InfoHub Logo

Atynyń tuıaǵy jetken jerge ámirin júrgizgen áıgili Shyńǵys hannyń Joshy degen uly bolǵan. Joshy da han bop ótken. Dańqty ákesinen tıgen enshisi — ulytaý men Azaý teńiziniń arasynda kerilip jatqan baıtaq dalada alǵash Altyn orda memleketiniń shańyraǵyn kótergen. Qulandaı jóńkilgen kóshpeli eldiń basyn qosyp, ámirin júrgizgen.

Shyńǵys hannyń Qońyrat rýynyń qyzy Bórteden kórgen alǵashqy perzenti osy Joshy han eken. Bórteden munan basqa Shaǵataı, Úgedeı, Tóle degen uldar kórip, olarǵa da óz aldyna enshi bólip berip, bólek-bólek el etkisi kelgeni shejireden belgili. Biraq taqtyń býy týǵanyna qarata ma, Shyńǵystyń kózi jumylysymen-aq balalarynyń arasyndaǵy ıelikteri ara-dara bolyp, shildiń qıyndaı ydyrap ketken ǵoı.

Óz kindiginen taraǵan balalarynyń ishinde Shyńǵys hanǵa erterek serik bolyp, talaı-talaı qanqasap soǵystarda jeńis týyn jelbiretken súıenishi Joshy han bolsa kerek. Biraq Shyńǵys hannyń janyn jegideı jegen bir túıtkil máńgilik júrek túkpirinde shemen bolyp jatatyn edi deıdi. Onysy —  erterektegi bir soǵysta kelinshegi Bórte merkitterdiń qolyna tutqynǵa túsip, keıin Shyńǵys han qutqaryp alǵanda osy
Joshy han ishte kelip edi degen áńgime. «Shesheniki — haq, ákeniki — nárkúmán» degen emes pe, osy jaǵdaı Shyńǵys handy máńgilik kúmán qursaýynda ótkizgen ǵoı. Alaıda Joshynyń qaltqysyz perzenttik kóńili men joıqyn erligi, áskerı shalymdy óneri men adaldyǵy ákesiniń álgindeı kúmándi oılaryn udaıy seıiltip otyrady eken.

Sodan, ákeli-balaly Shyńǵys han men Joshy hannyń arasyna syzattyń túsetin kezi — Syr men Ámý boıyna shabýyl jasaıtyn tus edi deıdi. Onyń sebebi — Qyzylqum men Qaraqumdy qystap, jazǵa qaraı shashyraı kóship-qonyp júrgen kóshpeli eldiń ishinde qońyrat taıpasy da bolǵan ǵoı. Al qońyrattardyń Joshyǵa naǵashy jurt ekeni belgili. Sonsoń da, Joshy naǵashy jurtyna ish tartyp, aıaýsyz qan tógýden tartynady eken. Tipten, qansha kúshi jetip, qudireti asyp tursa da, Joshynyń Úrgenish qalasyn alty aı qorshap, mámilege shaqyryp jatyp
alýynyń bir syry osy eken. Árıne, mundaı náýetek, jalpaq-shesheılik Shyńǵys hannyń tabıǵatyna jat, ári betine shirkeý. Mine, áke men balanyń arasyndaǵy qyrbaılyq osylaı bastalady. Tipten, bara-bara Joshy han ákesiniń qanqumar joryǵynan jalyqqandaı shyraı tanytyp, batys pen ońtústik elderine jasaýǵa tıisti shabýyldan tartynshaqtaı beredi. Onyń ornyna saharanyń kók shalǵyndy samaldy belderine ordasyn qondyryp, tóńiregine ánshi, kúıshi, saıatshy, batyr, balýan jigitterdi jınap, serilik quryp, saıran salýdy ádetine aınaldyrady. Sary qymyzdy sapyryp, bir mezgil jez tańdaı ánshi, aıyr kómeı aqyndar men dáýlesker kúıshilerdiń ónerin tamashalasa, endi birde Saryarqa men Syrdyń arasyndaǵy saıyn dalada qulan aýlap, onyń aınadaı jaltyraǵan ózen-kólderine qyran qustaryn jabady eken. Joshy hannyń tek qana tomaǵaly búrkitiniń, qońyraýly qarshyǵasynyń, saqınaly suńqarynyń ózi segiz júzden asýshy edi deıdi. Sonda, kúz aılarynda Qulanótpes, Sarysý, Atasý ózenderiniń boıynda qyrannyń qıaǵy men suńqardyń tuıaǵy jebedeı sýyldap, qylyshtaı jarqyldap, aspan astynda qandy shaıqas bolyp jatqandaı áser beredi eken. Mundaıda Joshy han erekshe maǵurlanyp: «Ákemniń jeńilýdi bilmeıtin áskerinen góri, meniń qyrandarymnyń soǵysy qyzyq!» deıdi eken.

Árıne, arqasúıer ulynyń bul qylyǵy Shyńǵys hanǵa jetpeı jata ma? Onda da, jaı jetpeıdi, qyryq qubylyp, san saqqa júgirgen ósek sóz shyndyqqa bergisiz bolyp jetedi. Ózin aspan astynyń ámirshisi sanaıtyn Shyńǵys hanǵa mundaı qaýeset unamaıdy. Jaı ǵana unatpaý emes, baıaǵy ishte shemen bolyp qatyp jatqan kúdik-kúmáni qozyp, alqymyna zapyran ashý bolyp keptelip, alasurtady ǵoı. onyń ústine Shyńǵys han mán-jaıdy ábden bilgisi kelip, Joshyny bir-eki ret shaqyrtqanda, qyzyq-dýmanmen júrip qulaq asa qoımaıdy. Joshynyń bul minezi Shyńǵys handy birjolata shıryqtyryp, ashý ústinde aıaýsyz jazaǵa ámir beredi ǵoı.

Shyńǵys áýletiniń jazasy belgili. Aıyptynyń belin qaıyryp, omyrtqasyn úzip óltirý kerek. Osy nıetpen Shyńǵys hannyń jasyryn jasaǵy Joshynyń ań aýlap júrip, ońashalanatyn sátin baǵady.

«Ańdyǵan jaý almaı qoımas» degen, kúnderdiń bir kúninde az ǵana serigimen qulan aýlap, shyǵandap júrgen Joshy han ańdýshylardyń qursaýyna tap bolady. Talaı qan maıdanda týy qısaımaı shyqqan Joshy han ońaılyqpen berilmeıdi. Búkil serikteri qyrylǵan soń da jalǵyz ózi joıqyn urys salady. Biraq saılanyp shyqqan kúshi basym qarsylasy shydatpaıdy. Aldymen bir qolyn qylyshpen shaýyp túsiredi. Osydan keıin qansyrap, at jalyn qushqan Joshynyń omyrtqasyn qaıyrady.

Saǵymdy dalada Joshy hannyń jany keýdesinen shyǵar-shyqpasta kókjıekti shańdata josyltqan habarshy kórinedi. Bul Shyńǵys hannyń saýǵasyn, keshirimin jetkizýge asyqqan habarshy edi deıdi. Jaı ǵana saýǵa emes, «Joshynyń ólimin eskertkenniń kómeıine balqyǵan qorǵasyn quıylsyn!» degen qarǵystaı jarlyǵy qosa jetedi.

Endi qaıtpek kerek? Bolar is bolyp qoıdy. Qandaı qudiret bolsa da qaıtyp Joshyny tirilte alar ma?! Sol jerde qandy qol tobyr «hannyń uly qulan aýlap júrip mert boldy!» degen syltaýdy jeleý etip, Joshy hannyń jansyz denesin ordasyna alyp qaıtady.

Endi Shyńǵys hanǵa qalaı estirtý kerek?! Jurt qınalyp, seńdeı soǵylysady. Janyn qıyp, sýyrylyp shyǵar eshkim bolmaıdy. Al jaman habardy jasyryp qoıa ala ma?! Onda da, Shyńǵys hannan múmkin emes. Osylaısha, el eseńgirep, dal bolady.

Sol kezde Shyńǵys hannyń oń tizesin basa otyratyn, Naımannan shyqqan Ketbuǵa degen jyraý bar eken. Jurt amal tappaı qamalyp turǵanda, Ketbuǵa sýyrylyp shyǵyp han ordasyna betteıdi ǵoı. Tabaldyryqtan attaı bere Ketbuǵa:
— Ýa, han ıem, saǵan Táńiriniń rahmeti jaýsyn hám seniń qol astyndaǵy barlyq janǵa tynyshtyq bolsyn! — deıdi. Óz jarlyǵy ózine shanshýdaı qadalyp otyrǵan Shyńǵys han túnergen qalpy:

— Saǵan ne kerek! — dese kerek.

Sonda Ketbuǵa jyraý:

— Han ıem, men búgin bir jaman tús kórdim. Sol túsimnen kókiregime qaıǵy-sher tolyp, ózińe ǵana muńymdy shaqqaly keldim! — deıdi de, qolyndaǵy dombyrasyn bebeýlete jóneledi.

Alǵashqyda myń san tuıaq dala tósin dúbirletip, delebeni qozdyra eliktirgendeı bolady. Buǵan bir sát selt etip, kóńil bólip úlgermeıdi, dombyra shanaǵynan azynap órgen azaly ún Shyńǵys hannyń eńsesin qaıta basady. Sol azaly ún údeı óksip, orny tolmas ókinishtiń lebindeı shegin tarta sarnaıdy. Álginde ǵana jeldeı júıtkigen myń san tuıaqtyń dúbiri endi qaraly habar jetkizgen beıbaqtyń shıryqqan zaryndaı jonyn shymyrlatady.

— Iapyr-aı! — deıdi Shyńǵys han. — Bul ne ǵajap! Tap Joshy ólgendeı júregimniń egilip qoıa bergeni qalaı!

Shyńǵys hannyń aýzynan osy sózdiń shyǵýy muń eken, syrtta qamalyp, daǵdaryp turǵan halyq «Han ıemniń ózi aıtty, Joshydan aıyryldyq!» — dep ulardaı shýlap, eńirep qoıa beredi. Bolǵan istiń shyndyǵyna endi kózi jetken Shyńǵys han sol jerde barmaǵyn shaınap, eki ıini selkildeı eńireıdi.

Osy kezde Ketbuǵa jyraýǵa da til bitip, dombyrasyn bebeýlete qaǵyp, bylaı deıdi:

«Ýa, ıemiz, Shyńǵys han!
Dombyra ne dep jyrlaıdy,
Sarnap bir daýysyn qyrnaıdy,
Qulaǵyń sal osyǵan...
Aqsaq qulan, qý qulan,
Qıannan qashqan tý qulan,
Qıyrsyz quba dalada,
Ańda júrgen balańa
Kez bolyp bir qashypty,
Belden belge asypty.
Aqsaq qulan, Joshy han,
Elsiz quba dalada,
Qat-qat budyr salada,
Mekendep órgen órbisip,
Ordaly qulan josyǵan.
Qýyp aqsaq qulandy,
Mingeni tulpar qunandy,
Ordaly úrikken qulanǵa
Quıǵytyp oınap qosylǵan,
Ólim degen Táńir isi,
Jelikken qulan áńgisi,
Qulan men tulpar elikken,
Josyǵan qulan jelikken,
Balańdy shaınap óltirip,
Julmalap, jalmap ketipti
Ordaly qulan shoshyǵan.
Jurttyń aýzy barmaǵan,
Sózdi aıtyp jyrlap zarlaǵan
Dombyranyń balańdy
Estirtkeni osy, han!
Ózgege artpa jalańdy
Eliktirgen balańdy
Sol qý qulan, tý qulan,
Balań óldi — Joshy han!
Nansaıshy, hanym, osyǵan!»

Han jarlyǵy eki bolmaıdy, sol jerde Ketbuǵa qolyndaǵy dombyranyń qalaq betin oıyp, jaman habardy estirtýshi retinde shanaǵyna balqyǵan qorǵasyn quıylady. Dombyra betiniń oıyq bolýy sodan qalyp edi deıdi.

Qaraly habar jetken soń, Shyńǵys han ózin-ózi ishteı qajap, ókinishtiń ýyna belshesinen batyp, úsh kún, úsh tún dóńbekshıdi. Eshbir basý sózge jubanbaı, qaıǵy ózegin órtep, qumyǵa beredi.

Sonda Shyńǵys hannyń báıbishesi, aqyly kemel Bórte aldymen es jıyp, bolǵan iske beriktik tanytyp, kúıeýine bylaı degen eken:

— Han ıem, sen qaıǵyryp jatqanda halqyń ǵaý-ǵaý kóterip, búlik shyǵarǵaly jatyr!

— E, meniń halqym búlik shyǵaratyndaı ne bolypty?! —  deıdi Shyńǵyshan.

— Seniń halqyńdy eki daı etip, egeske túsirgen daý bar kórinedi, — depti Bórte, — onyń sebebi, bir baı óziniń yqylasy aýyp, kóńili jarasqan tamyryna at basyndaı altyn syılaǵan eken. Sáti túsip, oraıy kelgende qarymtasyn qaıtarar dep oılaıdy baı. Biraq arada biraz ýaqyt ótse de, tamyry qarymta qaıtaratyn shyraı tanytpaıdy. Sonda baı renjip, óz altynyn qaıta suraıdy. Tamyry bermeı, daý bolyp, tóreletý úshin bıge júginse, bıler de ádildik qylmaı, jartysy «bergenin qaıtarsyn» deıdi, jartysy «qaıtarmaýǵa tıisti» deıdi. Osymen eldiń arasy eki daı bolyp tur.

Muny estigende Shyńǵys han renjip:

— Ah, bulary qalaı! Bılik ádil bolmaǵan eken. Syıdy ala bilgen kisi, bere de bilse kerek emes pe! — depti.

Bórteniń de kútkeni osy bolsa kerek:

— Han ıem, sabyr qyl! Táńirim saǵan bala berip edi, ony ýaqyty jetkende ózi aldy. Qudirettiń isine kóný kerek. Táńiri saǵan Joshyny syılap edi, endi sol syıyn merzimi kelgende sen de qınalmaı qaıtara bil! — degen eken.

Shyńǵys han Bórte báıbisheniń osy bir basý sózinen keıin esin jıyp, eńsesin kóteredi.

Sol kezde Shyńǵys hannyń Dombaýyl degen adal berilgen quly bar eken. Bala kezinen kóz aldynda ósken Joshyǵa degen Dombaýyldyń kóńili alabóten bolsa kerek. Joshynyń óliminen keıin Dombaýyl ant sýyn iship, jer betinen qulan tuqymyn qurtpaq bolady. Sóıtip, baıtaq dalanyń shyǵysyn orap Tarbaǵataı taýynan İle ózenine deıin qulan óte almaıtyn or qazady. Batysynda Qulanótpes, Terisaqqan ózenderiniń arnasyn tereńdetedi. Sonan soń Qabanqula, Áńkeı, Bóken degen úsh tulpardy baptap, qulan aýlaýǵa shyǵady ǵoı. Batysy men shyǵysy orlanǵan qulandar úıir-úıirimen Betpaqtyń shóline jóńkiledi. Dombaýyldyń kútkeni de osy. Shólge shyǵandatyp, shaldyqqan qulandardy Dombaýyl aıaýsyz qyrady. Betpaqtyń baıtaq dalasy qan sasıdy.

Sodan, kúnderdiń bir kúninde Dombaýyldyń salǵan súrgininen bes qulan sytylyp shyǵyp, Shý ózeninen ári ótip ketedi. Shýdyń tabanyna jete bere Qabanqula shólden ushyp óledi. Ábden tıtyǵyna jetse kerek, keshikpeı-aq Áńkeı de zoryǵyp óledi. Keıin, jańaǵy aman qalǵan bes qulannan tuqym tarap, keń dala qaıtadan qulanǵa tolǵan eken deıdi.

---