtústik Qazaqstanǵa kóshirip, Syǵanaq qalasyn astana etken Aq Orda memleketi - Orta Azıa men Horezmniń otyryqshy aýdandarymen baılanysty keńeıtti. XIV ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Altyn Orda bıleýshileriniń arasynda qaıshylyqtar týyp, ózara bılik úshin kúres júrgizip "dúrbeleń jyldardy" bastarynan ótkizdi. Taq úshin kúreske Aq Orda handary belsene aralasty. Ásirese, 1361 jyly bılikke kelgen Orys han Altyn Orda taǵy úshin kúres júrgizip, 1368 jyly Edil ózeni mańyna birqatar joryqtar jasady. Ol 1374 - 1375 jyldarda Altyn Ordanyń astanasy Saraı qalasyn jaýlap alyp, Hadjy - Tarhan (Astrahan) qalasyn qorshaýǵa aldy. Biraz ýaqytta Kama bolǵarlaryn ózine baǵyndyrdy. Alaıda Orys hannyń jetistikteri ýaqytsha sıpat aldy. óıtkeni, ol Altyn Ordany ýaqytsha bıleýshi Mamaıdy bılikten ketire almady, sonymen qatar 1376 jyly Aq Ordanyń ońtústik shekaralarynda Orta Azıa bıleýshisi Ámir Temirdiń (qataldyǵy jaǵynan aty shyqqan Temirlan) agresıalyq áreketi beleń ala bastady. Osyndaı jaǵdaılarǵa baılanysty Orys han Edil ózeni mańynan Deshti Qypshaqqa qaıtýǵa májbúr boldy.
Aq Orda handary Joshy ulysy (shyǵys jáne batys bóligi) jerlerin bir týdyń astyna jınastyrýdy aldaryna maqsat etip qoıdy. Bul isti Ámir Temirdiń kómegimen bılikke kelgen Toqtamys odan ári jalǵastyrdy. Joshy ulysynyń batys bóligi úshin Mamaımen kúreske túsken Toqtamys Kýlıkov dalasynda (1380 j.) Dmıtrıı Donskoıdyń kómegimen shyńǵystyq emes handy(Shyńǵys urpaǵy emes) jeńdi. Jeńilgen Mamaı Polshaǵa ketýge májbúr boldy. Alaıda Altyn Orda ýaqytsha ǵana qalpyna keltirilgen edi. Maýerannahr bıleýshisi Ámir Temir óz yqpalyna kóngisi kelmegen Toqtamysqa qarsy kúresti bastady. 1395 jyly Ámir Temirden jeńilgen Toqtamys Sibirdi panalady.
XV ǵasyrdyń basynda, bir jaǵy Ámir Temirmen kúreste, ekinshi jaǵy ishki kúreste Aq Orda memleketi álsiredi. Tek 1423 - 1424 jyldary bılikke kelgen Orys hannyń nemeresi Baraq sultan az ýaqytqa jaǵdaıdy jaqsarta aldy. Ol óz qarsylastaryn qurtý arqyly birtutas bılik ornata aldy. Alaıda Ámir Temirdiń joryǵynan keıin Syr boıy Aq Orda astanasy Syǵanaq qalasymen qosa Temir áýleti memleketi quramyna ótken edi.
Baraq hannyń bılik etken kezi Ámir Temirdiń óliminen keıin, Maýerennahrda bılikke kelgen ulyqbek basqarǵan ýaqytqa saı keldi. Qytaıǵa joryqqa daıyndalyp jatqan Ámir Temir aıaq astynan 1405 jyly Otyrar qalasynda qaıtys bolady. Kúshti, ári abyroı súıgish Baraq ulyqbekpen bolǵan shaıqasta ony jeńip, Syr boıyndaǵy ata - babasynyń jerin keri qaıtaryp aldy. 1428 jyly Baraq qaıtys bolǵannan keıin Deshti Qypshaqta bılik Sheıban áýletiniń ókili Ábilqaıyrǵa kóshti.
Soǵan qaramastan Aq Orda memleketiniń etnıkalyq quramyna kiretin rýlar men taıpalar, keıinnen qurylǵan Qazaq handyǵynyń etnıkalyq ıadrosyn qurady. Bul jaıly belgili bashqurt ǵalymy Ahmed Zákı Ýálı bylaı dep jazady: "Baraq han óltirilgennen keıin (1428 j.) Kók Orda men Aq Ordada sheıbanı áýletinen shyqqan Maqmudqoja han men Ábilqaıyr kúsheıip, Baraq urpaqtaryn qýǵyndaı bastady. Ábilqaıyr olarǵa tıeseli jerlerdi tartyp ala bastady, bul áreket Esen Buǵaǵa unamady. Ábilqaıyrdan zorlyq kórgen Kereı men Jánibek sultandar qaramaǵyndaǵy halyqtarmen moǵol hany Esen Buǵanyń qaramaǵyna kóship bardy. Osynda kóship kelgen Aq Orda halqynyń ókilderi "qazaqtar" dep atala bastady. Sóıtip, olar kúshti Qazaq handyǵynyń negizin qalady. Handyqtyń basynda Kereı han men Jánibek sultandar turǵan edi".
Joǵaryda aıtylǵan jaıttardan Aq Ordanyń taıpalary men rýlary XV ǵasyrda Qazaq handyǵy qurylýy men halqynyń qalyptasýyna áser etti degen túıin jasaýǵa bolady.
You Might Also Like
-
Dintaný - zertteýshilik izdeniske negizdele damytylǵan mamandyq
