InfoHub Logo

Aqsý jer jannaty İİ

BİRİNSHİ BÓLİM

BİRİNSHİ TARAÝ

1

Naýryz týysymen belgi beretin Altaı jylymyǵy tomar qalpaǵyn qısaıtyp, qysqy joldyń kúnqaǵar ezýin naýalap tastaǵanymen, qar áli semizdiń súbesindeı: jel qaqqan jazyqtyń kiri, qysy-jazy qylaý jatpaıtyn Úshqońyrdyń naızasy bolmasa uly taýdyń teris qaptaly shańqaıyp-aq tur.

Muz astynda typ-tynysh qystap shyqqan Kúlmes ózeni ár jerinen úzik-úzik tesile bastaǵan eken, jar jaǵasyndaǵy jalǵyz kósheniń birkelki aǵash úıleri bir túnniń ishinde shatyry myjyraıyp eskirip qalypty. Qyshtan soqqan eki qabat qos orda qoımen birge jaıylǵan bozqasqa esekteı odyraıyp kóringen, olardyń aýdannyń aqsúıek mekemeleri ekenin Beket shtýkatýrly kári kelinshekteı sánqoı syrt poshymynan-aq tanyp otyr. El-jurttan eki-úsh shaqyrym qashyp shyǵyp, ultaraqtaı jazyqtyń din ortasyna jalpaıa kep qonǵan aeroporttyń qortyq tamy da jym-jyrt jýsap túr. Endi qaıtyp eshkimdi shyǵaryp salmaıtyndaı, endi qaıtyp eshkimdi qarsy almaıtyndaı eki aradaǵy sýyrtpaqjol ýáhám dúnıeden kúderin úzip bos jatyr. Ózek taldyryp, ómir óksitken ýaıymshyl bir tynyshtyq, bar qýatyńdy qumarlyǵymen qosa qaqtaı saýyp taýysqan náýmez shaq. Sen jurtqa, jurt saǵan jeksuryn kórinetin sıaqty.

Qortyq tamnyń irgesinde shýaqtaǵan on adamnyń da bir-birin jaqtyryp otyrǵany shamaly, álginde ǵana birin-biri jaǵasynan alyp bıletke talasyp edi, endi birin-biri kórýge uıalǵandaı tıyn bórik, sýyr bórik, kórtyshqan, borsyq bórikter mańdaıdaǵy on segiz kózdi mılyqtata búrkep alypty. Bekettiń toqyma telpegi kózine jetpeı qaldy da manadan beri jel úp etken saıyn bir deldıip, bir solǵan dińgek basyndaǵy ala dambaldyń syńar balaǵyn ermek qylyp otyr. Túk tappasań túkirik jarystyr degen... Yr-dyr, yr -dyr, yr-dyr!... "Tfý! Mynaýda bir mazasyz neme eken ǵoı!.."

Yr-dyr qasynǵan shoqpyt edi. Edendi yr-dyr qasyǵan aeroport nachalnıgi bolsa kerek. Dermantıni julym-julym qora múńkigen qońsyq bólmeden osyndaǵy on adamdy qonys bermeı túrip shyǵyp edi.

— O, áke-eń!..

Aeroport nachalnıgi baspaldaq ústinde ejireıip túr eken. Ony birdeı qoǵasha japyrylyp sonyń aýzyna qaraǵanda, on bórik túgel ushyp kete jazdady.

— Áı, tegin uıyqtaǵansha anaý buzaý-torpaqty qýalap tasta! — dep nachalnık shoqpyttyń taıaǵyn Beketke ustata saldy.

— Ákeń!.. Biriniń jambasyn úgitip qaıtshy!..

— Nemene, keletin boldy ma? — dedi borsyqbórik.

— Kelmegende márǵaý asyp keter deımisiń!..

Jıyrma kóz nachalnıkti tastaı berip kókjıektiń kemerine shanshyldy. Osy óńirge "ptashka" atanyp ketken qos qanatty "kýkýrýznıktiń" saǵyndyrǵanyna bir apta bolyp edi. İrbit bazarynan ákesin kútkendeı emeshegi quryp otyrǵan borsyq bórik butyna basqan brezent qapshyǵyn jalma-jan ıyǵyna asynyp aldy. Dáýde bolsa maýsymdyq kásip qýǵan kalymshık. Jóni túzý adam jol buzylǵan soń, ishki jaqqa aıaq baspaıdy. Qalǵandary da qaıyn jurtyna bara jatpaǵan bolar. "Taǵy taıganyń" saıaqtaryn sıqynan tanıtyn Beket propıskalaryn suramaı-aq ıisinen sezip edi.

Sulbasy birer shaqyrym samolet qonatyn taspadaı jyrtyq búldozermen arshyp tastaǵan soń, jazǵa salymǵy aryq-turaqtyń órisine aınalypty. Kúreń seniń kók shashaǵyna kenedeı qadalǵan óńsheń bir kóterem týlaq baltalasań tyrp eter emes. Quıryǵynan burap, tepkilep júrip birazyn ombyǵa aparyp qamaǵanda "ptashka" da jalǵyz tamnyń qasyna umar-jumar burq ete qalyp edi, qaıtyp oralǵanda kúnshýaqta aeroport nachalnıgi jalǵyz qalypty.

— Qalǵany qaıda? — dep ol Beket qolyndaǵy taıaqtyń tuqylyna qarady.

— Qalǵany qasqa sıyrdyń saýyrynda ketti.

— Áı, men saǵan taıaq syndyr dedim be? Jambasyn syndyryp qaıt demep pe edim! — Chemodannyń bel omyrtqasyn yrsıta qonjıyp alǵan nachalnık qaǵazdaǵy on shaqty adamnyń tizimin ońynan da sanady, solynan da sanady. — Ákrı, onynshy adamdy joǵaltyp otyrǵanym!..

— Onynshy men shyǵarmyn.

— A?!. Esiń durys pa eı?!. Qaıda júrsiń?!.

— Buzaý qaıyrdym...

— Áı, láýhı, buzaýda neń bar eı?!. Samolet ketip qaldy ǵoı!..

Beket nachalnıkti taıaq tuqylymen kúsıtip bir jibergisi kep turdy. "Mynaýyń shynynda ıt eken ǵoı!.."

Nachalnık qyńq etken joq. Qolaǵashtaı tanaýyn bir burap tastap, kıizdeı býryl shashyna saýsaǵyn tyǵyp jiberdi de raqattana qasydy. Onyń attyń basyndaı kállásin Beket endi ǵana aparǵan, sol at basyńdaı mol dúnıede bir-birine úılespeıgin bóten nárse kóp-aq eken: qap-qara qalyń qas jar qabaqtan jabaǵydaı salbyrap kelip kishigirim kesedeı ala kózdiń jarmysyn jaýyp qalypty, eteginen kúzelgen kómirdeı jap-jalpaq murt kópten qyrylmaǵan býryl ıekke kómkere japsyrǵan qara jamaý sıaqty. Qudekeń ony jún jaǵynan da ókpeletpegen kórindi, shodyraıǵan eki bettiń ushar bıiginde, pilden qaryzǵa alǵan tebingideı qulaqtyń shemirshek qatparynda da jalbyrap tur. Toqpaqtaı qoldyń tý syrty men saýsaqtyń býyn-býynyndaǵy soıaýdaı qylshyqtar shıratsa da bolǵandaı. Tek syzat túspegen map-maıda bet terisi, shyraǵym, men áli qyryq degen qyrtyndy taýysqanym joq deıdi. Boı jaǵynan bir kisige esesin jibermeıin Beket aeroport nachalnıgi ornynan turǵanda ıyǵyna jete almaı uıatty bolyp qaldy.

— Al, endi ne turys?

— Turamyn!

— Tur, tur!.. Bir jumasyz endi samolet bolmaıdy!..

— Nege bolmaıdy?

— Ony sınoptıkterden sura!

— Joq, men sizden suraǵym kelip tur!

Nachalnık kesedeı kózin tóbeden tóńkere qarap, "esiń durys pa eı" degendi bul joly ishteı aıtyp edi, "mynaýyń ıt eken ǵoı" degendi Beket te ishteı aıtyp tyndy.

Úı japsaryndaǵy qıyq-shıyq ysqyrǵan radısiń mazasyz býdkasynan dúńkıgen tórtburyshty tup-tutas bireý shyqty da dúńkıip turyp uzaq esinep, aýyldyń tútinine telmirip uzaq kerildi. Urtyna bir ýys tuzdy nyǵarlap alyp, sony ne juta almaı, ne túkirip tastaýǵa qımaı loqsyp turǵan adamdaı kóz sharasy botalap, Beketten áldebir qaıyr kútkendeı:

— Shortý, qaryn ashty! — dedi.

— Bastyǵyńnyń tanaýynda bir asym et júr ǵoı! — dep Beket te ony jarylqap tastaǵan.

— Etsirep júrseń seni toıǵyzatyn mende basqa da artyq múshe bar! — degendi nachalnık Beketke arnap aıtty.

Beket osymen birjola shońqıǵan.

Kún de qaıtypty. Taspadaı jyrtyqty tistelegen kóterem týlaqtar da qaıtyp barady. Haıýandyq bar mindetin aeroport basynda taýysatyndaı kók qunajyn áýdem jerde jalpaıyp jatqan mes karyn vertoletke ádeıi baryp qasynyp, boıyndaǵy artyq dúnıesin japalap tastap ketti.

Bekette qaıta qoıatyn meken-turaq túgili, bet-mordasyn durys shyramytar tamyr-tanys ta joq edi.

Súmpıgen sý jańa kók "Moskvıchtiń" ózinen daýsy zor eken, esik kózine bojyldatyp aıdap kelgen nachalnık kabınada tórt búktetilip otyryp Beketke:

— Áı, endi naǵyp tursyń? — dep aıqaı saldy.

2

Súmpıgen sý jańa "Moskvıch" jalǵyz kósheni qýalaı taý bókterinen bir-aq shyqty. Qylańhannyń úıi qyr basynda, kóń-qoqyrǵa tunshyqqan bylaıy jurttan bólekteý otyr eken. Syrǵaýyl qashanyń ishi-syrty jal-jal otyn; tekshelep úıgen sap-sary irimshikteı qaraǵaı sarjannan shaıyr ıisi lap etkende Beket óziniń úırenshikti taıgasyn saǵynyp qalǵanyn sezdi. Maıalap úıgen shóp, qora-qopsy mansardaly qońyr úıden oqshaýlaý qońsy tur: toqyma sharbaqta jıyrma shaqty qoı-eshki jýsap jatyr, saýyry býsanǵan eki-úsh sıyr aıaq astyndaǵy saǵdardy mensinbeı tanaý shúıirip, kók quraqqa belýarynan kirip ketken taıly bıeniń aqyryna kóz satyp ólip barady. İshte úndemeı jatatyn qyzǵanysh pa, álde qazaqtyń qanyna sińgen pendeshiligi me, mal bitken adamdy kórse bir aýyz sózge kelmesten ony súıkimsizderdiń speskesine qosa salyp, barlyqtyń túp tórkininen kúdik izdeıtin ádeti; kishigirim fermadan Beket Qylańhannyń toqtyǵyn tanydy da, at shaptyrym aýladan kózine kóldeneń shyrpy túspegen soń, tútin ıesiniń kinázdigin qazaqqa qonbaǵan pysyqtyqqa jorydy.

Kire beristegi shoshalada qazandyq saqyldap túr eken. Qylańhan jabyqtan orta qapty sheship alyp, jarty shelekteı toń pelmendi qotara saldy da sary samaýyrdyń qasynda qyljıyp jatqan másini ottyqqa kıgizip, kúmpildetip soǵyp-soǵyp jiberdi. Másige bir týshanyń eti biteý syıyp ketkendeı eken, ıapyraı, mynanyń ıesi kim boldy eken dep oılady. Taǵy bir baıqaǵany, Qylańhan usaq kúıbeńge erý bolyp aınalmaı, kózine túsken sharýasyn jónekeı júre tyndyryp, nesıege qaldyrmaıtyn kórindi; aýyzǵy bólmede bashpaǵyn kıip jatyp pımasyn shulyǵymen qosa orys peshiniń býlyq qaltasyna qystyra ketti.

Tańdaı qaqqan qabyrǵa saǵaty bolmasa, qońyr salqyn bólmeniń tynyshtyǵynan qulaq tunǵandaı. Qos búıirdegi ashyq jatqan tort esikten kirip-shyqqan tiri pendeni kóre almaı otyr. Astanadan Altaıǵa alty-aq saǵatta jetip, aýdan basynda bir apta qamalǵan Beket, átteń, qulaı ketetin taqyr eden bolsa dep edi, endi uıqy da joq, tábet te joq, osynda men nemenege keldimge qaldy. "Kóringenniń bosaǵasynda júrip semirgen dúregeı neme-aı!..

— Áı, kim de bolsań monshaǵa túsip kel!..

Túpki bólmeniń birinen shyqqan sozalań daýys Altaıdyń arǵy betinen estilgendeı bolyp edi, tas-talqan burqyldap, eki ıininen túkirik atqan tentek sary samaýyrdy eki qulaǵynan basyp kirgizgen Qylańhan:

— Ol jaqta eki asym et jatyr! — dep jaltaqtap otyrǵan Beketke júre jaýap berdi de taǵy da tysqa shyǵyp ketti.

Osy úıdiń úlkeni baryn sezdi. Rásimnen asa almasa da tanymaıtyn adamǵa sálem berýdi de jaramsaqtyq dep túsinetin Beket tyrp etken joq.

— Áı, anaý jeıde-dambaldy maǵan kim áperedi?!.

Kóldeı seńseń tulyptyń astyndaǵy appaq qýdaı shaldyń sereıip jatysynan Beket sholanda kórgen másiniń ıesin jazbaı tanydy. Bul tanaýda da eki asym ettiń bary ras eken. Estirge qulaq, sóılerge til joq sıaqty edi, sereıgen qalpy kózin ashpastan:

— Bul qańǵyrǵan jurt jatyp ólýge de mursat bermeıdi! — dep sálem qaıtarýdyń ornyna tildep tastady. Áıteýir boqtamaǵanyna shúkir. — Bir ıti keledi-aý dep jatyr edim!.. Qudaı almaǵan soń óle almaı jatqan tiri arýaqtyń kóńilin suraýǵa da qumar bolar ma!..

Kimsiń dep suraǵan da joq, júzine tiktep qaraǵan da joq, seńseń tulyptyń astyna jalańash kirip ketken eken, atan túıeniń jiligindeı soıdıǵan aıaq-qolyn bóten kózden jasyrmaı aq kenepten áıteýir oıyp tige salǵan kóılek-dambaldy kergilep jatyp:

— Qara jerdi kúte-kúte tósekten de jeridim, — dep tiri júrgenine de keıip, tiri júrgenin de jurtqa salyq qyldy. — Kıimsheń jatsam qyshynyp ıt bolam!.. Jalańash jatsam óstip jambasqa tynyshtyq bermeıdi!.. Áı, monshaǵa baratyn ba ediń?! — dep shal Beketti múldem beıtarap tastaı berip kórshi bólmege qulaq túrdi.

— Qonaq astanadan eken, bıtteı qoımaǵan shyǵar!

— Tý, zántalaq!.. Tastyń qyzýy tekke qalatyn boldy. Munyńdy bilgende ǵoı ózim sarqyp shyǵatyn edim!..

Sálemin ótkize almaı, ókpesin jetkize almaı Beket shaldyń túnemesinen qorlanyp shyqty.

3

Opaǵa tyǵyp alǵan kelideı bastyń qas-kirpigine deıin appaq. Qylańhan seńseń tulypty súırep ákelip, taıganyń aq japalaǵyndaı shaqyraıyp tas kereń otyrǵan kesir shaldyń ıyǵyna japty da, dastarqan sharýasyna kirisken. Maldas qurǵanda da baýyryna batpaı ıegin qaqqan eki tizesi shaldy jozyǵa jaqyndatpaı dóı-dalada qalyp edi, onyń esesine kósh-qulash eki qol qaraqustyń qanatyndaı qaıda sozsa da qalaǵan jerine jetkizetin kórindi; pysymylda dep dámnen yrym jasaǵan soń, erkek qostyń ydys-aıaǵy júgire bastady. Oshaqtyń áıel juraǵaty túgeldeı qabyrǵaǵa shyǵyp alypty: eki balanyń ortasyndaǵy ernin boıaǵan orys kelinshek pen kımeshegi qarqaradaı qyzyl kempir úsh erkekke tóbeden telmirip otyr.

— Ym-ym, — dedi shal, — qaı tuqym bolasyń?

— Tuqymyń bolmasa qýyp shyǵaıyn dep pe ediń? — urtynda domalatyp otyrǵan ystyq pelmenin Qylańhan qasyǵyna qaıta túsirdi de aýzynyń kúıip qalǵanyn ákesinen kórgendeı kózi jasaýrap kirjıe qarady.

— Tuqym bolmasa qańǵyryp munda naǵyp júr?

— Astanadan dedim ǵoı!

— E, astanada qazaq quryp qalyp pa?

— Qazaqtyń bári saǵan týys pa edi?..

— Bolsa bolat ta!..

— Esimhan tuqymy bolamyn, — dep Beket kúldi.

— Nemenege kúlesiń?

— Kúlmegende jylasyn ba?!. Jetim pelmendi de adamnyń jelkesinen shyǵaryp!..

— Tamaq jep otyryp adam tegin kúlmeıdi! — dedi shal.

Bekettiń tegin kúlmegeni de ras edi. Aq saqal men kók saqaldy eregistirmeıin dep áldebir estigen anekdotyn aıtty.

— Men sıaqty bir qańǵyrǵan qazaq ózbek dosynyń úıinde otyrypty da ystyq tushparany juta almaı túkirip jiberse jabyqqa baryp jabysa qalypty. Qańtarda qaıtyp barsa sol tushpara jabysyp áli turǵan kórinedi. Aýzy kúıip qalǵan baıǵus jabyqqa qarap otyryp: atańa nálet, syrtyń qyraý-qyraý bolǵanmen, ishiń áli órtenip turǵan shyǵar depti.

Qylańhan kúlkige qaryq bolyp qaldy. Shal taǵy da miz baqqan joq. Miz baqpaǵan qalpy:

— Túsindim, — dedi, — mal soımasań qonaǵyń búgindik uıyqtamaı shyǵatyn boldy, — dep aldyndaǵy báter synyǵyn jozynyń ortasyna qaraı ysyryp tastady. — Ym-mm, sóıtip qaı Esimhannyń tuqymy boldyń?

— Jıenniń Esimhany.

— Ym-mm...bilem, bilem... Ákeń turmaq ákeńniń ákesin de bilemin!.. Ákeńdi qoıshy, ákeń bir kezep edi, áıteýir, sovet ókimetiniń arqasynda kún shalǵan taýdyń basyn jaılap júr de!..

Atandy maqtap, ákeńdi dattasa bir jón, myna shal ekeýin de jetistirip otyrǵany shamaly. Tegime tıisetin qaı áýlıe ediń degisi keldi. Tek shańyraqqa qarady da:

— Jasyńyz qanshada edi? — degen momaqan suraýmen tyndy.

— Qazaqtyń qaı jasy shyn, qaı jasy ótirik, ony ıt bilip pe, selsebet júzdiń jetisine jetkizip sap otyr ǵoı... Áıteýir, men apasyna uryn túskende seniń atańnyń buǵynda táıterisi de joq bolatyn.

Báterdiń! shetinen shymshyp qana aýyz tıgen shal jambas mújip tastaǵandaı omyraýynan arshanyń tuqylyn alyp tis shuqı bastady. Tisteri marjandaı eken, saqal japqan óńdirshektiń salaqtap bos qalǵan qur terisi zamanynda buǵynyń moınyndaı tup-tutas edim dep turǵandaı. Áli de kóldeı tulypty toltyryp otyrǵan syrt tulǵasy júzdiń jetisin mensinetin túri joq. Oǵan Beket te senip otyrǵan joq. Shal sony sezgendeı qonaǵyna oqshyraıyp bir qarady da:

— Oıyndy qaıdam, boıyń tuqymyńnan bólek eken, — dep taǵy da kishireıtip tastady.

— Bul kisi jurttyń bárine jezde! — dep Qylańhan shaldyń qyjyrtpasyna mán berme degen syńaı tanytty, — Qara jamylǵanyna jıyrma bes jyl bolypty, toqal al desem kónbeı otyr. Almatyda kempirler keshke jaqyn qoısha órip shyǵady deýshi edi...

— Qatynǵa sen jarypsyń da men qalyppyn ba?! — dep otaǵasy kesip tastady.

Shal ne aıtsa da qulaqqa maıdalap sińiredi eken, zili joq qońyr úninen ne jantartýdyń, ne jaqtyrmaýdyń nyshanyn ańǵarý qıyn, kezinde qyzyl shyraıly órt júzinde yrymǵa qalǵan qońyr barqyt álpetinen kúlki men yzǵardyń qashqanyna kóp bolsa kerek. Tek tyshqan aýlaǵan kári búrkitteı qalt etken qubylysyńdy qaǵyp túsetin saqtyǵy qozǵalmaıtyn sýyq janar men bulq etpeıtin bet pishininde qatyp qalǵandaı. Kelgennen beri Beket onyń júzine tik qaraýdan shimirikken. Shaldyń sóz ańǵarynan qarqaradaı qyzyl kempir men ernin boıaǵan erke kelinshektiń bul úıden uzap ketkenin sezdi.

— Iá, at basyn qaıda tiremeksiń?

— Leshozǵa, — dep Beket te dóı-dalaǵa selsoq ún qatty.

— Bul óńirde leshoz bireý emes qoı.

— Aqsýǵa.

— Ym-mm... Sıǵatqa tartyp baramyn de... — Shal qonaǵynyń turpatyn kózimen ólshep aldy da: — Ólmeıdi ekensiń! — degendi esikke aıtyp edi...

Ury ıtteı syp etip kirgen top-tomalaq qara jigit Beketke ıek qaqty da jozy qasyna tompıyp otyra qaldy. Múńk etken ıisinen, tyrnaǵynyń kóbesine deıin synysqan qara maıdan traktorıst ekenin tanydy. Áli de esikten kóz almaı otyrǵan shal:

— Iapyraı, jut jyly bolsa jaryp qalǵandaı ekenbiz-aý! — dep bir qoıdy. — Bir shómele shóp erte kelgen ekensiń, raqmet! — dep etigińmen edendi qorladyń degendi de aıtyp saldy. — Myna batyrǵa maılyq bershi, eptep baılyǵyn jeńildetip alsyn.

Jigit abdyrap alaqanyna bir, aıaǵyna bir qarady. Baıǵustyń bas terisi de kelisip tur eken: taqtaıdaı tep-tegis tórt burysh tóbesindegi ejiktep qyryqqan esirikteý qalyń shashtyń ár qylshyǵy tebendeı, shapsań shalǵy batpaıtyn; jıyrylǵan qatpar-qatpar mańdaıdyń shalǵaıyndaǵy jymyryq qulaq, úńireıgen keńsiriksiz bóken tanaý elige tolmaıtyn ıek pen jıeksiz ezýdi tunshyqtyryp tastapty. Ertegiden eles bolyp tirilgen Keıqýatty kelmeı jatyp kejir shaldyń domalatyp-domalatyp alǵanyna Beket eriksiz kúlip edi, er qaptalyna ólshep soqqandaı taltıyp qalǵan qotanaıaq traktorıst esikke qaraı tura jóneldi.

Qoljýǵyshtyń kindigi bir-aq dúrkin saldyr etken. Sybaǵasynan qur qalyp bara jatqandaı shala-sharpy jýynyp qaıtqan ejıkbastyń otyra bergeni sol edi, esikten eńgezerdeı sary qatyn ún-túnsiz kirip keldi de eljireıip qatty da qaldy. Beketten basqa ony eshkim baıqamaǵan boldy, soǵan eregesti me, sary qatyn aıaq astynan kisinep:

— Oıbaı, qotıynym-aý, áli otyrsyń ba?! — dep baj ete qaldy. — Naǵashy-aý, myna qotıynnyń suraǵanyn bere salyp mana qaıtarmadyń ba!

— Sabyr, kelin, sabyr! — dep shal sary qatynmen erip osy úıge qańtardyń sary aıazy kirip ketkendeı seńseń tulybyn qaýsyratyp aldy. — Otyr... jer ıisket... Jol-jónekeı qaıyn jurtynda at shaldyryp júrmese bul myqtynyń da quıryq basqany osy.

— Shaldyryp júr ǵoı bul, shaldyryp júr! — dep eńgezerdeı sary qatyn ejıkbastyń bir jambasyn japyra kelip otyrdy da samaýyrdyń shúmegin ózine buryp, súttiń qasyǵyn Qylańhannyń qolynan tartyp aldy. — Úıde jalǵyz buraý otyn joq. Jalǵyz sıyrdyń qyltanaq tatpaı ash turǵany anaý!.. Bul bolsa shaldy – re-ep júr! Murnaǵy kúni býaz qaınaǵanyń otynyna bardy. Aldyńǵy kúni shoraıaq qaınaǵanyń shóbin ákeldi. Keshe qısyqbas qaınaǵanyń kirpishine ketip edi, tún ortasynda tórt aıaqtap úıdi zorǵa tapty!.. Mynaý tráktir degeniń bir pále boldy! Saphozdan tıyn almaǵanyna úsh aı. Naǵashy-aý, ana alty birdeı jıenińdi dáp qazir úıińe ákelip tastaımyn!..

— E, óıtip jarylqaıtyn bolsań otyrmyz ǵoı, — dedi shal.

Ystyq shaıdy qaýyp alyp selk etkeni bolmasa sary qatynnyń bir jeri bulq etken joq. Ashýy da jorta, aıǵaıy da ejıkbasqa emes, osy úıge jasaǵan sesi bolsa kerek, sary maıǵa bókken semiz pelmendi máımıgen aýyzǵa búktemeı tyǵyp, tolǵamaı qylǵytty. Tuqyraıyp otyrǵan traktorıstiń tórt buryshty taqtaıdaı tóbesine tesile qaraǵan shal:

— Iá, bul ne surap, men ne bermeppin?

— Oıbaı-aý, syrtta sıyr móńiregende ishte otyryp men tolǵatqandaı bolamyn!.. Naǵashymnan bir qolshana shóp ákele ǵoı dep júgirtip edim de!..

— E-e, — dep ıyǵynan aýyr júk túskendeı shaldyń arqabasy keńip qaldy. — Bermeıdi dep bir qolshana shóptiń sońynda ekeýmiz birdeı júrmiz de... Ala jazdaı shyrpy basyn syndyrǵan joqsyńdar. Balalardyń aldy da shalǵy ustaýǵa jarap qaldy. Kelin, sen de tepseń túıe óltiretin adamsyń... Búginde bir erkektiń tabysyna qaraǵan kún kún be!..

— Oı, naǵashy-aı, óziń toq bolǵan soń aıta beresiń de!.. Osynyń balasyn tabýdan qolym bosady ma?! Álgi otpysyna eki jylǵa aıdatyp jiberip otpóske almasam balaq ta tozyp bitti! — dep jıen kelin jarma halatynyń óńirin tartqylap, qursaǵynyń qazir de bos emestigin ańǵartyp tastady.

Jalpaq jurttyń bárine jezde bolsa, bul shaldyń jıeni men jıensharynyń qansha ekenin bir Qudaıdyń ózi bilsin, áıteýir, qarǵa tamyrly qazaqtyń qaljyńǵa kelgende jezde men baldyzdy, alarmanǵa kelgende aǵaıyn men naǵashyny aıaq astynan taýyp ala qoıatyny álimsaqtan beri eshkimdi tandandyrǵan emes, bir kórgen Bekettiń ózin ata-babasynan bermen qaqpaılap ákelip osy shańyraqqa jegjat qylyp tynǵan kári shóńge erli-zaıypty myna ekeýin tipti jıendigi joq bolsa da jatsynbaıtyn sıaqty, onyń ústine naǵashylap otyryp toq qursaǵyn salyq qylǵan áıeldiń zorlyǵyna da júzi jylyp sala berdi.

— Aqyry jıenderdi ákelip tastaıdy ekensiń, olardyń sútin de qoraǵa qamap ket, — dedi shal áldebir saýdanyń basyn ashqandaı. — Balalardy jiberip, ýaqytynda jambasyn tazalatyp tursań boldy. Áıtpese, qolshanańdy súıretip erteń taǵy kelesiń de. Kelýin kelesiń-aý, biraq, bir aıyr shóppen qystan shyǵasyń ba?!. Aıtpaqshy, bir qazan ystyq sý men monshanyń qyzyl tasy demi shyqpaı sol kúıinde qaldy, aldymen myna myqtynyń bir qabat kúsin arshyp qaıtsań meniń saýabymdy alar ediń-aý!

— Alda, naǵashym-aı, sen bolmasań asyl jıeniń terden jıdip ólgendeı edi!.. Men onda monshany demdeı qoıaıyn! — dep jıen kelin taban astynda atyp turdy. — Áı, sen ǵoı, endi bóksedi malyp qoıyp otyrasyń ó?! — dedi bóksesimen esiktiń qos kásegin kerip turyp. — Át – te-teń, býaz qaınaǵa ekeýińdi jaratqan Qudaı da bólek qoı!..

Jıen kelinniń ýaıymy Qotıynnyń kúsi emes, kaska sıyrdyń qamy bolsa kerek, naǵashysynan bir baý shóp dámetip kepil bir qysqa pana tapqan soń, sary samaýyrdyń sýalýyn kúte almady, kórshi-qolańnyń suranshaqtyǵyna eti ólip ketken otaǵasy da, Qylańhan da "osy úıge bireý keldi-aý, osy úıden bireý ketti-aý", — dep qaperine de alǵan joq. Tek álden ýaqytta Qotıynnyń tórt buryshty tóbesi esine túskendeı shal eńkeıe berip:

— Áı, myqty, anaý bir jer sý bolyp qalǵan sıaqty ǵoı, — dep jıen kelinniń turyp ketken ornyna úńile qarady.

Qotıyn ǵana emes, Beket te óńeshin sozyp edi, bóstek qurǵaq eken, "qatynyń qaǵyna tyzyldap ketti ǵoı, endi naǵyp otyrsyń?" degen shaldyń túrtpegi ekenin Qotıyn kóterile jónelgende biraq túsindi.

4

Kún buzylaıyn dep túr eken. Ylaılana bastaǵan batys beldeýdi, kilegeı tartqan aspan reńin aınalyp bir sholǵan boldy da jeldiń óti men yzǵaryn ıegimen ólshegen Janjigit shal qulyndy bıesin, sıyrlaryn jabyq qoraǵa qamady. Qara jal qula jorǵany tapyrańdatyp shyǵa kelgen áldekim "belorýstiń" balonyndaı sheńberek atqan qursaǵymen erdiń eki qasyn da kómip otyr eken.

— Áı!.. Áne, ilýli tur! — dep shal oǵan kósheniń ekinshi basyn siltedi.

Beket ol jaqtan ilýli turǵan eshteńeni kóre almady da qyrsyq shaldyń "amandaspaı atańnyń basyna shaýyp barasyń ba?!" degen qyjyrtpasy ekenin keıin baryp túsingen. Kúbi qaryn kilt toqtap, attan qarǵyp tústi de elpeńdep kelip aldymen shalǵa, sonan soń Beketke sálem berip, qasaqana bir aýyz til qatpastan atyna qaıta mindi. Jıen kelinniń býaz qaınaǵasy bolarsyń dep oılaǵan Beket aýyl qatyndarynyń at qoıǵyshtaryna tań qalyp edi. Aýyzdyǵyn kúrt-kúrt shaınap, qaradaı teńselip turǵan qula jorǵany shal taǵy da toqtatyp aldy. Asyqpaı, kókiregin syrǵaýyl qashaǵa tirep qoıyp, "sen álgi" dep bastady da kúresinnen asyra bir túkirip, sonan soń baryp "sen álgisin" kaıta bastaǵan. Shaldyń shyrt túkirisinde, sol túkiriginiń izine qarap erinip turyp, esinep turyp sóılesinde kúbi qarynǵa degen ótirik-shyny aralas ókpesi baryn ańǵartqan.

— Sen álgi Qotıynnyń jaıyn nege oılamaısyń?.. Dardaı azamatty qatynnyń qaspaǵyna telmirtip!..

— Oı, qoıshy sol Qotıyndy!.. Ne adamnyń, ne haıýannyń sanatynda joq qanǵybastan ne qaıyr?! Jol túsken soń ketet-taǵy ishki jaqqa qańǵyryp!..

— Ketse qaıda barar deısiń, qaıtyp keler aǵaıyny sen emessiń be?!. Qula jorǵaǵa mingenge Qudaıdy qulaǵynan ustaǵandaı bolyp!..

— Áı, Dáý-aǵa, ol ıtiń de týra naǵashysyna tartqan! Qara tyrnaǵynyń kóbesine deıin tunyp turǵan qyrsyq qoı!

— Y-y, ájeptáýir adambyz ba dep edim, ıt bolyp qalǵan ekenbiz ǵoı!.. Bilmeı júr edim, uryq-sharqyńa raqmet, sen bolmaǵanda kim aıtatyn edi!..

— Oý, Dáý-aǵa!.. Qarap turǵan kisini aıypqa jyǵatynyń ne osy?! Men anaý ıtindi aıtyp turǵan joqpyn ba!..

Býaz qaınaǵa atynan kaıta domalap tústi de, tizgindi qazyqtyń basyna ile salyp, Janjigitti taban astynda kóshirip jiberetindeı domalap jetip keldi. Shal oǵan tý syrtyn bere teris aınalyp edi, qýalap júrip qulaǵyn taýyp aldy da, tańqaıyp turyp etekten aspanǵa qarap aıqaı saldy.

— Áı, Dáý-aǵa!.. Ol ıtindi lesopılkaǵa jiberdim be? Jiberdim! Basqa jurtta qatyn joqtaı, qatynym týǵaly júr dep qıa baspaı qoıdy!.. Permege jiberdim be? Jiberdim! Boq tasyttyń dep ózimdi bir táýlik jatyp boqtady! Artyna qaramaı, qortıǵan neme, qara maıǵa meldektep júrip ol da áristákrát!.. Shetterińnen áristákrátsińder! Sonda boq tasıtyn da, boqtalǵan da jalǵyz men bolǵanym ba?!.

— Já, já!.. Sen de ony jetistirip turǵan joqsyń! — dep Janjigit shal qulaǵyn alyp qashty. — Men biletin Qotıyn qaıbir jarytty deısiń, kop bolsa jeti atańa jetken shyǵar.

— Ol az ba eken?! Odan asyp tússe ózine tıetinin biledi ol ıtiń!..

— Iapyr-aý, ıt ataýlynyń bári nege meniki bolýy kerek! Osy sen de bóten emes sıaqty ediń ǵoı?

"Men de sonyń biri emespin be" deýge býaz qaınaǵanyń ıá namysy jibermedi, ıá moıyndaǵysy kelmedi, áıteýir, aǵaıynnan qashpaǵanmen "ıttikti" bólip-jarýǵa joq eken, aınalyp kelip Qotıynǵa qaıta tıisti.

— Tráktirden aıyrylsa taǵynan túskendeı bolady! Búginnen soń onyń maıy men penzenin de moınyna jazam!

— O neniń aqysy?

— Kóringenniń otyn-sýyn tasýǵa ókimettiń bólgen maıy joq! Ol ıt aqtap jatsa bir jón-aý, kúnige tapqan bir jartynyń qunyn lápkeniń bosaǵasynan ozdyrmaıdy! Alty balanyń ashózek, jalǵyz qatynnyń jalańbut otyrǵany párýóıinde joq!..

— Áı, qypsha bel qaınaǵa!.. Meniń etegimdi túrip pe ediń? Jalańbut júrgenimdi qashan kórdiń?..

— Ánnáni!..

Qulyńdy bıeniń aqyryna ımıgen qyzyl qasqa sıyrdy qamap jatqan jıen kelindi erkekter baıqamaǵan edi, bas salyp talap tastaıtyndaı býaz qaınaǵasy úzeńgige qaıta jarmasty.

— Meni endi qatyndarǵa sabatýyń qalyp edi! — Qula jorǵaǵa minip alǵan soń, býaz qaınaǵa da shirenińkirep, Dáý aǵasyna bıiktep sóıledi. — Osy eki kósheniń boıynda eki júz qatyn bar. Sonyń bári meni qaqtap otyrǵandaı Shońmurynǵa bitken urǵashy jabylyp meni sabaıdy!..

Qylańhan qazyqqa ilgen nán qyzyl sektiń terisin sypyryp tastap qabyrǵasyn qaqyratyp jatqan. Jıen kelin tegenesin súıretip kelip ishek-qaryndy kúresinge ala jóneldi de qaýiptiń beti ármen qarap ketken soń ba, álde qyzyl kórgen soń ba býaz qaınaǵanyń ekpini qyryq gradýsqa tómendep:

— Oıpyr-aý, soǵymdaryń taýsylyp qaldy ma? — dep tańdanǵan boldy. — Opyryp jeıtin aýyz da joq edi ǵoı...

— E, soǵym eskirmeı me eken? — dedi Janjigit shal. — Qonaqtyń aýzyn eskermeı, meniń aýzymdy mensinbeı tursyń da!.. Sotym soıypty degendi byltyr estip edim, synyq beldemege de bedelimiz júrmeı qalǵan joq pa!

— Tý-ý, joqtan dámetip ábden erikken ekensiń!.. Kókbaqa bir torpaq soıdy dep!.. Tý bıeniń qartasyn qara etinen arshyp jep otyrǵan adam kók jasyqty naǵylsyn dep edim...

— Já, já, mensinbeseń mensinbe!.. Óle qalsam janazamdy da sen shyǵarmaı-aq qoı! Tek, myna jurtyńdy tentiretpeı jumys taýyp ber. Seni atqa mingizgen de solar emes pe!

— Áı, shal, seniń janazańnyń sapqozdyń sharýasyna qaıbir týystyǵy bar, esiń durys pa?! — dep býaz qaınaǵa sypaıylyqty sypyryp tastap týrasyna kóshti. — Mashına men tráktir qarap turǵanda qatyndar men qotıyndarǵa qyzmetti qaıdan izdeımin?! Jaz shyqqansha qoısha qozylap jata bersin, jaz shyqqan soń leshozy ma, pıtomnıgi me, qubylasyn taýyp jeldep ketedi de!.. Bastyqtan túskenińe qyryq jyl bolsa da bılikten túsire almaı sharshadyq qoı! — degendi býaz qaınaǵa qula jorǵany buryp turyp aıtty da: — el meniki dep, ánsheıin, ezýleı beredi eken-aý! — degendi tebinip qalyp aıtqan.

— Bir týysyńnyń túri osy. Baıaǵynyń bastyǵyndaı bolmaǵan soń, prabláıýshıge qaraǵan kún kún be! — dep Janjigit qarıa qula jorǵanyń ústinde ketken inisin qorashsynyp qala berdi.

— Qap, kete qalǵanyn qarashy, keptep jiberetin edim! — dedi tegenedegi shek-qaryndy meldektetip sholanǵa óte bergen jıen kelin.

— Iisin alǵan soń Shońmuryn ekeni ras bolsa tútinnen uzap qaıda barar deısiń, sybaǵasyn umytpasań bopty da, — dedi qart.

— Áı, lótshik, qazanǵa salaryńdy ákelmeısiń be?! — degen jıen kelinniń sholannan shyqqan daýsy kóńildi edi. — Taǵy da tún ortasyna deıin bul úıden bala-shaǵanyń bazary tarqamaıtyn boldy deshi!

Qylańhannyń jıen kelin qoıǵan esimi Lechık bolsa kerek, qyzyl sektiń on eki jiligin terisine orap sholanǵa túgel kirgizdi de paıalnık ustap qaıta shyqty. Qazan ottan túskende qansha aǵaıyn, neshe jegjat jınalaryn kim bilsin, áıteýir, súıek-saıaq, qan-jyn timtigen ıt pen qıqym izdegen ashqaraq sıyr da qyzyl ińirde osy úıdiń kúresinin tabatyn kórindi. Jákeń shashpa qoraǵa kirip mal tuıaǵynan qalǵan saǵdyr men káshekti aıyrlap kúresinge laqtyrdy da dirdektep búrseń qaqqan aryq-turaqqa keıisti qabaqpen túńile qarady.

— Iesi tórt aıaqtap ketken soń, tórt aıaqty haıýannan ne qaıyr?!

Shal aıyrǵa súıenip uzaq turdy. Jybyr-jybyr buldyrap kele jatqan keshqurymnyń alakeýimi tútini de murjadan ozbaıtyn erinshek aýyldyń búkil tirligin jabyq astyna qýyp tyqqandaı edi. Sol jabyq astynan ózine óńsheń bir tort aıaqty qubyjyq syǵalap turǵandaı shal júzinde titirkenis, áldebir shoshyný baratuǵyn. Júzden astym degende Beket áýelde senbegen, aıyr sabyna qos qoldaı súıenip, keshki ymyrtqa úńireıe de túńile tesilgen bitimi bóten, arsa-arsa arystaı kóne skeletti qaı ǵasyrdyń murasyna jat qyzaryn bilmedi.

— Eldiń túri osy, erkeginiń túri álgi, malynyń túri mynaý! — dep Jákeń taǵy da kúresinge ıek qaqty. — Qatyn araq ishetin boldy, bala súndetten qaldy, sıyr pul bolady dep edi, onyń butyna júginetin urǵashy qalmaǵan soń, búginginiń sıyry da ógiz bop ketken!..

Ákeńniń ákesin jalań but kezinen bilemin degen shaldyń sózinen-aq Beket sekem alyp edi. Osydan myń bes júz shaqyrym tústiktiń jyly aımaǵynda týyp ósken jigit sońǵy jeti jyldy Altaıdyń taıgasynda ótkizse de, dál osy ólkeniń meniń záý-zatyma bir qatysy bar-aý dep oılamaǵan. Otyz jasyna deıin el qaısy, jer qaıda dep eshkimnen suramapty, atanyń mekenin, ákeniń jurtyn izdemepti. Astanada bir mekemeniń ekinshi kreslosyn nyǵyzdap otyrǵan áke baıǵus ta jeti jyl boıy turaq-mekensiz túzde qańǵyrǵan balasyna tis jaryp eshteme demegen.

Kúlmestiń kemerinen yzǵyryq aıdaǵan tuman ortalyqtaǵy qos boz qasqanyń qyzyl shatyryn kesip túsken eken, kınoteatr ma, dúken be, qyzyldy-jasyldy elektr jaryǵy jyrtyń-jyrtyń kirpik qaqqan áldebir mańdaıshanyń mańynan Mark Bernes: "ıa lúblú tebá jızn..." dep bastap edi, oǵan qıqyl-shıqyl orkestr kılikti de ánshini qańǵytyp jiberdi. Birde Kıiz qala, birde Sarymsaqty atanǵan taý bókterindegi jalǵyz kósheniń ortalyqpen oshaǵy bir bolǵanmen tútini bólek sıaqty. Qoltyǵyna qystyrǵan tompaıǵan tor, qol basyndaı dorbasyna qaramastan sol jaqtan qıalap shyqqan qos qatynnyń júristeri Mekkeden qaıtqandaı tym pań eken.

— Qaıtsyn-aı! Raıkom, yspolkomnyń bar kyzmeti osylardyń moınynda! — dep Jákeń kádimgideı jany aýyra kúrsindi. — Kimdi ósirip, kimdi óshirip, qanshasyn tórkinine aparyp tastap kaıtty eken á?!. Jyraýdyń jyry, aqynnyń aıdary tozǵandaı ókimettiń jarlyǵy lápkeniń bótelkesine ilesip jalpaq elge aldymen aýzymen taraıtyn ádet boldy. Jaratqan-aý, el bıliginde osylardyń ne sharýasy bar eken?!.

Emansıpasıanyń qudireti osydan jarty ǵasyr buryn áıel juraǵatyn erkekterdiń júgen-quryǵynan qutqaryp jibergeni Janjigit shaldyń qaperinde qalmasa kerek. Qopaqardaı aeroport nachalnıgin qazan-oshaqqa baılap qoıyp, kúresin basynan kórshidegi kelin-kepshiktiń júris-turysyna jip taǵýy aljıyn degen shaldyń qısynsyz qıqarlyǵy shyǵar. Áıtse de, qashanda bı bolyp, aýyl úıdiń tirligine bıikten qaraǵysy keletin kóneniń kózinen de, sózinen de el ishindegi rýhanı kedeılikke, oshaq basynyń teksiz de kirsheńdigine degen qarsylyqtyń, bitispes jaýlyqtyń Beket te sezip tur. Aýyldyń tańy men túsin, besini men ymyrtyn Beket te shet jaǵalap kórgen... Qaıyn atasynyń aldynan qaıqaıyp ótip bara jatqan eki kelinniń ekeýi bolmasa da bireýi otaǵasyn qaqtap saýǵany bolmasa jelin ustap, qaımaq qalqyp kórdi me eken?.. Esikten kire etigin laqtyryp, erteńgisin dambalyn erinen suraıtyndar da az emes. Qoltyqtaǵy tompaıǵan tor men qol basyndaı dorbada qyryp ketkende dúkenniń kókaıaz bólkesi men jendibilekteı makarony bar shyǵar. Jendibilekteı makarondy qara sýǵa shala qaınatyp, kókaıaz bólkeni kespeı syndyryp baıynyń aldyna bylsh etkizip qoıa salady da "jeseń je, jemeseń onan ármen" deıtinder she?.. Torǵaımen talasa turyp, bir-birinen ot alýǵa júgiretin kelinder qaıda? Álde, baıy ketken soń shańqaı túste turyp, tósegin tústen keıin jıyp, tús aýǵan soń abysynnyń tútinin ańdıtyn boldy ma?.. Tabylsa bótelke, tabylmasa balsyradan keıingi baljyr áńgimeniń qyzýymen keshqurym mal saýmasa da óristen qaıtqan malmen birge bala-shatas taýyp baratyndarǵa da shóp syndyratyn boldyq pa? Bóksesin jaba almaı otyryp bótelkemen baq synasý, berseń de, ber deseń de berekeńe sep bolmaıtyn bos dyrdý dert bolyp bara jatqan soń sonyń tosqaýylyn taba almaǵan kári júrektiń bir bulqynysy shyǵar, oshaqtyń qasıeti emes, qasireti bolyp otyrǵan kelinderine ókpesi bolar, áıtpese, bir kórgen Beketke "elińniń túri osy" dep, kósheden kóldeneń ótken "býaz qaınaǵanyń" shaýjaıynan alyp, "jurtyńa jumys taýyp ber" deıtindeı Janjigit shaldyń ázirge esi aýysa qoımaǵan sıaqty. Esim durys degen Bekettiń ózi de el bar eken-aý, eldiń de jamaýly tirligi, jamaý astynda sirke tyǵylar jaýyry bar eken-aý degendi endi oılap tur.

"Bir asym et" dastarqan basynda "eki asym etpen" birer tarpysqan soń qaıtyp pys talastyrmaı, qabyrǵasyn tuıaqqa aldyryp qaıqańdap shyǵa kelip edi, qyzyl sektiń qulaǵy deldıgen qaraker basyn jıen kelinge ustatty da, endi tórt sıraqqa kirisken eken, paıalnıktiń kúrkiregen jap-jasyl óńeshimen jarysa kúrkirep bir nárseni aıtyp jatty, oǵan jıen kelin jarqyrap máz bolyp jatty. Sirá, kúlkiniń obektisi shal men Beket bolsa kerek. Qonaqtyń jaýyryny shymyrlasa da shal osy aýlada menen basqa kisi bar-aý dep turǵan joq, tirlik bar-aý dep turǵan joq, áıteýir, dep turǵan joq.

— Men uryn túskende apalaryń on ekide edi, — dedi, Bekette qulaq bar-aý dep turǵan joq, áıteýir, deı saldy. — Ákemiz qoıdan jeti tusaq, bir qoshqar, eshkiden jeti shybysh, bir teke, jylqydan jeti baıtal, bir sýirik berdi de jeti syrmaq pen jeti kórpeni qatynyńa qaýsyrtyp alasyń dedi. Nege jeti dep men suraǵanym joq, jetimge beretin qaıyr-sadaqanyń túri osy dep ol aıtqan joq. Bar aıtqany — úıińe kúnine jeti qonaq tússe de bireýin quraýyz jiberseń, meniń uryq-sharqymnyń esebinde joqsyń dedi. Jeti kórpe, jeti syrmaq qonaqtyń jambasynda tozdy, qonaqtyń saýsaǵynan artylǵan jeti tusaq, jeti shybyshtyń qalǵanyn ókimetke tapsyrdym. Jeti baıtal jeti úıir jylqy bolyp edi, birine tisim tıgen joq, jıyrma segizinshi jyly seniń ákeń mańqa keldi dep púlómetpen qyryp saldy, osy elge jal-quıryqty tuıaq qaldyrǵan joq. Áıteýir, aǵaıynnyń arqasynda qara basym mańqaǵa shyqpaı aman qaldym... Arǵy bettegi yrsıǵan sonaý jardy kórdiń be? Sonyń eteginen tereń ordy kórdiń be? — dep shal kelsaptaı qolyn kókjıekke suǵyp-suǵyp aldy. — Meniń kózim jetpese de sol betten qulaǵyma kúni búginge deıin jylqynyń shurqyraǵan daýysy keledi. Men jetpis jasyma deıin jylqynyń shyńǵyrǵan daýysynan shoshyp oıanatyn boldym!..

Jalańash jarqabaq tumannyń astynda qalǵan eken. Jar basyndaǵy qazdaı tizijen aǵash úılerdiń shaqyraıǵan shamdary ǵana jyltyraıdy. Shaqyraıǵan kóp shamdar oqqa baılap tastaǵan kóp jylqynyń shatynaǵan kózindeı bolyp elestedi de dál qazir jelini úze, shyńǵyrysyp shaba-shaba jóneletindeı Bekettiń tula boıy túrshigip, qashadan keıin shegindi...

Qylańhan qolyn shaıyp súrtinip túr eken:

— Erteńnen bastap jumystan qýamyn! — dedi sholandaǵy qazandyqtyń jalpyldaǵan otyna burylyp.

— Oıbaı, nem jaqraı qaldy?

— Biriń úshin eden jýyp, biriń úshin kasır bolǵanym da jeter!

— Omaı shirkin!.. On bılet satyp, oımaqtaı edendi sıpaı salǵanǵa da buldanyp turmysyń? — dep jıen kelin ár shalanyń quıryǵynan bir-bir uryp qazandyqtyń qyzara bórtken óńeshine tyǵyp jiberdi de túk estimegendeı qazandy jaıbaraqat sapyra berdi.

— Túgel qýamyn! — dedi Qylańhan, — Sender úshin myna Beketti de jolynan qaldyrdym.

— Qýyp kór! — dep jıen kelin tańq ete qaldy. — Býaz qatyndardy qyzmetke al dep seni bireý qystady ma?!.

— It bilip pe!.. Syptyqtaı bop syp-sypaıy kiredi de bes kúnnen soń, saban tyqqan qanardaı qampıyp shyǵa keledi!..

— Qudaı-aý, qur órtke jiberip jatqan joqsyńdar, áý deıtin oıyn saýyqtan da tas kereńbiz, endi óz nanymyzdy ózimiz taýyp jep, tynysh jatyp bala tapsaq ta kinálimiz be?! Jetiskennen júrgen joq, bári de ózińniń aǵaıynyń. Sandalma, kóktúınek!..

— Nemene, aǵaıynǵa alımenttiń boryshyna jyǵylyppyn ba?!

— Alla saqtasyn! Tabysymen qaryq qylmasa da taǵysynan ókpeletpeıtin jaman baıymyz bar! Bir qatynǵa ıe bola almaı otyryp álementshilin!..

Ázil ekeni de belgisiz, urysqa da bergisiz ekeýiniń egesi nachalnıktiń shońqıýymen short úzilip edi, ottyń taby men sorpanyń býyna alaburtyp, shorymyqqa bóksesin ornyqtyryp alǵan eńgezerdeı sary kelinshek:

— Oıbaı, men keteıin! — dep taǵy tóńiregin opyra turdy. — Bizdiń álgi túgimdi qoımaı, endigi ýystap otyrǵan shyǵar, baryp kıindirip alaıyn!..

— Maǵan dese jalańash qýyp kelseń de óziń bil! — dedi Qylańhan, — tek odan da jýan birdemeni qoqsytpaı turǵanynda qonaq kózinen joǵala turshy!..

Beket ekeýiniń kúńkiline qulaq túrgen joq-ty. Bekettiń qulaǵynda: "tigerge tuıaq qaldyrmaı qyryp saldy" degen jalǵyz sóz ǵana. Qadap aıtqan jalǵyz sóz mıyna mirdiń oǵyndaı qadalyp, jar basyndaǵy kógendeýli kóp shamnan túrshikti de, Janjigitten kózin jasyrar keń dúnıeden aldanysh tappady. On toǵyzynshy ǵasyrdyń murasynan qalǵan tiri eksponattyń jalǵyz nusqasynyń júzine qaraýǵa tiksinip edi...

5

Yrsıǵan jar qabaqtyń basy eken. "Qyryp salamyn!" dep aıqaılap túr eken. Aıqaılap turǵan ákesi eken. Ákesi aq "Volganyń" tóbesine shyǵyp alypty, qolynda vıntovka, ústinde temir-tersekten toqyǵan baıaǵynyń saýyt-saımany. Taǵy da jońǵar basqynshylary ma-aý... Áıteýir ákesi solardyń myqtysy eken. Jar qabaqtyń ushar jıeginde bir-bir atyn jaıdaq jetelegen qalyń jurt. Janjigit shal jaǵasyna galstýk baılap, basyna qyzyláskerdiń qulaǵy salpaıǵan shoshaq bórkin kıip alǵan eken, eńgezerdeı sary kelinshek oıbaıyn salyp tóbesi taqtaıdaı tórtburyshty ejıkbastyń qolynan qyzyl kaska sıyrdyń bas jibin julqylap jatty. "Qyryp salamyn!" dep aıqaılady. Sol kezde pýlemet kútir-kútir qaqsap berdi de jar basy azan-qazan bolyp jóńkile jóneldi...Jóńkile jónelgen jylqy da emes, sıyr da emes, qaptaǵan mashına, motosıkl, traktor ma-aý... Báriniń de klaksony jylqysha kisinep, jylqydaı shyńǵyryp, jylqysha osqyrady eken. Taptap ketedi-aý dep jan ushyrǵan Beket qanshama talpynǵanmen ornynan tyrp ete almaı tyrbyndap jatqan...

...Ysqyryp-shyńǵyryp, qıqyldap-shıqyldaǵan tý syrtyndaǵy radısiń tórt dońǵalaqty býdkasy eken. Kúrkirep turǵan mes qaryn vertolet bolyp shyqty. Tóbesinen úńireıe tesilgen radısiń basyndaǵy shlemi qalmaqtyń dýlyǵasyndaı bolyp kóringen.

— Baýyzdaǵan laqsha baqyrady ekensiń! — dedi yrsıa kúlgen biteý radıs. — Bol, kebejeńdi kóter de anaý vertoletke min!..

Kóziniń ilingenine úsh-aq mınýt ótken eken. Úsh mınýtta úsh ǵasyrdy sharlap shyqqanyna tań qaldy. Samolet qonatyn tildeı jyrtyqqa qyzyl qasqa sıyrdy otqa qoıyp qaıtqan jıen kelinniń qolyndaǵy bas jipke de tandana qarady.

— O ne, qaınym, tanymaı otyrsyń ba? — dedi kelinshek.

Beket jaýaptyń ornyna bejireıip qaraı bergen.

— Shyraǵym-aı, jarylyp ketpeı neǵyp júrsiń? — dep jıen kelin ótip bara jatyp basyn shaıqap-shaıqap tastady. — Myna túrińmen on aı ormanǵa jiberse aıýdyń úńgirinen tabylatyn shyǵarsyń!..

Beketti mylqaý qylǵan orman ekenin jıen kelin biler me.

Shekaraǵa jatatyn shetki aýdanǵa oblys ortalyǵynan týra qatynas joq edi. Kóktastan ushqan samolet kórshi aýdanǵa jetkizip tastaıdy da Ór Eldiń odan arǵy kóligi "kýkýrýznık", biraq, jazǵa salym men kúzdi qoıyp, jazdyń jaıma-shýaǵynda kúnine qyryq qubylatyn Altaıdyń kirpıaz aspany kóktegi aeroplan túgili, jerdegi arbakeshti de kóńili túspeı ótkize bermeıdi. Qys boıy ózenniń muzyn, jylǵa-jylǵanyń tabanyn jol qylatyn el qar kóshkini men atqy júrip berse qashan kók shyqqansha taý-taýdyń qýysynda qulaq kesti jatqany. Bul mezgildiń ósegi de telefonǵa júk, júrginshiniń bar úmiti aeroporttyń mes qaryn ıneligi.

Vertolechık Qylańhannyń ózi eken. Beketti qasyna otyrǵyzyp, beldik bitkenmen shandyp tastady da áldene dep ernin jybyrlatqan sıaqty edi, tóbedegi vınttiń ysqyryǵy men motor gúrilinen Bekettiń qulaǵy tunyp, dym estı almaı bejireıip qaraı berdi. Qylańhan jerdegi Qylańhan emes, Beket ony qazan-oshaqtyń basynan da, buzaý-torpaqtyń sońynan da kórmegen sıaqty. Kishigirim kesedeı ala kózinde selt joq, shlem astynan soraıǵan bir asym etti teńdep alyp ókpe tusynda sup-sýyq bóten bir bet otyrdy. Álden ýaqytta túkti qolyn tarbaıta sozyp, kúnqaǵardan ekinshi shlemdi aldy da Bekettiń basyna kepteı saldy. Manadan beri onyń ymdap otyrǵanyn endi túsingen Beket naýshnıktiń shnýryn radıoaparatýraǵa aparyp jalǵady.

Tómende jer kóshkeni bolmasa dúnıe qulaqqa urǵandaı tynyshtala qalyp edi. Beket yrsıǵan jar qabaqty taǵy kórdi. Jar qabaqty jaǵalaı qýǵan jalǵyz kósheniń aǵash úıleri jar jaǵasyna kógendep tastaǵan tas maqulyqtar sıaqty eken. Qabaq astyndaǵy san shaqyrymǵa shubatylǵan transheıanyń nobaıy Janjigit shal aıtqan esil maldyń molasy bolsa kerek. Jar basyna shyǵyp alǵan álde bir sholaq: "qyryp salamyn!" — dep taǵy da aıqaılap turǵandaı kórindi de vertolet teriske qaraı kilt burylǵanda, kógendep tastaǵan tas maqulyqtar jar jaǵasynan dúrkireı qashyp bara jatty. Aýyl tóbesinen sońǵy ret aınalǵanda Beket Janjigittiń: "aǵaıynnyń arqasynda qara basym mańqaǵa shyqpaı aman qaldy" degenin taǵy bir esine alyp edi...

...Altaı tóbesin tiri pendege kórsetpegen. Biraq Altaıdyń tákapparlyǵy adamyna qonbapty. Múmkin, adamynyń mesheldigi taýynyń bıiktiginen shyǵar?.. Bıiktiń qashanda alasanyń pysyn basyp, meselin mes qylyp tastaıtyn qudireti bar emes pe!.. Jeti jyl boıy Altaıdyń balaǵyndaǵy jyqpyl-jyqpyldan shyǵa almaı, ıeginen ozyp jeti qadam jerdi kórmegenin Beket eki shaqyrym bıikke kóterilgende sezdi.

Ushy-qıyrsyz uly taýdyń zeńgir jaldary kózge de jetkizbeı, kókjıekten de bıiktep aspan astyna sińip jatyr. Uly máslıhatqa otyrǵandaı shyń bitkenniń bári de sáldesin oranyp shart júginip alypty. Uly ormannyń sheti joq. Bıiktegen saıyn aıaǵyńnyń asty bir ýys bolyp, bıikteı berseń Altaı da bıikteı beretin sıaqty, uly ormannyń jıegi kóz ushynan qasha beretin sıaqty. Uly dúnıede noqattaı joq adam óziniń beısharalyǵyn sezinse kerek.

Bir juma boıy muń bolǵan Qaraǵaıly men Aqsýdyń arasy bıikten qozy kósh qana jer eken, bir jaldy asqan soń, Beket Jyndysaıdyń tóbesin kórgendeı bolyp edi, Qylańhan taǵy da teriske kilt burylyp Buqtyrmany kesip ótti de Qatynǵa qaraı tartty. Bul óńirdiń ózeninen bastap jer aty, meken aty túgelimen "qatyn": Qaraǵaıly Qatyn, Órdegi Qatyn, Oıdaǵy Qatyn — búkil dúnıeni jıyp-terip qatynǵa beripti de, áke sorlyny óli-tirisin qosaqtap sypyra sybap jatsa da obal boldy-aý deıtuǵyn pátýáli aýyzdy Beket kórmegen shyǵar, onyń esesine anaǵa til tıgizgen tiri pendeni el estigen emes.

Ejelden buǵy ósiretin boıy Altaı terisindegi Oıman jurtymen qońsy edi. Ózenniń arǵy jaǵy, bergi jaǵy altaıy men qazaǵy, qalmaǵy men kerjaǵy aralas otyrǵan dúregeıleý eldiń bylaıǵy jurtpen qys túgili, jazdyń ózinde aralasy kem de kem. Momyn deýge kelmeıtin, ynjyq deýge kónbeıtin malshy qaýym qyryq kún shildede tór jaılaýda erýlikpen tabysyp, qarashada Qatyn ótkelinde qonys maıymen tarasatyn. Onan keıingi amandyǵyn áýeniń qabaǵy men jeldiń ótinen ǵana bilesiń. Beket vertolettiń kilt burylýyn oqys bir sharýaǵa joryǵan. Kishigirim kesedeı ala kózden ondaı qaýipti oqı almady, qaq mańdaıdaǵy terezeni tesip jiberetindeı qadalǵan bir asym et bir noqattan aýmaı otyr. Qylańhanǵa bul úı arasyndaǵy úırenshikti sapar bolsa kerek.

Áldebir jýrnaldan qıyp bortqa japsyrǵan bir orys, bir qazaqtyń sýretinen Beket maıor shenindegi áskerı ushqyshtardy tanyp edi. Kıimi men jeń-jaǵasyndaǵy en-tańbasyna qaraǵanda, elýinshi jyldardyń basy bolsa kerek, aınalasy on, on bes jyldyń ishinde Qylańhan edáýir egde tartyp qalǵanǵa uqsaıdy: urtyn tepken shyqshyttyń eti qashyp, jaq sýalǵan, shyraıynan jańyla bastaǵan qas – qabaq jaıdarlyǵyn erterek joǵaltyp alsa kerek.

Tirlikte pende shirkin ne joǵaltpas. Qyryq toǵyz jasynda Qylańhannyń tapqanynan joǵaltqany kóp shyǵar. İzdegeni ushan-teńiz edi. Ustap qalǵany — shtýrval. Bireýlerge arman, bireýge qazan-oshaqtyń kúıbeńi sıaqty kóńilge qamsaýlyǵy joq esik kózindegi sharýa. Sanaly ǵumyrynyń jıyrma bes jylyn aspanda keshken Qylańhan, áıteýir, óz tirligine ne ókinip kórgen emes, ne tamsanyp kórgen joq. Soǵys bastalǵanda jıyrma jastaǵy já degen jigit edi. Tórt ulyn birdeı joryqqa attandyrǵan Janjigit: "tórteýińniń túgel kaıtyp kelerińe kózim jetpeıdi, tek seniń oqqaǵaryń samolet bolady, — dep edi, — quryǵanda bireýiń jerdiń janjalynan bıik bol!" — dep batasyn bergen, aıtqanyndaı úsheýi maıdannan qaıtpaı qaldy da, Qylańhan úsheýiniń bodaýyn bir ózi ótedi.

Ushqyshtar ýchılıshesiniń kýrsanty maıdanǵa eki jyl keshigip kirdi. Onyń esesine sońǵy aıqasyn Berlınniń tóbesinde bitirip, onan soń da VVS-tyń As dep atalatyn aqsúıekter tobynda jıyrma jyl boıy boz aspannyń tunyǵyn jyrtty, dybys barerinen ozdy, jańa mashınanyń san túrin synaqtan ótkizdi. Eń sońǵy toqtaǵany — astyndaǵy mes qaryn "ınelik", jetken bıigi — Qaraǵaılynyń aeroporty, onda da Janjigit shaldyń taýqymeti bolmasa endigi qaı túkpirdiń shıyrynda júreri belgisiz edi. Ýaq-túıek tirlikke tákapparlyq kórsetse, ol da aspannan juqqan minez emes, bıikten búkil dúnıeniń qaltarysy men jamaý-jyrtyǵyn túgel kerip alǵandyqtan shyǵar, áıtpese, aspandaǵy jurt esek mingen sarttan da kishipeıil, kempis te momyn. Biraq, onyń bárin syrt kez qaıdan oqı bersin. Birneshe kún eriksiz jetegine ergen Beket onyń bir mineziniń ústinen túsken joq, jalǵyz ǵana ańǵarǵany — zıaly qaýymnyń ishek-qarnyn túgel aqtaryp taýysqan zerektigine qosa ázili ashshylaý, kekesini kenezeńe nasybaı sepkendeı kerindi. Dál osy qalpynda da esh nársege nazar salǵan keıpi joq, tolqyn ústindegi jańqadaı dirdek qaqqan "ıneliktiń" tumsyǵynda otyryp ta ter aldynda múlgigen moldadaı beıǵam.

Taıga tóńkerilip túsetindeı birde jambastan, birese qıadan shalyndy. Shamasy jel tursa kerek, qaraǵaı basy qara arǵymaqtyń jalyndaı shalqyp jatyr. Seńgir taýlardyńi silemin shańyt búrkeı bastapty. Vertolet birte-birte tómendep, ormandy shoqyshardyń jylǵa-jylǵasymen qaptaldaı jortqan, bókter-bókterden súńgip shyǵyp, dirdekteı qashyp bara jatqan "ıneliktiń" kóleńkesin kergende Bekettiń oıyna: "aspanda ushyp júrgen kók kóbelek, jortaıyn ash bórideı taý jebelep" deıtuǵyn on oralǵan. Qýys -qýysta tyǵylyp otyrǵan zaımkeler, lesopılkalar, buty sovhozynyń satylary zymyrap keıinde qaldy da taýdyń qolattarynan jylqy men buǵy tabyny qaraýytty... "túskende sen esime, beý qaraǵym, jortaıyp ash bórideı..."

— Qatyn!..

"Beý qaraǵymdy" endi ǵana esine alǵan Beket Qylańhannyń daýsynan shoshyp oıanǵandaı selk etti de "ash bórideı jorta" almaı qaldy.

— Qatyn!.. Qatyn!..

— Men Qatynmyn! — degen naýshnıkten áldekimniń qarlyq qan daýsy estildi. — Baýyrym-aý, joǵalyp kettiń ǵoı!.. Saı-saladan kóshkin júrip tebin tarylyp qaldy! Aspannan brıket tastamasań ashtan qyrylatyn túrimiz bar!..

— Túsindim!..

— Aqsý men Buqtyrmanyń quıǵanyn seń bitep tastap, Kórbıkeni qyzyl sý basyp barady! Dınamıtpen urmasa bolatyn emes!..

— Uqtym!..

— Keńestiń qanshyǵy segiz kúshik tapty!..

— Qanshyǵy deıdi?..

— Endi qatyny dep pe ediń!..

— Sálem de!.. Qaljasyna boryshtymyn dep aıtty de!..

— Seniń boryshyń kóbeıip tur-aý!.. Jákem qalaı?..

— Qalaıyn suraısyń?..

— Soǵymnan jarty jambas, biteý beldemesi qalyp edi, qona ketseń qaıtedi!..

— Erikpe!.. Seniń orazań taýsylyp pa edi?..

— Bizge on eki aı túgel oraza ǵoı!..

— It biledi, azannan aýyz shaıyp alǵan adamsha sóıleısiń!..

— Oıpyraı, bizdiń qatyn ekeýińe daýa joq eken!.. Biriń telefonnyń trýbkasynan, biriń aspanda júrip aýyzdaǵy ıisti qaıdan seze qoıasyńdar osy!..

— Biz de pendemiz ǵoı!.. Já, basqa aıtaryń joq pa?..

— Basqa aıtar bizde ne arman qaldy deısiń!.. Bir jyl qoı baqqannan júz jyl aqyl surama depti, aspanda júrgen sen bolmasań, taǵynyń múıizin, tarpań qatynnyń tamaǵyn ańdyǵan beıbaqtan ne suraısyń?!.

— Tú-ý, baıǵus-aı, sorlap qapsyń-aý!.. Bur tutam ala jip tappaı júrgennen saýmysyń?!. Asyqpa, jer jibigenshe aıaldaı tur!.. Jamannyń janazasy da jurtqa mindet!..

Kim dep suraǵan joq. Kim de bolsa zamandas shyǵar. Zamandas jıyp kórmegen, zamany bir dos-jarannyń ázili túgili, jattyń ázázilinen de jetim qalǵan Bekettiń biteý kóńiline Qylańhan men beımaǵulym jigittiń beıkúná nazy sińe qoıǵan joq. Tek, "jamannyń janazasy da jurtqa mindet" degeni janǵa batatyn úreıli de aıaýsyz kesim eken. Jamannyń biri ózim be deýshi edi, ózińdi óziń tanysań oǵan da shúkir!..

Kókıirim atanǵan Aqsý men Buqtyrmanyń quıǵany ejelden esirip jatatyn ádeti edi, toros bóget bojyǵan aırandaı kilkip tur eken. Kemerdiń eki ezýinen lyqsyǵan qyzyl sý qysqy súrleýdiń naýasyn qýalap baryp Kórbıkeniń irgesinen arnaǵa qaıta qulapty. Shatqal ishin bý kernep, Buqtyrma burq-sarq qaınap jatqan sıaqty. Qaınaǵan býǵa tunshyǵyp, shatqaldyń qoltyǵyna tyǵylǵan Kórbıkeniń júz qaraly úıi úreıden qaltyrap otyr eken.

— Túri jaman ǵoı mynanyń!..

— Qatqany!.. — Qylańhan tómenge úńilip Kórbıkeniń túginine túkirgendeı boldy. — Qoıasy tastaýǵa da kisi jaldaıtyn ker jalqaý jurt ta! Áıtpese túzge shyqqan qatyn da kóseýmen-aq túrtip qap kózin asha salatyn nárse ǵoı. Kisi jaldaýdyń qandaı ekenin bular qaltasyna túskende ǵana sezedi. Vertolettiń bir vsheti qansha turatynyn bilemisiń?..

Árkim óz qotyryn ózi qasıdy da. Beket vertolettiń maıyn jaldap kórdi deımisiń. Bir tekshe metr aǵashtyń quny qansha dese, bálkim, aıtar. Sibirden Qazaqstanǵa jektenshe qaraǵaı dóńbektiń ár qadaǵy dúkendegi nannyń bir qadaǵynan eki ese asyp túsetinin vertolechık biler me eken?..

Qylańhan kósh jerden oraǵytyp Quıǵanǵa qaıta buryldy. Tekshe metr men qadaqtyń esebine súrinip qalǵyp otyrǵan Bekettiń toq júzine jaqtyrmaı qarady.

— Qatynyń bar ma edi?

Beket basyn shaıqady.

— Oǵan da shúkir! İshin keptirip óltirgendeı ekensiń-aý!..

Bekettiń beti de bulq etken joq.

— Dáp mynaý Kókıirimniń tóbesinen tastap jibergim kelip otyrǵany.

Nege dep suraǵan joq.

— Jarylyp kete me dep qorqyp otyrǵanym. Bosqa shyǵyn bolǵansha anaý muz bógetti ala ketkeniń jaqsy edi...

Sheńberek atyp kilkip turǵan Kókıirim tóbesinen Beket emes, qumalaqtaı kesek tússe de laq etkendeı. Vertolet qańbaqtaı qaltyrap jeńildep ketkendeı kórindi de, óziniń zymyrap baryp jylymǵa bylsh ete qalǵanyn oısha elestetken Bekettiń ishek-qarny aýzyna tyǵylyp loqsyp jibere jazdady. "Mynaýyń ıt eken ǵoı!" degendi taǵy da ishteı aıtyp edi.

— Oń qanatyńa qaraı otyr, — dedi Qylańhan, rasynda tastap jiberetindeı túsi sýyq edi. — Birli-jarym mal bolsa sadaqa, adam ketse ekeýmiz de temir tordyń ishinde tabysamyz!..

Adam turmaq ań kórinse ne qylsyn. Kórshisiniń amandyǵyn kóktemde ǵana suraıtyn taıganyń jataqtary bul mezgilde aýlasynan ozýshy ma edi. Tósegi de, tósenishi de nar, jaılaýy peshtiń tóbesi kerjaqtardy bylaı qoıǵanda, elgezek atanǵan shaıshyl qazekemniń ózi aýyl shetinen dám tatyp qaıtý úshin tań atpaı kóligin jegip, kún qaıta kúresininen shyǵa almaı atyn qaıta doǵartatyn shet jaǵalap Beket te bilip qalǵan. Tal túske deıin uıyqtaıtyn murjasy da dym syzbaı melshıip tur eken. Orman jelegi bý men boz qyraýdyń ulpasynan maıysyp, tógileıin dep túr eken. Mamyqtaı kópsigen boz dúnıeden Buqtyrmanyń sulbasynan basqa kóz toqtatar bóten qarany ańǵara almady. Sózine qaraǵanda seń alqymyn dınamıtpen qoparatyn shyǵar dep edi.

— Dınamıt?!. Órt shyqsa dınamıt, qatyny týa almaı jatsa dınamıt. Kez kelgen ormanshynyń qoınyn tintseń dınamıt shyǵady degeni tegi ras shyǵar! — Túrińnen tanyp otyrmyn degendeı Qylańhan kekete kúldi.

Onysy da ras. Búginde dınamıtsiz ormanshynyń kúni joq. Elsizde jatqan obezdchık úsh kún tolǵatqan áıelin dárigerge jetkize almaı aqyry dınamıt jaryp týǵyzyp alǵany da ras. Onyń nesi kúlki bolypty?..

— Astananyń sardelki degen jerik asyn jep kórgeniń bar ma?..

Otyz jasyna deıin ne jep, ne qoıǵany kimniń esinde qalypty. Tipti ý jese de onyń dınamıtke ne qatysy bola qoıdy eken?.. Bádiksiń-aý deýge qımady.

— Dınamıt emes, búıen jarylsa da mynaý quzdan atqyǵan kóshki Buqtyrmańdy sardelkideı túıip-túıip tastaıdy. Qýyrdaqtyń ákesin túıe soımaı-aq sonda kóresiń!..

Ol kimniń esine kelipti. Beket seriginiń estıarlyǵyna ere almaǵanyna ózin-ózi kinálap edi. Qylańhan onyń bar-joǵyn párýeıine de alǵan joq. Óleksege shúılikken qumaıdaı shyr aınalyp shatqal tabanyna tik túsken vertolet salǵan boıda kókjylymǵa qoıyp ketetin shyǵar dep edi... Kózin ashqanda kók jylym ıek astynda zaýlap keledi eken. Kúrkiregen jańǵyryq qarsy shapqan qalyń jynysty qaqyrata tilip, art jaqta quıyndaı esilip aqtútek boran qaldy. Aǵash basynan saýlaǵan boz qyraýdyń ulpasy, qıadan aǵyp túsken qar tozańy uıqy-tuıqy týlasyp, azan-qazan jańǵyryqqa shatqaldyń ulyǵan úni qosyldy...

...Kókıirimniń arnasy úńireıip jatyr eken. Buqtyrmanyń kemeri pyshaqpen jonyp áketkendeı yrsıyp qalypty. Tóbeden aqqan kóshki tozańy men tómennen kóterilgen qar qylaýy Kórbıkege kempirqosaq kıgizipti. Álginde ǵana aq jaýlyǵyn búrkenip, uıala maıysqan qalyń ný tyr-jalańash. Qylǵa baılaǵan batparaqtaı shyrqaý bıikke kóterilip alǵan "ınelik" taǵy da dirdektep jóneldi. Taǵy da Kórbıkege kóz tastaǵan Qylańhan myrs-myrs kúldi.

— Masqara bolyp, ómirinde qatty bir uıalǵanyń bar ma?.. Kúni búginge deıin betiń kúıip, qorlanatyn sátińdi esińe alshy...

Taǵy da ne dep otyr degendeı Beket Qylańhannyń júzine kúdiktene qarady: kúlkisi — murtynda, ala kóziniń sharasynda muń bar sıaqty. Jasaǵan bergen jalǵyz betke san túrli sezimniń bir sátte jabyla qonǵanyn Bekettiń ańǵarǵany osy shyǵar. Uıattyń ne ekenin besikten bolmasa da bala baqshasynan bermen qulaǵymen sińirgen qalanyń sypaıysy ózgeniń emes, óz uıatyn julynymen sezinip kórdi me eken?..

— Já degen jigitpin dep júrip, qyz aldynda jer bolyp masqaraǵa ushyrasań qaıter ediń?..

— Mahabbat bolady da...

— Mahabbat?.. — Mahabbatqa jyǵyla qoıatyn Qylańhan joq sıaqty. Kesedeı ala kóz jar qabaqtan salbyraǵan qalyń qastyń astyna tyǵylyp kirpik qaqpastan jatyp alyp edi, álden ýaqytta jaqtyrmaı jalt etip bir qarady da: — Mahabbat sorlyny búginde kez kelgen pysyq kúresinniń sharýasyna da erttep minip, kóń arshıtyn kúrekke de telip jiberdi! — dep nemketti kúńk etti. — "Otanǵa, elge degen júregimniń, eńbekke arta tússin mahabbaty!" dep qaqsaıtyn ánshilerdiń temirge, maqtaǵa, sıyrǵa degen mahabbaty da bolatyn shyǵar... Abaıǵa sensek ol shirkin oı, sana, sendershe fılosofıalyq uǵym sekildi edi. Áıtpese Qara Shal: "ǵashyqtyq joly bir basqa" dep nege aıtty eken? Ǵashyq bolý — pende shirkinge eki qaıtyp kelmeıtin uly sezim edi. Ony da shalaptaı shaıqap bitirdik!..

Abaı degennen-aq Bekettiń bas terisi aýzyna túsip ketip edi.

Endi Abaıdyń aýzymen jyndy qylaıyn dedi me?.. Jeti jyl boıy Beskempir jyraýdyń ózi-aq Abaımen jelkelep, jetesin úzip edi. Osy jurt qyms etse kisi aýzyn jaldaıtyny nesi eken?!. Ǵashyqtyq dertiniń pende shirkinge eki qaıtyp kelmeıtini ras ta shyǵar. Meıli, kelmese kelmeı – aq qoısyn!.. Ǵashyq bolyp kórmegender aspandy jaılamasa da shópshek terip jer basyp júrgen joq pa!

Bekettiń esil-derti mynaý aspannyń abaqtysynan tezirek qutylyp, Aqsýǵa jetip jyǵylý edi. Qylańhan Quıǵanda qalǵan ótken bir kúnderdiń elesin úze almaı otyrǵan...

...Bógelegi búıideı qaq shildeniń qaınaǵan shaǵy edi. Kolhozda esepshi bolyp isteıtin Qylańhan arǵy bettegi pishenshilerge kúnige bir qatynap, aıran-shalabyn, ishim-jemin aparyp, shabylǵan shóptiń gektary men tonnasyn ólshep qaıtatyn. At deıtuǵyn kólik tórelerdiń taqymynan da artylmaıdy. Eki saba aıran, eki put aqtalmaǵan arpa men orashtyń unyn ógizden basqa haıýan kótere de almaıdy. Besinmen talasa múıizi shańyraqtaı ala ógizdiń ókpesin qabyndyryp quıǵanǵa túse qalǵan. Parom arǵy bette, taz shekesi kúnniń kózin uıaltyp tapjylmastan qarmaq salyp otyratyn baqyraýyq paromshy da joq eken. Jetpis jeti atasyn túgel sanap, jetpis jeti ret qulaǵynyń túbinen aıqaılasań da "aýzyńdy" demeıtin kereń shal óńeshiń jyrtylsa da estir me. Ánsheıinde baltyry jarqyldap balyqtaı boıjetken qyzy júrýshi edi, búgin ol da kórinbeıdi. Bereıin dese bári de aıaq astynda, poshymynan pil úrikkendeı baqyraýyq paromshynyń qyzy ádemi edi. Álde on altydaǵy boıjetken kóz tartar symbatty bolmasa da alpystaǵy kereń tazdyń qasynda buladaı kórindi me, áıteýir, parom basynda kúnige eki dúrkin kórse de jigittiń ashqaraq kóńili qyzdyń toq baltyryna toımaı qalýshy edi. Ezýindegi ymdy teris qarap turyp ta oqı beretin tas kereńniń Qylańhan dese bas terisi aýzyna túsip, qaradaı tulan tutatyn jyny bar, ózine dáti jetpese de jaǵaǵa iline bere ógizin soıyldap qalatyn ádeti. Ákesiniń oǵan degen óshtigin qyzy qurǵyr sezedi. Sezse de ne áke susynan, ne jurttyń sypsyńynan ımengen emes, biraq, jigitti mańaıyna jýytyp, bir aýyz sózge jibergen de emes. Tek kóziniń qıyǵynda ǵana qalatyn kúlkisi ádemi edi, onyń jigitke degen jaýaby kóziniń qıyǵynda qap ketkendeı bolatyn da turatyn.

Jaǵanyń bógelegi men masasy býyp tur eken. Jaryp óltirse de paromshynyń jany ashymaıtynyn bildi. Qyzyn da ádeıi jibermeı otyrǵan shyǵar. Amalsyz sheshindi.

Sholaq dambal esepshi túgili, Qaraǵaılynyń qara taıaǵyna da jete qoımaǵan kez, dál osy sen sýǵa kete qoımassyń-aý dep eki sabany kúmpıtip úrlep, kóılek-dambaldy qosa tas qylyp tandy da, ala ógizdi Buqtarmaǵa ıterip túsirdi. Sý dese sıyr maly ólermen, ala egiz salǵan jerden týra shyqty da Qylańhandy edáýir jer aıdap alyp ketip edi. Oıynda dáneńe joq, áldebir ánniń áláýláıine ilesip jaıbaraqat kele jatqan, jaǵanyń maltasyn shaldyr-shuldyr sapsyǵan tuıaq tyqyryna jalt qarasa, ala ógizi shabyna pyshaq qadalǵandaı eki kózi alaryp tepkilenip júr eken. Shybynnyń yzyńyn estise shybyn janyn qoıarǵa jer tappaıtyn sasyq neme aıý qamasa toqtar ma. Júregi zyrq etti: "beıbaq, quryǵan jeriń osy shyǵar!.."

Jan ushyryp jetkeni sol edi, bir tutam quıryǵyn qazyqtaı qaqshıtyp alyp ala ógiz atqaqtaı jóneldi de, kúmpıtip úrgen qos saba qurandy erdiń ústinde deleń-deleń sekirip kete bardy. Kóılek-dambal qosa ketti. Alla, atańa nálet-aı deýge aýyz da kelgen joq, ıen jaǵada tyr-jalańash sympıyp búl qaldy. Al kep qý!.. Al kep qýsyn!..

...Adam turmaq haıýanǵa da jan kerek eken, artyńnan tyr-jalańash albasty qýyp kele jatsa, aınalań elsiz-kúnsiz orman bolsa, ala ógiz túgili, aqyl-esi bar deıtin Qylańhannyń ózi de záre qutyn bashpaıynan tappas!.. Eki-úsh dúrkin qýyp ta jetip edi. Bir tutam quıryqqa qoly endi-endi ilige bergende ala ógiz artyna alaryp bir qarap aldy da qasqyr kórgendeı ókirip Qylańhandy qara joldyń shańyna burq etkizip tastap ketti. Ústi -basyndy satalap tastaıdy dep ógiz bitkenniń quıryǵyn qunanynda shaýyp tastaıtyn búl eldiń ádeti. Jelkeńnen shyqqyr-aı, qalǵany qaısyńa as boldy eken dep ala ógizdiń keltesin qarǵap-silep taǵy da qala berdi. Qoıý shańǵa aýnap turǵan soń Qylańhannyń kespiri endi albastynyń ózin qorqytqandaı bolǵan. Ony ala ógizdiń anda-sanda bir aıaldap, artyna kúnshilikten úrke qaraýynan baıqap keledi. Ánsheıinde myń salsań myńq etpeıtin kómpis shirkinniń jany mundaı tátti bolar ma, artyna qaraıdy da qos sabany deleń -deleń sekirtip beze jóneledi.

Aýyl Quıǵannan on shaqyrym. Oǵan jetkenshe jol boıy tolǵan eldi meken. Buqtyrmanyń ańǵarynda óldim deseń qashyp shyǵar bultarys joq, bir jaǵyń quzar shatqal, bir jaǵyń ózen, dińkeletip jeteleıdi de otyrady. qarsy bireý jolyqsa qashyp tyǵylar qaltarys jáne joq, Jolyqsa eken dep edi. Eń bolmasa ala ógizdi ustap bere me degen úmit qoı. Buqtyrmanyń bir qalypty saryny, jaqpar-jaqpar tastardyń bir qalypty jańǵyryǵynan basqa qulaǵyna tyqyr shalynsa ne qylsyn. Birazdan soń baryp eki saýysqan ilesti. Biri jetelep, biri ókshelep, joldyń qos qaptalyndaǵy aǵash bitkendi túgel sanap keledi: "Saqtanyńdar! Saqtanyńdar!.." — degendeı shyqylyq atyp, taıganyń tynysh tirligin kúnshilikten úrkitip keledi. Onsyz da júıkesi tozǵan Qylańhan eki-úsh dúrkin kesek atyp edi, "albasty keledi, albasty kele jatyr!" dep taǵy da úsh-tórteýin shaqyryp aldy. Átteń eki qoly bos emes, bos bolǵanda da ala ógizdi atyp alýǵa myltyǵy joq, qanatty saýysqanǵa ne qylsyn!.. Kenedeı qadalǵan sary masa denesin kıizdeı tutyp zyr qaqtyrdy. Kenedeı qadalǵan sary masany denesinen úgitip keledi. Qan josa bolǵan denesi kórden shyqqan tiri arýaqtyń elesińdeı edi. Ala ógizdi boqtady. Ózin boqtady. Ákesin... boqtaı almady. Onyń esesine esepshiniń jeti atasyn sybap-sybap aldy. Nem bar edi dedi. Mektepti bitire salysymen úletshiktiń ýshelıshesine ketemin dep júrgen. Bárine kináli qalqoz bastyq!..

Qalqoz bastyq óziniń ákesi. Kúzge deıin júre túr degen. Ketip qalý kerek edi!..

Endi bir qarasa saýysqandar zym-zıa joq bolypty. Ala ógiz adyraıyp tórt taǵandap tur eken. Sóıtse Kórbıkeniń tóbesi kórinip qalǵan eken. İlgeriden áldebir tyqyr estigendeı bolǵan.

— Áı!.. Áı! — dedi. — Anaý ógizdi ustańdar, ógizdi! — dedi.

Sol-aq eken, ala ógiz artyna bir qarap aldy da qalyń bytqyldy qaq jara qoıyp ketti. Jol shyntaǵynan qyzdyń tóbesi kóringende búl da qoıyp ketti...

Paromshynyń qyzy eken... Óldi!.. "Munan da sýǵa ketkeniń jaqsy edi ǵoı!.." Óle almaýda qorlyq eken-aý. Taıaq tastam jerdegi ózenge jete almady. Qalyń bytqyldyń ishinde otyryp ta kirerge jyrtyq tappady. Ánsheıingi qyzǵa degen tátti qıalyn, qyz degendegi bar armanyn óziniń beıshara kúıi taptap tastady da jany janshylyp, joq bolyp, dál osy sátte mynaý jaryq dúnıeniń túkke keregi joq sıaqty bolyp kórindi. Qara jer qaq aıyryl dep edi. Qara jer aıyryla qoımady. Qara jer de betpaq eken! Qara jer seni ǵana emes, seniń uıatyndy da kótere beredi eken!..

Albasty kelip bas salatyndaı qyz da aınalasyna úrke qarady. Kúnniń kózi qarsy bettiń qaptalynda ǵana qalǵan. Kóleńke tarta bastaǵan teristiń kórdeı bytqyly qyz emes, albastynyń ózine de qorqynyshty edi. Kúnshilikten kórip kelgendeı-aq bir túp shyrǵanaqtyń túbine jetkende qyz qalt toqtady da Qylańhan ekenin tanyp kelgendeı aq taǵy da aınalasyna úrke qarap:

— Áı! — dedi. — Áı, qaıda júrsiń? — dedi.

— Mundamyn...

— Neǵyp otyrsyń? — dedi.

— Otyrmyn...

— Otyrǵany nesi? — dedi.

— Jalańash otyrmyn...

— Jalańash otyrǵany nesi? — dedi.

— Sol otyrmyn...

— Jyn qaqty ma? — dedi.

— Kıimimdi ala ógiz alyp qashyp ketti... sosyn otyrǵan...

Qyz jol boıyna bir qarady. Shyrǵanaqqa burylyp bir qarady. Jol boıyna qarap kúldi. Shyrǵanaqqa qarap seskendi. Sonan soń daǵdaryp turyp:

— Endi káıtesiń? — dedi.

— Endi káıtemin?..

Endi qaıterin bilse Qylańhan otyrar ma edi. Endi qaıterin bilse qyz odan surar ma edi. Qylańhan shyrǵanaqtyń daldasynan shyǵa almaı, qyz baıǵus ta shyrǵanaqtan oza almaı bıe saýym ýaqytty tym-tyrys ótkizdi. Bıe saýym ýaqytta Qylańhan denesin kıizdeı turǵan sary masany san ret úgip tastady. Tula boıy úrgen búıendeı kúp bolyp barady eken. Jaryp óltirse de qyńq eter jaıy joq edi.

— Otyrsyń ba? — dedi.

— Otyrmyn...

— Teris qarap otyr! — dedi.

Aıtqanyna kóndi. Álden ýaqytta jelkesine áldebir nárse dúńk ete qalǵan, qolyna alyp qaraǵanda tasqa orap laqtyrǵan ishkıim eken. Qyzdyń ishkıimi...

— Muny káıtem?..

— Káıtýshi ediń, basyńa kı dep berip turǵan joqpyn ǵoı! — dedi.

Aıtqanyna kóndi. Qyz pyshaq laqtyryp, ózińdi-óziń baýyzdap tasta dese de kóngendeı edi... Bar aıtqany: "sen endi artyńa burylma, men sońyńnan ere bereıin" degeni.

Sońynan ere berdi. Onyń eki kózi qyzda emes, Kórbıkeniń tóbesinde, qalyń ormandy qaq jarǵan buralań joldyń shyntaǵy men burylysynda edi. Kórbıkeniń tóbesine kóz satqany — bireý-mireýge qaqtyǵysyp qalam ba dep sasqany edi, buralań joldyń burylysy men shyntaǵyna telmirgeni — ala ógiz áldebir qýysta ottap týr ma degen úmiti edi ǵoı. Ala ógiz aram qatqyr joq boldy da, Kórbıkeniń tóbesi jaqyndap qaldy. Qyzy qurǵyr myń jyl otasqan bir oshaqtyń adamyndaı qymsynatyn emes, biraq, artyna burylǵan joq. Jigit shirkin buǵyna ylpa japsyrǵan soń ba, boıyn búristirgen álgi bir úreı men uıatty seıilip, dál qazir ózine arystan atylsa da aldynda kele jatqan názik jannan arasha kútkendeı izinen adaspaýǵa tyrysyp tompyldaı berdi.

Qarsy bettiń qaptalynda júrgen kún sáýlesi taý tóbesin de tastap ketken eken. Ózendi qýalaı soqqan salqyn jelemik sary masany etekten kóterip, Qylańhannyń tóbesine kógendep tastapty. Qalyń ormandy qaq jarǵan buralań joldyń tóbesinde boz aspannyń jyrtyǵy qalypty. Ol qarsy aldyndaǵy qyz tóbesin boz aspannyń jyrtyǵynan kórdi. Qalyń ormandy qaq jaryp kele jatqan qyz denesin óziniń oqqaǵar qalqanyndaı kórip edi...

— Kele jatyrmysyń? — dedi.

— Jatyrmyn...

— Nege úndemeısiń? — dedi.

— Úndegende ne deıin?...

— Kele jatqanyńdy sezdirseń bopty da...

Sezdirgende ne desin!.. Aınalaıyn der edi. Biraq, buryn da aldy-artynan aınalyp bir óte almaǵan pyshana baıǵusqa qyz shirkin dál qazir qol jeter jerde emes edi, oǵan dármen de joq edi. Buralań joldyń burqyraǵan shańyn esip kele jatqan qyzdyń kúmis qasyqtaı aıaǵyna, aıaǵynyń úrip aýyzǵa salǵandaı bashpaılaryna qaraı bergen. Sonan soń aınalaıyn dedi, qulyń bolaıyn-aı dedi, bashpaıyńnan súıeıin dedi. Biraq, ol erinnen shyqpaǵan. Qylańhannyń qyzǵa dep eljiregen júreginde qalǵan qımas kóńili edi. Kóńil beıbaq qashanda uıatsyz, kóńil beıbaq qashanda toıymsyz, kórge tússe de kóni jibimeıtin yndynsyz neme bolsa kerek...

Qazaǵy men kerjaǵy aralas dúregeı aýyldyń aldymen tútini jetti. Tútinine ilese qońsy júretin qıy men boryshynyń ıisi tanaý qapty. Álginde ǵana qashyp tyǵylarǵa qara jerden jyrtyq tappaǵan jigit qyzdan aırylatynyn sezgen soń, taǵy da dalada qalatyndaı kóńili kulazyp sala bergen. Qulazyǵan jigit kóńilin jaýyrynymen uqqandaı qyz da qalt toqtap:

— Kele jatyrmysyń? — dedi.

— Jatyrmyn...

Albasty kórgen ala ógizdeı ata jóneletin shyǵar dep edi. Jalt burylǵanda da qyz janary jasqanǵan joq. Kúlgen de joq. Kúlkisi baıaǵydaı kóziniń qıyǵynda tur eken.

— Myna túrińmen ákem kórse óltiredi? — dedi.

"Seni emes, meni óltiredi" degendi aıtqan joq.

— Endi qaıtemin?..

— Káıtýshi ediń, qasqyr jeı qoımas, qarańǵy túskenshe jaǵada jata tur! — dedi.

Qyz sol qalpy kete berdi de bul seń soqqandaı jol ústinde sereıip qala berdi. Bylaı shyqqanda baryp:

— Men kelgenshe bet-aýzyńdy jýyp al! — dedi.

Bet-aýzynan ormannyń kóleńkesi de úrikkendeı edi. "Men kelgenshe" degende júregi jarylatyndaı bolǵan. "Aınalaıyn-aı!" dedi. Qyz ony estigen joq. Áldebireý estip qaldy ma dep jan-jaǵyna alaqtaı qarap edi, óziniń bet-aýzynan úriken ormannyń kóleńkesinen basqa dym joq eken. Qıa jartastan shyqqan Buqtyrmanyń jańǵyryǵy boz aspannyń kúmbezinen qaıtqandaı sharshap-shaldyǵyp, talmaýrap qana estilgen. Sharshap-shaldyǵyp, jaǵaǵa talyqsyp kelip jyǵylǵanda qulaǵynda talmaýraǵan Buqtyrmanyń saryny ǵana qalyp edi...

"Áı, qaıdasyń?" degende atyp turdy. Qalǵyp otyrdy ma, qajyp otyrdy ma, áıteýir otyrǵan sıaqty edi. Óńi me, túsi me, áıteýir bir daýys estilgen sıaqty edi. Qoryqqany belgisiz, qýanǵany belgisiz, tisi-tisine tımeı saqyldap jónelsin. Iek astyndaǵy Kórbıkeniń shamy selkildep birde aspannan, birde jer túbinen kórindi. Sonan soń kórgeni — túngi shyqty tal shybyqtyń sabaǵynan úzip ózine qaraı enteleı basqan áldekimniń qarasy.

— Óldiń-aý! — dedi.

— Óldim ǵoı! — dedi.

"Óleıin-aı!" degisi kelip edi. Janshylyp qalǵan, jasyp qalǵan keýdesi qurǵyr aıtýǵa jaramady. Qyz maıdaı qolymen mamyqtaı jumsaq bir zatty keýdesine ákelip japqan. Túbit sháli eken. Qyzdyń shálisi bolar.

— Endi adaspaı turǵanda aýylyńdy tap! — dedi.

— Anaýyńdy qaıtem? — dedi.

— Qaıtýshy ediń?! — dep kúldi. — Kóılektiń ishinde ne bar dep kózben timtinip qoımaýshy edińder, sen de urǵashynyń lypasyn kıip kór. Kóp bolsa bir ishkıimge qaryzdar bop ketersiń!..

Buralań joldyń kóz talar tuıyǵynda, boz aspannyń kemerinde qylt-qylt etken qyz tóbesimen qoshtasyp turyp: aınalaıyn-aı dedi, qaraǵym-aı, ólmesem qaryzymdy ótermin-aý dep edi...

...Qylańhan qaryzyn óteı almady. Jylǵa tolmaı soǵys bastaldy. Qylańhan odan da ólgen joq. Biraq, paromshynyń qyzyna ómir baqı qaryzdar bolyp qala berdi. Quıǵannyń kók ıirimin tóbeden kórse de, Kórbıkeniń tóbesin kórse de ótelmes qaryzy esine túsip, júreginiń túkpirinde berish bolyp jatqan armanynyń qusasyn tyrnatyp alatyny bar. Ormannyń gektary men otynnyń kýbometrin esepteýden artyla almaı, bireýdiń ómirine, bireýdiń kóńiline úńilip kórmegen mynaý bas ormanshy ony qaıdan bilsin – aý!..

Qylańhan Jyndysaıdyń jalańash qoınaýyn bir aınalyp shyqty da, qalǵyp otyrǵan Beketti Aqsýdyń aýlasyna tastap ketti.

EKİNSHİ TARAÝ

I

Buǵy sovhozynyń bir bólimshesine kirme bolyp otyrǵan "Aqsý" leshozynyń qyryq jylda jınaǵan dáýleti bir keńse, bir garaj, pılorama men pımokat, jergilikti shıkizat daıyndaıtyn alty seh, júz qaraly úıdi eseptemegende bir shaqyrymdyq joly bar bir týaletke eminip otyrǵan úsh kotej, bir jataq. Qorazy saqaý, ıtine deıin mezgilsiz úrmeıtin tynysh el bolsa kerek, kire beristen ustahananyń erteńnen shańqyldaǵan tós -balǵasy aýyldyń aspanyn jyrtyp, qulaqtyń qaqasyna deıin qaǵyp túsirerdeı boldy. Kirmeniń oqshaý otyratyn jasqanshaq ádetinen be, álde kirpıazdyǵy ma keńsege úıezdegen qarashasy ózenniń ber jaǵynda dara qalypty. Jazy jaılaý, qysy jumsaq ishki jaqtyń mezgili qyr kókteminen ozyp júretini bar, qurttaǵan kar pushpaqtap taýsylyp, qalyń samyrsynnyń kóleńkesine qashyp tyǵylǵan eken. Jer túbi deıtuǵyn Aqsýǵa jeter -jetpeste jyǵylatyn jalǵyz kúre jol laısań. Býy byqsyǵan qoımaljyń balshyq pen jazǵa salymǵy shirigen shóptiń ıisi áýeni qamap túr. Qyr astynan ókirip-baqyryp áldebir mashına jar salyp edi, álden ýaqytta alqam-salqam kári lesovoz búkil aýyldy benzın sasytyp ustahananyń aldyna shaldyǵyp kelip toqtady. Beket terezeni qymtap-aq japqan biraq, keýjiriniń qatparynda qalyp ketken kók tútinniń qusyǵy keńsirigin ashytyp, túshkirip-túshkirip salǵanda tanaýy úzilip túskendeı boldy.

Býhgalterıanyń qyz-kelinshekteri de artyq sózi joq tympıma jandar eken, bas býhgalter shaı alyp kirdi de: "tańqýraı qatyp ishińiz" dep artymen shyǵyp ketip edi, sońynda qysyrdyń qymyzyndaı pań ıisin tastap ketti. Sirá, emshekte balasy bar-aý dep oılaǵan. Ózi de óńirinen sút ańqyǵan buladaı kelinshek eken. Qolynyń babyn qara kúreń shaıynan tanydy.

Taıganyń tirligi osy da. Alty kún aýdan basynda qamalǵanda jarylyp kete jazdap edi, shirkin, ol da ómir eken-aý dep asyqqanyna ókindi. Shańyraq bóten, jurt bóten, ornyqpaǵan bóksege oryndyqta bóten. Kóńildiń ornyǵar ornyqpasy taǵy belgisiz. Eki kózi terezede, elegzip otyryp kabınetke áldebir etiktiń kirip ketkenin de baıqamapty, dúrp -dúrp eden súrgen dybysqa jalt qarasa, pushpaq bórkin mıqıǵa kıip, qısyq muryn bir shal kózin qıqıta tóbesinen tesilip tur eken. Murnyn qısaıtyp turyp:

— Álgi aspannan túsken dókeı senbisiń? — dedi.

Myjyraıǵan bet-aýyzdyń qaı qatparynda mysqyl, qaı japsarynda kúlki jatqanyn albastynyń ózi bolmasa adam balasynyń ańǵara qoıýy qıyn edi, "sirkeli jeńge bıtti bilek" degendeı qıtyǵyp otyrǵan Beket te bejireıe telmirip:

— Shoqyndy ma edińiz? — dedi.

— Kimge shoqynarymdy bilmeı júrgen paqyrmyn! — dedi.

— Endeshe adasyp kelipsiz. Hrıstostan basqa aspannan túsken áýlıe-ánbı joq sıaqty edi. Men de jer basyp júrgen paqyrdyń birimin.

— Y-y... anaý boldyń ǵoı! — dep qısyq muryn ıekti bir kóterdi de osy bólmeden túk kórmegendeı, túk tappaǵandaı qıqıyp esikke bettedi. — Bul jurt baıaǵydan shalabyn da jasyryp ishetin edi, endi ińir emes, sáske emes, beımezgilde-aq betińdi teris qaratyp jiberetin bolǵany ma?.

— Sizge kim kerek edi?

— Keregimdi aıtqam joq pa!

— Dálirek aıtqanda?..

— Bas ormanshy, dálirek aıtqanda glavnyı lesnıchıı deıtuǵyn zántalak?..

— Á-á, onyńyz men bolyp qalatyn shyǵarmyn!..

— Áýelde-aq solaı demeısiń be!..

Qoınyna bótelke tyqqan alqashtaı bir ıyǵy aspanda, bir ıyǵy salbyrap qısyq muryn qaıtyp keldi de, Bekettiń qarsy aldyna oryndyqty nyqtap qoıyp, endi qaıtyp turmaıtyndaı nyǵyzdanyp otyrdy.

— Báse, básireli taǵy bar betpaqtaý bastyqtar bolmasa, bertálót jaldaı qoıatyn bul aýylda beıbastaq joq edi-aý!..

Qanshyrdaı qatqan qysyr tazydan aýmaıtyn bóken tanaýly syqyrlaýyq shal búkil dúnıeni mensinbeı otyr. Syqyrlap otyrǵan ózi me, oryndyǵy ma, áıteýir Beketke saldyrap shashylyp qalatyndaı kóringen. Endi bir qarasa, qısyq murynnan basqasy jyp-jylmaǵaı, samaıdan aýyz omyrtqaǵa deıingi tutasqan kıizdeı saqalda bóten bir qylaý joq, shaldyqqa jete qoımaǵan, uzasań qyryqqa endi jaqyndaǵan shyǵarsyń dep oılady. Baqsy ma, bádeýı me?.. Qarlyqqan qońyr daýysynda qystyń yzǵary men jazdyń aptabynan jamaǵan kinárat bar. Ne ormanshy, ne obezdchık?..

— Baıqaımyn, muryn baıǵusty unatpaı qaldyń bilem? — dep qısyq muryn jylannyń kózindeı sýyq janaryn qıqıta taǵy da shanshyp aldy, tegi aýyz jybyrlaǵanda ánge qosylǵan kúısandyqtyń súıemeli sıaqty bet-pushpaǵynyń jortaǵy da áńgimeniń náshine baılanysty bolsa kerek.

— Shoshyma, bul shirkinniń dimkástigi joq! — degende Bekettiń aldynda taǵy da basqa adam otyrdy. — Bala kezimde asaý úıretemin dep eptep shemirshekke aqaý túskeni ras. Mordamyzdyń oı-shuqyryn jasyryp turǵan murnymyz ǵana edi, pushyq bolsam qaıter ediń?..

— Iá, ne sharýamen kelip edińiz?

— Sharýany qoıa tur, sharýa mundaı jerde aıtylmaıdy, — dep saýsaǵynyń ushyn ǵana usyndy. — Ashat!.. Famılıamdy aıtyp shirenbeı – aq qoıaıyn, onyń saǵan qajeti de joq. Eger degen, jurtqa jeksuryn, bastyqtarǵa beımaza juraǵatyń bolamyn. Súıenishimiz jalǵyz myltyq, ol da qur dári. Ólseń súıegińdi izdeıtin eshkim joq, tiride ózińnen basqaǵa qajetiń taǵy shamaly...Qalaı, jetti me?...

— Harakterıstıkańyz súbeli eken.

— Birinshi adamnan estip otyrmyn. Shúkir!.. Aýzymmen ot tisteıtin albastym bar edi, oǵan renjimessiń! — dep shylymyn shyǵardy.

— Sonymen, Aseke deıtin boldyq qoı?..

— Deı sal... degiń kelse, demeseń taǵymnan túsip qalmaspyn!..

Sıgareti "Shıpka" eken. Azǵan túri emes, búginde kózden bulbul ushyp bara jatqan qatyrmaly qaqdaqty "Shıpka". Ys shalǵan ortan qol men suq saýsaqtyń jyqpylyna ıne qystyrǵandaı sánmen ǵana qaıshylap otyryp, yzdıyp otyryp tutatty da, tútinin sheńberlep qana sánmen jiberdi. Iis alǵan tekedeı ernin shúıirip, ıegimen aspan tireýine qaraǵanda sol sheńberdi qısyq murnymen qaıtadan soryp alatyndaı edi, sirińkesin shertip jiberip stol ústine táıkesinen túsirdi de, dál osy jerge shylym shegýge kelgendeı eki aıaǵyn mingestirip miz baqpastan jatyp aldy. Aǵash bezindeı shodyraıǵan tizesiniń urshyǵynan, keń qonyshty rezeńke etiktiń ishindegi oımaqqa batyrǵan tebendeı qyr jilinshiginen qyrarǵa qyzylyń joq qaqpyshsyń-aý dep túıdi de qısaıǵan oń ıyǵyna kózi túskende:

— Qabyrǵańyz túgel me edi? — dep túrte ketti.

— Qabyrǵa emes, topshy! — dedi. — Onyń da eptep aqaýy bary ras. At qoı. ...at degende ólemiz endi! ...Alla taǵalam erkektiń qabyrǵasynan da qatyn jasaǵan deıdi, bizge sodan qalǵany da jetedi!..

On eki músheńdi jurtqa úlestirip beretindeı qaı túriń bar edi degisi keldi de erikkenniń aıǵaı-súreńine elirip shaba berse er-túrmanymen qosa sypyrylyp túsetinin sezip ereges alańyn tastap shyqty. Pysymylda dep kirgennen-aq jaqtyrmaǵan. Etiginiń tanaýymen -aq jaqtyrmaı, tebýge yńǵaılanyp kirgen. Iavno! Mundaılardan pas bolyp qutylǵannan basqa shara joq. Eralash bileme eken ózi?.. Mundaılardyń bilmeıtini eki dúnıede kem de kem shyǵar...

— Bul eldiń qazany bes aı emes, on aıda da pispeıdi. Al, otyra berýge dúm degen jaryqtyq jattyǵyp alǵan.

Eldiń kimdiki ekenin aıtady. Jaqtyrmaýyna qaraǵanda sen de kop kelimsektiń birisiń-aý dep joryp edi. Sýyn iship júrip, syrtynan satyp júretin mundaılardyń ádeti ǵoı.

— Onda sharýańyzdy osy jerde-aq aıtyp tynǵanyńyz jón shyǵar.

— Mundaı jerde sharýa aıtylmaıdy dedim ǵoı. Bolsa — úıińe apar, bolmasa — úıime júr.

— Úı jaǵyna uıattymyz, Aseke. Taqa bir zorlap qoımasańyz, sálem berip shyǵýǵa bolady. Aýyl arasy alys pa edi?

— At aıaǵy jetpeıtin jer bar ma. Jıyrma-aq shaqyrym... kóp bolsa otyz.

Mynaý ıt qyldy-aý! Bir qaınatym shaı úshin samolet jaldaıtynnyń ózi boldy ǵoı... Shelegi men shoqpytyn súıretip úı sypyrýshy kirgen. Kabınetti bosat degendeı sý kenepti bylsh etkizip edenge bir urdy da, sheleginiń baýyn sharq etkizip tastaı berdi. Bylshyl men sharqyl qısyq murynnyń qıampurystyǵynan da ashshylaý edi. Qaı minez, qaı múshesiniń unamaǵanyn, áıteýir kirgen-shyqqannyń bári de biri bóksesimen, biri ókshesimen Beketke degen óshpendigin ańǵaryp ketip jatty.

— Bizdiń tam mynaý bolady, — dedi terezeden qarsydaǵy kotejge ıek qaǵyp, — Bókse sizden, qazanǵa uıattymyz.

Bul eldiń aýzyna túse bermeıtin "tam" degen sózdi estigende qısyq murynnyń qulaǵy eleń ete qalǵan, jaqynyn jańa tanyp otyrǵandaı Bekettiń júzine tandana qarady da:

— Men de sol tamdardyń birine toqtaǵan sıaqtymyn, — dedi.

Shylymyn saǵaǵyna deıin soryp, saýsaǵyn emýge ǵana qalǵan egerge Beket te óshige qarady.

Aqsý jurty balshyqty basyp emes, júzip júredi. Qyltaǵa jetpese de qyzylasyǵyńdy jasyratyn qoımaljyńǵa qyzyl shoqaımasy súńgip shyqqan saıyn aıaǵynyń basyna jaltaqtaı bergen bas ormanshynyń qısaıyp bara jatqan ezýin aıaǵandaı qısyq muryn:

— Minesiń be? — dep aldyna kelip tizesin búge qoıdy. — Tastap ketedi dep qoryqpa, biz minýge jaralǵan momyn janbyz...

"Tepseń úzilmeıtin temir baq" degeniń osy bolǵany da. Qolturmashtaı qubyjyqtyń alpamsadaı azamatty bóksesin tosyp turyp-aq qorlaǵany qıyn eken. Endi birdeme dese maı quıryqtan kózdep turyp qyzyl shoqaımamen mı batpaqqa bir súńgitip alatyn edi.

— Áı, seniń sálemiń qansha turady, satyp alaıyn! — dep Asekeń kólshikti sharq-shurq sapyryp bara jatqan áldebireýdi toqtatyp aldy.

— Assalaýmaǵaláıkúm, Aseke! Bir som turady.

Asekeń ámıanyn aqtaryp maıda-shúıde tappady ma, bes som shyǵaryp edi, anaý da naǵashysyna tartqan nahal bolsa kerek, myń qoldan ótken myj-myj tort teńgeni shymshyp berip beseýdi yshqyryna jytyryp jiberdi.

Kúni boıy qańsylaǵan ustahananyń kómeıi de óshken eken. En-tańbasy aýmaıtyn kil qara jal qulany taǵaltyp qaıtqan buǵyshylar kóshe-kósheni saǵalap bara jatyr edi.

— Assalaýmaǵaláıkúm, Aseke! — dep elirgen bireýi ekeýiniń aldynan óte berip úzile qaldy.

— Atańnyń basy! Sálemiń tasyp bara jatqan shyǵar!.. —

Bir somyn qımady ma, sýqany súımedi me, emeshegi úzile qalǵan jigitgti onsha jetistire qoıǵan joq.

— Aseke-aý, sálem bersek te jaqpadyq pa?!. Qaı jaǵyńyzdan shyǵardy bilmeı qańǵyryp qaldyq qoı!..

— Oı, aram-aı!.. Sen qańǵyryp qalsań, basqamyz endigi ulyp ketpeımiz be!

Tili tuzdaı egerdiń bul jolǵy bet-poshymy da muzdaı eken, tegi onyń sálem alý, sálem qaıyrý saltanaty kishilikten kóri kisilikti tańdaıtyn sıaqty. Tula boıynan sol eki qasıettiń yrymyn da tappaǵan Beketke saqaldy qoıyp anaý qısyq murynnyń jelbezeginde de qyryq saıtan otyrǵandaı kóringen. Taqyr shapqa qadalǵan tas kenedeı jigit te julynsyz bezer eken, moıyny úzilmeı tap osy jerden tyrp eter emes.

— Bóriniń bótegesinen shyqqan qý jilikteı ımıip otyrysyn! Tús attan!

— E, báse! — dedi, óziń de jetisip tursyń degendi aıtqan joq. Asekeńniń dat sózi de, mat sózi de táýiptiń ushyǵyndaı bolsa kerek, sybaǵasyna syrbaz asaǵandaı jyrǵap qalǵan jigit lám-mım demesten atyn kóldeneń tartty.

Qoltyǵynan demeýge qorashsynyp, shoqaımadan ustaýǵa jerkendi me, eger Beketti qula bestige saýyrynan kóterip mingizip edi, suq saýsaǵy quıysqan batar qýysqa qattyraq tıgende artyna bajyraıyp bir qarady. Qısyq muryn báz qalpy: túk sezbegendeı, túk kórmegendeı, qoldy bir siltedi de:

— Tarta ber! Bizge osy da jetedi! — dep qula bestiginiń quıryǵyn bilegine bir orap aldy.

Erý bolyp atqa mingendegi ekeýiniń túser jeri kósheniń arǵy beti edi, qula besti kotejdiń aldyna tanaý tiregende quıryǵynan tartyp toqtatqan qısyq muryn:

— Já, bul da bir ońynan turǵan jel boldy! — dep taǵy da Bekettiń qoltyǵyna júgirgen.

Egerdiń jalbaǵy jorta, janashyrlyǵy mazaq ekenin áýelde ańǵarmaǵan ańqyldaq baıǵus, aýylǵa ápende kelgendeı ár qaqpanyń sańylaýyna talasqan qatyn-qalashty baıqaǵanda baryp attyń teris jaǵynan sekirip ketti de, qısyq muryndy endi qaıtyp kórmeıtindeı kotejdiń syrt esigin syndyra jaýyp edi.

2

Jaýynnan sońǵy asfáltta ólip qalǵan shylaýshynnyń úzigindeı bop-boz bireý tilshikteı kilemniń ústinde sozylyp jatyr eken: qaı zamanǵy babasynyń júginen qaǵyp kıgeni belgisiz, túleı-túleı týlaǵy shyqqan sýyr qulaqshyndy jaǵyna jastanyp, qaqtan qańyltyr bop ketken jamaýly kúpóıkeniń jarty óńirin jambasyna tósepti; jaryqtyqtyń qasıetti múshesi basy men bóksesi bolsa kerek, basqasyn qasqyr bókserip ketse de bylq eter túri joq, qasyndaǵy jıýly tósek pen dıvannyń shyp-shyrǵasyna tıispeı taqyr edende ólip jatyr. Bir teń shulǵaýdy qonyshyna búrkenip aqjemtir kón etik aıaq jaǵynda telmirip túr edi, Asekeń bosaǵany da kópsingendeı dálizge teýip shyǵardy. Tanaýy bitip qalǵan ba, urtymen tynystaǵan shylaýshynnyń túk basqan shyrysh-shyrysh betine osqaryna qarady da:

— Mádenıettisin munyń! — dep ezýindegi jartylaı sorylǵan "shıpkasynyń" tuqylyn tyrnaǵy soıaýdaı satal bashpaıynyń jyqpylyna qystyra saldy. — Kúl tógetin bıpylnısá joq edi, jaqsy boldy ǵoı! — dep taǵy da jany kirip jadyrap qaldy. — Jynysyńa nálet! Jyndysaıdan shyǵyp, Jamanaı arqyly Qotanaǵashtaǵy Pátlániń úıine barsam Mátpusa otyr eken, qasynda Ápen soqyr men myna Sıtan nákási bar. Jynysyńdy!.. Al kelip sodan!.. Al kelip sodan!.. Áıteýir kisi ólimi bolǵan joq, biraq Bah pen Vagnerdi teris tóńkerip shyqtyq-aý deımin. Jol-jónekeı atyp ta tastaıtyn edim, átteń, svedetil bolatyn eń quryǵanda men sıaqty qısyq muryn bireý kezdesseshi!..

Qulaq estimegen kóp esimniń kim ekenin, kimdiki ekenin Asekeńniń bir ózi bilmese, Beket bireýin de jadynda ustap qalǵan joq, tek mynaý sulap jatqan jylbysqa sarynyń Sıtan ekenin egerdiń ıeginen uqty da atyp tastaıtyndaı búl shirkinniń ne kúnáharlyǵy boldy eken dep oılaǵany sol edi, aıaǵyn silkilep ókirip oıanǵan Sıǵan:

— Jylan!.. Oıbaı, jylan shaqty! — dep bólmeni basyna kóshire julym jaqtaýly jaýyr kresloǵa sekirip mindi.

— Iapyraı, myrza, shalyqtap tursyń ǵoı! Qystyń qyraýy ketpeı jatyp qaıdaǵy jylan, tilindi kálımaǵa keltirshi! — dep Asekeń maıysa qaldy da terezeniń aldyndaǵy shartyq grafınnen urtyn toltyra bir urttap Sıtannyń betine burq etkizdi.

Jylan kórgen baqadaı janary shatynap otyrǵan jylbysqa sary Asekeńniń úshkiriginen soń baryp esin jıdy da jan-jaǵyna jatsyna qarady: Beketke — myna bireý qaıdan júr degendeı boldy, Asekeńe — seni qaıdan kórdim degendeı boldy, baqaıynan tistegen jylannyń edende byqsyp jatqan sıgarettiń tuqymy ekenin sezgen de joq.

— Turqy qorash, turpaty standartqa jatpaıdy demeseń, búl endi osy óńirge bitpegen myrza jigit, — dep Sıtandy tanystyra júrip Asekeń esikti ashyp aıǵaı saldy. — Aý, bul úıdiń boıjetkenderi qaıda ketken?!

Bir kózi qıtarlaý, qasy qara, kirpigi jıren, sekpil bet Sıtannyń standartqa jatpaıtyn elde joq bet-monshaǵy bul úıge bótenmin dep otyrǵan joq, maldasty quryp, jaqtaýǵa shyntaqtaı qısaıýyna qaraǵanda jaýyr dıvannan búgin túsetin emes. Kóziniń astyndaǵy isik pen súıekke jabysyp qalǵan bet terisindegi sap-sary óttiń tabynan asqazan, búırek -baýyr, ishek-qaryn sıaqty ishtegi jyly-jumsaqty qojyratyp alǵan sıaqty. Iapyraı, búl óńirde de adam aýyryp, kisi óledi degenge kim sener, taǵymen talasyp ottap, kúreńsesin emse de máıek jalǵaıtyn jumaqtaı deıtuǵyn ný taıganyń jynysynda otyryp ta boıǵa dert jamaǵan qaı myrzalyq boldy eken?

Esikten talasa kirgen eki kempir Beketti kórip bosaǵadan ozbaı qaldy.

— Oıbý, sylqym qaınym kep qapty-aý! — dep Sıtandy kórip synyqsyǵan boldy. — Álgi bizdiń kelin qalaı, aýrý-syrqaýdan aman ba?..

Betinde burshaqtaı meńi bar syryqtaı aq quba kempirdiń sylqym qaınysy mynaý bolsa, serisi qaıda júr eken degendeı Beket Sıtannyń sekpil betin taǵy bir tekserip shyǵyp edi, bir túgi selt etken joq, sólem qaıyrýdyń ornyna qaıystaı kústi qoldy qoltyǵyna tyǵyp jiberip osyp-osyp tastady da shybyn sanaǵandaı terezege qarap qatty da qaldy. Qos kempirdi kempir dese de, kelinshek dese de bolǵandaı eken: júzderindegi qyz kezinen uıyp qalǵan jasqanshaqtyq pen jyly nur, toza qoımaǵan áıeldiń bula bitimi boıda ketken jastyqtyń jurnaǵymyn dep týr da samaıdyń aǵy, alqymnyń tory, erindi jıekteı kertip-kertip túsken keıisti ájim sol jastyqqa zorlap kıgizgen káriliktiń maskasy sekildi. Ekeýiniń ajarynan da keshegi ótken soǵystyń jeńgeler júzinde qalyp ketken muńlyq portretin Beket jazbaı tanyp edi. Sirá, Asekeńniń boıjetkenderi osylar boldy-aý...

— Iá, aýylda neshe úı bar eken, esebine jete almaı júr edik, — dep Asekeń qos kempirge qadaldy. — Shal-shaýqandar aman ba?..

— Baıaǵyda soǵysqa jaramaı qalǵan eki aqsaq pen úsh soqyr endi Qudaıǵa kerek bolyp qaldy dep pe ediń? — Aq quba kempir peshtiń shoıyn qaqpaǵyn ashty da áldenege nazaly adamdaı kúıgelektenip, edenge qumalaqtap turǵan shalanyń kúıe bóksesin kóseýmen túıgishtep-túıgishtep ottyń kómeıine tyǵyp jiberdi.

— E, aman bolsyn da! — deı saldy Asekeń de. — Áıteýir ajalynan buryn óltirmeseńder bopty da!

— Ádirem qal! — dedi buǵaǵy jas balanyń bilegindeı túrilgen et-jeńdi sary kempir. — Otyz jyl boıy qyńsylatyp qamap ustap edińder, jıyrma jasymda noqta úzbegende endi baısyrap júr dep pe ediń?!.

— Jıyrma jasynda baılaryn jalmap alyp, endi sonyń bar jalasyn bizge jappaq!

— Sózin qarashy!.. Jalmasa páshes jalmady da! Biz baıǵus áli kúnge etegimizge namaz oqýmen otyrmyz. Ákeleriń sodan ımandy bolsa, endigi qara jer bir habaryn berse kerek edi ǵoı! Ádire qalǵyr, sender bolmaǵanda soqyr demeı-aq, aqsaq-toqsaq bolsa da bir súmelektiń shaýjaıynan ustar edik-aý! — dep sary kempir ózin de, Asekeńdi de biraz jerge jetkizip saldy. — Tanaýyńdy teris baǵyndyrmaı aıtaryńdy aıtsaı, nege shaqyrdyń?!.

— Iapyraı, meniń tanaýym-aq jalpaq elge júk boldy-aý! — dep Asekeń aıaq-astynan montanysı qaldy da sary kempirdiń rezeńke kebisin shajamaıynan ezip, tepkilep kıip syrtqa bettegen, tabaldyryqty kergen syz esikti bóksesimen túıip ashyp: Aqsaq pen soqyrǵa jete almaı júrip bireýdiń tanaýynda nesi bar eken?! — dep quńq etti de shyǵa qashty.

Qyrsyq egerdiń murnynyń dánekústigine ǵana emes, sóziniń qısyqtyǵyna da qos kempir kóndigip alsa kerek, qaperine de almastan edenniń qoqyryn sypyryp, kókiregi saǵal-saǵal alúmını shaınekti sýǵa toltyryp plıtaǵa qoıdy. Leshozdyń bas ınjeneri San Sanych erteńgisin Beketti jetelep kelip, osy eki kempirdiń qolyna ótkizip ketken, sodan bergi jarǵy kúnniń ishinde bul da jarty ǵasyrdan beri tanys adamdaı ekeýine kózi qanyǵyn qaldy. Myna eki etajdy ush kotejdiń bıi de, kúńi de osylar sıaqty; kelimdi-ketimdi jurtty qarsy alyp, shyǵaryp salatyn ekeýinen basqa kósheli jan joq, otymen kirip, kúlimen shyǵyp, shkaftaǵy tórt-bes kese, pushyq qýmańdy baptaýyna qaraǵanda qara sýdy da osylardyń qolynan tatatynyn sezip otyr. Sońǵy on shaqty jylyn túzde ótkizgen Beket ómiri sheshesin esine alyp kórmegen eken. Bir uqsastyq tapsa neǵylsyn. Toq otyryp tozyp, toıyp otyryp azyp, tandap otyryp taýsylǵan, barlyqtan ǵana qajyǵan anasy kóz aldyna kelgende, esh pendege mindeti joq, jurtty júzimen de jylytatyn mynaý eki muńlyqtyń aldynda qaradaı qysylyp, esh bolmasa bir muńyn bólip-jarǵysy kelip edi, biraq óz peıilinen bir jaqsylyqtyń ónetinine senimi jetpedi. "Álgi qısyq muryn nemenege shaqyrdy?.. Osy meniń kóringen ıtke erip kete beretinim ne?!".

Sıtan qalǵyp ketken eken. Talǵaq qatyndardaı bul da tamaǵyn jalmap otyryp uıyqtaıyn myqty eken. Tershigen qaraǵaı esik tepkiden kýrs etip ashylǵanda selk etip oıandy. Ne sıqyry baryn kim bilsin áıteýir qısyq murynnan ázireıildeı qorqatynyn ańǵardy.

Asekeń búıirinen qan tepken kenep qapty súırep kirgen. Endi ǵana múıiz jarǵan taıynsha bulannyń úıtilgen basyn sýyryp alǵanda:

— Kótek, mynasy nesi?! — dep sary kempir ot basynan yrshyp ketti.

— Shoshymaı-aq qoı, áıteýir sen sottalmaısyń. Anaý sylqym qaınyń ekeýińe sybaǵa dep arqalap keldi. Týra otyz shaqyrym...

— Áket, oıbaı! Pálesinen aýlaq! — degendi sary kempir Sıtanǵa arnap aıtyp edi. — Sol Mátpusańnyń ózine aparyp ber!..

Mátpusanyń kim ekenin sary kempir de, aq quba kempir de túsingen joq, áıteýir ekeýi de kenet qaptyń ishinde ap jylan jatqandaı at-tonyn ala qashyp, azarda-bezer bolyp atyp -atyp turdy. Asekeń ádeıilep osy úıge soǵym basyn óńgerip kelgendeı bylq etpesten sary kezdikti bulannyń bozarǵan kózine kirsh etkizip tyǵyp aldy da ekeýiniń aıaǵyna ıterip tastady.

Asatpaı jatyp quldyq joq, tanyspaı jatyp talaqsha jabysyp edi, osynyń arty arandatý bolmasyn dep Beket kúdiktene bastaǵan, biraq jylbysqa sarynyń jelindeı betinen de, qısyq murynnan da dym oqı almady. Jantorsyqtaı salaqtap eger men obezdchıktiń qanjyǵasynan qalmaıtyn, el ishinde "bále boqsha" atanyp ketken, ishinde akt men shtraf kvıtansıasynan basqa qor jatpaıtyn polevaıa sýmkany asha bastaǵanda-aq qos kempir qısyq murynnyń qolyna oralyp jylan shyǵa keletindeı baqyraıyp edi, Asekeń de ernin shúıirip, áldebir áýendi ysqyra otyryp, jany kirip, jasap qaldy.

— Anaý basty kórdińder ǵoı? — dedi. — Kórdińder! Endi ıesin tapsańdar da, ıtke tastasańdar da obaly senderde. Biraq mynaý qaǵazǵa kýáger bolyp qol qoımaı bireýiń tyrp etpeısińder!

Samaýyrdyń shogyn syltaýratyp aldymen sary kempir sytylyp ketpek edi, Asekeń shoshaıǵan suq saýsaǵynyń ushymen toqtatyp aldy.

— Samaýyr bizden qashpaıdy! — dedi. — Kesh batyp, tań atqansha áli talaı samaýyrdy tońqaramyz! — dedi.

— Áketaıym-aý, ińkibidińe aparsań da qol qoımaımyn! — dep sary kempir shyr qaqty. — Baıaǵyda myna qyzdyń selsebet bolyp ókirip turǵan kezi, bir kele bıdaı urlady dep abysynnyń ústinen áktige qol qoıamyn dep bir jesirdiń obalyna qalǵam. Esime tússe kúni búginge deıin betim kúıedi.

— Mynaý masaq emes qoı, bas!.. Sosyn betiń kúıetindeı men eshkimdi sotqa bereıin dep otyrǵan joqpyn! — dep Asekeń kózinen sorasy aqqan bulannyń basyn taǵy bir aýnatyp qoıdy. — Aıtsa da jaryqtyqtyń jaǵyn aıyryp, qazanǵa sala kel. Kepıeti atyp júrer, ıt jegenshe qonaq mujysyn.

— Ádire qalǵyr-aı, qashanǵa deıin bizdi aktymen qorqytasyń?! Baıymyzdan qara qaǵaz kelgende de janymyz qalǵan, beri ákelshi! — dep aq quba kempir egerdiń qolyndaǵy abysynnyń úreıin ushyrǵan bir japyraq qaǵazdy julyp aldy.

Áýelgi ekpenine qaraǵanda jyrtyp tastaıtyndaı edi, eki jaǵyn kezek tóńkerip tintip shyqqan soń, sabasyna túsken sıaqty, qorapty kózildirigin beshpentiniń qaltasyna synyp ketetindeı úlbiretip salyp, aldymen jaýyr kresloda ólip jatqan sylqym qaınysyna tańdana qarady da, qısyq muryn qaınysyna qadala toqtady.

— Osynyń bári ras pa?

— Ótirikke bola ıt ólgen jerdeı sabylyp jyn uryp pa?!

— Áı, qoja qaınym, myna qý bastan basqa qyzarǵanyń joq pa? — dep esikke baryp qalǵan sary kempir qaıta buryldy.

— Bir bulannyń basyn mise tutpaı tursań, anaý qapty da ala ket, sonyń ishinen de qazanǵa qaq bolar birdeme tabylyp qalar.

— Myna baıǵusty sabaǵan joqsyńdar ma? — dep aq quba kempir eger men Beketke senimsizdeý kóz tastap qoıdy. — Búıtip uıyqtamaıtyn edi ǵoı... Túrtip jibershi ózin.

— Muny sabap óle almaı júr deımisiń?! Túnimen ishken zahardyń káıfi de manaýratqan... Myrza!.. Sıteke!.. Aıypqa buıyrmasańyz, bas kóterip, myna jurtyńyzǵa shyraıly júzińizdi bere otyrsańyz!.. Kútip qaldyq qoı!.. — Búıirinen tıgen qısyq murynnyń bizdeı saýsaǵynan Sıtekeń ushyp kete jazdady. Bojyǵan ezýiniń sýaǵar jyqpylyn qolynyń syrtymen súıkeı salyp, jańa kórgendeı aq quba kempirdiń burshaqtaı meńine uzaq qadaldy, sharshap-shaldyǵyp, uzaq kúrsindi. Mólıgen sarǵysh janary shynydaı jyltyrap synyp keteıin dep túr edi, zahardyń ýyty kózinen shyqty ma, álde bir jutym birdeńkeniń zary ma, áıteýir dál osy keıpinde qapy bir shólirkeý bar. Zalymdyǵy ma, zaryn uqqany ma, qısyq muryn bále boqshasynan flágasyn sýyryp, temir oımaqpen bir elýdi usyna qoıdy.

— Baıqa, myrza, ispirt qoı...

Ashshy sýsynǵa tańsyq paqyrdyń tamyryn táýipteı basýyń jaman, kezinde aqtyń da, qyzyldyń da qabyrǵasyn qaqyratqan qýsyń-aý dep Beket otyr. Temir oımaqty tóńkerip tastarda jylanqurttaı jıyrylyp, artynan jelindeı sozylǵan sylqym qaınysynyń jylbysqa júzine telmirip aq quba kempir otyr; ish-baýyrynyń ezilýi sonshama, qaınysy kemseńdeı bastasa qosyla jylap, kúlse qosyla jyrtyńdaıtyn túri bar. Qısyq muryn flágasy men oımaǵyn "bále boqshasyna" qaıta tyǵyp áldebir áýendi ysqyryp otyrǵan. Jaýyz ekensiń-aý dep Beket bul joly óshigip tyndy.

Qaraǵaı esik taǵy da dúńk ete qalǵan, buǵaǵyn bókterip sary kempirdiń basy kórindi.

— Áı, qyz! Basty bólek asaıyn ba?

— Nemene, búkil leshozda bir-aq qazan bar ma edi?! — dep Asekeń jaýapqa buryn úlgerdi.

Sary kempir esikti sart jaýyp edi, Qudaı saqtap basy ber jaǵynda qalmapty. Asekeń ysqyryp otyryp aq quba kempirdiń qolyndaǵy bir japyraq qaǵazdy Beketke altyn ustatqandaı bappen jetkizdi; "Pochtovyı perevod na tysácha rýb. Dırektorý Krtanaǵashskoı nachalnoı shkoly. Ot Sıtana Qotyrbasova. Dlá pısma: proshý Vas moe skromnoe sberejenıe ıspolzovat na nýjdy moeı rodnoı shkoly. S ývajenıem, ýchenık sorokovyh godov Sıǵan".

— Munyń leshozǵa ne qatysy bar?

— Onyń bárin tergeı bersek, pándá shirkin dúnıege nege keledi dep te qıǵylyq salýǵa bolady. Bizge keregi — kýádir!

— Onyń qajeti qansha?

— Sıtekeńniń myrzalyǵyna poshtanyń úıirden shyqpaǵan óńsheń bir qysyr kelinshekteri senińkiremeı otyrǵany. Al meniń bedelimniń jarmysyn mynaý qısyq murynnyń jep qoıǵanyna kóziń jetken shyǵar, — dep Asekeń suq saýsaǵymen qyrsyq bop jabysqan tanaýdyń qyr shemirshegin maıystyryńqyrap qoıdy. — Qarǵanyp aıtsaq, bizge jergilikti sovettiń bir depýtaty, bir sharýanyń basshysy, sosyn Allanyń bir kúnákár pándási kerek. Sileıip aıtsaq, depýtatyń mynaý boıjetken, basshy ózińsiń, pándáń menmin!

— Basshy kerek bolsa dırektorǵa barmadyńyz ba?

— Dırektoryńyz boshalap ketipti. Ketpese de tezegin qaıyrylyp bir ıiskegenge máz bolatyn kerbez sylań kúr azban ólse qol qoımas edi. — Elýden soń bótekesine el qonǵandaı aq ter, kókter bolyp qaljaly otyrǵan "myrzasyna" Asekeń bas salyp súıip alatyndaı emirene kelip ıtinsin-aı. — Alty arysqa bitpegen qaıran Sıtekem-aı, aq malyńdy ótkize almaı qor boldyń-aý! Qor boldyq!

— Áı, sen zaýal suńqyldamaı qoıa turshy! Tóbemde taýyqtyń mıyndaı ǵana kóje -kópsegim bar edi, teris aınaldyryp jiberdiń ǵoı! — dep aq quba kempir Asekeńniń aýzyn zorǵa qaqpaqtap "myrza" qaınysyna shúıildi. — Áı, kópegim, ıt julǵan terideı dal – dulyń shyǵyp naǵyp otyrsyń?! Til bar ma sende ózi?! Ákeń Qotyrbasqa bitpegen osynsha baılyq saǵan qaıdan keldi?!

— Endi... bar ǵoı... bolady da...

Tula boıy balqyǵan jylbysqa sarynyń janary da tútindep ketken eken, samaıyndaǵy bes tal túbit pen býsanǵan jyltyr eńbegin bir sıpady da qasyndaǵy qısyq muryndy kúnshilikten izdegendeı ıegin oqshyraıta kóterdi. Tilemsek keıpinde "birdeme deseı" degen jalynysh bar edi.

— E, bar ǵoı... bas aman bolsa bolady da, — dep qısyq muryn "myrzasynyń" sózin qaıtalap tyndy.

Poshtanyń qysyr kelinshekteri túgili, Bekettiń ózi de osy bir túsiniksiz "sharýanyń" ar jaǵynda shyrǵalańy bar ma dep kúdiktenip, qısyq murynnyń aýdarǵan shekteı jylpyldaýynan shoshıyn dedi. Sol shyrǵalańnan sytylyp shyǵýdyń amalyn izdeı bastaǵanda, ózine tel eńgezerdeı sary samaýyrdy kóterip kirgen sary kempir tapal jozyny úsheýiniń aldyna dóńgeletip qoıdy da, qashar joldy birjola bekitip tastady. Aq quba kempirdiń áli de ılanatyn túri joq eken, endi Sıtandy ekinshi jaǵynan kelip qamady:

— Ondaı as ta tok dúnıeń bolsa, anaý segiz balanyń ústine, qutynyńnyń butyna japsyrmaısyń ba?! Men biletin Qotan aǵashtyń mektebi seni jarytqany shamaly edi ǵoı, naǵyp oǵan ózegiń úzile qaldy?..

— Qaıran jeńeshem-aı, selsebettiń sekretary bolǵanyń ras eken-aý, jurttyń bala-shaǵasyna deıin túgendep alypsyń! — dep Asekeń jeńgesin áńgimeden adastyryp jiberýge kirisken. — Munda bala-shaǵadan basqa da esep-shotqa túspegen talaı múkkámál bar ǵoı!..

— Ádirem qal! Sen meni óıtip qorlama! — dedi aq quba kempir, — Men sekretary emes, predsedateliniń ózi bolǵam! Ýborshıtsanyń shoqpytyna eremin dep jetekshil bolyp, tozǵan kezime tap keldiń de, áıtpese, qylsha moınyń talsha dep otyrǵan jerińe qazyq qyp qaǵyp jiberetin edim ǵoı!

— Qalpy aıtsam kechırıp qoıǵýn, jeeshe! — dep qısyq muryn jalt berip shyǵa keldi. — Al, joldastar, shaıǵa júginelik. Myrzam, qamaý teriń áli de shyqpaı otyr bilem, bas shaıǵa, bas! — dedi. — Buıyrtsa quıqasy dirildep bulannyń kállási de keler! Zeketińe bolaıyn Sıtekem-aı, sol shirkindi sen atpaǵanda búl jerden quraýyz attanǵandaı ekemiz-aý!..

Myń somnyń tórkini — bir bulannyń aıyp quny ekenin Beket endi túsindi. Jylbysqa sarynyń sirgeli taılaqtaı qısyq murynnyń qaqpaıyna qamshysyz súmeńdeýin uqqan soń baryp oǵan degen ishteı janashyrlyǵy da qolp etip túsip qaldy. Kartadan utylǵandaı sary kempirdiń qaımaqty shaıyn da qobaljyp otyryp, dámin almaı, qońyltaq iship edi.

— Osynyń ózi aınaldyryp kelgende ań sharýashylyǵynyń daýy boldy ǵoı, — dep manadan bergi myljyń-sonar keńestiń kesimin qısyq murynnyń ózine ıterip tastaı saldy.

Asekeń de onyń ishek qatparyn tutamdap oqyp, aldyn kúni buryn oraǵytyp otyr eken, alystaǵy bir aǵaıynǵa kóldeneń attydan avanspen sálem joldaǵandaı kúńk etip:

— Aýdanǵa jetkenshe ıt túgili Sıtekeńniń ólip qalmasyna kim kepil, — dep nemketti ǵana sóziniń aıaǵyn qylǵynbaı jutyp qoıdy.

Egerdiń kúńkili de qasaqana eken, qos kempirdiń qulaǵyna ınedeı qadalǵan nemketti sóz ekeýiniń de kesesin dastarqanǵa eriksiz qaıtardy.

— Taǵy nemeneni byqsytyp otyrsyń? — dedi aq quba kempir.

— Byqsytyp otyrmyz, — dedi Asekeń bylq etpeı. — Byqsytamyz ǵoı... Órt shyqpaı turǵanda byqsytyp óshirmesek... Áıtpese, bir bastyń ar jaǵynda mlısá júr, mlısániń ar jaǵynda brkorol kórinip tur, brkoroldyń ar jaǵynda sot otyr. Onyń ar jaǵynda biraz jyldy arqalap ta ketýimiz múmkin. Sıtekeńniń taıgadan tartyp jegen soǵymy jalǵyz osy bolsa bir jón ǵoı...

— Tek otyrshy ári tóndirmeı! — dep sary kempir Asekeńniń kesesin kóziniń qıǵashymen usyndy, — Anaý segiz balanyń obaly jibermes!..

— Tek otyrmyz ǵoı, — dedi Asekeń. — Segiz balanyń obaly dep tek otyrǵan joqpyz ba... Segiz balany azsynsań, tana-torpaǵymen bes sıyr, on bes jylqy, jyl saıyn etke ótkizetin on ógiz taǵy bar. Sıtekeń kelgenshe esil malǵa kim ıe?.. Solaı, bıkeshter! Sıtekeńniń joqshysy sender me, joq álde men be, sol arasyn bile almaı, túbi aq tanaý qara esektiń ózi men bop shyǵam ba degende shyrt uıqymnan shoshyp oıanam!..

Esek atty haıýandy keshsheler kategorıasyna jatqyzsa, aq tanaý qarasy sonyń klasıkalyq varıanty bolsa kerek. Esek kórmegen elge onyń psıhologıalyq teginiń qalaı jetip júrgenin kim bilsin, áıteýir qısyq muryn ózin-ózi qanshama bosaǵaǵa aparyp tastaǵanymen keshshelerdi bylaı qoıyp, orta boıly, qońyr tóbeldiń qataryna da syımaıtynyn Beket ishteı sezip qaldy. Bireýdi mújip-jegende jilik maıyna deıin qaqtap, qan tastatatyn kespeı-baýyzdanyń maqtaǵany da dattaýǵa bergisiz, tıip ketse oıyp túsetin naǵyz ýsoıqynyń ózi ǵoı. Naǵyz ýsoıqy! Ǵumyry bireýdiń quıryǵyna qaljýyr baılap kórmegen Beket qarap otyryp qısyq murynǵa at taýyp qoıǵanyna qatty qýandy.

Ýsoıqshyń aldynda bes qarýynan túgel aırylǵan aq quba kempir "pochtovyı perevodtyń" etegine qol qoıyp qutyldym ba dep edi, kiltıpanyn túgendep shyqqan eger taǵy da keri ıterdi.

— Ánsheıinde ǵoı, selsebet boldym dep shirengende jalǵyz qamzoldyń saýyryn jyrtasyń! Laýazymyńdy túgendep qoı! Dúnıede sarqyt kop. Qaı Sarqyt, kimniń sarqyty ekenińdi jurt qaıdan biledi?!

— Ash qoltyqqa jabysqan taskenedeı sen de bir tanaý tyqqan jerden moınyń úzilmeı túspeıtin pále ekensiń! Qaı Sarqyt ekenimdi el biledi, kimniń sarqyty ekenimdi zıraty belgisiz aǵańdy kórden turǵyzyp surarsyń!.. Al, endeshe, osydan murnyń ornyna keletin bolsa!..

— Oıpyr-aı, myna qolyńdy oıankomat kórgende keshegi soǵysta polkovoı pısarlikke alyp ketkendeı eken-aý! — dep Ýsoıqy arbaıǵan jazýdy shuqshıyp taǵy bir oqyp shyqty da Sarqyttan quddy qaryzyn qaıtaryp alǵandaı qaǵazyn qyryq búktep Sıtannyń qaltasyna saldy.

Sary kempirdiń eńgezerdeı sary samaýyry eńkeıip baryp shúr etkende osyndaǵy tórt kózdiń jemsaýy da shaǵanaqtap qalǵan. İsh keptirgen shaı emes, Ýsoıqynyń saýdasy edi. Jalynǵandaı bolyp kelgen qısyq muryn aqyry jalyndyryp júrip qol qoıdyryp aldy da "bále boqshasynyń" aýzyn ashty. Tórt myń somdy sanap, shyp-shyrǵasyna tıispeı jalbysqa sarynyń qolyna ustatty.

— Mynaý bes ógizińniń pýly! Anaý myń somdy búgin salmasań erteń prokýrordyń aldynan tabysamyz!.. Tásbıdánıe!.. Joǵal!..

"Joǵal" degendi Ýsoıqy sary kezdikti tapal jozyǵa qadap otyryp aıtyp edi. "Joǵal" degende onyń jylannyń kózindeı shúńireıgen sýyq janary jylbysqa saryny jutyp jibere jazdaǵan. Jylbysqa sarynyń jaýyr kreslodan qalaı turyp, qalaı kıinip, qalaı ketkenin bylaıǵy jurt bilmeı de qalǵan. Qos kempir til-aýyzdan aırylyp otyr edi. Beket búgingi spektákldi sińire almaı otyrdy. Qısyq muryn túk kórmegendeı, túk bolmaǵandaı áldebir áýendi qannan-qapersiz ysqyryp otyrdy.

3

Qyzyl qaraǵaıdan soqqan qos qabat kotejdiń túnemeli ústinde edi. İrgeden esken sary tap jylýdyń lebi, jalańash qabyrǵadan tanaýǵa urǵan shaıyrdyń qosh ıisi shı ishinde demigip jatatyn qymyz sabasyn eske salǵan. Jeńil bol syn dep balqaraǵaıdan jasaǵan jupyny mebel, jupyny bolsa da tepkileseń synbaıtyn berekeli zat. Leshozdyń óz sehynda jasaǵan qustar. Degenmen osylardyń biri de astanada joq múkkamal. Ash kózge ne túspeıdi, ashqaraq kóńilge ne kelmeıdi, joq jerden dúnıeqońyzdyǵy ustaǵan Beket: "Átteń, kóshirip áketer me edi!" — dep qyzyqty. Ýsoıqyńa ún joq. "Beke, kechırıp qoıǵýn, kóz jumarsyz uıyqtaı almaıtyn aýrýymyz bar! — dep qısaıǵanyna bir saǵat, sodan beri tyrs etken joq edi, kórshisi dóńbekshı bergen soń ba, kitabyn jastyq astyna kepil qyp tyǵyp, jelkesindegi jetim lampany kindiginen basyp óshirip tastady. Aryqtyǵy skeletten ozǵandaı eken, tizesiniń urshyǵy kórpe astynan yrsıyp jatyr. Aspanǵa qarap qatyp qalǵan sıaqty edi, sol qalpynda betiniń bir túgin jybyrlatpaı:

— Qanshaǵa keldiń? — dedi.

— Jasymdy aıtasyz ba?

— Jasyndy qaıtem, jasyń mańdaıynda jazýly turǵan joq pa, dál osy jerge degenim de.

— Birjola qalam ba deımin.

— Qal... Qalysh kerek.

— Osy siz qyrǵyzsha sapyratynyńyz qalaı?

— Á, ol da qyrttyqtyń bir túri ǵoı... Bir shama qyrǵyz dostarym bar edi, kórmegenime on bes jyl... Aǵaıynnyń tilinde sóıleseń ashýyń basylǵandaı bolatyny da bar...

— On bes jyl boıy osynda isteısiz be?

— Páshtı... Eki jyl Mekkege baryp kaıtqanymdy eseptemegende...

— Shárıǵat jolymen be?

— Páshtı... Brakoner degen jegjatymnyń ókshesin jaqanmen jamap beremin dep eki jyl lagerde otyryp qaıtqanym.

— Jegjatyńyz álgi Sıtan emes pe?

— Ústinen tústiń.

— Ne isteıtin adam ózi?

— Ańdıtyny men, atatyny — kózine tyshqan tússe de tiri jibermeıdi. Bir kezde bastaýysh mekteptiń dyrdaı muǵalimi edi, sol tyshqannyń terisine bola Semeıdegi syrttaı oqýyn on jylǵa sozyp, aqyry ekeýin de tastap ketti.

— Iapyraı, tirlikti tyshqan terisine aıyrbastaıtyndar da bar eken-aý.

— Bar ǵoı, bar... Bul taıgada ne sumyraı, ne suńǵyla joq deısiń. Bári bar!.. Tek adamynan haıýany, túlkisinen tyshqany ozyp týr da. Keı tyshqannyń pýly Sıtannyń qunynan da qymbat. Bir dorbasyn arqalap qala bazaryna bir baryp kaıtsań osharly janǵa on jyl talshyq...

Asekeń kóldeı oramalmen kózin tas qylyp tańyp aldy da sileıip turyp jatty. Syrt kózge tósekke tańyp tastaǵan jyldy súreı sıaqty edi. Beketke jilik-jilik qylyp borshalap, dákemen búrkeı salǵan márttiń ash qańqasyndaı kórindi de áýelde irgesinde ólik jatqandaı tula boıy túrshikken: ne dybys joq, ne tynys joq, daǵaradaı oramaldyń astyndaǵy qısyq murynnyń úńireıgen qos murjasy ókpe tusyńnan dym syzbaı andyp kep jatqany.

Asekeńniń ádeti osy edi. Túnniń bir áletine deıin kitap oqyp, tań ata baryp kózdi súlgimen tańyn alyp jata beredi. Uıyqtap ta jatpaıdy áıteýir jatady. Áıteýir jambasy talǵansha tal túske deıin aýnap turady. Bul mezgilde Allanyń da sálemin almaýǵa bar. Qaıda barsa da "bále boqshasyn" kitapqa nyǵarlap shyǵady. Solardyń bireýi de jalpaq jurttyń saýatyna sıa bermeıtin, jalpaq jurtqa qajeti joq qaıdaǵy joq nárseler.

Búgingi jatys bólek edi. Búgingi joryq ta eresen bolatyn. Jolǵa shyqqanda keshegi ińirden beri júz shaqyrymdy jaıaý ólshepti. Aty bar bolǵyrdyń paıasyn qasat qarǵa qajatyp alyp... "Qap, shóp túbine bos qoıa bermegenimdi qarashy!.. Kórshidegi betpaq kórse jaqsy-aý!.." Qol-aıaǵyn jıa almaı jatyp jalǵyz atyn oılady. Denesi del-sal, júz shaqyrymdy júrip emes, áldekim súıretip ákelip tastap ketkendeı.

Báleniń basy Sıtan sybolysh!.. Qasynda júrip-aq qan qan qaqsatyp ketedi. Sóıtip júrip janynan qorqady eshe!.. On ógizdiń beseýin ókimetgen jasyryp, Asekeńniń atynan ótkizip edi, byltyr kúzde tapsyrǵan ettiń aqshasyn bıyldyń naýryzyna deıin sozǵan zagotskot onsyz da tyshqannan tıyn saýǵan Sıtannyń ómeshegin úzerdeı bolǵan. Kúnde kelip qıqıyp otyryp alǵan soń, sonyń aqshasyna bola aýdan basyna baryp qaıtyp edi. Aıýlynyń jalǵyz zaımkesindegi jalǵyz kórshisi ormanshy Tynymkúl bulannyń tana buqasynyń talystaı terisin jaıyp salyp otyr eken. Sýmen aǵyp keldi dedi, talǵa oralyp jatqan jerinen taýyp aldym dedi. Teride ne oq tesken, ne pyshaq kesken jyrtyq joq. Quddy túregeltip qoıyp sheshindirip áketken sıaqty. Qys ta qatty bolǵan joq, pushpaǵynyń sheli maıly eken, ólmeli aryq-turaq bolmasa ormannyń taǵysy oq tımeı jyǵyla ma?..

— Arǵy betten ajal qýyp kelgen beıbaq boldy ǵoı.

— Arǵy bet pen bergi bettiń en-tańbasy bólek deımisiń, qaıdan kelse de áıteýir mal seniki, jaýaby da seniń moınynda, — dep Tynymkúl myrs-myrs kúldi. — Kim de bolsa ıt eken, yrymǵa bolsa da mal ıesine ishek-qarnyn orap jiberseshi!..

— Kópten qyzyl kórmegen ormanshy buqanyń terisin shıkideı jutyp qoıatyndaı kózi qaraýytyp, kádimgideı keıip tur edi.

— Múmkin, arǵy betten terisi ǵana kelgen shyǵar?..

— Bul tusta bizge qaraı aǵatyn Buqtyrmada qoltyq joq. Qarashy, teriniń shelin de sý soryp úlgermepti, qantalap turǵan joq pa. Endeshe, qasapshy da buqany osy jaǵada jáýkemdep, qanjyny men terisin sálem – saqpyt qylyp sizge ádeıi jibergen... İshpeı-jemeı kúpti bolǵan degen osy, Tyneke!..

— Áı, sen osy menen kórip turǵannan saýmysyń?!

— Men kórmeı – aq qoıarmyn-aý, biraq, arǵy bette de ańdýshy bar emes pe?..

Arǵy bet pen bergi bettiń en-tańbasy bir bolǵanmen ıesi bólek. Murny bútin demeseń, ol jaqta da bir Asekeń otyr. Ekeýi Buqtyrmanyń sýyna deıin qaq jaryp, ushqan qus, júgirgen andy da qaq bólip qoryp, qoryǵyna kirip ketpese haıýan túgili, kisi ólip jatsa da bir-biriniń isine qol suqqan emes, árqaısysy óz aldyna dara han bolyp otyryp, talaı -talaı daý shardy bir-birine ıterip tastaǵan kezderi de bolǵan. Biraq tuzy jeńil me, túbi Asekeń jalǵyz qalady da jurttyń bári qashanda Asekeńnen aramdaý bolyp shyǵady. Qansha bir jaý degenmen bul joly da oqys shyǵyndy kórshisiniń esebine jyqqysy kelmeı – aq tur.

— Bul baıǵus arǵy betten júzip ótken, — dep Asekeń terini tiriltip alatyndaı nuqyp tildesti. — Jaǵaǵa ilige bergende bergi bette tosyp otyrǵan Sıtan sybolysh qasqa mańdaıdan kartechpen qaǵyp túsirgen.

— Sıtan?!. Ol ıtiń keshe ǵana úıińnen attanyp edi ǵoı?!

— Ol ıt kimniń dámin tatpaı júr deısiń! Biraq ondaı ıtti dom atýshy ma edi!.. Meniń betimdi teris qaratyp jiberip, qaıtyp kep qotanyma túskeni de!..

Sıtan oıynda da joq edi. Aýzyna qalaı túskenin ózi de bilmeı qaldy. Sol jylbysqa saryǵa telip qoıǵan qaı Qudaı eken?.. Boqjemese ıttiń basy aýyrady demekshi, áıteýir bir sasyqqa bylǵanbasa júre almaıtyn ózine de obal joq. Mańdaıyna tıetindeı-aq bolyp edi...

Sholyp qana qaıtamyn dep talma túste jaıaý shyqqan Asekeń qaıtyp úıge oralǵan joq. Jaǵadan eki attyń izin kesip edi, týra Jyndysaıǵa tartypty. Biriniń artqy taǵasy synyq, tuıaǵynyń jaryǵy bar eken, Sıtannyń astyndaǵy shaǵyr kóz shabdardyń artqy sol aıaǵynyń shyrqyly bary esine sart ete qaldy. Jarty taǵa alǵashynda Jyndysaıǵa jetelep kelip, jalt burylyp Jamanaıǵa salyp edi, artynsha ony da kókteı ótip Qotanaǵashqa bettegende urynyń Sıtan ekenine kúmáni qalǵan joq. Qasyndaǵy Mátpusa, áıtpese Pátlási bolar. Ittiń adastyrǵandaǵy túrin!.. Bul taıgada búginde ury turmaq bıt joǵalar ma eken!..

Jaz aıynda bolmasa qys balasynda at turmaq adam izi túspeıtin Qotanaǵashta bar bolǵany jıyrma tútin, bes-alty kári-qurtańyn qosqanda baýyrynan dáretke otyratyn jıyrma erkek, jıyrma jaýlyq, tórt klastyq bir mektebi, bala-shaǵanyń nanyn aıyryp otyrǵan sý dıirmeni aýyl sovettiń esebinde de jaıly jyldary saýsaq jalatyp, jaısyzda shelegi qańsyp qalatyn omartasy sovhozdyń esebinde. Bir kezde altyn rýdnıginiń qystaǵy edi, altyny taýsyldy ma, álde altynnan azaby kóp boldy ma, áıteýir soǵys kezinde jabylyp qalǵan prııska qaıtyp ashylǵan joq ta jıyrma tútindi el qylyp otyrǵan azamatynyń túri Sıtandar edi. Ol sabazdyń da zaımkege kóship ketkenine on jyl, artynda qalǵan Mátpusa, Pátlálár jylyna eki-aq dúrkin "zráplata" dep atalatyn jalaqyǵa bola oıǵa túsip, sonyń ózine Parıjge baryp qaıtqandaı keıkıgende sińbire almaı qalatyn, dorstroıdyń makaron kójesine bir toısa shala baıyp, úıine jetkende bala-shaǵasyn tanymaı qalatyn jýandar. Sóıtip otyryp, el shetinen tyshqaq laq joǵalsa, quıqanyń ıisi Qotanaǵashtan shyǵatyny jáne bar. Urlyq istedim dep jasyǵan bir pándási, urlyq istedi dep jazǵyrǵan bir pánde bolsa naǵylsyn. Asekeńniń tanaýy qısyqta bolsa sol ıisti birden alyp edi...

Sıtan men Mátpýsa qyzyl ala qan bolyp jaırap otyr eken, týra ústerinen tústi. Buqanyń etin qadaǵyn bir somnan osyndaǵy jıyrma tútinge salyq qylyp bólip, birer jilik pen úıtilgen bas endi keshikkende qazannan tabylǵandaı eken.

— Qolyń uıatyńa jetpegir sumyraı Sıtan, artyńnan bále boqshanyń ere keletinin ishim sezip edi-aý! — dep Mátpusanyń qamyt aıaq jorǵa qatyny baıy búgin ólgendeı suńqyldap shyǵa keldi. Bir jartyny tońqaıtyp, ekinshisiniń topysyn jańa sheship jatqan Mátpusa qotan aıaq jortasyn qamshynyń astyna almaǵanda Asekeń qashýǵa qalyp edi.

— E, báse, qashanǵy jeńgemizden taıaq jeı beresiń, sen de óstip anda-sanda eń bolmaǵanda kisi kelgende kóseýińdi kórsetip qoısańshy!..

Asekeńniń jyly sózine aldymen jadyrap salǵan jorǵa Bıkeniń ózi edi, maıpańdap júrip kórpesin silkip saldy da tórge shaqyrdy. Demde qýyrdaq ta kelgen, innen shyqqan tyshqannyń qyzylshaqa balapandaryndaı tus-tustan kımelegen jalańbuttardy kórgende tabaqqa qasyq ala júgirýge Asekeńniń dáti jetpedi, nemereni qosqanda Mátpusanyń urpaǵy otyzdan asypty, jorǵa Bıkesi egiz-egizden taýyp, kúni búginge deıin kelinderimen jarysyp otyr degendi estigen. "Ala qoı, aınalaıyn!", "kele ǵoı, janym!" dep árqaısysynyń aldyna shókim-shókim qýyrdaq tastaǵan Asekeńniń Sıtan sybolyshy shynymen-aq kóp boqtashaqtyń janashyry sekildi edi, bireýdiń asyna jorta jasaǵan jomarttyǵyn, Mátpusanyń tasasyna tyǵylyp alyp, taǵynyń bir tanasyn endi de qımaımysyń dep qısyq murynǵa kórsetken nosyn bul da sezbeı qalǵan joq. Bir úıli jannyń qoryqqany "bále boqsha" edi, Asekeń de barynsha buldanyp, jorǵa Bıkeniń qotan aıaǵyna quda túskendeı-aq shıratylyp baqty. Sodan al kelip silte! Al kelip silte!.. Tún ortasyna deıin siltesti. Búl siltespen qısyq muryndy sileıte almaıtynyn sezgen Sıtan sybolysh tún ortasynda Mátpusanyń qulaǵyna sybyrlap: araq taýsyldy, aıaǵyn tóbeleske aınaldyryp jiber dedi. Mátpusa kimdi sabasyn, aınaldyrǵany úsh kóz eken, Sıtandy sabasa — asyrap otyr, qısyq muryndy sabasa — erteń kelip dińkildep aıdap ketedi-aý dep báleli jyrtyqqa barmaǵyn qımady. Jorǵa Bıkesine birden bas salýǵa bata almaı, aqyry jozy astyndaǵy sulap-sulap jatqan bos bótelkelerdi, qylqyndyryp alyp laqtyrdy. Ot basyn jaı túskendeı jaıratyp: "ıttiń ǵana qatyny-aı qalǵanyn qaıda tyqtyń?!" — dep jorǵa Bıkeni jondaýǵa kirisken, arashaǵa túser me eken dep Sıtan sybolysh Asekeńdi andyp edi, búl da kesip alsań qan shyqpaıtyn jaýyz eken, Mátpusanyń qol batyrmaı qodyrańdaǵan qoqan-loqysyn, Sıtannyń kóz qysty mánerin baıqap qalypty. Provokasıa ónbeı jatqan soń arashaǵa aıǵaı-súrendep Sıtannyń ózi shyqty da bala-shaǵany túgel oıatyp, tún ortasynda tynysh úıdi ulardaı shýlatyp bir – aq tyndy.

— Babańnan baq qonbaǵan Mátpusa! Jarymaǵan Mátpusa!..Ájeptáýir tektiniń qyzy edim, jetistirem dep alyp ediń, tepkiden kóz ashpadym! Oıbaı da ǵana qoja qaınym-aý, óltirmeseń aýdanyna ala ket, bul nemeniń uzyny men qysqasyn álımentpen tańdataıyn!..

Aǵyl-tegil, ebil-sebil bolyp jorǵa Bıke daǵdyly repertýaryna basyp-aq edi, aram qatqyrdyń janarynda dym joq eken. Kórer tandy kózimen atqyzǵan Asekeń alǵashqy taýyq shaqyrǵanda Sıtannyń shyrqyldaq shabdaryna mindi de, buqanyń úıtilgen basyn jaǵyn aıyrmastan ózine arqalatyp jaıaý aıdap shyqty. Jorǵa Bıke qaqpa syrtynda qýyp jetken, qolyndaǵy bir jilik etti qanjyǵańa baılap ket dep jata jabysty. Munyń artynda qandaı pále, qansha mindeti boldy eken dep bet-júzin pysyqtap edi, jıyrma qursaqtyń tolǵaǵy men Mátpusanyń tozaǵynan basqa bóten azapty ańǵara almady.

— Sóıt, qaınym, qý bas arqalaǵan yrymǵa jaman, — dedi.

Eki týyp bir qalǵanyndaı úzilip turǵan soń "aramqatqyryn" qaıtyp aldy, biraq "aınalaıyn-aı" degen joq, urǵashydan kóńili qysyrap ketken jetim baıǵustyń ishindegi balalaıkanyń bir ishegi dyń etti de, shyrqyldaq shabdardyń qolqasyn qorqyldatyp Sıtan sybolyshyn qýyp jetti.

"Osy ıtke telip qoıǵan qaı Qudaı eken?!. Ózińe de obal joq! Bir sasyqqa bylǵanbasań basyń aýyratyn saıtanyń bar ma?! Bul ıt qashyp ta ketpeıdi, bul ıtten qashyp ta qutyla almaısyń!" Sıtannyń sory qısyq muryn, qısyq murynnyń sory Sıtan. "Osyndaı ıt te qatyn alyp, osyndaı ıtke de Qudaı bala beredi-aý!.. Bireý emes, segizin!.."

Jer de tuman, kók te tuman, ormannyń boz shymyldyǵyn qanjarmen ossań da jyrtylatyn túri joq. Naýattaı siresip qalǵan súr qardy kúrp-kúrp sıpaǵan Sıtannyń rezeńke etigi men shyrqyldaq shabdardyń shyny taptaǵandaı kúrt-kúrt tyqyrynan basqa es bolar ún joq. Toqty-torym emes, pildeı bulannyń basy já degen jigitti de myqshıtady. Bóksesi shómeıil, tolarsaqtap áreń kele jatqan Sıtannyń qan sińgen sary ala qaptan erbeıip sýyr qulaqshyny ǵana kórinedi. "Miz baqpaýyn qarashy sybolyshtyń!.. Qanshaǵa shyǵar ekensiń?!.".

— Óz basyn ózi kóterip júrgen ań edi, azapty óziń tilep aldyń!

— At kóteretin edi ǵoı...

— Seniń ıttigińdi kóterip júrgen shabdarǵa da obal-aq!

— Seniń de bir nárseńdi kóterip kele jatqan shyǵar-aý!

"Án – ná-ni!.. Astynda jatyp ta bet tyrnaıdy!.. Osyndaı ıtke jaqsy qatyn qaıdan jolyǵady deseńshi?! Sámıǵa bolmaǵanda baıaǵyda-aq súıegiń taıgada qalatyn sybolysh ediń-aý!.."

— Sybolysh!

— Ay!

— Shynyńdy aıtshy.

— Shynymdy aıtsam senbeısiń, ótirik aıtsam ońdyrmaısyń.

— Sende de ótirik bar ma edi?

— Eptep... Onym Sámıǵany aldaýǵa da jaramaıdy. Al seni aldaıtyn adam áli týǵan joq. Ózińdi óziń aldamasań...

" Ittiń kósheli bola qalǵanyn! Bilip te aıtyp kele jatqan joq!" Janashyrlyq jasap qapty qanjyǵasyna baılap aldy.

— Endi ólmeısiń, bas aıaǵyndy!

Ólmese de óleıin dep týr eken. Bet-aýyzda forma joq, kólkildep turǵan kók balshyq. Ákeń Qotyrbastyń quny ketken deı iship neń bar edi?!. Daǵaradaı sýyr qulaqshynnyń astyndaǵy jelkesi qyldyryqtaı bop úzilýge shaq qalypty.

— Sybolysh!

— Ay!

— Má, usta! Biraq ret jut!

"Bále boqshasynan" flágasyn shyǵaryp usyndy. Biraq ret jutqan. Oısyratyp jutty. Spırt ekenin bilmese kerek, úzilip bara jatqandaı sazaryp, kók muzǵa otyra ketti.

— Áı, zaýal, óltireıin dep pe ediń?!.

— Neden mas boldyń, neden óldiń — saǵan báribir emes pe? Biraq sen ıt ólýshi me ediń! Endi tipten ólmeısiń, bas aıaǵyńdy!

Júrisi ájeptáýir shırap qaldy. Birazdan soń sýyr qulaqshyndy sheship, samaıyn súrtti. Jelkesindegi bir ýys túbit órtenip jatqandaı byqsyp, shyńyltyr tóbesi tútindep keledi.

— Sybolysh!

— Ay!

— Saıra!

— Qudaı bar, qys boıy tynysh júr edim.

— Endi jaz shyqqanda ashtan óletin be ediń?!.

— Anaýyń ǵoı arandatqan. Arǵy jaqtaǵy qas dushpanyń. Bergi bettegi ata jaýyń da qot-qottap qoımady!..

— Nemene, seniń kúniń solarǵa ótip pe?!

— Bergi betke aıdap salamyn dedi. Bergi bettegi ıtiń Qotanaǵashtaǵy jezdemmen kelisip qoıdym, jarty quny men bir sıraǵy seniki degen soń...

— Jaryp qalǵan shyǵarsyń!

— Bylshylbaı bop shyqty!.. Eki – aq júz som!

— Aram qat!

— Qudaı bar, shynym!.. Anaýyńnyń ekeýin de men de qatyrdym! Bar túsimin Mátpusaǵa tastap kettim... Qýrap otyr eken, baıǵus!

— Endi olarǵa ne betińdi aıtasyń?

— Ottamasyn! Endi menen birdeme dámetpek túgili, ıt-tonyn ala qashpasa men de ıt bolyp keteıin!.. Aldymen bastaryn saýǵalap kórsin!..

"Anaýyń" da, "qas dushpany" da arǵy bettiń egeri Ájibek kázzáp bolyp shyqty ǵoı. Bergi bettegi "ata jaý" Qudaıy kórshi Tynymquldyń ózi! Qoldy-aıaqqa turmaı jylmańdaýy jaqsy edi, onyń da mysyq kómbesi belgili boldy. Sorlaıtyn myna beıbaq!

— Bulannyń aıyp quny myń som ekenin bilesiń ǵoı?!.

— Ket, áı!.. Sende ıman bar ma?!. Byltyrǵysyn sý tegin-aq jegen sıaqty edik qoı!

— Osy joly qamatpasam qısyq murnymdy kesip áket! Ese qaıtty. Bashma bash!..

"Nervisi ultannan siri bolar ma sybolyshtyń! Bylsh etpeýin qarashy!" "Qatqany qamatarsyń" degen áıteýir bir senimi bar.

"Taǵy da maı óksheden tartyp jibersem be eken?.. Báribir eki jyldan artyq bermeıdi...

...Mańaıyńda qum shaǵyldan basqa qashyp tyǵylar daldasy joq eńbek túzeý lageri keı túnderi túsine kiredi. Ol da bir ǵumyr eken-aý!.. Keıbireýler otyryp kelgenin de ájeptáýir daraja qylady. Daraja bolar onda dym da joq. Kinálimin dep qylmysyńdy moıyndap, sol kináńdi aqtap shyqqannyń nesi daraja eken? Ondaılardy el bolyp músirkeıtinin qaıtersiń! Ondaılardyń mindetsinetinin qaıtersiń! Jarty jyl el ústinde qan maıdannan qaıtqandaı shánıip qonaq bolady! Jarty jyl el bolyp oǵan qyzmet izdeıdi! El bolyp aldyna mal salyp beredi! Ne úshin?!. Asekeńdi el bolyp jabylyp eki jylǵa jiberip edi. Bar qylmysy — osy Sıtan sybolyshtyń maı ókshesi. Bar shataq — bir ıttiń daýy. Iti ıt-aq edi! Elde joq, batys-sibirdiń laıkasy bolatyn. Áıteýir Sıtan ıtten quny qymbat edi. Quny ózinen qymbat ıttiń syrttanyn izine túsip qalmaǵan soń bir kúni atyp ketipti. Artynan qýyp jetken Asekeń et qyzýymen maı ókshesine aıý kartechtiń bireýin súńgitip edi. Túgi de ketken joq, jarty-aq jyl aqsapty. Átteń, maı quıryqtan dýpletti japystyryp jiberý kerek edi!.. Eki jylda Sıtannan basqa sońynan tiri pende izdep kelgen joq.

Ol jaqtyń da tóresi men qarasy bar eken: mujyqtar, urylar, sýkalar. Mujyǵy — merzimdi kinásin óteýge kelgen shopyrlar, esepshiler, qyz alyp qashqan jigitter, arasynda Asekeń sıaqtylar da júr; urynyń aty — ury; sýkasy — kisi óltirýge deıin aýyr qylmystyń aıypkeri. Árqaısysynyń órisi bólek. Sýkasy — jabyq sehtarda eńbek etedi, urylar — ashyq aýlada solarǵa shıkizat daıyndaıdy, mujyqtardyń basy bos, ıen dalada júr. Sharýasy shash-etekten ózinshe bir el eken: jıyrma myń qoı, bir ferma sıyr, bir qus fabrıkasy. Shóp shapty, jem tasydy, qora saldy, úı turǵyzdy; eki jylda sońynan bir kúzet ergen emes. Qyz urlaǵan Sıtan sıaqty bir sybolysh qashamyn dep taǵy bir jyldy jalǵap alǵan. "Sorly-aý, qashqanda qaıda baratyn ediń?!" — dese, "aýyldyń tóbesin bir kórip qaıtsam dep edim" — dep ottaǵany bar... Sodan soń búl da eldi satynǵan. Bir qyzyǵy, Qarataýdyń boıyn emes, taıgany saǵynyp edi, osy Sıtandardy saǵynǵan...

...Aspan aınalyp jerge túskendeı. Qum shaǵyldyń tóbesi temir peshtiń búıirindeı jalyndap túr. Kóleńkeniń ózinde qara shybynnyń qanaty byrysqandaı talma tústiń kezinde qabyn súıretip bireý kelgen. Qap-qara bolyp tútigip, qabaryp ketken maı betten Sıtan sybolyshyn zorǵa tanydy. Áıteýir eki kózi qalypty.

Tili aýzyna syımaı qylǵynyp turyp:

— Endi ólsem de bolady! — dedi.

Elden topyraq salatyn adam tappaǵandaı qıamet-qaıymǵa ólýge kelgenin qaıtersiń!.. Qabynyń maıy, betiniń laıy para-par eken, jer túbinen jetkizgeni bir serkeshtiń ystaǵan surpy eti. "Sybolysh-aý, mynany tıebersinińe súırep keldiń be?!" — dese, "e, bul jaqta et jeıtin aýyz joq pa edi?" — dep qarap otyr. Ekeýi bir táýlik júzdesý bólmesinde túnep shyqty. Bar aıtqany: el aman, jurt tynysh dedi. Sen ketken soń tynyshtaldyq dedi. Kázáptiń Mekkege jibergendeı bolýyn qarashy! Seni ketirgen soń dep te aıtpaıdy. Tamaq — baıdan, ólim — Qudaıdan, men sıaqty tentirep júrgen joqsyń, jaǵdaıyń jaqsy eken deıdi. Eki jylǵa emes, elý jyldyq kýrortqa aıdatqandaı jubatýyn kórmeımisiń!

— Sorly-aý, saǵan ne bolyp qaldy?

— Sen ketkeli qatyn qaǵyndy. Obalyna qaldyń, osydan tiri qaıtpasa, basyndy shabamyn dep jańǵyryǵyn saılap otyr. Áıteýir balalardy syltaýratyp, úıge ımıip kirip, ıt bop shyǵyp júrgen joqpyn ba! Sol qatyndy jelindep turǵanda alyp tynsań qaıtedi?.. Áıtpese bir japyraq hat jazyp ber, keshirdim deımisiń, óshirdim deımisiń áıteýir, birdeme deseı!..

— E, sybolysh-aı, kúnim úshin keldim deshi!..

— Joǵa, keldim, kórdim, ólmepsiń, tiri ekensiń. Sol da jetedi. Meni ıt ólgen jerge sandaltpaı bir japyraq hatty amandyǵyńdy aıtyp poshtamen jibere salsań da bolatyn edi ǵoı! Meni bir tarttyryp jiberetindeı habar-osharsyz shirenip jattyń da aldyń! Al, shaýyp al! Keldik! Jetisip te kelgenimiz joq. Maı óksheniń jýyrda jazylmaıtynyn ıt bilgen be, jyrqyldap áli kúngi ózegi aǵyp júr. Álgi qaǵynǵan qatyn soǵan da qaratpaı qutan joq pa! Jalǵanda úıińnen jaý shyqqan jaman eken!.. Sen bolsań janyń tynysh jatyrsyń, tozaqta men júrmin. Shoınaq atanyp bir qor boldym, el betime túkirip eki qor boldym, bala-shaǵanyń betine qaraýdan qaldym. Ádilet degen qaıda?!

Montany dese, rasynda azyp ketken eken. Shyny dese, Sıtan sybolyshynan mundaı qylyq shyǵady dep oılaǵan joq edi. Medpýnktke aparyp, ókshesin tildirip, tazalatyp, páshtı shaǵyn operasıa jasatty da úı jaldap bir juma ustady.

— Kelgenim mundaı jaqsy bolar ma, qur atqa mingendeı boıym bir eli ósti! — dep baıyp qaldy. — Sen bolmaǵanda aıaqtan aıyrylǵandaı ekenmin-aý!..

Aıaqtan aıyra jazdadyń dep aıtqan joq. Bir ıttiń quny bir aıaqqa turatyn shyǵar. Sámıǵata bir japyraq hat jazdy da, konverttiń aýzyn tas qylyp jelimdep qolyna ustatty. Jol-jónekeı sókseń qańǵyp ketesiń dedi.

— Elge aman-esen jetsem, shyǵaryp alamyn dedi.

— Ket áı, ıt!.. Ol qaǵyndynyń túri jaman, shyqsa shyǵa salady.

— Men barǵansha asyraı tursańshy, arǵy jaǵyn kóre jatarmyz.

...Asyrap júr. Asyrap júrgen túri osy. İsteıtini urlyq. Jıǵany aqsha. Sarandyq pa, qumarlyq pa, ol jaǵyna Asekeńniń kózi áli jetken joq. Adam baspaıtyn zaımkede jalǵyz úı jatyp alyp, ala jazdaı shóp shabady da jazǵa salym jurt qysylǵanda maıalap satady. Jazǵa salym jurttyń kóterem búzaýyn satyp alyp, jyl jemdep ógiz qylyp etke ótkizedi. Teretin jemisi, soǵatyn balqaraǵaıy jáne bar. Aýdannyń usaq mekemeleriniń shóbin qoryp, kolhoz, sovhozdyń qystaýyn kúzetip, túsken tıyn-tebendi yshqyryna tyǵady. Segiz balanyń oqý jasyndaǵy birde-biri segiz klastan artyq bilim alǵan emes. Sıtan sybolyshynyń ázirgi tirlik-bolmysy osy. Túbi qaıdan shyǵaryn Asekeńniń ózi de bilmeıdi.

— Áı, sen osy meni qaıda apara jatyrsyń?

— Bilmeı qalǵanyń!..

— Qatqany qamatarsyń!.. Qara basyndy asyraı almaı júrip segiz bala, bir qatynnyń óńeshin biteý ońaı degen!..

— Sen kelgenshe mynaý da jetedi! — dep Asekeń "bále boqshasynan" bir býma aqshany kórsete qoıyp edi, qýanǵany da, sasqany da belgisiz, Sıtekeń tóbege urǵandaı sileıdi de qaldy.

— Oı, ıt-oı, kesheden beri qaltańa qalaı syıyp júrgen?!. Alaıaq Aýǵanbaı agent jep ketti me de qorqyp edim... Sen de bir iske jaradyń-aý! Qudaıǵa shúkir! Qatynyń bolǵanda ul tapsyn dep bata beretin edim...

— Sen taptyryp jatyrsyń ǵoı, sony bólip-jarsaq ta jeter.

— Moıyndaǵanyńa da raqmet!

Soqyr tuman sıda boıy kóterilgen. Munarttyń arǵy túkpirinen jyrtıyp kún de kórindi. Kúngeıden toqyldaq pen shaý-qarǵanyń daýysyna qulaq túrip kele jatqan Sıǵan:

— Áttegen-aı, naǵyz kezi eken-aý! — dedi.

Rasynda kúngeıdiń ashylyp qalǵan shaǵy. Kúzde túsken balqaraǵaıdyń jańǵaǵyn barsha tyshqan men shaýqarǵadan qyzǵanyp kele jatqan Sıǵan Asekeńniń qaltasyn umytyp ta ketken sıaqty edi.

— Aseke! — dedi. — Sen osy tirligińnen ne kútip, nemdi myjyp júrsiń, sony aıtshy? — "Asekeńniń" aýzyna túskeni de birinshi edi. Osy neme sózinen jańylyp kele me degendeı soǵan Asekeńniń ózi emes, aldymen qısyq muryny tańdanyp, terisinen turǵan jelge qarap myrs etti.

— Tirlikten únemi birdemeni kúte berý mindet pe? Eptep shyǵyn da bolýy kerek emes pe.

— Pah-pah! Qara basyndy qurbandyqqa shalmasań sende shyǵynǵa shashatyn ne dáýlet bar edi?! Elge sen tutqa bolmaısyń, Altaıdy sen baıytpaısyń! Búgingi zaman ápendige zar emes, jurtqa jyr, qotıynǵa qor bolǵandy qoısaıshy!..

— Sonda ne isteýim kerek?

— Ket! Seni tulpardyń basy, meni Tolybaı synshynyń balasy dep kim tanyr degendi aıtqan kim? Seni de ınstıtýtqa sabaq berdi degenge búginde kim senedi?..

— Sen de bala oqytqan joq pa ediń.

— Qýalaǵan shoshqa kirmeıtin Qotanaǵashtyń tórt klasyna álippe úıretkenim ras. Odan artyq oqyǵandar ne bitirip júr?

— Saýatyńdy ashyp, osy tirligińe jetkizip bergen de sol mektep emes pe.

— Já, men ne deımin, dombyram ne deıdi?.. Kóp ottamaı, qaltańdaǵydan myń somdy al. Meıli, eki myńyn al. Tipti túgel al!.. Odan eshkim baıymaıdy. Al, sen zavtrak chabana, zavtrak ohotnıka, zavtrak týrısa dep konserviniń qańyltyryn kemirip júrip, bir kúni qańyltyrdaı qańsyp ólesiń! Taqa bir ıt bolyp ketpeseń osyny iste!..

Ekeýi talma túske deıin yrǵasty. Qaısysynyń ılanyp, qaısysynyń qınalǵany belgisiz: biri aqymaqtan qaryzǵa aqyl suraǵandaı, biri — aqylyna aqymaqtyń arsyzdyǵyn aıyrbastap alǵandaı ıtjyǵyspen alysyp joldyń birazyn jep qoıdy; utqany da, utylǵany da joq, áıteýir at aýystyryp mingendeı biriniń bet-aýzyn biri unatpaı, birin-biri maqtarǵa mysqaldaı jaqsylyq tappaı sharshap-shaldyǵyp Aqsýdyń tútinine zorǵa iligip edi, Asekeń Sıtan sybolyshyn jetelep, salǵan boıda poshtaǵa kirdi...

...Ekeýi de uıyqtaǵan joq edi. Asekeńniń tań bozyna deıin kóz ilmeıtin kúndegi ádeti. Onyń ústine tósekte de Sıtan sybolyshymen qaıta alysyp mıyn tozdyryp aldy da, uıqy shirkin múldem qashty. Bir túnep shyqqansha bóten qonysty jambasy jatyrqaıtyn Bekettiń de jyly bar. Ekeýi de ótirik uıyqtaǵansyn, ekeýi de kúnniń kúrkiregeninen ótirik oıanǵansydy.

— Myna jaryqtyq kimdi aldap tur?..

Mezgilsiz kún kúrkirese, jazdyń jaısyzdyǵy: ne qyryq kún qurǵaq, ne qyryq kún syrǵaq. Sharqyldaǵan aspannyń shataǵy jerdiń shańyn qaqpasa jaqsy-aý. Shatyr shalǵaıy túnimen sylp-sylp. Ter japqan terezeni alaqanymen sypyryp tastap, orman jurty "gnıloı ýgol" deıtuǵyn teristegi shirigen qýysqa qarady. Shirigen qýysta ińirde shókimdeı ǵana bult qalyp edi, sol shókimdeı shirkinniń ózi-aq tań atqansha sybaǵany beripti. İrgedegi qalyń shyrshanyń basy joq, balaǵy ǵana qaraýytady. Tórt qubylańdy bult bassa, otyrǵan ornyń oı bolyp kórinetin ádeti, aýyp opyrylyp shyńyraýǵa túsip ketken sıaqty. Aspan jer baýyrlap, dúnıe dirdektep jylap tur.. Býlyqtan tútindep kirgen lebizde jańbyrdyń emes, qardyń ıisi bar. Taý basyna qar túsken-aý, sirá... Ólaraǵa jaýǵan soń qarmen aıaqtaıtyn boldy. Bıylǵy sońǵy qar bolar...

Kúresinde túnep shyqqan boz týmannyń astynan qazdań-qazdań basqan eki aıaq kórindi. Sarqyt kempir boldy ǵoı... "Táńir jarylqasyn! Osydan basqa jetim jurtty músirkeıtin ımany túzý kisi joq! Kúreń shaıyńnan sadaǵa keteıin, qaıran jeńeshe-aı!.."

Tómennen keptelip qalǵan qaraǵaı esik kýrs etti. Pesh kómeıi dúńgirlep, kóseý sartyldady. Bóksesin bireý túrtkendeı Beket te amalsyz turǵan. Ol da terezege qarap turdy da kerilip-sozylyp:

— Nadoelo! — dedi.

— Jeti jyl sýyn ishseń, otyqsań kerek edi ǵoı.

— Júıkeńdi jeıtin mynaý laısańyn aıtam da, áıtpese bizge báribir emes pe, Aseke? Egin seppeımiz, mal baqpaımyz, orman degen dúleıge qary ne, nóseri ne!?.

— Altaıdyń aǵashy men ańynan basqa da ýaıymy bar emes pe! Onyń ber jaǵynda Aıýlynyń jıyrma myń gektar ormanyn kúl basyp barady. İrgeden ozyp taıgaǵa tanaý suqqan bireýiń joq. Grıbok degen zaýaldyń ne ekenin biletin shyǵarsyń?..

— Iapyraı, siz...

— Iá, men Altaıdyń eligi men buǵysyn ǵana andyp júr deımisiń?.. Adamynyń da talaıynyń art jaǵyn baıqap qalǵanbyz!

— Men sizge bir jumadaı ersem qaıtedi?

— Jolyma jýa shyqqan adam edim, sen maǵan ergende ne bitiresiń, men seni qaıbir jarylqaǵandaımyn?.. Sen myqty bolsań, seri deýshi me edińder, seryı deýshi me edińder, álgi sylań azbanyńdy kóndirip, aldymen ań sharýashylyǵyn leshozǵa qosyp alyńdar. Túbi búl óńirge bir bılik, bir taıaq bolmaı dym da ónbeıdi.

Qısyq murynnyń Sıtan sybolyshynan basqa da muńy baryn Beket endi ańǵaryp edi. Kókeıinde júrgen bir armanyn egerdiń aýzynan estigenine razy boldy da, oǵan burynǵydaı óshigip emes, ótine qarady.

— Keshirińiz, keshe ishimnen sizge Ýsoıqy degen at qoıyp edim, tústiktiń kúresinińde ósetin shoǵaınasyndaı tula boıyńyz tolǵan tiken be dep qalǵanym ras. Unamasa qaıtyp alamyn...

Asekeń miz baqqan joq. Miz baqpaǵan kúıi tósegin jınap, jastyǵynyń astyna kepilge tyqqan Dostoevskııdiń bir tomdyǵyn "bále boqshasyna" nyǵyrlap saldy da sol bulq etpegen qalpy Beketti sýyq janarymen bir túırep ótti.

— Ýsoıqyń emge tabylmaıtyn shıpaly shóp qoı, tym qymbat bolyp júrmese, — dedi. — Túkke keregi joq shoǵaınanyń jabyspaıtyn jeri joq, múmkin, qonsa sol qonar...

Qısyq muryn túk kórmegendeı, túk bilmegendeı áldebir áýendi ysqyryp, súlgisin ıyǵyna saldy da yzdıyp baspaldaqpen tómen tústi. Júgi aýǵan túıedeı qısaıyp, syńar ıyǵyn únemi aldyna salyp júretin sekseýil qaranyń tegin adam emestigin Beket taǵy da bir ishine túıip qalyp edi.

4

İı jaqqan terideı kóshe kópirship jatyr. Pushpaq-pushpaqty qydyryp júrgen boz tumannan basqa qybyr joq edi. Sybyrlap basylǵan jańbyr sylpyldaǵyn keler túnge qaldyrǵan sıaqty, teristegi shirigen qýysta sańylaý joq eken. Ustahananyń tusynan óte berip at taǵalaıtyn stanokty kórgende taǵy da qula jorǵasy esine tústi. Eki jylqynyń qunyn berip alǵan janýar edi... "Qudaı uryp osynda nesine qondym?!." Ómiriń at ústinde ótse, túsinde de atty kóredi ekensiń, keıde jaıaý kele jatyp ta qamshylanatyny bar...

Bir top jigit qasynan aǵyzyp óte shyqty. Buǵyshylardan ótken esirik joq! "Taıaq tastam jerge tanaýrap!.. Uzasań pantovarkaǵa toqtarsyń!.. Ár úıdiń qaqpasyna bóksesin tyǵyp alyp, óndi eń bir turqy bir tutam, sıraǵy baýyrynan ozbaıtyn kanden ıtter sháýildep qalyp jatty. Sovhozdyń júzden astam tútininiń qorasynan erteńgisin mal emes, ıt órip shyǵatyn bolǵan. Jaıylym irgeden, shabyndyq ıek astynan ozbasa da mal baǵýdy umytyp ketken quntsyz elsiń-aý, qala jurty sıaqty aıyna bir alatyn eńbek aqynyń betine qarap, qyryp tastadym degende jalǵyz sıyrdyń jelininen basqa dym ustap kórmegen, tyrnaq kóbesi kón-sharyq baıǵustar tandyr jaǵyp, báter jabýdyń ornyna qulqyn sáriden dúkenniń kók aıaz nanyna júgiretinin qaıtersiń!.. Onysy da birde kelip turady, birde keýip turady. Bir kezde qaryn men qaptyń aýzyn shymshyp býatyn aqshyl jurtta qazir qymyzǵa qor, aıranǵa uıtqy joq degenge kim senedi! Sovhozdyń júzden astam sýyn bıesi qysy-jazy noqta kórmeı taıganyń taǵysy bolyp ketkeni anaý. Buryn qaýǵadan asaý úrketin edi, endi adam úrketin bolǵan soń ne joryq!.. "Já, óziń jaıaý júrip, jurtty jónge salatyn sen be?! Qudaı uryp osynda nesine qondym?!."

Kúre joldyń jıegine ıtinip, japadan-jalǵyz qańyrap turǵan keńse aldyna Asekeń de japadan-jalǵyz kelip otyrdy. Dúken mańy da jym-jyrt: búkil aýyldyń bary da, bazary da osy edi, búgin qatyndardyń da qara-qurasy kórinbeıdi, álgi kók aıazy da kelmegen-aý, sirá. Aýyldy qaq jaryp ótetin sholaq bulaqtyń basynda balshyqqa bókken qabandaı óńkıip semiz sısterna jatyr. Pushyraıǵan káp-kári "Belorýs" áldeqaıdan tańqyldap kelip semiz sısternadan solárka iship ketti. İshkenin ishti, ishpegeni bulaq betin jap-jasyl irkitke boıap ózenge syzyp barady. "Shirkin, molshylyq-aı deseńshi!.." Qaıda qarasań da kók temirdiń kemigi, juttan keıingi jurtta qalǵan iri-qaranyń qańqasyndaı yrsıyp -yrsıyp jatqan tehnıkanyń óleksesinen kóz súringendeı. Sylanyp-sıpanyp kotejden endi tana shyqqan bas ormanshy osynyń birine aılanyp qaraǵan joq, meıli, ózine qatysy shamaly, sovhozdyń múlki bolsa da uqypty bastyq sharýasyn kúresinen bastaýshy edi, leshozdyń dóńbek tasıtyn kelte quıryq torysyndaı dúńkıgen mes neme bolmasań neǵylsyn!..

Erteńnen Beketti andyp otyrǵandaı kóksaýdaı kúrkildep garajdan bas ınjener San Sanychtyń kók "GAZ"-ıgi jetti. Ne tyndyryp qajıtynyn kim bilsin, áıteýir qarap júrip sharshap, qarap júrip qartaıǵan adam... "Oshaǵynan adaspaı júrgenine Qudaıǵa shúkir!.."

— Aseke, jol bolsyn!

— Jolym bolsa óstip otyram ba?!. Qalaı, shashylyp qalmaı júrip jatyrsyń ba, áıteýir?

— E, shashylamyz da, bir kúni shashylyp qalatyn shyǵarmyz! — dep San Sanych teri-tersekpen bólep tastaǵan kabınadan aýyr denesin zorǵa alyp shyqty.

Bas ınjenerdiń kúıinde "shashylyp qalatyndaı" kinárat joq edi, Asekeńniń qyjyrtpasyn ol da astyndaǵy kóligine jorydy.

— Seniń osynyń neshe qar basty? — dep qadirsiz ıttiń jasyn suraǵandaı qyńyr shaptyryp, dyndaı basshynyń dyrdaı kóligin taǵy da qorlap tastady.

— It biledi! — San Sanych qańsyp qalǵan esikti tańq etkizip bir perip edi, ol nemesi qańq etip qaıta serpildi. — Keýdesin Peshúıden, ishek-qarnyn Jyndysaıdan, kóttigin Qorbıkeden jınap edim, men muny ashynamnan asyrap alǵandaı esepte joq dep endi buǵan zapas bólshek te bermeı júr.

Esigi qurǵyrdy jappasa da osy mańda kók sholaq GAZ-ıkti ala qashatyn eshkim joq edi, shaldýar atqa qamshy úıirgendeı San Sanych ta typyrlap júrip, sholtańdap júrip áıteýir tars bekitip tyndy.

— Iapyraı, mynanyń ishinde qalaı tiri júrgensiń?! — dep Asekeń tanaýyn tyjyrdy. — Óshirseńshi, uǵarlap óletin boldyq qoı!

— Iazvı, bul zántalaq jótelip turmasa júrmeı qoıat ta. İńirden beri osyny otaldyramyn dep uıqyǵa qaryzdar boldym!

Qyrsyqqanda ózi de ósheıin dep turǵan dimkás neme ıesiniń kóńiline qaraǵan joq, San Sanych bas ormanshyǵa sálem berip úlgergenshe eki-úsh dúrkin kók tútindi loqsyp-loqsyp jiberdi de, Asekeńniń tilegin oryndap biraq tynym tapty. Áýelde tura júgirgen bas ınjener álginde ǵana tepkilep japqan esigin qaıtyp asha almaı qapy qaldy.

— Tifý!.. Taǵy da sandalyp tráktir izdeıtin boldym-aý!..

Keńseniń esiginde qazandaı qara qulyp asylyp týr eken, úsheýi birdeı kún qatarly sákige baryp otyrdy. Aqsýdy jan-jaǵynan kómkergen kók belderdiń etegi endi-endi túrile bastapty. Arty jaǵy beımaǵlum. Beımaǵlum ymyrttyń astynan ajyldaǵan, bajyldaǵan gújil estildi. Asekeń taǵy da shirigen qýysqa qaraǵan, bul dýnıe shirip ketse de shirigen kýystyń qabaǵy ashylatyn emes.

— Jaryqtyq, úsh jyl qatarynan nár tambaı tańdaıymyzdy keptirip edi, sonyń esesin bıyl toltyratyn shyǵar, — dep San Sanych ájeptáýir sáýegeısigen bolyp edi, Asekeńde qarap otyrmaı "jaryqtyq" pen "jalǵan dúnıeniń" arasyndaǵy deldaldy kórgendeı tarpa bas saldy.

— Báse, naýryzda kún kúrkireýshi me edi, seniń zakazyń eken ǵoı! Qýlyq bıedeı birde ıil, birde sıýi jaman, úsh jylǵy nesibemizdi qaıtaryp ber dep aıta salmadyń ba!..

— Jaratqannyń nesibesi meniń qas-qabaǵyma qarap týr ma eken? — dep San Sanych kináli adamdaı kúmiljip qaldy. — Osy eger tuqymynyń bári qyrshańqy kerikteı kóringenge qasynyp turatyny nesi?!

— Qyrshańqydan basqa mańdaıymyzǵa bitken ne bar? Astyndaǵy jalǵyz kóligińniń ózi kóksaý!.. Aıtpaqshy, álgi Máskivish qaıda? Álde ókimettiń sharýasyna aqsap qalady dep qamap otyrsyń ba?

— Áı, sony da kólik dep!.. — San Sanych qoldy biraq siltedi. — Úıelegen torpaqtaı baýyryn balshyqtan kótere almaıtyn shirik neme bolyp shyqty ǵoı onyń! Qalaǵa bolmasa, qyrdy tosyrqaıdy eken. Qyz minip júr.

— Qyz?.. Osy bizdiń el ne bop barady?!

— Ne bolýshy edi, eliń sol baıaǵy el!..

— Jetisip otyrsyń!.. Toıy dep shala búlingenimizben qoımaı, ústimizge bir sabaq jip ilmesek te kıimi dep, jasaýy dep, áıteýir, jat jurtqa aparyp tyǵa beremiz, tyǵa beremiz!.. Nemene, qyzyń ótpeı qalady dep qoryqtyń ba?!.

— Qojanyń salty bir basqa, kerjaqtyń salty bir basqa, — dep San Sanych jýası otyryp daý aıtty. — Er adam esek minse de jarasa beredi. Júrmiz ǵoı, mine, qyryq jamaýdan qyrshańqy jasap alyp. Qyz baıǵusqa muny da kim beredi?..

— Ber, berip qutyl!.. Meniń esebim boıynsha, satan áli de bes-alty mashına kerek-aý. Erteń nemereńe nemeneńdi qosyp, shóbereń men shópshegińdi de ákelip tastaıdy. Olarǵa da birdeme kerek shyǵar?..

— Osy sen jalǵyz úı otyryp bir kúni jyndanatyn shyǵarsyń! Qyryqqa kep qaldyń, eń bolmasa bir marjanyń eteginen ustamaısyń ba!..

— Ortalarynda otyrǵanda da jetistirgeniń shamaly bolatyn!

Asekeńniń suqtana qalǵan sýyq janarynan San Sanych jarasyn ańdamaı tyrnap alǵanyn sezdi de, keńseniń kiltin alyp kelgen syryqtaı bóken jelisti sary qyzdyń sońynan qorbańdaı jóneldi. Bireýdi bireý aıasa, bireýge bireý jaqsylyq jasasa kembaǵal sanap, músirkeı qalatyny nesi eken?! Al jalǵyz úı eken! Al qatyny joq eken! Sondaǵy qadyr tutqany jalǵyzsyń dep qorlaǵany ma?! O toba, kóńil men nıet te jyryq saptyaıaqpen sýsyn bergenmen birdeı bolǵany da!.. Tifý!..

Asekeń qarap otyryp túkirinip, qysylǵannan qasyndaǵy Beketke burylyp edi, tanaýy aspanda eken, quddy qoradan shyqqan qashardyń esebin murynymen sanaıtyn fermanyń shynjyrly gújbany sekildi ezýin shyqshytynan jıyryp otyr. "Otyrysyńa bolaıyn! Otyrysyń ádemi-aq!"

Ókirip-baqyryp, aýyldy súze kelip kirgen "Kókqasqa" qoımaljyń kósheni qaqyrata jyrtyp, búl da keńseni janaı toqtady. Abysyn-ajynnyń jaıy men shaıyn andyp tań atpaı qydyratyn qatyn-qal ashtan basqa jaıdaq kýzovta sharýanyń adamy joq eken.

— Dádá, Ashat! Aptaboz joq, aptaboz kelmeıt! — dedi úrip býtan bir tutam búıendeı shalbarly kelinshek kýzovtan tońqaıyp túsip jatyp. Búkil dúnıeni bóksesimen teýip tur eken, osy aýyldyń dúregeı tory sholaq kelinderiniń biri bolyp shyqty. Shúkir, dúregeı de bolsa aqjaýlyq, joqtan Qudaı saqtasyn! Ózegińdi jaryp shyqqan oz balań dúregeı bolyp bara jatqanda keshe túsken kelinde ne kiná. Tek bir ókinishtisi, bul el kıiktiń asyǵyndaı ádemi qyzdaryn jatqa berip, jigitteri jat jurttan óńsheń bir tory sholaq kelin jetektep keletini bar.

Dúregeı kelinniń ýaıymy aptaboz da emes, dádá Ashat ta emes, qasynda otyrǵan bógde jitittiń bet-murnyn bir kórip qalý bolsa kerek, uzyn baýly dermantın boqshasyn ıyǵynan salańdatyp óte berip:

— Dádá Ashat, men sahan aıthan, aptaboz kelmeıt aıthan, — dep qaıyrylyp taǵy bir qaıtalady da bejireıip turyp qarap aldy. Tanaýymen ıis alyp, óz betimen mańyp otyrǵan shynjyrly gújban ony ańǵarǵan da joq, onyń esesine Asekeń: "e, kelmese kelmeı-aq qoısyn, o nesi-aı, qaıta-qaıta tańqyldap!" — dep ishteı renjip qaldy.

Aýyl arasynda aptasynda bir dúrkin bozdap kelip, quldyrap qaıtatyn "aptaboz" deıtuǵyn tórt dońǵalaqty kók beldeý qoraptyń bar ekeni de ras. Jaýyn-shashyndy kúnderi ol da kergip, mynaý turǵan ıek astyndaǵy Pesh úıden asa almaı keri kaıtatyn ádeti edi, sirá, búgin Aqsýǵa joly túspegen toı. "Qyrsyqqanda qymyran túgili, iı de irıdi", Asekeń aptabozdyń kelmeı qalǵanyna ókingen joq, qatyn-qalashpen jaǵalasyp, balyq úlesten kúr qalǵandaı qulqyn sáriden dál osy jerge kele qalǵanyna ókindi. "Qudaı atyp men osynda nesine qondym?!"

Beket jeti jylda taıganyń kelimsegine de, kerjaǵyna da úıir bolǵan edi. Biraq dál osy Aqsýdaı tili tartyl, dini shubar ala shala qazaqtyń aýylyn kórgen emes. Aıdalaǵa mańyp otyrsa da tańqyldaǵan tory sholaqty kózinen tasa jibermegen eken:

— Aseke, kelin bitkendi de Altaıdyń terisinen zakazben aldyrasyzdar ma? — dep aspanǵa telmirgen kúıi kúńk etti.

— Toqsan baıdan shyqqan toıymsyz qatyndaı bul sovhozdyń da kórmegen esigi joq. Elýinshi jyldarǵa deıin Altaı ólkesine qarady. Qazaqstanǵa qaıtaryp bergenine de on bes jyl. Stólbaı deıtuǵyn daıar as, daıyn qazan quryǵan soń ba, orys jurtynyń kóbi turaqtamaı oıman aýyp ketti de, qalǵan on shaqty úı áldekimderdiń omartasyn jaǵalap, qalǵany ańshylyq qýyp júr. Olar da ózimizdiń kerjaq aǵaıyndar. Sonyń biri álgi San Sanych degen dúregeı... Qatyn-balań bar ma edi?

— Ol jaǵyna uıattymyz.

— Onda bir ýaıymyń kem eken.

Asekeń "shıpkasyn" qoraptan shymshyp sýyryp, shymshyp tutatty da shúıirip soryp otyryp aldy. Saýsaqtary ádeıi maıystyrǵandaı syrtyna qaraı qaıqy eken, salaly bolǵanmen, balta ustaýǵa jaramaǵan, ıá dombyra, ıá oımaq kıýge laıyq súırikteı.

— Aıta berińiz.

— Aıtqanmen ne paıda? Aıtqanǵa aýyz aýyrmaıdy, qaqaly qulaqqa darymaıdy!..

— Men de paıda qýyp júrgen qańǵybastyń biri emes edim.

— Endeshe, sonaý turǵan qyzyl qaraǵaı úıdi kórdiń. Ádemi-aq, Sol úıge osyndaǵy eki aýyldyń óren-jarany syıyp otyr. Segiz klass. Toǵyz muǵalimniń toǵyzy da KazPI men JenPI-diń qazaq fakúltetterin bitirgen. Sabaqty oryssha júrgizip júr. Álgi ózińdi kózimen iship-jep ketken dúregeı kelinshek unady ma?.. Qudaı biledi, solardyń prodýktasy! Úıde ana tilinde, mektepte shala tilde, túzde dúregeı tilde qoıyrtpaq sapyrǵan uryq-sharqyńnyń bolashaq saýaty ne bolmaq? Ósekke kelgende qazaqtyń jeti septigin mise tutpaı, aqylǵa kelgende orystyń alty septigine jete almaı aqsap júrgen shákirtiniń til óneri de meniń Sıtan sybolyshymnyń ar jaq, ber jaǵy. Olardan ne barqadir?! Búkil aýylda qazaqtyń qazıt-jornalyn jazdyryp alatyn seniń sylań serińnen basqa pende joq. Anaý turǵan kitap dúkeni, qasyndaǵy jarbaıǵanyn qojekeńniń beıitine de qımaımyn, ol nemesi kitaphana. Qazaqtyń bir jazýshysy joq. Adasyp kirgen alqashtar bolmasa, ekeýine de deni durys adam bas suqpaıdy. Qalaı, qulaǵyń aýyrdy ma?

— Qulaq qana emes, basqa da jerge batatyn áńgime eken. Mınprosqa jazý kerek qoı.

— Jazýdan kende emes. Jazyldy ǵoı...

— Siz be?

— Kim ekeninde sharýań qansha!.. Áıteýir mınprosyń oblonoga, oblono raıono men raııspolkomǵa qaıyrǵan eken, ondaǵylar mektebimiz maloýkomplektovannyı degen syltaý taýyp, jazǵyshqa: jan kerek bolsa netip júr dep art jaǵyn kóseýmen tyǵyndap berdi... kúıeli kóseýmen!..

— Aryz ıesi de shalaǵaı eken. Taıganyń bir torpaǵy ólse tanaýrap depýtat pen sharýa basshysyn izdeısizder, adam taǵdyryna kelgende jeke shabatyndaryńyz qalaı?

— Aıǵaıǵa — uran, oqqa — túgin qossa júr ǵoı anaý sylań seriń!.. Depýtat ta sol, basshy da sol!.. Taǵy ne qosaıyn?..

— Keńsege júrińiz, eń bolmasa qosylyp jylaıyq.

Beket sákiden kóńilsiz turdy. Jańǵyryq úshin jurtqa tastap ketken jalǵyz tomardaı shókelep qalǵan Asekeń álden ýaqytta baryp tý syrtynan shyqqan tyqyrǵa moıyn burǵan. Jan joq eken. Keńseniń jel shaıqaǵan qyzyl esigi topsasynan yrqyldap shybyńdap tur eken. Yrq-yrq etip buldaǵy

Asekendi qajap turǵandaı kórindi. "Qudaı uryp men osynda nesine qondym?!".

Asekeń bet-aýzyn bet qyp turǵan qısyq murnyn teńdep alyp "jalǵyz" úıine jaıaý tartty. Kúre joldyń qoımaljyńyn sharq-shurq sapyrǵan eki etik jetim kóńildi zorǵa súırep bara jatqandaı edi.

5

Bireýdi joǵaltyp alǵandaı qońyltaqsydy da otyrdy. Kim edi? San Sanych osynda bos kelip, bos otyryp, bos ketti. Dırektordy áli kórgen de joq, onyń oblys basynan qashan qaıtary da belgisiz. Lesnıchııler men lesnıkterdi, obezdchıkterdi, órt saqshylaryn shaqyrtyp alaıyn dese, kresloń mynaý, jurtyń anaý dep záýimen eshkim tanystyrǵan joq. Dos-jaran deıtuǵyn taıganyń keshegi kalymshıkterin esine aldy: Jaqyp, Beskempir, Meshel... báriniń júzi kómeski eken. Taty kim qaldy?.. Taba almaǵan soń San Sanych ákelip bergen papkalardy qolyna aldy.

"Aqsý orman sharýashylyǵy 1932 jyly uıymdasqan. Oǵan deıin bul óńir Qazaq SSR Narkomlestiń Qaraǵaıly lespromhozynyń qaramaǵynda edi. 1947 jyly túpkilikti orman sharýashylyǵynyń bıligine ótkenshe eldi mekenderdiń mańy men taý betkeıleriniń aıaq jeter jerdegi ormany typ-tıpyl kesilip, ózen arqyly salmen tasylǵan..." Ottapty! Qazir arqalap tasyp júrgendeı!.. On bes jylda otaǵanyńdy on bes ǵasyrda ornyn toltyra alar ma ekensiń?!. "Jer jaǵdaıy teńiz betinen 600- 3200 metr bıiktikte. Aýmaǵy 289669 gektar, onyń 80796 gektary kolhoz, sovhozdarǵa uzaq merzimdi paıdalanýǵa berilgen. Lesnıchestvolarmen, oblystyq orman sharýashylyǵy basqarmasymen baılanys telefon, rasıa arqyly. Leshoz alty lesnıchestvoǵa bólinedi, ara qashyqtyǵy 30-70 shaqyrym. Eń jaqyn stansıa 280 shaqyrym. Transport: avtomobıl 31, negizinen aǵash tasýǵa jabdyqtalǵan; ártúrli tehnıka — 30, jer qazatyn, kóshet otyrǵyzatyn, tuqym sebetin tehnıka joqtyń qasy. Sharýashylyqtyń negizgi salasynan alty shırpotreb sehy, hımıalyq shıkizat daıyndaıtyn kásipshilik bar; qosalqy sharýashylyqtan bes omarta, eki otar qoı, bes júz jylqy, bir sıyr fermasy, osyǵan oraı shabyndyq, jaıylym, egindik jer paıdalanylyp otyr, onyń 98 prosenti tabıǵı, sýarmalysy 1,5 prosent qana. Paıdanyń negizgi kózi pıtomnık, onyń jyl saıynǵy ónimi búkil odaq kólemine taratynyn jylyna bir jarym mıllıon som kiris kirgizedi. Júmysshy, qyzmetker, mamandar sany 135, onyń 54-ti mehanızator, kadrmen 78 prosent jabdyqtalǵan... Leshoz terıtorıasynda 135 túrli haıýanat bar, onyń 49-y sútqorektiler, 86-sy qus; sútqorektiler jeti semá, bir otrálka bólinedi...". Asekeń... Asekeń jetpeı otyr eken ǵoı!..

Esik syqyrlaǵanda elegizip qalyp edi. Asekeńniń qısyq tanaýy... podnospen shaı kóterip kirgen bas býhgalter Merýert eken.

— Tańqýraı qatyp ishińiz, — dep shynaıaǵy men aqqumanyn tastap artymen shyǵyp ketti.

Aıtý mindet pe eken? Ákelip qoıǵan soń ishetin aýyz ózi bilmeı me!..

Shaı iship raqattanyp otyra almady. Tysqa shyǵyp edi, teristen soqqan ókpek jel ókpeńdi teskendeı yzǵyryq eken, keńseniń kire beris qyzyl esigi yńyrsyp, qulaǵynyń qulyǵyn tyrnaǵandaı mıyn jep qoıdy. "Osy esiktiń jabylmaıtyny nesi?.. Búgindikke úsh dúrkin qymtap ketip edi, álde, "munda da kisi bar" degizip býhgalterıanyń qyz-kelinshekteri ádeıi ashyp tastaı ma?.. "Kadrmen 78 prosent jabdyqtalǵan"... Qalǵan jıyrma eki prosenti qaıda?.. Jalaqysy mardymsyz jer túbine mal asyrap jan baqqan jurt bolmasa kim kele qoısyn da... 761 shaqyrym joldyń 81-aqshaqyrymyna qıyrshyq tógilgen eken, alty aı qys pen jazdyń jaýyn-shashynynda aýyl men aýyldyń adamy túgili, ylyqqan ıti de bir -birine jete almaı qor bolady eken-aý!.. Orman qoryn bir jaǵynan kóshpendi lespromhoz kemirip jep, bir jaǵynan jyl saıyn órt jalmap jatqany da jol qatynasynyń nasharlyǵynan ǵoı...

Erteńnen beri ógiz aradaı yzyndap zar qaqsaǵan pıloramada úsh-tórt adam júr eken, bas ormanshy kelgen soń rýbılnıkti úzip áredik jasaǵan boldy. Bir-eki qatyn ún qaptaǵandaı ólip-talyp aǵash úgingisin móshekterine tepkilep nyǵarlap, arbalaryna súırelep tıep jatqan, jeńil kóılektiń tańqıǵan shalǵaıynan jarq-jurq etken qyzyl kúreń toq sandarǵa kózi túsip ketti de:

— Myna kisilerdiń spesovkalary nege joq? — dedi.

Pıloramanyń starshoıy brezent biteý qolǵabyn sheship, alaqanyn qaǵyp, baptanyp jaýap beremin degenshe qyzyl kúreń kelinshek jalt etip tana kózdiń qıyǵymen bir qarady da:

— Qaınym-aý, aǵalaryń kúıgelek edi, spesovkany sheshkenshe saýyny ótip ketet te! — dep súıkene jaýap qatty, ıbalymyn degen qasyndaǵy tý qunajyndaı tutas saýyrlysy teris qarap turyp sylq-sylq kúldi de shatqaıaqtaǵan tapal toryny tizgininen jetelep jolǵa saldy. Jalpy bul aýyldaǵy urǵashy ataýlynyń aryq-turaǵy joq sıaqty.

— Úgingini ne isteısizder?

— Ápelkeni me?.. Ápelkeniń qany jerge tımeıdi! — dep starshoı altyn úlestirip turǵandaı shirendi. — Otqa jaǵýǵa da bolady, et ystaýǵa da bolady, kóktemniń osyndaı qara qatqatyńda pysyq qatyndar ógretke úıip, ortasynan lýnka qazady da topyraq toltyryp, ágúrshik egedi.

— Ágúrshik degen nemene?

Ágúrshiktiń ne ekenin shynynda bilmeı túr ma degendeı starshoı Beketke bajyraıa qaraǵan, kóz eti sheldenip, qyzara bórtip ketken eken, qaraǵaı qabyǵynyń shańy men aǵash qıqymynan tapqan kásiptik kóz aýrýyn birden tanydy.

— Ágúrshik degenimiz ogýres! — dedi qyzylkóz.

— Badran men qıardyń týysqany boldy ǵoı.

— Bolsa bolat ta, — dedi. — Biz ózi týysqandy tanı bermeıtin kisikıikteý jurt edik, bádrán men qıardyń qaı rý ekenin kim bilipti...

"Kóziń bekerge qyzarmaǵan eken!" Aýyzdaryna albasty túkirip ketkendeı búl aýylda astarlap sóılemeıtin adam bolsashy! Túbi osylardyń bári de qısyq murynnyń týysqany bolyp júrmese!..

— Josparlaryń qansha tekshe metr?

— Ár qıly... zakazǵa baılanysty ǵoı.

— Kúnine qansha tonna ápelke túsedi?

— Dóńbekti ólshep kórgemiz joq, ápelkeni kim qadaqtady deısiń! — bas ormanshy keketti dep uqqan qyzylkózdiń jaýaby da qasyqtaý boldy.

Jigitter túgeldeı otyra qalyp temeki tutatqan eken, Asekeńshe aıtqanda "ezýine ot jaqpaıtyn albasty" kemde-kem kórindi. Bári de jylǵasy bylshyqtanǵan qyp-qyzyl kózderin alaqannyń syrtymen sıpap tastap otyr.

— Erteńnen bastap dóńbekti ǵana emes, ápelkeni de qadaqtap, qasyǵyn qaldyrmaı pıtomnıkke jóneltetin bolyńyz. Sýdyń da suraýy bar, drevesına doljna byt bezothodnoı, gram na gram!

Starshoı ún qatqan joq. Túsindim degeni me, álde ketseń qaıtedi degeni me, úndemeı baryp rýbılnıkti qosyp jibergen, salt aınalǵan aranyń júzi ulyp qoıa berdi.

— Medpýnktke jylyna neshe ret baryp turasyzdar?

Jigitter taǵy da ún qatpastan qolqaptaryn kıip, bagor, baltalaryn ustap jumysqa kirise bastady.

— Bir aptanyń ishinde túgeldeı kóz dárigerinen ótińizder. Budan bylaı arnaýly kózildiriksiz bir de bir adam pıloramaǵa kirmeıtin bolsyn. Áıtpese trahomotoznyı dıspanser ashyp masqara bolyp júrermiz!

Jylannyń basynan tistep súıretken mysyqtaı jýan dóńbekti qylǵyndyra tartqan lebedkanyń aıyr tisti qursaýy dedekteı jóneldi de aranyń júzi baj etip sarnap qoıa berdi. Jigitter bas ormanshydan aranyń yzyń-shýymen qutylmaq edi, jeti jyl boıy benzopılanyń zirkiline qulaǵyn tósep uıyqtaǵan qaqpas kalymshık oǵan selt etken de joq, tas kereńdeı melshıip turyp shylymyn shyǵardy da bylshıyp turyp tutatyp, tek bul jerde ot shyǵarýǵa bolmaıtyny esine túskende tana tysqa bettedi.

Baltashylardan bastap, sehtardy túgel aralap, avtoparkke soqqan, onda da til-aýyzǵa joq motylaý eki jigit MAZ — 509-dyń óńeshine kirip alyp, tońqaıyp jatyr eken, aýyl úıdiń arasyndaǵy alǵashqy "vızıti" onsha bolmaǵan soń, eki shaqyrym qashyqtaǵy pıtomnıkke jaıaý tartty.

Jazǵa salymnyń qara sýyǵynda jalańash qolmen jer tyrnap jatqan elý shaqty áıeldiń júzderi júdeý eken; jastary da ár shamaly, kıimderi de qyryq quraq, júdeýligin jasy men kıiminen emes, qas qabaqtyń keıistiginen ańǵaryp edi. Jalǵyz júrgen beısaýatty eshkim elemedi me, aıtaıshy ataýlydan esepshiniń sanatynda júrgen qyltanaq murt jas jigitti keńseniń kontromarkasyn qushaqtap otyrǵan jerinen zorǵa tapty. Ot qushyp otyryp tanaýynyń sorasyna ıe bola almaǵan bozókpeleý neme eken, dalaǵa shyqqan soń jalańaıaq muz basqandaı dirdektep bir orynda turmaı bılep ketti.

— Spesovka nege joq?

— Bergenbiz, biraq, ylǵı jep qoıady.

— Jep qoıǵany qalaı?

— Bizde páshıbishnı seh joq, ózderiń titip kıińder dep aqsha bersek ylǵı jep qoıady. Kıim kıgennen kári tıyn jıǵandy jaqsy kóretin maýsymdyq júmysshylar toı. Ursaıyn deseń ylǵı jesir qatyndar.

— Sen de sol ylǵı maýsymnyń birisiń be?

— Men be?., men... Qudaı qalasa bıyl áskerge ketetin shyǵarmyn...

— Pıtomnıktiń dırektory qaıda?

— Dırektory joq qoı. Sıgat ata dırektordyń jalaqysyna úsh jumysshy jaldap otyr ǵoı.

— Onyń qyzmetin kim atqarady?

— Ylǵı ózi atqarady.

— Agronom da joq pa?

— Joq qoı. Ony da sóıtip júr ǵoı.

— Onyń qyzmetin de ylǵı ózi atqaratyn shyǵar?

— Ylǵı sóıtip júr ǵoı.

— Sen de ylǵı óstip bılep júresiń be?

— Ylǵı os... joq, myna qatyndar ketken soń men de aýylǵa qaıtam ǵoı.

"Qaıtpaı qal!" degisi kelip turdy da badyraqkózdi aıap ketti. Kontromarkasyna qaıta qýyp edi, shamǵa júgirgen kóbelek sıaqty bir jabyssa qalmaıtyn bul da bir zántalaq eken, sekektep karǵa adym jiberseshi.

— Siz de kámásıasyz ba? — dep jarmasa ketti.

— Nemene, komısıa jıi kelip tura ma?

— Ylsh kámásıa ǵoı. Aýdannan kelse de kámásıa, astanadan kelse de kámásıa.

— Kámásıań sonda ne izdeıdi?

— It biledi!.. Ylǵı suraıtyny Sıgat aǵaı ǵoı.

— Onyń nesin suraıdy?

— Qansha aqsha alady deıdi, qansha qatyny bar deıdi, myna qatyndardan da ylǵı birdemeni surap jatady.

— Qansha aqsha alady eken?

— Túk te almaıdy ǵoı.

— Qansha qatyny bar eken?

— Qatyny ma?.. qa.. qatyn joq qoı...

— Áı, qaqyldap qaltyr, bireýdiń qatynyn sanaǵansha myna sharýańdy qabyldap al! — dep shetki bir áıel dúrse qoıa berdi. — Jelinimiz kerip turmasa da jeıtin aýzymyz bar, ózegimiz keýip týr, kesh boldy, ketemiz!

Aǵashtyń úgingisimen búrkep tastaǵan balqaraǵaıdyń bir tutam kóshetin jalańash qolmen arshyp, savogyn kerzi etiginiń tanaýyna qatyp-qatyp laqtyryp jibergen kelinshek Beketti kóziniń qıyǵymen eriksiz toqtatty. Yz tepken ıleý topyraqtyń salqyny ma, betiniń shańytyp turǵany bolmasa, appaq sazandaı ádemi-aq kisi eken, mıyna birden sart etkeni: "ıapyraı, búl da jesir ma eken?" degen bir oı.

— Aıyna qansha tabasyzdar?

— Aı saıyn sańǵyp tastap otyrsaq jer-kókke adam sıa ma?!.

— Men tabysyńyzdy aıtam.

— E, sóıdemeımisiń!.. Buıyrǵany bizdiki toı! — dep kelinshek taban astynda Beketti jaqtyrmaı qaldy. — Nemene, qatyndardyń tabysyn tekserýge kelip pe ediń?

— Qyzmet babymen...

— E, babymen de!.. Munda bap tileıtin urǵashy joq, budan keıin keshqurym jalǵyz júrme!..

— O nege?

— Shetinen qaǵynǵan qysyr qatyndar, ermekke jaramasań basyndy sýatqa tyǵyp ketedi!..

Qaljyń aralastyrsa da kelinshektiń qazymyrlyǵyn Beket túsindi. Qaljyń eken dep eshkim ezý tartpaı qoıǵan soń onan saıyn qysylǵan, áıelder bir sátte kógennen aǵytqandaı sypyryla jónelgende Beket sopaıyp jalǵyz qalyp edi, "kóktúınek, járp -járp etip aýzyńa ıe bolmaısyń!" — dep qazymyr kelinshek badyraq kózdi jelkeden túıgishtep barady eken. Badyraq kózdiń "yńǵaıyna" qosa "kámásıa" degen bir yzyń kópke deıin Bekettiń qulaǵynan ketpeı qoıǵan. Áıteýir kúnin baqqan jurttyń ishine kim kirip shyǵypty. Bulardyń da ýaıymy bar-aý, sol ýaıymǵa men de ortaqpyn-aý dep oılap kórmegen kóńili toq, júgi salt paryqsyz jigit alǵash ret sharýanyń qomytynan qorqaıyn dedi.

Qara quryq jel aspandy arshyp tastaǵan eken, tek shirigen qýysta ǵana bir baý bult jasyrynyp qalypty. Aqsýǵa jetip short úziletin qasqa joldyń tuıyǵynda tirshilik te tuıyqtalatyn sıaqty. Aqsýdan ármen qaraı zeńgir-zeńgir taýlar, kók aspan; dyraý qamshynyń túıin shashatyndaı jon men qyrǵa shashylyp jatqan traktordyń súrleýi men taıganyń bytqyl-jynysyna tentirep ketken taǵynyń jymy bolmasa, Aqsýdan ármen qaraı barar jer, basar taý joq. Báriniń jolyn bekitip shyrqaý tórde Kókjota otyr. Aspan alasa ma, joq Altaı bıik pe, Kókjota kók tirep túr eken. Qazaq aıtsa ne ósirip, ne óshirip aıtýǵa qumar. Kókjota kók tirep tursa da, aty jota. Kókjota alystaǵan saıyn bıiktep ketedi de kózden taıyp bolsa da kóńilde sol kók tiregen qalpy qala beredi. Taıgany jeti jyl kezgende ata mekenim osy degen bir saǵynysh kóńiline kelmep edi, ata meken Kókjotadaı kók tirep tursa, týǵan jerdiń shańyraǵyndaı Kókjotasyn kóńilmen bolsa da kim izdemes!..

Tuıyqtaǵy aýyldyń tynysy túgil, tútini de jyqpyl-jyqpyldan asa almaı, tóbeden túndikpen tunshyqtyryp tastaǵandaı murja kepeshinde uıyp qalypty. Bir kóshege telmirgen júz qaraly tútin bir tutam kógenge teligen qozy burshaǵyndaı-aq bolyp kórindi. Sol bir tutam kósheniń boıynda túımedeı qońyzdy silkilep barmaqtaı búıi dedektep júr eken, sirá, San Sanychtyń kóksaý GAZ-ıgin súıretken garajdyń "Kókqasqasy" boldy-aý... "Iapyr-aý, bas ınjenerdiń sodan basqa sharýasy quryp qalǵan ba?!. Áıteýir qybyr bar da, dybys joq. Aıǵaılasań daýsyńdy kók aspannan basqa qaǵyp alar qulaq ta joq. Al kók aspanda daýsyńdy estı qoıar qulaq bar ma, joq pa, ony da qaı pende kórip kelipti?!. Baıaǵylar: jer ortasy kóktóbe deıdi eken, jer tuıyǵy Aqsý ekenin Beket búgin sezgen. "Iapyr-aý, myna jurt qalaı syıyp júrgen, qalaı syıyp júrgenbiz?!."

Qaqtyń beti qabyrshaq tartyp, jer tońazı bastapty. Shirigen qýysqa jasyrynǵan bir baý qara bult qanat jaıyp, qaraǵaı basyn shalyp qalypty. Asekeńniń sáýegeıligi ras bolsa búl juma qarmen aıaqtalatyn shyǵar. Alakeýimde mal ymyrttaǵan jylqyshydaı qyr basynan soraıyp jalǵyz túsken bas ormanshy keńseniń shaqyraıǵan qos terezesine tartty.

Kesh qalǵan áldekimder aıaqtarynyń ushymen basyp tarap jatyr eken. "Kep qaldy!" degendi de áldekim aıtty. Kelip qalǵan dırektor eken. Qolyn qatty qysyp jymıǵany bolmasa aman-súgir de joq, salqyn qabyldady. Jyly kreslony qımaǵandaı San Sanych sozylyp turyp, sylbyrap shyǵyp ketken soń tana:

— Qalaı, áke-shesheń aman ba? — dedi. Ony da amandyǵyn bilý úshin emes, ánsheıin, suraı salý saltymen aıtqan sıaqty.

— Aman-esen...

— Ákeń áli kúngi átir múńkip júrgen shytar?..

Kóbesine ıne tyǵyp alǵandaı selk etti. Sıtat buǵan da mán bermegen qalpy selsoq otyra berdi.

— Siz meniń ákemdi biletin be edińiz?..

— Eptep... Árıne, sálem aıtqan joq shyǵar, — dep artynsha jymıǵan boldy. Ózin-ózi zorlap jymıǵan sekildi edi, sonyń ózinen de kekesin ańǵardy. Ákesin emes, ákesin syltaýratyp Bekettiń ózin qajap otyrǵandaı kóringen.

— E, ol kisilerdiń sálemi qymbat qoı! — dep taǵy da bir nyǵarlap tastady da baryn kıinip, býynyp-túıinip alyp esikten syǵalaǵan sekretar qyzǵa "kete ber" degendeı ıek qaqty.

Beket dırektordyń arzan soz, arzymaıtyn kýlyǵynan bir nárseni irkip qalǵanyn da sezdi. Osynym beker boldy-aý degen ókinishin de ańǵardy. Endi qaıtyp bul jaıynda aýyz ashpaıtynyn jáne bilip otyr. Sıǵattyń aldynda kináli adamdaı seziktenip, esikten eńsesi syımaı kirgen jigit aıaq astynda kishireıip, qıpaqtap qaıta-qaıta qaltasyn sıpaı bergen, biraq stol basynan bıpylnısá taba almady da kabınetten túgin ıisin sezbegen soń búl da tympıma oınaýǵa kiristi. Alǵashqy júzdesýdiń ańdyspen bastalǵany bas ormanshyǵa onsha unaǵan joq. Telefon tyz etpegende áli de qansha otyratyny belgisiz edi.

— Tyńdap turmyn... shúkir... túskenim osy... jurttyń amanshylyǵyna boryshtymyn, surap úlgergenim joq... Meni yrǵap qaıtesiz, týrasyn aıtsańyzshy!..

Sıǵat trýbkany qolynyń qarymen qysyp, kalendardyń betine áldene jazdy da, Bekettiń bar-joǵyn umytyp ketkendeı uzaq otyrdy.

— Men de dokýmentke senetin adammyn. Eki birdeı komısıanyń qorytyndysyna júginsek, bizdiń terıtorıada qurylysqa laıyq orman qory joq. Ótken jyly deısiz be?.. Ótken jyly jospar jıyrma bes prosent artyq oryndaldy. Demek, búl biz úshin maqtanarlyq is emes, qylmys!.. Esektiń kúshi adal da eti aram ǵoı. Alystan bizge qarap aıdahar ysqyrsa, irgeden sizder kelip qosa talaısyzdar. Sizder jibergen bir sıgaldyń sońynda bir jarym aıym saryp boldy. Jıyrma jylda Sıǵattyń jep qoıǵany bir som qyryq jeti tıyn eken. Artymnan jibergen tyńshylaryńyz Almatyǵa menen buryn jetipti, ony da bilemin!.. Máslıhat bolmaı jatyp búronyń qaýlysyn daıyndap qoıǵandaryńyzdy da bilemin!.. Mınıstrlik máseleni meniń paıdama sheshpegende endigi maǵan qaıyń saýǵyzyp jibereıin edińizder! Árıne, muny da bilemin... Qudaı ózi keshirsin, men tyńshy ustamaımyn, ondaı shtat bizde joq! Basqa deısiz be?.. Basqa ne aıtam?.. Bizge bir anketa kerek, sony ekinshi hatshynyń qulaǵyna katys qylsańyz... Jumysshy qaýymynan deısiz be? Ol durys qoı, biraq ol sharýashylyq mamany emes, kez kelgen júmysshy bas ormanshynyń ornyn toltyra beretin bolsa bul jigitti sonaý astanadan aldyryp nem bar?.. Tanys jigit, jeti jyl Zerendi lespromhozynyń qomytyn kıgen, orman sharýashylyǵy mınıstrligindegi dardaı qyzmetin tastap kelip otyr. Saý bolyńyz!..

Sıǵat telefon trýbkasyn tastaǵan soń da talaı kidirdi. Iegine qol júgirtpeıtin ádeti edi, bul joly túıme murtyn qaıqaıta eteginen túrip oılanyp qaldy.

— Bir sharýasyn aıtqansha elý ret yńyranyp, júz ret qaqyrynatyn ádetteri!.. Raııspolkomnyń myqtysy ǵoı yrǵap jatqan. Eki jerden pıoner lagerin salýymyz kerek, soǵan qurylys materıalyn tap deıdi. Al joldas bas ormanshy, sharýa kóbeıdi, oılan...

Neni oılansyn?.. Aýatkom predsedateli tap degen eken, onda oılanatyn ne týr?.. Álde arba synbaıtyn, ógiz ólmeıtin jol tap degeni me?.. Raıkomnan anketa surap otyr. Sóz syńaıyna qaraǵanda Beketke surap otyr. Kelmeı jatyp búl qaı qurmet?.. Ákesiniń zar qaqsaǵany da osy edi. Eń bolmaǵanda astanada júrip partıa qataryna ótip al dep Qudaıdyń zaryn qylyp edi. Endi, mine, áke sózi týra aldynan shyǵyp otyr. Kisi bolamyn degen adamǵa, kisilik jarystyramyn degen jigitke alǵashqy talpynys osydan bastalady degen. Al joldas bas ormanshy, shatyryńdy shaıqap kór!..

Kóp saýaldy oı eleginen ótkizip bolǵansha dırektor ornynan turyp ta ketken eken.

— Baıqaımyn, jaǵdaıyń onsha kelispegen sıaqty. Shahmatqa qalaı ediń?

— Eptep qana.

— Bılárdqa she?

— Eptep qana.

— Eptimin degeniń be?.. Áıtpese, jas jigittiń osy bastan epke kóshkeni ózinen basqa eshkimdi jarylqamasa kerek edi. Já, kórelik...

"Ep" degen sózdi leksıkonyńnan alyp tasta dep tur ǵoı. Til astynda ustaıtyn talaı qupıanyń bar ekeni ras, biraq onyń bárin qysqarta bersek bastyq qana sheshen, basqanyń bári moty bolǵany da. Qulǵa kúrek, tórege qamshy degeni me?..

Dırektor kelte qońyr tonyn kıip te úlgergen, eltirli jata, qaltasy men óńir jıegin de eltirlep, etegin de eltirmen kómkerip tastaǵan eken, tek basyndaǵy quıryǵy deldıgen tıyn qulaqshynnyń reńi bólek. Bir kezde jartaqpen zamshqa oranǵan kári boıdaq modany ózgertip úlgergen eken-aý! Búl óńir turmaq, astanada da kıim jatynan Sıǵattan ozǵan sylqym joq shytar. Sonyń bári de ótken tasyrdyń búginge yqshammen jetken úlgisi. Kóne dep aıtyp kórshi! Asekeń ne dep edi?.. Tezegin aınalyp bir ıiskegenge máz bolatyn aqsúıek kári azban!.." Aqsúıektigi bolmasa kárilikke moıynsunaıyn dep turǵany shamaly. Suńǵaq boıly, keń jaýyryndy, palýan tulǵaly bitimine qaraǵanda áli de tuǵyrdan túse qoıatyn kisi emes, qyzyl shyraıly jumsaq júzine, jazyq mańdaıyna kúmisteı aqshashy qatty jarasady eken, túıme murtqa túıile kep shuqshıǵan jotaly qyr muryn áli de talaı sińbirerim bar dep turǵandaı. Syrttaı salqyn kóringenmen tup-tunyq janarynan jurtqa bitpegen erekshe bir nur, meıirim baıqalady. Áıeliniń qaıtys bolyp, Sıǵattyń jer ortasynda qalǵanyna biraz jyl. Zamanynda tirliktiń dýmanyn san sapyryp, talaı sulýdyń kóz jasy men ystyq qushaǵyn jalynymen qurtatqan kerim-aı sal búginde tek shashtyń atynan seskenetin bolýǵa kerek, óli tósek jańartpaı júr...

— On bes buryshqa!.. Buıyrtsa!.. On tort qaıda jasyrynyp jatyr?..

Astananyń parkinde oınaýǵa da óneri jetedi eken. Rasynda óner dep oınaıdy eken. Ár salǵan sharynyń máneri bólek, pozasynyń ózi són, utylǵanyńnyń ózine razy bolasyń, utylsań da lázzat alady ekensiń. Birkelki qyzyl ala kıılerdi de buryn kórgen sıaqty. Ákesi jylyna eki dúrkin, kóktem men kúzde de dem alyp qaıtatyn qala shetindegi úlken bir mekemeniń sanatorııindegi syńar qol markerdiń qoltańbasy. Taý bókterine bet alsa bókterip júretin ákesiniń qorapty kııi esine tústi, kaska sıyry daýǵa ketetindeı kúshenip oınap, utylsa bet tamyry bilekteı bolyp, kúni boıy múlt ketken bir shardyń ýaıymymen qajıtyn tyrash ákesi esine tústi... "Ákeń áli kúnge átir múńkip júrgen shyǵar?.." Átir múńkigeni de ras. Átir ıisiniń eshqandaı ábestigi de joq edi, tek sonyń Sıǵattyń aýzymen súıkimsiz etilip aıtylyp, ákesiniń átir múńkigen kespirin elestetkende shildeniń shilińgirindegi kúıek baılaǵan ata qoshqardy kórgeńdeı bolyp edi. Bir oıdy bir oı túrtip, Sıǵattyń juǵyp qoıǵan jarym sózi Janjigit shaldyń: "tigerge tuıaq qaldyrmaı seniń ákeń qyryp saldy!" degen ókinishin qaıta jańǵyrtqan. Kıı ustasa beıkúná sharlardy qys dushpanyndaı qushyrlanyp qýalaıtyn adamnyń qolyna qarý ustatsa...

— Oılandyń ba?

Dırektor keńsedegi saýalyn áli umytpapty, biraq beıǵam jigitti sastyrǵany bolmasa, qolma-qol jaýapty kútpegen de sıaqty, nazary stolda, bordy saýsaǵynyń ushymen shymshyp qana ustap, mysqaldap qana jaqty.

— Tuzdy dýplet buryshqa!

Tuzdy da salǵan joq, saqany ádeıi aparyp buryshqa jasyrdy da Beketke bes upaı aıyp tóletip partıany bitirip ketti. Synaı qaraǵan júzinde "oılandyń ba?" degen saýal áli túr eken.

— Sizdi qalaı parkke aparyp salsam dep turmyn.

— Á, bizdiń parkimiz de, parqymyz da Aqsýdan uzamaıtyn shyǵar... Osynda Asekeń degen eger bar. Ómiri ıtjyǵys kelemiz...

— Ol kisi kelip ketti.

— Solaı ma?! Osy óńirge beıtanys bireý keldi dese ıtpen izdep tabatyn ádeti edi... Jassyń toı, tigip jiber... Syryn bilmegen jurtty aldymen Asekeńe synatyp alatynymyz bar. Artyq ketse keshirimdi biz suraımyz.

— Ázirge meniń qorama tas laqtyrǵan joq sıaqty. Biraq syrtynan júrgizbeıtin shálkesteý jigit sıaqty kórindi.

— Bul taıgada kim joq deısiń!.. Túskeni meniki!.. Mýzykaved te bar. Asekeńder bir kezdegi konservatorıanyń dosenti. Kóp dosenttiń de biri emes.

Beket senerin de, senbesin de bilmedi. "Munda senen de basqa kisi bar" degendegisi me, shar salmaı saqany ǵana jasyryp ermekke kóshken dırektor qarsylasynyń qoltyǵy jazylardaı bir de bir atys bermeı qoıdy. Sarqyt kempirdiń kishkentaı ǵana kók tegeshti kóterip kirgeni sol edi, lap etken qymyz ıisi alyp ketti.

— Sheraǵań kelgen be?

— Sheraǵań toqalyn tastap shyǵat degen! Sánnen berip jiberipti. Albasty qyz aǵadan basqa eshkim tatpasyn degesin ózińe saqtap otyrmyz.

— Iapyraı, sol bala ne oqýǵa barmady, ne teńin taýyp ketpedi-aý.

— Otyrǵan qyz ornyn tabady, oǵan nesine qınaldyń! — dep Sarqyt oımaqtaı syrly ojaý men eki tostaǵandy dem alatyn bólmedegi jozyǵa qoıyp qaıta shyqty.

— Ornyńdy tapsań osy ýaqytqa deıin neǵyp júrsiń?

— Nemene?! Meniń aıym qısyq muryn ekeýińe ótti me?! Alpysqa taıanǵanda alatyn Qudaı ózi bilet te! Álde bir kempirdiń kórin qazyp kóme salý da shyǵyn ba?! Keteıin, bir ýys topyraǵyńdy kópsinseń!

— Qoıdyq, oıbaı! Qoıdyq, joldas selsebet!..

Kirpiginen domalap túsken kóz jasy burshaqtaı meńniń ústinde móldirep tur eken, burshaqtaı meń bir tamshy shyqpen qosa úzilip túsetindeı kórinip edi.

— Qurys jazylǵan soń kúr beker qýalaý lázattyń dámin ketiredi, — dep Sıǵat kııin uıaǵa aparyp ildi de Beketti tynys bólmesine shaqyrdy. — Kózinen jas, kóńilinen sheri tarqamaǵan qaıran meniń zamandastarym-aı!.. Erkeleteıin deseń de, ersiligin aıtsań da bir jarasyn túrtip alasyń. — "Júregim meniń qyryq jamaý" dep aqyn da osyny aıtqan eken-aý!..

Sıǵat tilimen aıtqanda "aıaqsýytar" atanǵan demalys oryny kotejdyń tómengi qabatynda edi: shatyn kitaphana, bılárd, zal, as bólme, qonaqbólme, tynys bólme, eki kisiliktúnemel; televızor men radıoprıemnıkten basqa atash atalýy leshoz sehtarynda jasalǵan, jaman dep aıta almaısyń, jaqsy deýge obal, áıteýir, kózge qorash emes. Kreslo, dıvandar bylǵarymen qaptalǵan eken, bul da teri óńdeıtin sheberhananyń ónimi, qaı zat bolmasyn, joqtan bar jasaýdyń úlgisi.

Sıǵat qymyzdy bir-aq ret sapyrdy da dámin aldy.

— Ólip tur eken!

Beketke tym qyshqyl sıaqty kórindi. Dırektor muny da seze qoıypty:

— Kúreńse men jońyshqanyń kók japyratyn qosyp týrap, aq suly men ermendi aralastyryp jemdegen qysyrdyń qymyzy dári bolady, — dedi. — Biraq, jaqpaǵan jurt ústimizden aryz aıtyp ketetini de bar...

— Zerezep bop qapsyń toı, — dedi qymyzǵa shaı baýyrsaq pen syqpa ákelgen Sarqyt. — Tamaqty qaıda jasaıyn?

— Tamaq tabylsa qýalap júrip-aq ishemiz toı, otan asyqpa. Aıtpaqshy, raısobeske bardyń ba?

— Kórmegenim raısábez bolsyn! — dep Sarqyt taty da talqan boldy. — Óńsheń bir túsi sýyq jandar eken, qaltasynan sýyryp qaryz beretindeı qınalatyndaryn káıtersiń! Tym qurysa jónderin aıtsa eken-aý! Jaýdan qaıtpaǵan júregiń jamannan shaılyǵady eken! — degendi as úıden aıqaılap jetkizip edi.

Sarqyt osyndaǵy jalǵyziliktiń kúnin keshken ásker semásynyń biri. Kúıeýi maıdanǵa attanǵanda jıyrma bes jasynda qalypty da eptep saýaty bolǵan soń aýylsovet predsedateliniń qyzmetin atqaryp, keıin kolhozdyń qara jumysyna aýysqan.

Kolhoz — sovhozǵa, sovhoz birde beri, birde Altaı ólkesine uzatylyp, aýmaly-tókpeli bolǵan zamanda eńbek kitapshasy júrgizilmeı, jurt alyp jatqan pensıaǵa da jete almaı qalypty. Artynda urpaq ta joq, endigi saǵalaǵany leshoz, onan keıin keshegi kóz kórgen el atasy Sıǵat. Bir Sarqyt emes, ne baıdyń, ne balanyń qyzyǵyn kóre almaǵan kóp jesirlerdiń birazy osynda jınalǵanǵa uqsaıdy. Ony shet jaǵalap kesheli beri Beket te baıqaǵan.

— Jesirlerge tamaq taýyp bersek te kinálimiz. Al bul baıǵustarǵa tek tamaq qana kerek pe?.. Qam kóńildi nemen jamamaq? Kele jatqan kárilikti nemen jasyrmaq?..

Sıǵattyń bul saýaly taýqymetsiz jas jigittiń oıyna áli kirmegen ýaıym edi, aýzyna apara bergen qymyzyn dastarqanǵa qaıtaryp qoıǵany bolmasa dırektordyń kúrsinisin bólip-jara almady.

— Taıgada qonaqjaıdyń, restorannyń joq ekenin árkim biledi. Máskeý men Lenıngradtan kelgen aptarıqaly komısıany osynda jatqyzyp, osy jerden as-sýyn uıymdastyryp edim, leshoz dırektory búkil sharýany óziniń vochınasyna aınaldyryp soryp jatyr, as-sýdyń arqasynda kelgen-ketkenge óziniń sózin sóıletedi dep áldekim joǵarǵy jaqqa aryzdy aıdap jiberipti. Árkim bolsa bir jón-aý, aldymen irgede otyrǵan aǵaıyn, onan qalǵany ájeptáýir basshy adamdar... Osy bir úsh kotej kózge kúıik bop bitti, shynymdy aıtsam, keıde órtep jibergim keledi. Tek qımaısyń, búl shirkinniń eldi asyraǵany bolmasa azaby da, mindeti de joq, — dep Sıǵat as bólmege nazaryn bir tastap ótti. — Sodan beri bul kúrkege bóten adamdy jolatpaıtyn bolǵanbyz. Endigi kelimdi-ketimdini ıtpen qosyp kúresinge tastaıyn dep otyrmyn!.. Já, ony qoıshy, munyń bári usaq-túıek qoı, áldekimderdiń aryzyna sensek, leshozdy jabý kerek sıaqty... Tarta ber temekińdi. Temekiniń ýgári ósektiń ýgárinen uly emes. Otyz jyl tarttym. Jastar naı tartýdyń da retin bilmeıdi. Sirińkeniń kúkirtin jiberip, shylymdy jalynnyń ushynan emes, úlken ottyń eteginen tutatý kerek. Eringe silekeı úırilgende – aq qumarym qandy dep tastaı sal, keńirdegine deıin qylǵyndyrýdyń qajeti qansha?.. Dal ada bir sıgaretti bitirgenshe úıde otyryp ekeýin taýys. Kıslorodqa qosylǵan nıkotın men kúkirt ókpeniń jaýy, dúnıe júziniń ǵalymdary shyrpynyń ushyndaǵy sirkedeı kúkirtti nemen almastyrýdy taba almaı otyrǵan joq pa!..

Shymbaıǵa batqan kesirli aryzdyń qyjyly naqaq kóńilden áli de arylmaǵan eken, dırektor tym qazymyr sóılegen soń, Bekette endi ǵana tutatqan shylymyn qasaqana soraptaı berýdi jón kórmeı bıpylnısaǵa tunshyqtyryp óshirdi de tosylyp qaldy. Ony da ile túsingen otaǵasy qonaǵyn bejireıtip otyrǵyzyp qoımaı as úıge bastady. Bul da sharýanyń jaıyn, jumys-buıymtaıdy erý bolyp ádeıi ýaqyt bólmeı áńgime arasynda júre tyndyratyn eski ádeti. Dıplom jumysynan keıingi jarty jylda jatsynyp qalǵan jetekshisimen qaıta tanysqan Beket ishine kirip kete almaı sóz tosyp, tyńdaýmen ǵana boldy.

— Búginshe qonaqsyń, erteńnen bastap, jeńgeń bola ma, álde anańmen jasty ma, myna kisiniń qolyna qaraısyń.

— Bul kisiniń qolyna qarasaq jaıymyz jaman bolmaıdy eken.

Qystyń kózi qyraýda qıar men túıe kóten, kók pıaz ben ýkrop kez kelgen dastarqannan tabyla bermeıdi. Mýjýir súıegin bólek qoıyp, ystyq salmany tegenesimen ákelgen Sarqyt dastarqanyn maqtanysh etkendeı:

— Jaman nege bolsyn, budan soraqymyzda da toıǵa barǵanbyz! — dep árkimniń sybaǵasyn tabaǵyna bólip bermeı, qalaýyńsha ish degendeı osy eldiń ádeti boıynsha tegenesine ojaý saldy. — Álgi tergeýshileriń ne depti? Keıbireýler seni ornynan alyp tastaıtyn bopty, sol jaqtan kúzelip qaıtatyn shyǵar dep aıdarynan jel eskende bereke qutymyz qalmady ǵoı.

— E, alsa alyp tastar, atadan qalǵan jalǵyz mura Aqsýdyń leshozy ma eken!..

— Osy seniń tóbeden urǵandaı tańq etkizip sóıler kúniń bar ma?!.

— Fakty podtverdılıs, no dohody prıhodyvaıýtsá v kazný leshoza depti. Tańq etkizip tóbeden urǵan degen osy emes pe!

— Patyberdilisi nesi, prıqodybilisi nesi?

— Endi, leshozdyń shynashaqtaı dırektorynyń aldyna aýdannyń alpamsadaı basshysyn jyǵyp bermeıtin shyǵar... Átteń, keıbireýler qan-jynyńmen juǵyp qoıar edi, leshozdyń qojasy bólek bop qor bolyp júr de.

Beket endi túsindi. Osy aýyldyń balasynan baqyraýyq shalyna deıin Beketti ambaryna kirip ketken buralqy ıtteı qyrys qabaǵymen qýalap, tyrs etse tútip jeıtindeı tútigip edi. Rasynda, Sıǵattyń ornyn tartyp alsa, aı-shaıǵa qaramastan tarttyryp jibergendeı eken-aý!..

Albasty qýǵandaı áldekim esikten arsy-kúrsi domalap túsken, jyrtyq botysyn balshyǵymen súıretip eńgezerdeı sary kempir aıǵaılap kirdi.

— Áı, Meńdiqyz, búgin túskendeı syzylyp naǵyp otyrsyń? Shaıdy jasap qoıyp áli otyrmyz, beri otyrmyz!..

— Iá, qoıǵanyń sýyp bara jatyr degen! Onan da tamaq andyp keldim deseńshi! Otyr! — dep Sarqyt oryn nusqaǵan bolyp edi, sary kempir balshyq botysyn bir kóterip ornyna kaıta qoıdy.

— Ádire qal! Myrzajigittiń bazarlyǵyn jalǵyz óziń basyp qaldyń da! Sodan múıizińniń shyqqanyn kóreıin! Júremisiń, joq pa?! Enem úıiniń qasqa sıyryńdaı bop álgi kereıdegi qyz kelgen. Úı toly qatyn!..

Sary kempirge senseń bul aýylda qyzdan basqa eshkim joq sıaqty. Sarqyt jeńgesin aspen de, túkti oramaldyń astynda buǵyp turǵan aq qumanmen de toqtata almaǵan soń ózi de yrǵalyp otyra almady, kereıdegi qyz keldi degesin onan saıyn elegzip dastarqannyń aıaǵyna qaramastan jınala bastaǵan. Sıǵat sary kempirdiń nege kelip, neni daýlap turǵanyn ańǵarmaǵandaı:

— Ǵazıza, sen osy Sarqyttan qansha jas úlkensiń? — dep beıǵam suraq tastady.

— Qaıdan bileıin, áıteýir búl qyz menen kári ǵoı, — dedi sary kempir. — Baıǵa tımeı otyrdy demeseń men túskende keriskedeı boıjetken bolatyn. Qarataıaq bolamyn dep júrip aldy qaıqańdap!

— Barbolǵyr, myna qatyn nemeniń aýzyn qalaı japsam eken? — dep kıinip jatqan Sarqyt kádimgideı kúıbeńdep qaldy.

Ózine qaıta-qaıta jaltaqtaı bergen Sarqyttyń birdeme dámetkenin sezdi me, Sıǵat eki kempirdi esik kózinen toqtatyp aldy da, ekeýiniń de qolyna uıasyna saǵat quıǵan kúmis bilezik taqty. Sarqyt ne derin bilmeı qaldy, Ǵazızanyń bileginde bilezikten bos oryn joq eken, saǵatqa syǵyraıyp turyp qarap, synap turyp tekserip:

— Myrzajigit-aý, mynaýyń bir qysyraqtyń quny ǵoı! — dedi, — Qysyraq túgili, qyzynda qyrshańqy baıtal qalyń tólenbegen jaman kempirleriń munyńdy kóterip júre alsa-aý!.. Qudaı seniń ýaqytyńdy uzartsyn!

— Óz qunyńdy jaqsy biledi ekensiń ǵoı, — dedi Sarqyt, — kótere almasań anaý kók temirlerdiń bir-ekeýin sheship tasta!

— Ony men ólgende taratarsyń! — dep Ǵazıza qaıyn sińlisine jaqtyrmaı qarady: — Myna bireýi ákemniń soǵym bergeni, ekinshisi bilegime salǵany, qalǵan beseýi soǵysta sheıit bolǵan bes baýyrymnyń kózi!.. Sen albastyǵa ıttiń qarǵybaýyn taqqan eshkim joq edi, endi kelip maǵan kók temirdi de kópsinip tursyń!..

— Qaldyq qoı myna sary páleketten! Álgi qatyndaryń tarap ketpeı turǵanda barmaımyz ba endi?!

Qos kempir shyǵyp ketken soń úńireıgen zal melshıdi de qaldy. Oryndyq syqyr etse tóbe jańǵyryp, ter shalǵan tereze de úreı shaqyryp úńireıip tur edi. Ekeýi de melshıip otyrǵan.

Sıǵat shymyldyqty jaýyp, lústrany óshirdi de buryshtaǵy torsherdi qosyp edi, shtepseldiń daýsy oq atqandaı tóbeden shańq etti. Kók abajýrly torsherden kólbeı túsken kógildir saǵym tóbeni kóterip, bıiktep ketken shańyraq kúmbezdeı shyrqap kóringen. İrgeden orman shýlady. Shirigen kýystyń toqymdaı bulty qystyń sońǵy yzǵaryn qýalap kelse kerek. Kógildir satym kók muzdyń yzǵaryn shaqyrǵandaı salqyn eken, jyly úıde otyryp Beket tula boıynyń muzdaǵanyn sezdi. Sıǵat buryshtaǵy kresloǵa baryp edi, kógildir satymda aq seleý shashy aqyretteı, ashań júzi arýaqtaı sýyq kórindi.

— Tarta ber!

Stoldaǵy taǵamnyń sheti ketilmegen. Ystyq asqa jete almaı qalǵan sup-sur pyshaq, sur qasyqtar, aıyry yrsıǵan emal shanyshqylar sulap-sulap jatyr. Baıǵus kempirdi ótirik ábigerlep, ótirik renjitip, ótirik jubatqany ma?.. Túkke qajeti joq ot basynyń áńǵimesi, aýyl úıdiń ázili kempirlersiz-aq qozdap, kempirlersiz-aq qara eý qaınap, kempirlersiz -aq ishiletin edi toı.. Kempirlerdiń tirlikke qajeti bolmasa da tirliktiń kempirlerge qajet ekenin Beket mynaý melshıgen zaldan uqty. Sol tirlikti jorta jasaıtyn da buryshta otyrǵan aqboz ekenin jáne bildi. Áıtpese shóp-shalamǵa semirip, aıadaı qýysta arystaı shirenetin shala baı Sıǵattan bóten bolsa kerek edi-aý.

— Tarta ber!

Shyrpysy baj etkende shymyldyqtyń jyrtyǵynan aýzyna ot jatyp otyrǵan albastyny kórip qaldy. Qyzyl kúreń saǵym jalp etkende de sol sumyraı terezeniń ar jatynda jalpaıyp áli otyrǵan sıaqty edi. Ien úıde jalǵyz adamdy albasty ıektemese de ózińe-óziń albastydaı kórinbeseń bul jurt jalǵyzdyqtan nege qashady? Elbesip-selbesip shyta jónelgen qos kempir kóz aldyna elestedi. Úı tola qatyn dep edi-aý... Solardyń bári jalǵyzdyqtan qashqan muńlyqtar bolmasyna kim kepil?!.

Dırektor shahmatqa shaqyrmaǵanda Beket qaıda sıaryn bilmeı otyr edi. Alǵashqy júristen syńaıyn baıqatysy keldi me, aq tasty usynǵan soń, bul da qyrsyǵyp koróldyń flańasynan bastady, biraq onsha sátti emestigin ekeýi de birden ańǵaryp Sıǵat ta beıtarap saıysqa shaqyrdy.

— Fıgýralaryńyz San Sanych sekildi jýan baqaı, ári toq eken.

— Onyń ras. Jýan baqaı jumysqa moıymaıdy, toq adam elge jaıly.

Osyndaǵy azǵantaı sharýaǵa da ıe kerek. Bes qonys omarta, eki otar qoı, bes júzdeı jylqy, teplısadaǵy shóp-shalam, tolyp jatqan qolóner sehy qajymaǵan pendege az jumys emes. Jel soqpasa shóp basy qımyldamaıdy, aryzqoılar da kómeshtiń qaı kómbede jatqanyn bilmeıdi deımisiń?.. Tamaq úshin ómir súrmesek te jurttyń toq bolǵanyn jaqsy kóremiz. Qala sıaqty dúkende tirelip turǵan da eshteńe joq. Etten bastap bar-joq azyq -túlikti ózindik baǵasymen jumysshylar qoımadan alyp otyr. Artyǵy kooperatıv saýdasyna túsedi. Odan kelgen paıda leshozdyń qazynasynda. Bir ǵana pıtomnıktiń ózi jylyna bir jarym mıllıon som tabys quısa mynaýyń teris dep bizge kim aıtar. Biraq búgingi jegen qonaqasyń da tıyn-teben bolyp leshozdyń kasasynda qalady. Óıtpesek, ókimettiń datasıasy taıga turmaq taıynshanyń qunyna tatyr ma eken?.. Júz otyz adamdy qaı sharýańa tartasyń. Maýsymdyq jumysshy kerek. Oǵan eńbek aqy kerek... shah!.. Mańaıdaǵy kolhoz, sovhozdyń artyq jurty túgel aǵylyp bizge kelgendeı. Átteń shtat joq... atyndy maǵan soǵymǵa tastap kettiń be... jón, kaıtyp almaıtyn jigitpin de... men ózi jegish adammyn, keńirdegim keń, berseń jeı berem!.. Solaı, joldas bas ormanshy, maǵan adam kerek, men ózi basqa zar kisimin. Áldebir sholaq qamshysyn kóterdi eken dep kúni buryn basymyzdy kórge tyǵa almaspyz! Shymbaıyma tıe berse, dál osy Aqsýdan soldat jesirleriniń qoǵamyn ashamyn. Maıdangerler qoǵamy bolǵanda jesirler koǵamy nege bolmasqa?.. Shah dep tursyń-aý... onda qashamyz. Qashýdan da qoryqpaımyz... Solaı, joldas bas ormanshy, jesirlerge jumys emes, qareket kerek... qarap otyrmas úshin... tort qabyrǵaǵa telmirip qalmas úshin... Kózimizdiń tirisinde olardy umytýǵa qaqymyz joq. Óle qalsa, árqaısysynyń basyna bir-bir eskertkish qoısa da artyq emes. Óıtkeni, olar keshegi soǵystyń tiri portreti. Ol portret tiri pendeniń kóz aldynan ketpek emes. Shah!.. Qashasyń ba?.. Qasha almaı qaldyń-aý, jigitim. Ýázirińniń basy alyndy, eki shabýyldan soń koroliń taqtan qulaıdy... Jorta jasaǵan joqpysyń?.. Osyndaǵy maýsymdyq júmysshynyń júz prosenti áıelder. Ol baıǵustardyń da eńbek kitapshasy joq, alty aı jaz tirnektep bizden birdeme tapqan bolady da, alty aı qys úńireıgen pesh kómeıine úńilip otyrǵany. Olar erteń qartaımaı ma? Erteńdi qoıyp, búgin qajyp qalǵan joq pa? Sonda olarǵa pensıany kim taǵaıyndamaq? Qartaıǵanyń úshin beretin bes-on som ba?.. Onymen kárilikti asyraı almaıtyn shyǵarmyz. Kárilik aqshaǵa aldanbaıtyn da shyǵar. Solaı, joldas bas ormanshy!.. Qyzyltanaý bolyp Altaıdyń aǵashyn qorımyz, adamyn kim qorǵaıdy?.. Eldi asyramasa kez kelgen sharýashylyqtyń kimge qajeti bar? Bizdiń kimge qajetimiz bar?.. Demek, olardy da turaqtandyrý kerek. Ol úshin qosalqy sharýashylyqty myqtap qolǵa alasyń. Pıtomnık jazda ǵana emes, qysta da jumys istesin. Et pen sútti de tapsyratyn bolaıyq. İshim-jemnen aspaǵan shóp-shalam kimdi jarytady?.. Bylǵary sehy men pımakat ózimizdiń ǵana bas-aıaǵymyzdy bútindep qoımasyn, saýdaǵa shyqsyn. Basqa sehtardy da keńeıtken jón shyǵar. Solaı, joldas bas ormanshy!.. Nege tomsaryp qaldyń?

— Asekeń esime túsip...

— Asekeń degen kisi ǵoı. Bir qarasań ápende, bir qarasań ózin-ózi qorlap júrgen sıaqty. Biraq taıgaǵa kisi kerek emes dep kim aıtty? Taıganyń jurty nege shetinen dúńgáná bolýǵa kerek?!.

— Sol Asekeń nashar habar ákeldi.

— Ne deıdi?

— Aıýlyǵa kúl túsipti deıdi.

— Onyń qısyq muryny ıisshil edi, ótirik bolmady ǵoı. Aıýlyǵa kúl tússe — jıyrma myń gektar. Qyrdy deseńshi! Tas tóbeden urdy deseńshi!.. — Dırektor shahmat tahtasyn sart jaýyp otyryp qaldy. — Tart temekińdi! Keıde temeki de taspıyq sanaǵanmen birdeı, oıǵa qosatyny bar.

Sirińkeniń shyrpysy baj etkende taǵy da terezege qarap edi, aýzyna ot jaqqan albasty shymyldyqtyń jyrtyǵynda áli otyr eken. Terezeni tyrs-tyrs shertip turǵan. Terezeni shertip turǵan syrǵaq eken. Shańyraqty tiregen kógildir saǵymda qabyrǵa saǵattyń jalaq-julaq etken kákpirdeı tili taq-tuq tańdaı qaǵyp quıqany tesip barady. Biraq oıǵa oı qosqan temeki joq, oıda da dym joq.

— Solaı de, joldas bas ormanshy!.. Endeshe, jaǵdaı ózgeredi. Jıyrma myń gektardyń ormany alty arysty aldaýǵa jetedi. Demek, aýdan zakazyn qabyldaýǵa májbúrmiz. Biraq pıoner lageri osy mańnan salynýǵa tıis. Buǵan ne deısiń?

— Búgin pıoner lagerin, erteń taǵy birdemesin tyqpalasa, onyń ar jaǵynda oblystyq mekemeler de qarap qalmas, túbi taıgany lastap júrmeımiz be?

— Alatyn aýrýdan qashyp qutyla almaısyń. Osy jaǵdaıdy paıdalanyp, trassaǵa deıingi alpys shaqyrym joldy jóndetip alýymyz kerek. Aýdan qurylys materıalyn tasýǵa ketetin, podrádchıkterge jumsaıtyn qarjysyn jolǵa tósesin. Sonda quda da tynysh, qudaǵı da tynysh. Búl bir. Qandaı qurylys bolmasyn ol túbegeıli bizdiń terıtorıamyzda, bizdiń ıgiligimizge qalady. Bul eki. Onan soń, aýdan basynan salynǵan pıoner lageriniń jalpaq elge qanshalyq paıdasy bar?.. Bul jaqtyń balalary toqaldan týyp pa?.. Bala degen taptyrmaıtyn qolqanat, jybyrlap júrip talaı tirligińdi bitiredi. Tabıǵat qorǵaý qotamyn, ıýnattar parkin uıymdastyrsań — tegin qol, tegin laboratorıa. Bul úsh de. Salt júrgen qyz-qyrqyn, áıel juraǵatyna, shal-shaýqanǵa jumys tabylady. Bul óz aldyna. Qalaı, avantúram unaı ma?

— Munyńyz avantúra emes, arman sıaqty eken.

- Taty bir jańalyq, bes júz myń gektar ormandy zakaznık dep jarıalamaq, bes júz jyldyq ormandy otap alǵan soń, odan kelip-keter paıda shamaly, degenmen lespromhozdy jaýyp tynsaq, sonyń ózi qaıda jatyr.

Bul jańalyǵyńyz unaıdy.

Bárimizge de unap otyr-aý, biraq lespromhoz jabylsa, otyz jyl boıy taptaǵan sary jurtynda biz qalamyz. Taz tóbe, taqyr jondy kim qalpyna keltirmek, oǵan qarajatty kim bermek? Resmı dokýmenti kelgenshe jyl óter, oǵan deıin Ábdijapar alaıaqty paıdalanyp qalý kerek edi. Transport ta, aqsha dalespromhozda. Ábdijapardyń qaltasyna qalaı túsemiz?..

— Tabanyn jalaǵan qý edi, qaltasyna qol jetkize qoısa deńiz. Oılanyp kóretin qıyn sharýa eken.

— Oılan... Qamalyp otyryp qaýashaqqa da eshteńe kirmeıdi. Júrip qaıtalyq. Jer-kók túgel appaq. Syrǵaqtyń aıaǵy qarǵa aınalǵan eken, jastyqtyń júnindeı sobalandaǵan aq ulpada salmaq ta joq, sybdyr da joq, yzǵar synyp, dúnıe beı-jaı múlgip tur. Keshe kún kúrkirep edi, búgin — qar. Erteń qandaı bolaryn kim bilsin... Túske deıin múıiz, tústen keıin kıiz deıtuǵyn jazǵa salymnyń qubylmasy óz aldyna, baıyrǵy sáýegeılerdi qoıyp, sońǵy on shaqty jyldaǵy tabıǵattyń minezinen sınoptıkterdiń ózi de adasyp qaldy.

— Áýre bolma, bul aýylda urlyq joq, — dedi Sıǵat esiktiń qulpyn izdep keıindep qalǵan Beketke. — Sovhoz jurtyna bos tige almaımyn, áıteýir leshozdyń qoımasyna da qulyp salynbaıdy. Sondaı buıryq bergenbiz. Elge de, kúzetshige de syn. Sońǵy bir jylda bir-aq ret ınsıdent boldy. Áldebireýler qoımadaǵy baktyń qaqpaǵyn ashyp, baldyń betine qoqym túsirip ketken eken, shuqyp jegen saýsaqtyń izinen sábılerdiń qolyn tanydyq.

— Sıǵan degen baýkespe emes pe? — dep Beket kúldi.

— Á, Sıǵan ba?!. Sıǵandy ańyz qylyp júrgen Asekeń ǵoı. Buryn Sıǵannyń bar-joǵyn eshkim bilmeıtin edi.

Qamyr betine sepken ún sıaqty qardyń asty bylq-bylq. Qaraıyp qalyp jatqan eki izden basqa jalǵyz kósheniń boıynda jan joq edi. Tap-tuınaqtaı qora-qopsy, gorbyldi kúzep qaqqan qorshaýy jalǵyz kósheniń de keıin túskenin, or úıdiń tusyndaǵy aq qanat shybyn úımelegen shyraqty dińgekterdiń tártibi uqypty qoldyń bıligin ańǵartqan. Leshoz ben buty sovhozynyń shekarasyn qaq jaryp aqqan Aqsýdyń beton kópiriniń sementi de áli keppegen sıaqty. Ózen jaǵasyndaǵy parnıkterdiń shaqyraıǵan aq sur sáýlesi eki ortanyń aspanyn da qaq bólip týr. Jaqsydan jaman aýyzǵa burynyraq ilinedi, kóktemniń tońy jibisimen otyrǵyzylatyn kóshettiń mólsheri, bos jatqan jer, jer tozdyrǵan or men jyra, tehnıkanyń joqtyǵy, adam qolynyń tapshylyǵy sóz boldy. Orman sharýashylyǵynyń vedimistik jýrnaldary men televızordyń reklamasynan túspeıtin san túrli tehnıkanyń Altaıǵa jete almaı qaıda júrgenin kim bilsin?..

— Olardyń bizge tegin berse de qajeti joq! — dep Sıǵat kesip tastady. — Onyń bári jazyq jerdiń quraly. Shynjyrly taban taý bókterinen bir júrip ótse, júz jyldyq topyraǵyn sylyp túsedi. Onan sońǵysyn jańbyr men jazǵa salymnyń kóshkisi-aq retteıdi. Al tabıǵı ósim mardymsyz, gektarynan júz jıyrma ǵana balapan aǵash eseptedik. Óziń bilesiń, jer týsyrap, shym qalyńdap ketken soń, dán topyraqqa jetpeıdi. Onyń ústine, taıganyń dán shashatyn ańy men qusy da azaıyp barady, jóni túzý tuqym beretin orman da qalǵan joq. Endigi bar úmit tek qana kóshet. Átteń, shuńqyr qazatyn on shaqty mashına bolsa ǵoı!..

— Maǵan bir oı keldi, — dep Beket sál kidirdi. — Meni biraz ýaqytqa bosatsańyz. Kádimgi kalymshık bolyp lespromhozǵa, Ábdijapardyń ózine barsam...

— Mine, naǵyz avantúra endi shyqty!..

Sıǵattyń jumsaq jymıysynan Beket razylyqtyń da, narazylyqtyń da yńǵaıyn tappady.

Eski aýylǵa ótip ketkenin ekeýi de ıtterdiń úrisinen baıqaǵan: birine-biri tyǵylyp, yǵy-jyǵy otyrǵan taqtaı shatyrly qyna-qotyr kártámish úıler men tal sharbaqtyń ana jyrtyǵynan da, myna jyrtyǵynan da sháýildegen qandender aýyzdaǵysyn bireý jyryp áketip bara jatqandaı qaqalysady. Myqyraıǵan senoval, býsanǵan kúresinnen qıdyń ıisi qolqany qaýyp, múk basqan qaraǵaı qabyrǵa men alabota, qalaqaıly syz irgeden eski jurttyń byqsyǵy ulyp tur. Ne terezede, ne aýlada sham joq, Boran soqpaı Bekettiń jaýyryny syzdady. Keri qaıtqysy kelip edi, qaıda bara jatqany belgisiz, yńǵaıyn taýyp Sıǵatty toqtata almady. Qaqalyp-shashalyp úrýge talasqan daraqy ıtterdiń sháýilinen jańyldyryp áldebir án estildi. Monshanyń mýreıkasy sekildi ilgeridegi syqsıǵan terezeniń tusynan óte berip Sıǵat artyna buryldy.

...Qaıda júrsiń qan keshken qaraǵym-aý?

Qarysyp qaıtar jolǵa qaradym-aý.

Qar talyp, qaıran júrek sensiz tozyp,

Qartaıyp jıyrma bes jyl sanadym-aý!..

"Áı qyz, suńqyldamaı basqa birdeme aıtsańshy!" —

degen sary kempirdiń daýsynan "úı tola qatyndardyń" ústinen shyqqandaryn biraq bildi.

— Únemshil baıǵustar-aı! — dep Sıǵat únsiz turyp qaldy.

Qaqpaǵy temir beldikpen aıqastyryp tastaǵan terezeler tas qarańǵy eken, kempirler sholandaǵy temir peshtiń kózine otyrsa kerek. Yzǵar syna úıge ot ta jaqpaı, túnimen kórpeniń qyzýynan otyn únemdeıtin jalǵyzilik jandardyń ádeti. Qysha shalǵan qarasha úı, jyrtıǵan tereze men jalpyldaǵan qazandyqtyń oty qyrqynshy jyldardyń úskirigin eske salǵan. Syrty qońyr bolǵanmen, ishinde qanshama muń jatqanyn kelinshek -kempirlerden basqa kim bilsin?.. "Qaraǵym-aı!" ...Saǵynysh pa, joqtaý ma, ony da kim bilsin?..

— Fashıserdi jeńgenimizge de jıyrma bes jyl bolypty, al soǵysty jeńdik pe? — dep Sıǵat saýalyn Beketke tastady da ózi ilgeri kete berdi. Onyń dem shyǵarmaı kúrsingenin Beket jaýyrynynan sezip edi.

Eski aýyldy aınalyp ekeýi taǵy da ózen jaǵasynan shyqty. Munda da eskiniń kózindeı bolyp ótkel ústinde qos dóńbek kóldeneń sulap jatyr eken, qol artatyn jaqtaýy qalshyldap týr: arǵy bet pen bergi betke qaıshylasyp ótken qansha alaqannyń teri, qansha alaqannyń sory sińgenin kim bilsin? Sıǵattyń sózine qaraǵanda qyryq birinshi jyldan keıin qos dóńbekti almastyryp eshkim salmapty. Tóbeden qar, tómennen sý jalaǵan qos dóńbek kókpeńbek muz eken, taıyp ketseń kúmp berip Aqsýǵa bir shomylyp shyǵasyń. Kelip qalǵan soń ekeýi de keri kaıtqysy kelmedi. Keri qaıtqysy kelgenin ekeýi de bir -birine sezdirmedi. Bergi jaǵaǵa ótken soń da "barmysyń" dep Sıǵat artyna burylǵan joq. Eski men jańany jalǵastyrǵan qos dóńbektiń jalp-jalp sý jalaǵan kók jalqaq baýyryna úńilip Beket edáýir kidirip qaldy. Aqsýdyń jaly aqjal bolǵanmen, tereńi tuńǵıyq eken, Aqsý dep nege ataǵanyn kim bilsin?...

Sıǵat jalǵyz kóshege túsip alyp uzap ketipti. Tóbede oınaǵan taıganyń qara-qurym masasyndaı shıyrshyq atqan aq qanat shybyndar tıyn bórkiniń qos quıryǵyn deleńdetip shıratyp barady eken. Kóne kıimniń fasonyn jańartyp kıetin sarkidir seriniń jany jańa aýylda, sheri eski aýylda, kóne men jańany jalǵastyrǵan Aqsýdyń qos dóńbegindeı sonaý bir jyldardan beri óziniń azamattyq boryshyn almastyryp eshkimniń arqasyna salmaǵan kóne men búginniń dánekeri ekenin Beket uqqysy kelip edi...

Sıǵat aıaldaǵan joq. Beket qýmady. Sıǵat aspanǵa shyrt túkirip turǵan óziniń tákappar osobnágyna kirdi. Beket kóptiń kotejine tartty...

ÚSHİNSHİ TARAÝ

1

Taıaqtan jasqanyp qalǵan jalshydaı qashanda moınyn ishine alyp buǵyp otyratyn Ábdijapar kıimi kirsheń, sharýadan sharshaǵan jabylaý jigit. Kózildirigin — sheship, kóziniń sýaǵaryna keptelgen tomardaı bylshyqty suq saýsaǵymen ilip tastady da, qaraqusyndaǵy bir ýys býryl shashtyń juryntyǵyn jınap ákelip, tóbesiniń jaltyryn jabýlaǵan boldy.

— Jelkemniń jyqpylyn jasyryp júrgen jeti tal shashym bar edi, ony da mynaý ıt tirlik jep qoıdy, — dep kópten qyrylmaǵan ıegindegi bes tal qylshyqty shymshylady.

Beket bastyqtyń shaǵymyna náýmez tana jymıyp, taty da aýzyn baqty. Ezýinde jıek bolmaǵan soń, Ábdijapar el ishinde laqa aýyz atanyp ketip edi, qazir de astyńǵy erni jer syzyp, syńar aıatyn kósile, syqyrlaýyq kresloǵa syńar jambastap baryp qısaıdy da kúshene bir yńyranyp qoıdy. Bet-aýzynyń ýaıymshil byrys-tyrysynan, kúresinge qatqan ıttiń qoıasyndaı qaqıyp jatysynan, Beket, osy baıǵustyń toq isheginiń tuıyǵynda bir aqaý bar ma dep oılady.

— Sonymen, ınstıtýtty bitirip qaıttym de. Dur – re-es!.. Biraq kóńilińnen sadaǵa, seni otyrǵyza qoıatyn kreslo mende joq... shylymyńdy ári tartshy! Osynda aýzyna ot jaǵatyn albasty azdaı!..

Keńseniń ishi onsyz da kókala tútin edi, qańyltyry boı-boı bolyp sógilip ketken bosaǵadaǵy kontromarkanyń kómeıi kúmp-kúmp atqylap byqsyp jatyr.

— Esenqul!.. Aı, Esenqul!.. Karta soǵyp jatyr-aý, ıttiń balasy!.. Anaý ottyń kózin... atańa nálet, qaıbir meniń tútinim túzý shyqqan!..

Beket qozǵala qoımaǵan soń, Ábdijapar pesh kómeıin kóseýmen túrtkilep-túrtkilep, jol-jónekeı temir baqtyń qulaǵyna shynjyrlap tastaǵan alúmını króshkeni toltyra sý ishti de qaıta kelip jantaıdy.

— Balta ustaýǵa qalaısyń?

— Balta ustatsańyz kreslońyzǵa quda túsip qaıtem.

Jalaqtap Esenqul kirdi. Betiniń sheli bylbyrap erip tur eken. Biteý jaradaı dúńkip ketken shyqshytynan shunaq kýlagy qyltıyp zorǵa kórindi.

— Oıpyraı, Eseke-aı! — dep Ábdijapar býhgaltermen jyl kórispegendeı tamsanyp biraz otyrdy. — Buǵaǵyń buqanyń áýkesindeı salbyrap barady ǵoı! Jeý jaǵyn bylaı... eptep tejeı turýǵa bolmas pa eken?!.

— Ábeke-aý, endi... jutqan jutamaıdy degen soń...

— Jut, jut!.. Tek jumyryń azyp júrmese boldy!.. Álgi Tasqabaq qaıda?

— Qaı tasqabaq?

— Osynda ózińnen basqa qansha Tasqabaq bar edi?..

— Á, Jaqyp pa?! O saıtan mana sal aıdaýshylarmen trynka soǵyp jatyr edi. It biledi qaı jyrtyqqa sińip ketkenin!

— Óziń qanshasyn qaqtyń?

— Ábeke-aý, karta meniń mańdaıyma jazbaǵan kásip qoı!..

— Aram qat!

— Ábeke-aý, bizge aramnan basqa jaqpaıdy da!

— Aram jeseń toıa je! Báribir adalymyzdan jaǵyp jatqan biz joq!.. Já, endi jaqaýratpa! Myna Beketti tanısyń ǵoı?

— Tanymaǵanda!.. Kajdyı god kelip turatyn kalymshık te.

— Endeshe osyny Jaqyptyń drýjbasyna besinshi baltashy etip apormıt qyl. Kasıriń qaıda?

— Balasyn emizem dep...

— Iapyraı, sol kelinshektiń saýyny munsha jıi bolar ma! Shaqyr da Beketke abans ber.

— Qajeti joq, — dedi Beket. — Ázirge kún kórisim bar.

— Oıpyraı, Almatydan da aqsha únemdep qaıttyń ba eı?!. Myqynsyz Esenqul mıtyń jorǵalap esikke taıap qalyp edi, qapylys qaıtyp oraldy.

— Aıtpaqshy, Ábeke-aý, sizdi sotqa shaqyryp jatyr.

— Ne deıt?!.

— Taǵy da leshozdyń lańy da baıaǵy.

— Oǵan da shúkir! Men qatyn ba dep...

Esenqul shalbarynyń saýyryn qapsyra bir qasyp shyǵyp ketti.

— Áı, osy býhgalterlerdiń búıregi biteý bolatyny nesi eken? — dedi Ábdijapar eki kózimen esikti iship-jep. — Ózimizge qyrarǵa qyzyl juqpaıdy!..

— Toqtyqtan shyǵar...

Ábdijapar saǵatyna qarady da terezege úńildi.

— Atańa nálet, qatynsyz kún de kún emes! — dedi. — Tulypqa móńirgen tumsadaı úsh mezgil jurttyń túginine ısinip otyrǵanyń!

— Jeńgeı qaıda?

— Qaısysyn aıtasyń?

— Kórgenimdi aıtam da.

— Bul Kórbıkege jyn qaqqan bireý bolmasa jibi túzý urǵashy týra ma. Jarty jyl boldy, jesir qalǵanbyz... Já, tósek ýaıymy tústik ýaıymnan qıyn emes shyǵar!..

2

Shybyn shyqpaǵan, shybyq kúshiktemegen shaq edi. Qara qatqaq toń. Buqtyrmanyń seńi endi ǵana sógile bastapty. Bir kezde "Zereńdi" dep atalatyn lespromhozdyń bir kezde Kórbıke dep atalǵan bólimshesiniń juǵap qalǵan azǵantaı tútini úıezdegen maldaı jar jaǵasyna tyǵylyp otyr. Lespromhoz jabylady eken degen daqpyrttan alasapyrany taýsylyp, sharýanyń del-sal áredik tapqan bir sáti. Ózen boıyndaǵy salǵa ázirlegen sútińkelerdiń tóbesinde tórt-besten tize qosyp trynka soǵyp jatqan qaýǵa saqaldar etekten qaraǵanda jemtik ústindegi kúshigenniń úıiri sıaqty; kópshiliginiń meken-turaǵy qala yrzyq -nápahasy dalada, sypaıylaǵanda — saıaqtar, baltashylardyń tilimen aıtqanda — kalymshıkter.

Beket eki saýsaǵyn ezýine qystyryp ysqyryp-ysyryp jiberdi. Tóbe-tóbeniń basyndaǵy kartaǵa emingen saqaldar bastaryn kótergenmen Ábdijapar júzi tanys eshkimdi tappady. Myj-myj kepken shal kún salyp qarady da ekeýin saýsaǵynyń ushymen ymdap shaqyrdy.

— Qaraǵym qaı balasyń?

— Qaı kelimsekti tanıtyn ediń? — dedi jaqtyrmaǵan Ábdijapar bas terisi byrysyp.

— Kelimsek kebenekten kóp, záýzatyńdy káıtem, bir atym nasybaı berseń boldy! — dedi kepken shal alaqanyn jaıyp.

— Qudaıdyń joǵyn suraıdy!.. Kóje-kópsikke shaqyrdy ma desem.

— Qaraǵym, kóje tabylsa ishetin aýyz ózimde de bar! — dep shal qaltasynan múıiz shaqshasyn sýyryp ókshesine qaqty.

— Oıpyraı, búgingi shaldardyń tezegine de teben batpaıtyn bolǵan! — dedi Ábdijapar. — Bir atym nasybaıyn ózine qımaı otyrǵanyn qarashy!..

— Á, qaraǵym, jaqynyraq kel, — dep kepken shal ketip qala ma degendeı Ábdijaparǵa jabysa tústi. — Áńgime tezekke kep tireldi-aý deımin á?.. Endeshe tyńda... Búginde ıt ekesh ıt te tezegin aınalyp bir ıiskep, tekserip almaı dalaǵa tastamaıdy. Sen óziń qaı atańnan beri jomart atanyp ediń?

— Záýzatyńdy teksermeımin degeniń qaıda?

— Teksergende maǵan teńge túser deımisiń! — shal ernińdegi nasybaıyn tolǵap qoıyp ekeýiniń bas-aıaǵyn tintip shyqty. — Maǵan keregi aıǵyr.

— Aıǵyry nesi?!.

— Umytpasam, sen osy toq jaratyp shanaǵa aıǵyr jegip júrdiń á?

— Jektim.

— Endeshe sol aıǵyryńdy maǵan birer táýlikke bere tur.

— Qur aıǵyr minip qaıyn jurtyńa baraıyn dep pe ediń?!.

— Qaıyn juraǵatqa kádirimniń ketkeni qa – sha-an!.. Qysyr saýyp otyrǵan bıem bar edi, bir jumadan beri nár salmaı tur.

— Onyń jarasy jeńil ǵoı, tek kúıek maıyn berseń boldy.

— Bátshaǵar, sáýiriktiń zárin de sataıyn dediń be? El toq, jurt tynyshta taqyldaǵan aýzynyń jamanyn!..

— Aýzyń jaqsy eken dep tegin as salǵan aǵaıyndy kórgem joq! O nesi áı tipti! Paıǵambar jasyna da jetken joqsyń, bar jıǵan-tergenińdi bozbalańda sarqyp alyp, toqal alatyn shatynda óziń de jer soǵyp otyrǵan joqpysyń!..

— Áı, bátsháǵar, ıt kóteninen ıne sýyrǵan bále ekensiń!.. Bar, bara ber! — dep endi shal azarda-bezer boldy. — Bodaýyn keıin ala jatarsyń, sáýirigińdi buldanbaı balalardyń birinen jetektetip jiber.

— Myljyń shaldyń ósıetin tyńdaımyn dep-aq mıǵula bop baram, — dep Ábdijapar bylaı shyǵa bere jatyp keıidi. — Jaǵańa jarmasyp turyp jarapazan oqyǵanda jarǵaq qulaǵyńdy jaryp jibere jazdaıdy!.. Oıbaı, beri júr, áne bireýi taǵy da jol toryp otyr!..

Ábdijapar men Beket kelesi kepken shaldy aınalyp ótti. Dorstroıdyń ashanasyna kelgende at baılaıtyn aqyrǵa minip bir top saqal otyr eken.

— Bul Tasqabaq ıt qossań shyqpaıdy endi bul mańnan!..

Aıylyn jıǵan eshkim joq. Orta boıly, jaýyryny qaqpaqtaı tórtbaq qara úsh tıyndyq baqyrdy shaıyndy tola badeıkaǵa tastap jiberdi de:

— Kóne, izde! — dep buıyrdy úrpıgen sekpil saryǵa.

Ábdijapardyń jar salyp izdegen Jaqyby da, Tasqabaqty da osy tórtbaq qara edi. Jaqyby — anadan týǵanda azan shaqyryp qoıǵan aty da Tasqabaǵy — noıystyǵy men dúleıligine bola jalpaq jurtqa jarıa bolyp ketken laqap esimi. Moıyn omyrtqa múldem joq, túksıgen jar qabaqtyń astyndaǵy ury kóz sekemshil de qyzǵanshaq. Týmysynda qylshyq bitpegen qasqa mańdaıynyń terisi qańyltyrdaı, qaq tóbeden bastalatyn buıra jabaǵy jelkesinen qaraǵanda qýyrshaqqa kıgizgen parıkteı edireıip oǵash tur. İzdep kelgen ekeýine izet qylyp sálem de qaıyrǵan joq.

Sekpil sary óńezi bes eli ashananyń aǵash badeıkasyna jıirkene qarady: bojyǵan shaıyndynyń beti kespeniń qaldyǵy, kemiktiń qordasy men kógergen nannyń qoqymyna, aırannyń óńezine kilkip qapty.

— Jigitter, mynaý ıtaıaqtaryń sasyq qoı!

— Tońqaı! — dep Jaqyp ony maı quıryqtan bir tepti. — Kelesi joly teksermeı kartaǵa otyrmaıtyn bolasyń!

Sekpil sary amalsyz badeıkaǵa basyn tyqty. Kóbigi shańyraqtaǵan iı shaıyndyny laılap biraz jatyp edi, qaqalyp-shashalyp atyp turdy da qas-kirpigine súzilgen aıran-shalapty alaqanymen aıǵyzdap-aıǵyzdap, tiliniń ushyndaǵy úsh tıyndyq baqyrdy Jaqyptyń aldyna túkirip tastady. Sekpil saryǵa jany ashydy ma, aıaq astynan ilik izdegen Beket tórtbaq qaranyń jolyn bógedi de úsh tıyndyq baqyrǵa saýsaǵyn shoshaıtty.

— Kóter!

— Baılyq baqyrdan jınalady, baıladym satan!

— Baılyǵyń tasysa qańǵyryp qaıdan júrsiń osynda?!

— Sen ákeńdi satynyp kelgen shytarsyń?!.

— Seni satynyp qalyppyn!

— Onda qabaq astyna túsip qaýyshyp qaıtalyq!

— Meıli!..

Eregesken ekeýi ózenniń jar qabatyna túsip ketti de, saqaldar túk kórmegendeı ashanaǵa jóńkildi.

3

Ashana lyqa. Ábdijapar yrym jasap qol shaıdy da buryshta qalǵyp otyrǵan kóde saqaldyń qasyndaǵy bos orynǵa jaıǵasty.

— Beskempirmisiń eı?!.

Imıgen uzynturanyń kirpigi tana qımyldady.

— Qaıran jyraýym-aı, búıtip qaltańdy kúnde aqtarsań, qaıtyp búl Kórbıkeden shyǵa almaıtyn shyǵarsyń!

— Shabash!.. — Beskempir stoldy judyryǵymen salyp qaldy. — Kór... Kórbıkeńdi endi je... jelkemniń shuqyry kórsin!..

Beket pen Jaqyp kirdi.

— Áı, qaýyshyp bolsańdar tórge shyǵyńdar! — dep ekeýine oryn nusqady da, Ábdijapar kórshi stoldyń eki oryndyǵyn barymtalap alyp keldi.

Jaqyptyń úlpershek maıy aýzyna tyǵylyp entigip qalypty. Syńar qulaǵynan qan jyltyrady. Beket jyrta qarys selebe kezdikti qaltasynan sýyryp Jaqyptyń aldyna tastady da saýsaqtaryn satyrlatyp oń qolynyń býynyn ýqalady.

— Oı ımansyz!.. Sottalyp kete jazdappyz toı! — dep Ábdijapar Jaqyptyń kúmiljigen júzine bejireıe qarady.

— Tót Mash! — dedi Jaqyp.

Ári daıashy, ári býfetshi, ári aspaz, saýyry tup-tutas sary qaryn áıel urty tola shaınamany tolǵap turyp:

— Ne ákeleıin? — dedi.

— Bárin ákel! — dedi Jaqyp. — Sosyn konák!

— Besh juıdyj, — dedi áıel.

— On bes juldyz bolsa da! — dedi Jaqyp. Kel-qaıt, kel-qaıt bop otyrǵan Beskempir konákty estigende basyn kóterip aldy. Jalǵyz shólmekke jalaqtap taǵy bir aýyz qosyldy-aý degendeı Ábdijapar kúni buryn Beskempirdiń betin ári qaratyp jibergisi kelgen.

— Beskempirdiń taqymynan ótkizse de besiktegi baladaı esiń joq-aý! — dedi. — Qatyndarǵa baryp rassol iship qaıtshy.

Uzyntura tús toqtatyp qasyndaǵy jigitterdi kózimen sanap shyqqan soń, gorchısa jaqqan qara nandy kómeılete kúısep otyrǵan Ábdijapardyń basyndaǵy sýyr qulaqshynyn sypyryp aldy da grafınge kıgize saldy.

— Ja... jalpaıta kıip táıteri

Jarbaıǵan mynaý qaı peri?

Jy...jyrta qarys ezýiń,

Jyrtylyp ketse qaıtedi?..

vot tak vot! — dedi. Konák ertip bir tabaq ókpe-baýyrdyń qýyrdaǵy keldi. — — Jarapazanyńdy qoıa tur! — dep Jaqyp Beskempirdiń aldyna qasyq tastady da konákty úsh-aq staqanǵa bólip quıdy.

— Tatymaıtyn qaıtemin tamaǵyńdy

Tarta turshy aldymnan tabaǵyńdy!

Taqýa ediń bir dándi bólip jegen

Tartynbaı qúı andaǵy araǵyńdy!..

vot tak vot! — dedi Beskempir.

— Qaıran jyraýym-aı! — dedi Ábdijapar. — Asyraýyń kelisse alty alashty aýzyńa qaratatyn jansyń ǵoı!

Beskempir Ábdijapardyń konágyn tartyp iship, ydysyn ózine tóńkerip qaıtardy:

— Baseke, shaıpaý sózge isimersiń,

Bálishteı maıǵa bókken isinesiń.

Bes qatyndy qańǵyrtqan jyryndy ediń,

Baıqaımyn, túbi sen de kisi jersiń...

vot tak vot! — dedi de ashananyń sary báıbishesin shaıqaltyp shaqyryp alyp, jıyrma bes somdyqty qolyna ustata saldy:

— Shybynnyń sıraǵyna da shyryn qoımaı jalaǵan Shyǵaıbaıdy da shyryldatyp talaǵan.

Shyr jıǵan shaılyqtan jan ediń,

Shyraǵym, mynaý seniń sybaǵań!..

vot tak vot! — dedi de ornynan tik turyp taıyp turdy.

— Álgi ıttiń balasy ótirik mas boldy, baıqadyńdar ma? — dedi Ábdijapar Beskempir esikten shyǵyp ketkenshe izin baǵyp otyryp, — qutyrǵannan qutylǵan, sony tastap ketseńder qaıtedi.

— Jyndysaıǵa jetken soń jynynan aırylǵan baqsydaı bolady! — dedi Jaqyp. — Otan sharshamaı-aq qoı!

— Baıqa, shı shyǵaryp júrmesin. Al besinshi qol bolyp satan Beket eredi.

Jaqyp úndegen joq. Jaýaptan jaltarǵanda ury kózderi jar qabaqtyń astyna tyǵyla beretin ádeti edi, tómen qarap otyryp Ábdijapardyń tóńkerilip qalǵan stakanyn tik qoıyp sybaǵasynan aýysty. Beket enshilespeı jeke-dara shapqan, kústana bop qalǵan ekeýin elemegendeı aýzyn appaq oramalmen bıpaz súrtinip, tabaqtyń ózi jaq erneýindegi kepken baýyr men kebersip ketken ókpeni nachalnık pen brıgadırdiń aldyńa tóńkerip tastady. Ábdijapar qorlansa kerek:

— Osy kóbeısek qaıtedi, — dedi, sosyn qobyratyp Jaqypqa bir ýys narád usyndy. — Tek kýbometrden aldama, aýzyńdy esh nárseden qaqpaımyn. Al gektaryn ózim jabamyn.

Shańqaı tús bolsa da taýdyń teriskeıi alakeýim. Onyń ústine ala sharby bult kún kózin kireýkelep, boz aspannyń reńi kirlegen bózdeı synyq, Saı-sala sýyq, jazǵa salym kúńgirt te meńireý orman kóńildi qulazytyp, tirlik bitkendi janyshtap tastaǵan. Seńgir taýlardyń silemshe jaldana jarmasqan qalyń shyrsha bozalań bulttyń etegin túrtkileı qyr asyryp qýalap barady. Yzǵyryq synbaǵan, jer tońynyń yzǵary da bet shalady; erteńgi syrǵaq áli erimeı, badanadaı bolyp bórtip jatyr. Ury qonysyndaı qoınaý, qolatqa tyǵylyp otyrǵan lesopılkalardan marǵaý tútin shıratylady, kúıe jalaǵandaı ormandy pushpaqtap jep, suǵynyp barady eken. Buǵy sovhozynyń satysynan salt atty jigitter odyrańdap shyqty da omartashynyń aýylyna tartty, kólikteri kil qara jal qula, buty qaıyryp qatynap júrgen janýarlar mynaý surǵylt kúnniń syzynda shıryqpaǵanda kaıtsyn. "Bal syra timiskip barasyńdar-aý!" — dedi Beket. Tańdaıy jelim tatydy. Óz torsyǵy meldektep tursa da bireýdiń shalabyn kórip shólirkeıtin qanaǵatsyz yndyn-aı deseńshi!.. Bókterden jylqy qaraýytty. Jylqyly aýyldyń tútinin kórgende Beskempir:

— Shalǵa sota ketelik, — dedi.

— Sen úshin qazan kóterip jatqan! — dedi Jaqyp.

— Qysyrdyń qymyzynan kim dámetpeıdi.

— Aýzyńdy shaıyp pa ediń?!:

— Shirigen aýyz bolmasa, dýaly aýyzǵa indet jolamaıdy!

Eki qyrshańqy bir-birin qasydy da qoıdy: Beskempirdi qara tyshqaqtan basqa eshkimniń jeńe almaıtynyn Jaqyp jaqsy biledi,terisiniń qalyńdyǵyna Beskempir de úırengen, atqan oǵy kóbine zaıa ketetin bolǵan soń, brıgadırdi albaty qyjyrtyp qana tynady. Beket mundaı qysyr egeske aralasyp kórgen emes, arqasyndaǵy bir kanıstr spırt pen sereıme qap makarondy bir tolǵap, ıyǵyna batqan qaıys beldikke qolqabyn kepil qyp qystyrdy da qaıta-qaıta tyqyldap jótele bergen Beskempirge buryldy; kóziniń asty kúlkildep, bet-aýzy dombyǵyp ketken eken, sarǵaıyp qýqyl tartqan júzinde beıdaýa derttiń salqyny bar sıaqty.

— Osy seniń ókpeń saý ma?

— It biledi... bir ǵumyrǵa jetetin shyǵar...

Saqal-murtynyń qylaýy qyp-qyzyl da túbiti kók ala, órýge kep qalǵan kómirdeı qara shashyna ógeı eken.

— Jasyń neshede?

— It biledi... tentirep júrip jarty ǵumyrdy jep qoıdyq qoı.

Jyndysaıdyń jalyna jete bere úsheýi aıaq sýytty. Jaqyptyń eki beti alaburtyp, jaǵasynan bý shalqyp jatyr eken, arkasyndaǵy rúkzakty jastana shalqasynan túsken kúıi jan-jaǵyna kóz salyp qaramastan Beket pen Beskempirdiń alaqanyna eki ýys balqaraǵaıdyń jańǵaǵyn saldy.

— Imandy bolǵyr! — dedi Beskempir.

— Jaǵyńa jylan jumyrtqalasyn! — dedi Jaqyp.

Jýandy jińishkertip, jińishkeniń julynyn úzgen mynaý jyl mezgiliniń ólarasy ma, Bekettiń qara sany saldyrap, jilinshigi syzdady. Qara jumysqa qajymaýshy edi, emtıhan, dıplom dep kúni-túni qaǵazǵa úńilý jilik maıyn qyldyryqtaı qylsa kerek. Kirlep ketken sur kar dáp qazir mamyqtaı: aıaǵyn bıikteý tomarǵa artty da raqattana kerilip alyp temeki tutatty. Shylymǵa qumarlyǵy joq bolatyn, býtan da ermegi az saıaq tirlik úıretti. Tegi tentek bolyp tizgin úzgen joq sıaqty edi; eserlik qylyp, saýdaıylyq qýyp teń -tustasynan julynyp shyqqan da emes, azdap sportqa bolmasa, oıyn-saýyqqa da enjar -tutyn, sonan soń ba, balalyq shaǵy ózine bulyń, ózgeniń de kózine túspepti... Estıar jasynyń úsh jylyn áskerge berdi. Odan sońǵy jeti jylyn aǵashpen alysyp, sal aıdap, qys — Jyndysaıdyń elsiz-kúnsiz zaımkesinde, jaz — sal ústinde ótkizdi. Oqý oqımyn dep alty jyl boıy Altaı men Almatynyń arasynda sandalǵan, áıteýir otyz jastyń basyn qaıyrǵanda aýyl sharýashylyq ınstıtýtynyń orman sharýashylyq fakúltetin syrttaı bitirip, dıplomǵa qoly jetkeni de osy ǵana. Aqsha qýǵan joq edi, bir jalqy basty jan qınamaı-aq asyraýǵa shama jetetin ýaqyt qoı. Qamsyz adamǵa salt tirlikten artyq ne qyzyq bar, áýelde bir óńeshten basqa ýaıymy joq taıganyń keńshilik ómiri jetelep kelgen, endi, mine, qolynda baıaǵy sol balta, taǵy da tapqany Tasqabaq, taǵy da Ábdijapardyń quryǵyna ádeıi kelip tyǵyldy. Qyrdyń saǵynyshy ózgeshe eken, azyp-tozyp ketken Jyndysaıdyń ózi de kózge ystyq; týmysynda qalada ósse de jeti jyl boıy tatqan Altaıdyń ashshyly-tushshyly dám-tuzy bárinen de qadir sıaqty.

Osy bir shatqaldyń nelikten Jyńdysaı atanǵanyn jyl da bilmeıdi. Onyń ar jaǵynda Peshúı, Súndetsaı degen ataǵy taty bar. Baıaǵy pereselen zamanynda Reseıden aýyp kelgen mujyqtar osy araǵa túsip, basyna shańyraq kótermes buryn aldymen pesh soqqan eken; tútini shyqqan soń qońsyny irgeden túrip tastaý qazaq saltynda joq, orystar qonys qunyna emshektegi elý balasyn beripti de jer daýy sol elý balanyń súndetimen tynypty desedi. Kerjaqtardyń qan-jyny qazaqtarmen aralasyp, el ishine sińip ketken. Búginde ár hýtordyń ornyńda san túrli sharýashylyqtar otyr da Súndetsaı aty shýly Jyndysaı atanyp shyǵa keldi. Óńsheń bir adas esimdi Joldybek, Qoldybek, Quttybek, Maılybekterdiń urpaqtary elý beket bolmasa da osy óńirdi jaılaǵan árbir eldi mekende eki-úsh semádan barshylyq. Orys, qazaqtyń oshaǵynan órip shyǵyp jatatyn ala-qula, biri aspan kóz jıren, biri kertpesh muryn torysholaq boqmuryndarǵa keldi-ketti Qudaıy qonaq bolmasa, ejelgi turǵynnan esh pende tańdanǵan emes. Tili bir, tirligi bir jurtqa sálem bergende de áıteýir "assalaýmaǵaláıkým" deseń qatelespeısiń. Bir jıynda Beket aýdan basshysy Zadnúkov degen kisiden: "osy sizdiń tóbeńiz tesik emes pe?" — dep suraǵanda, "osy eldi bir kereı, toǵyz naıman bas qaryp otyrmyz ǵoı" — dep uıaltyp tastaǵany bar...

5

Aıaq astynan zaımkeniń tóbesi shoshań ete qaldy. Ushpa qıaǵa japsyra salǵan toqal tamnyń murjasy men tersheń esiginen bý atyp jatyr eken, kózge qorash bolǵanmen, talaı jyl baýyr basyp qalǵan japan túzdegi jalǵyz meken Beketke jyly ushyrady. Shóp túbindegi úsh-tórt jegin at údireıe qarasty da, maıa tóbesinen keraýyz ovcharka sekirip tústi.

— Jaqyp ıtten úıir salyp pa edi?

— Bul Tasqabaqtyń ıtten de basqa tiri qazynasy bar.

Temir bóshkeden jasalǵan dáý qazandyqtyń búıiri qyp-qyzyl bolyp shatynap tur. Ot basynda balqaraǵaı shaǵyp otyrǵan otyzdyń ishindegi kelinshek kúbirlep qana sálem qaıtardy da, etegin qaǵyp ornynan turdy. Eki betinen qan tamǵan kók kóz ádemi ǵana jan eken. "Sálem, jeńeshe!" — dep Beskempir ar jaǵyn taqpaqtaı jóneldi:

— Qara qostyń dáminen kete almadyq,

Qalaǵa dińkelep jete almadyq.

Qaıyryn berse, qaıtyp kep turmyn,

Qalǵanyn kóre jatarmyn dep turmyn!..

vot tak vot!..

Aspan kóz ádemi kelinshektiń kúlkisi de ádemi eken. Ásirese kózinen mólt etip tógilgen ásem nurda erekshe bir jyly shyraı bar. Biraq bóten adamnan boıyn tejedi me, janaryn tez jasytyp aldy. Beket jatyrqaǵan joq, kele sala sheshinip, tereze aldyndaǵy bilte shamdy jaqty da qyzara balqyǵan pesh búıirinen temeki tutatty.

Bir qaraǵan adamǵa zaımke ań sharýashylyǵynyń faktorıasy sekildi: qoıan, tıin, bultyn terisi, úkiniń saban kópteten tulyby, áıteýir tórt qabyrǵada ıne shanshar oryn joq. Solqyldaq syrtaýyl nardyń ekinshi qabatynda áldekim tyr jalańash uıyqtap jatqan, qyl-qybyrsyz qyzylshaqa qarnynan Mesheldi jazbaı tanydy. Kelinshek qazannyń qaqpaǵyn ashyp, sorpanyń dámin aldy, ot kósep, pesh kómeıine jańqa tastady. Jas ettiń ıisi tanaýyn qytyqtady ma, álde abyr-sabyrdan oıandy ma, Meshel basyn kóterip, kózin ýqalady, qyzylshaqa qarynyn qasyp-qasyp, tanaýyn shúıirdi.

— Pah-pah!.. Jaryqtyq, qurma tatıtyn qurdyń etine ne jetsin! — dep esinedi, sonan soń ǵana Beketti kórip edenge qarǵyp tústi.

— Oı baýyrem!.. Tirimisiń eı, baýyrem!.. Bar ekensiń-aý, baýyrem!..

Boıy bir tutam úrgen tulyptaı bákene jigit bezektep Beketti shyr aınaldy; moınyna asylaıyn dep edi, qoly jetpedi, qushaqtaıyn dep edi, qaryny tirep jibermedi, aqyry sharshap-shaldyǵyp ot basyna baryp ıtindi. Bekettiń jaqtyrmaǵanyn qaperine de alǵan joq, bet-aýzyndaǵy súıkimsiz bir daraqy kúlki sol qalpynda sónbeı qaldy.

Jaqyp tysta bógelińkirep kirdi. Syzdanyp, zaımkeniń ıesimin degendeı sýmkasyn, syrt kıimin jurttan bólektep buǵy múıizshe ildi. Aıý týlaqqa bappen otyryp, aıaǵyn kóterdi de:

— Mat! — dedi.

Kelinshek onyń etigin sheship, shulǵaýyn tartqansha jalǵandy jarylqap tastaǵandaı tyrp etpeı shirenip jatty. Náýmez turdy. Nardyń ekinshi qabatyna náýmez kóterildi. Ekinshi qabat erli-zaıyptylardyń menshigi bolsa kerek, Jaqyp áýeli Mesheldiń kóılek-kónshegin edenge atyp urdy.

— Ay, kókesi, kúl shashqan buqadaı mynaýyń ne?!

— Esinde bol syn, túısigi bar erkek túnegen jerine táıteresin tastamaıdy!..

— Jaqyp! — dep aspan kóz ádemi kelinshek shar ete qaldy.

Jaqyp rezeńke etikti qońyltaıaq sýǵa saldy da, jabyqtan jińishke qaıys beldikti julyp aldy. Aslan kóz kelinshekti jatyp sabaıtyndaı kóringen. Ekpindegen boıy esikti teýip ashyp, qaıta serippeı tastap ketti. Bilte sham shalqyp baryp óship qaldy da, bólmeni kóńilsiz tynyshtyq basty.

— Qoı, baryp kómekteseıin, — dedi Beskempir.

— Qoı, attardy sýaryp qaıtaıyn, — dedi Meshel.

Beket te aspan kóz ádemi kelinshektiń qasynda qala almady.

"Drýjba" deıtuǵyn benzopılanyń kishkentaı dvıjogy byrqyldap kópke deıin otalmaı yza kernegen brıgadır qaıys beldikti silkileı-silkileı kók terge tústi.

Balta ustap Beskempir keldi.

— Ormanda otyryp otynnan jutaǵan óńsheń ıt! — dedi Jaqyp.

Júgen súıretip Meshel jóneldi.

— Býaz borsyq sekildi baýyrymen jer syzǵan sasyq neme! — dedi Jaqyp.

Qolyn qýsyryp Beket shyqqanda bezer dvıjok jótelip-jótelip alyp daryldaı jónelip edi, brıgadır bar óshin bóreneden alatyndaı saqyldaǵan arany uńǵylata salyp jiberip qyzyl qaraǵaıdy borshalaı bastady.

Qulaqtanyp batqan kún kókjıekke kempirqosaq tastap ketipti. Shatqal túbindegi jylqyly aýyldyń jetim tútini de qyzyl kúreń. Qara jel jyǵylǵan. Keshqurymǵy qara sýyq shytqyl. Qaraǵaıly qyrqalardyń jalynda saǵym jybyrlaıdy. Teristiń ala shabdar eski kary shatyrǵa kerip tastaǵan ala qoıdyń terisi sıaqty, eski-qusqysyn jamylyp alyp taý qoınaýy qyzyl ińirden qalǵı bastapty. Sýattaq kaıtqan attardyń tuıaq tyqyry tynyshtyq buzyp, qulaqqa ınedeı qadaldy. Baltanyń daýsy da álgi bir aspan kóz ádemi kelinshektiń shańqylynan ashshy eken, kelmeı jatyp janjalǵa kılikken Beket shań-shuńnan qanshama qashqaqtaǵanmen kirli aıaqtan as ishkendeı kóńiline baılanǵan túıtkildi shaıyp tastaı almady. At qora men úıdi aınalyp, máńgirip biraz sandalǵan, qabaq astyndaǵy kar basqan jertóleniń aldynan biraq shyqty; tutqasynan tartyp edi, muz qursaǵan qaraǵaı esik qozǵalar emes, mańdaıdaǵy bizben kúıdirip jazǵan: "peredvıjnaıa hýdojestvennaıa masterskaıa kalymshıkov" degen jazýdyń betin alaqanymen súrtti de oıyp salǵan óz sýretine: "assalaýmaǵaláıkým!" — dep sálem berdi.

— Oı, baýyrem!.. Kep qaldyń ba eı taǵy da?!.

Bet-aýzyndaǵy daraqy kúlki áli sónbepti. Erbeńdegen qyp-qysqa qoldary, kebeje qarynǵa úlespeıtin bir tutam aıaqtary, búlkildegen mıtyń júrisi muz ústinde jorǵalaǵan pıngvındi elestetti. Búrseńdep baryp bes-alty jańqany qoltyǵyna qystyrdy da úıge qoıyp ketti. Esikten burq ete qalǵan aq bý shaıyr ańqyǵan qyzyl qaraǵaıdyń tabyna qaqtanyp otyryp, taıganyń uzaq túnin qysqartyp, mylqaý dúnıeniń muńy men sazyna shomdyratyn ot basynyń únsiz raqatyna shaqyryp edi.

6

Lesá qaıyń bezinen jasalǵan bes tostaǵan, bes atash qasyq úlestirdi de ortaǵa býyn burqyratyp atash tegesh ákelip qoıdy. Bes atash rúmka taratyp, shúmekti aǵash qumyrany Jaqyptyń qolyna ustatty. Ittiń ıtaıaǵynan bastap bul zaımkedegi ydys ataýlynyń bári atash edi; ár saptyaıaqtyń túbine osy "semányń" ár múshesiniń aty-jóni bizben qaryp jazylǵan, ár tabaqtyń túbinde osy "semányń" ár múshesiniń keıip-kespiri bar. Beket áýelde osynyń bárin ermek úshin, ázil úshin jasap edi, keıin "taǵy taıganyń" zańyna aınalyp ketti: tirligińe ne qajet — óziń jasap al; tabıǵattan alatyn alımentti dúkennen tasyma; ózinde bar bolsa — bireýge tabynba; artyq dúnıeńe sarańdyq jasama — esesi qaıtady.

Spırtke aldymen umtylǵan Meshel edi.

— Jaryqtyq, bul shirkindi ishtiń ne, optıraıt qyldyń ne, áıteýir qý janǵa kerek nárse toı, as bolsyn! — dep aýzyn sıpady.

Kespeniń ár talshyǵy baqa jutqan jylandaı eken, Beket sorpasyn tana súzip ishti.

— Búginnen soń qamyrdy Beketke jaıǵyzarsyń! — dedi Jaqyp áıeline.

Beket quıryǵy qaıqıǵan qurdyń quımyshaǵyn da legenge laqtyryp tastady.

— Almatyda bıik astaýdan jem jep jaman úırenip qalǵansyń toı! — dedi Jaqyp.

— Seniń ıtińe de sybaǵa qaldyrý kerek shytar.

— Meniń ıtim sorpa ishedi! — dedi Jaqyp.

Tegeneniń túbin saryqqan da Meshel, atyl-tegil bop qaljasy endi tana jaqty. Kójesiniń dámsizdigine qysyldy ma, aspan kóz ádemi kelinshektiń tamaǵy óńeshinen ótpeı qaldy. Erkekter arshanyń istigimen tis shuqýǵa kiriskende Jaqyp shaı demdep júrgen áıeline:

— Mat! — dep qolyn sozdy. — Sómkemdi ápershi.

Jaqyp bir býma aqshany stolǵa úıip qoıdy.

— Eki myń. Tórtke teń bólinsin!

Aldymen umtylǵan Meshel edi, bes júz somdyq býmanyń beldigin jyrtyp sanaı bastady. Beskempir sanaǵan joq. Qalǵan eki býmany Jaqyp qatynyna ustatty.

— Qazan jaǵalaǵan saýsaǵyn jalaıdy bop júrmesin, — dedi Meshel.

— Sen de esep biletin be ediń? — dedi Jaqyp, sodan soń stolǵa taǵy da bir býma aqsha tastady. — Myń som. Gonorar. Tórtke teń bólinsin.

Aldymen umtylǵan Meshel edi, Jaqyp onyń qolyn qaǵyp tastady da eki júz elý somdy Beskempirge berip, bes júzin qatynyna ustatty da qalǵanyn Beketke usyndy.

— Eki júz elý. Avans. Qolhatyńdy ákel.

Beket qyzyl qulaq on somdyqqa qolhat jazyp berdi.

— Bul qaı bólis? — dedi qur qalǵan Meshel. — Árkimniń muqtajyna qaraı ma, álde qajetine qaraı ma?!.

— Asyraı almaı jatqan qatyn-balań joq, qaı muqtajyńdy aıtyp otyrsyń?

— Qatynsyz adam biteý dep saǵan kim aıtty?!.

Jaqyptyń úninde zil joq edi, búlinip bara jatqan Mesheldiń bet-aýzynan jasqanǵandaı taty da qatynyna qol sozdy:

— Rúkzakty ápershi, myna biteý birimizdi maıyp qyp júrer!..

Qaptyń ishinen qara kostúm, aq neılon kóılek, etekteı qara shubar galstýk, ókshesi men ultany bir súıem platforma jáne alpysynshy razmer áıeldiń sholaq dambaly shyqty.

— Jetpis jeti tıyn qaryzdarsyń! — dedi Jaqyp.

Meshel ár zattyń qunyn etıketkadan tekserip alyp, yshqyryn aqtaryp otyryp jeti tıyn taýyp berdi de:

— Jetpis tıyndy Qudaıy qylyp maǵan qaldyrarsyń! — dedi.

Matanyń sapasyn ýqalap, ultannyń beriktigin shertkilep kóz qanyqtyrǵan soń, Meshel ústindegi eski-qusqysyn sheshýge yńǵaılandy.

— Túısigi bar jurt aldymen ish kıimnen bastaýshy edi, — dedi Beskempir.

— Shı júgirtpeseń ishiń kebe me? — dedi Jaqyp. — Tegi uryq-sharqyńda ázázilden týǵan bireý bar-aý?!.

— It biledi!.. áıteýir áz jandardyń urpaǵyna degen jannat tyń búıtepkesine talasym joq!..

Qalǵan tort kóz sýsyndap bolǵansha Meshel shyt jańa kıinip nar astynan qaıta shyqty. Aqtós qara aıýdaı domalanyp qalǵan dúńkıme qortyqqa tandana qaraǵan Jaqyp:

— Oıpyraı, naǵyz ındúk bopsyń da qapsyń! — dep shalqasynan tústi. Pıngvın men ındúkti shatastyryp aıtsa da osy eki jaryqtyqtyń ortasynan shyqqan jańa haıýanattyń býdany Meshelden ozbaıtyn shyǵar, Beskempir qolma-qol taqpaqtaı jóneldi:

— Jan ediń jalǵyz shyqqan alty arystan

Jarbaıyp boıyń aspas jal qamystan

Jarym sart, jarym shúrshit, jarym oırat

Jaqyndyǵyń qazaqqa jarty mysqal!

Qotıyn Meshelim, qortıǵan keselim!

Qara kostúm kıgizdik,

Qalmasyn dep meseliń!..

vot tak vot!..

Álde, kim esikti teýip-teýip jiberdi. Keraýyz tóbet te keshki sybaǵasyn kútip tur edi. Eki mezgil mal jaılaý Mesheldiń mindeti bolǵandyqtan, yzdıyp kıingen qalpy ıtaıaq kóterip tysqa jóneldi...

7

Búıiri balqyǵan temir bóshke bosata kúzetken qyzyl begemot sıaqty. Qazǵan temirdiń qasyǵy men esiktiń jyqpylynan úrgen ylǵal alasa tamnyń tynysyn taryltyp jiberdi. Erli-zaıyptylar qabatynda sybyr-kúbir bastaldy. Aspan kóz ádemi kelinshek áldenege narazy sıaqty, tunshyǵyp pyrs-pyrs jylaǵany estilip jatty. Ekinshi qabat turǵyndarynyń kúni kún emes eken. Tómengi qabattyń da jetiskeni shamaly. Túnemel qapty jatyrqap qalǵan ba, Bekettiń uıqysy ińirden qashqan. Kúbir-sybyrdy ádeıi ańdyǵandaı yńǵaısyzdanyp, jambasy talsa da tyrs etpeýge tyrysyp baǵyp edi, árbirden soń semály qabattyń syrǵaýyly syqyrlady da jyqpyl-jyqpyldan jambasqa tósegen samyrsyn búriniń kepken qoqymy saýlaı jóneldi. Ádeıi istedi me, álde tanaýy jybyrlady ma, soıǵan qasqyrdaı qorqyrap jatqan Meshel arsy-kúrsi túshkirip atyp turdy.

— Qurǵyrdy, bul shirkinder endi aradaı talaıdy! — dep Lesá túnniń tynyshsyzdyǵyn qandalaǵa japty.

— Ol baılyq as ta tók qoı! — dep Jaqyp ta aqtalǵan boldy.

— Ólara emes pe, aýa raıy buzylatyn shyǵar, — dedi Beskempir.

— Ólaranyń uıqyǵa ne qatysy bar?! — dep Meshel torsyldasyn kep.

— Bireýdiń baltyry, bireýdiń beli syzdaıdy degendeı...

Onyń ústine, tósekten endi qaıtyp turmaıtyndaı tamaqty ólgenshe kep ishesiń!..

Kúıi ketken soń Beket túnemel qabyn arqalap tysqa shyqty. Beskempirdiń ólara degeni ótirik bolsa kerek, mújilgen aıdyń súlderi tozǵan oraqtyń júzindeı ilmıip qyrqa basynan kóterilip keledi eken. Aspan shańyt. Aýa ylǵaldaý ma, aǵash basyn qylaý shalypty, biraq káýsardaı taza. Beket maıa tóbesin úńgip, shóp qýysyna belýarynan súńgip ketti. Qalampyrdaı ańqyǵan kepken quraqtyń ıisinen raqattana túshkirip saldy.

Balqaraǵaıdyń shashaq búri syńsydy. Qulaǵynyń túbinen qıaq muń shaqty. Taıgany titirentip qasqyr ulydy. Áldekim shóp ústine sekirip shyǵyp edi.

— Marsh otsúda!..

Keraýyz tóbet muńaıyp biraz otyrdy da, Beketten jyly shyraı bolmaǵan soń jaıyna ketti. Jylqyly aýyldyń kúzeti me, áldeqaıdan qosaýyz qatarynan dúńk etti. Shóp ústine taty bireý sekirip shytyp edi.

— Marsh otsúda!..

— Bir óziń bir maıaǵa syımaı jatyrsyń ba?

Tún balasynda túzge shyqqan jurttyń ıyǵynan túspeıtin jalǵyz tulypty súıretip Beskempir keldi. Qosaýyz myltyǵyn kóterip aıdyń synyq tatasyn kózdegen.

— Jyndanba! — dedi Beket.

— Sopy bop kaıtypsyń toı!.. Shúkir, shúkir!..

Beket úndegen joq. Beskempir de únsiz qaldy. Shóp jegen attardyń kúrtilin, qıaq pen balqaraǵaıdyń zaryn tyńdady. Bir attyń ury tisi bar eken, zyrq-zyrq etken shıqyly tóbe quıqadan túk qoıǵan joq.

— Qatyp nege tastamaǵansyńdar?

— Qunanynda qaqpaǵan soń endi jaǵy ketedi.

— Sol tis saǵan neǵyp shyqpaǵan?!.

— Bas jaqqa baryspasaq qaıtedi!.. — Beskempir sıgarettiń eki sabaǵyn sýyryp, bireýin Bekettiń ezýine tyǵa saldy. Sirińke jaqty. Otty tanaýyna taqap:

— Jetisip jatyrsyń! — dedi. — Baıaǵy sol taz qalpyń!

— Sen sarnamaǵanyńa aqy alamysyń?!.

— Basyńnyń saqınasy qozǵalatyn bolsa úndemeı-aq qoıdyq.

Osylardy ańsap kelmese de biraz jyl dámdes bolǵan dos-jarannyń orny bólek sıaqty edi. Endi bir aýyz qaljyńyn kótere almaı, botaly túıesin uttyrǵandaı bolmasqa tomsyraıyp jatqan túri mynaý. Kóńil degen shirkin kóriskenshe ǵana bolý kerek, júzdesken soń dos-jaran túgili, jaqynǵa degen tátti sezimniń ózi de kermektep, kóńil ortaıyp, kókirekti kúpti qylatyn kóp syr arzandap ketetin tárizdi. Almatyda, jyrtylyp aıyrylatyn jurttyń ortasynda jalǵyzsyrap júrip Beskempirdiń ońaıdan qıystyra beretin bir shýmaq ázil-ospaǵyn saǵynǵan, endi aýyldaǵynyń aýzy sasyq bolyp qaldy.

Túngi taıgany titirentip taǵy da qasqyr ulydy. Qanshyry ma, oǵan qyr astynan jaýap qatqan ekinshi daýys jalynyshty eken... Qasqyr ekesh qasqyrǵa da serik kerek bolǵany da... Aqseleý aspandy, munartqan mylqaý ormandy muń sharlap júrgendeı edi. Aıran kóz laqsa tóbetteı jylqy tebininen kóne berdeńke myńq etkende Beskempir de qosaýyzyn aspanǵa kezep basyp saldy. Aı júzin qyzyl sarǵysh saǵymmen jýyp qaraǵaı basynan qylaý saýlady. Terbelip kejen aspan, sapyrylysqan juldyzdar tútin seıilgende baryp qaıtadan qalpyna túsken. Bir shýmaq báıtke myń oralǵan mánsiz maqamdaı túngi taıgany kezip ketken jańǵyryq yzyńy óksip-óksip taý basynan taýsyldy.

— Úrkitip jibergenińdi qarashy!

— Uıqyńdy qımaı jatyrsyń ba? Keıiseń tańǵa jýyq taty oıatamyn.

— Zaımkege qasqyr shabady dep pe ediń?!.

— Ań-qusqa toly ormanda qotanǵa qasqyr shabatyn ba edi?!.

— Endeshe jyn urdy ma?

— Shal bar emes pe! Ymyrtta, tań mezgilinde ekeýimiz óstip til qatysyp turamyz, — dep Beskempir myltyǵynyń patronyn sýyryp, stvolyn úrledi. — Jalǵyz jatqandy jaqsy kóresiń, al, jalǵyzdyq keship kórdiń be?.. Kórgen joqsyń! Jalǵyzdyqtyń ne ekenin bilmeısiń!.. vot tak vot!..

Beskempir taǵy da maıa tóbesine sekirip shyqqan keraýyz tóbettiń basynan sıpap, jonynan qaqty.

— Satan da es kerek boldy ma? Kel, kel! Otyr!

Keraýyz bóksesin kúpiniń etegine tyǵa shońqıdy.

Beket ıt janaryndaǵy aıdyń synyq kúlshesine uzaq qadaldy. Dúnıe qanshama keń degenmen túımedeı nársege syıyp kete beredi eken-aý... Aı astynda eki jigit, bir ıt tún kúzetkendeı tym-tyrys únsiz qalyp edi.

— Keń jaılaý jalǵyz besik jas balaǵa, Alla asyraǵan pendesi ash bola ma. Er jetken soń syımaısyń keń dúnıege Tynyshtyq pen zar bolarsyń baspanaǵa... vot tak vot!., dedi Beskempir.

— Munyń taǵy qaı jyraý?

— Abaı-daǵy.

— Osy seniń Abaıdan basqa biler aqynyń bar ma?

— Aqyn kóp qoı, biraq Abaıdan basqa aqylyń bar ma?

— Óziń bar emespisiń!..

— Men be?...

— Y-y...

— Sory qalyń soqqy jegen nyshanamyz,

Qaıtyp sýyp jalǵannan kúse alamyz.

Qur dárimen atqanǵa ólmeıdi eken

Ómiri maqtanshaqqa nysanamyz..

vot tak vot! — dedi Beskempir. — Al tańǵa deıin Táńirge tapsyrdym!...

Beskempir alshysynan jatqan kúıi maıa tóbesinen atyp tústi. Aıaq tyqyry toqal tamnyń dúrs etken esik dybysymen úzilgen. Keraýyz da ketip qalypty. Saryaýyz balapannyń aqúrpik qaýyrsyndaı ulpa qylaý jamylǵan sabalaq qaraǵaı da tún yzǵarynan qaltyrap turǵandaı kórindi. Aı nury sarǵysh, sarǵysh silbimen torlap tastaǵandaı aspan reńi de sary jalqaqtanyp, álgibir sátte ár tustan syqsıǵan sırek juldyzdar kóz jumypty. Aǵash basyn sýyra qara ormannyń ár bytqylynan oqys kóterilgen quıyn saryly kún raıynyń buzylatynyn ańǵartqandaı. Qapyryq dep toqal tamǵa syımap edi, jalǵyz qalǵan soń arqasyn aıaz qysqandaı elegizip, endi maıa tóbesinen de quty qasha bastady. "Paryqsyzǵa baq neme kerek, baraq ıtke bap neme kerek" deıtuǵyn Sıǵat sózi esine tústi...

...Kórpe astynda kósilip jatyp, jambasy talmaı tósekten turmaıtyn balalyq shaty elestedi. Kún saıyn bir mezgilde turyp, bir mezgilde qyzmetke ketetin ákesiniń sońynda jınalmaǵan dastarqan, tynys biteıtin átirdiń ıisi qalýshy edi. Keıde uıqyly-oıaý Bekettiń tanaýyna toqpaqtaı qyzyl aport tyǵyp ketetini bar. Átirden kóri almanyń ıisi bólek, sahara men saýmaldy eske salatyn. Qazir mynaý qalampyr ańqyǵan quraqty da sol almaǵa balatysy keldi.

Osy shunaqtan birdeme shyǵady dep ákesi baıǵus bólek mápelep, Beketten kóp úmit kútken. Beskempir sıaqty qazaqtyń búkil aqyn, jyraýyn jatqa soqpasa da bala kezinde munyń da bilmeıtini joq sıaqty edi: "Moskvıchten" "Pobedanyń", "Pobedadan" "ZIM"-niń, "ZIM"-nen "Volganyń" aıyrmashylyǵy — bul áke mingen kóliktiń túr-túri; qaı teńizdiń sýy tánge shıpa, qaı kýrorttyń aýasy janǵa saıa — bul áke qydyrtyp qaıtqan jerlerdiń koordınaty; qyz qashan boı jetedi, bozbala qashan boı túzeıdi, — búl kórgendimin degen shesheniń, kóshelimin degen ákeniń qulaǵyna quıǵany. Al óziniń bilip istegeni — oqýda qamshy saldyrǵan joq, biraq qulqymen bir pándi súıgen de joq, áıteýir bilim alýdy mindep dep sanaǵan; kúni keshege deıin sportpen áýestendi, jas óspirimder arasynda klasıkalyq kúresten master atandy, tek ony da deni cay adamnyń áredikte tógetin aram teri dep túsingen; bala kezinen sýret salýǵa, aǵashtan músin jonýǵa áýes edi, pıonerler úıindegi úıirmeden, qalalyq básekeden talaı báıge alǵan, osy bir mashyǵyn kúni búginge deıin tastamasa da ony óner dep turmaı, ánsheıin ermek qylyp keledi. Qulqy bolmasa taıaqtap quddy da júgindire almaısyń. On jyldyqty altyn medalmen bitirse de ınstıtýt bitkenniń biriniń esigin ashpaı qoıǵan; taǵy da mindet úshin, dıplom úshin bes jyl boıy "tártipti" shákirt bolýdan qashyp, ata-ananyń yrqyna kónbesten aqyry ózi tilenip ásker mindetin atqarýǵa ketti. Áýe-desant tobynda júrip ár nárseniń jyrtyq -tesigin ańǵara bastaǵan sıaqty edi, átteń, qumardan shyqpaı qaldy: úırengen basqa áskerdiń úsh jyl dám-tuzy tym az eken, qaıtyp kelip taty da átir ıisine qamalǵanda túsingeni osy. Qudanyń qudireti, adam neden jerise, ǵumyr baqı sońyńnan ókshelep sol bir sezim qalmaıdy; bir dúrkin shashtarazǵa kirip shyqsa, kúni boıy sabyn shaınaǵandaı aýzy-basy jylymshy tatyp júretini bar. Al jylymshy tirlikten kóńil tatysa she?.. "Qalaı, ákeń áli átir múńkip júr me?!." ... Sıǵattyń osy bir saýaly qulaǵynan ketpeı-aq qoıdy. Odan da sumdyǵy — Janjitit shaldyń "tigerge tuıaq qaldyrmaı qyryp saldy!" deıtin ókinishi men qyjyly aralas kek qysqan barqyt úni. Shaldyń kúrekteı jaq -shyqshyǵynan jelke shaınaǵan azýdyń qyshyryn estigendeı bolyp edi. Ákeniń jeń -jatasynan átir tana emes, basqa da bir nárseniń múńkimesine kim kepil?.. Sol bir kóńirsik tatyǵan jylymshy tirlikten ózi de qashyp shyqqandaı bolyp edi. Qashqandaǵy jetken jeri Altaıdyń bir qýysy. Oǵan da, mine, jeti jyl. Jeti jylda jetpegen ketiginiń birazyn toltyrǵan sıaqty: ınstıtýt ıen dıplomdy atamaǵanda, kóńilge medet — basy baıly menshigi joq keń ómir, qaqpaısyz tirlik pen qamshysyz súıreıtin azdy-kópti júgiń. Keshe ǵana áke bedelimen tabylǵan orman sharýashylyǵy mınıstrligindegi jyly orynǵa toqtamaı izdep kelgeni álgindegi Beskempirler...

Qıal qýǵan joq edi. Qıal degen ánsheıin qyr asyp kaıtýǵa qınalatyn qyrsyzdyń, sanasymen tana baııtyn ezdiń kóńilmen shalqyǵan qur bopsasy dep oılaıtyn. Beket aspanǵa adam ushqanda da tańdanǵan joq. Kún sónedi, jer qulazıdy, maqulyq ataýly basqa planetaǵa bosyp jatyr dese taǵy da tańdanbaıdy, bul da kúndelikti tirshilik. Dúnıege kelgen soń taǵdyrdyń tiri pendege úlestirmeıtin sybaǵasy joq. Tek jalǵyz ǵana ersilik — ese-teńdigi birdeı bolsa da osy jurttyń tirligi, tilegi nege birdeı emes? Japan túzdegi jarty lashyq týǵan shańyraqtyń ornyn basqanmen kóńilge qonys emes, ógeı.

Qaıtyp kórmesteı bolyp ketip, jalaǵyn ańsaǵan taǵydaı jyl saıyn oralyp kelip turatyn Jaqyp, Meshel, Beskempirlerge de tańy bar. Endi oǵan taǵy bir jan qosylypty. Kirshiksiz aspan kózinen kezinde tutanbaı qalǵan, endi mezgilsiz sónip bara jatqan bolymsyz nurdy ǵana baıqaǵan; bir ǵasyr otasqandaı ystyq-sýyǵy sarqylyp, yntyǵy tozyp, búginde Jaqypqa degen tósek mindetin de buldaıtyndaı kórindi. Bardy quspaıtyn, qaltany dáýlet dep sanaıtyn Meshelderdiń jóni basqa, etegin baǵyp, erkektiń emeýrinine baǵynǵan urǵashyny ne zor qysty? Baıǵus, Jaqyptyń-aq joly aýyr; eshkimniń aqysyn jemeı, kúni túsken beıbaqtarǵa kásip taýyp berip, asyrap júrse de jurttyń buǵan degen qarymtasynda esep jatady. Zulymdyǵyn kórgen joq, biraq tabıǵatynda tunyp qalǵan qatygezdiktiń baryn baıqaǵan. Brıgadırdiń ózine pyshaq ala umtylǵanyn osyǵan joryǵy. Kisi óltirý kirli qaqty basyp ketkenmen birdeı, titirenersiń de qoıarsyń, biraq bir álimnen kimniń erisi keńıdi?.. Kúnderdiń kúninde ólemin-aý dep Beket ýaıymdaǵan emes, ómirge kereksiz bolǵan kúni-aq ózimdi-ózim atyp tastaımyn dep bala kezinde ózimen-ózi sertteskeni de bar. Sóıtse taǵdyry, ynsaby men boryshy bólek bolǵan soń, pende bitken bunyń pishken qalybyna syımaıdy eken. Tyshqan ekesh tyshqan da ólmegen soń, qar ústinde de shoqyraqtap júre beredi. Búl tirliktiń ǵaryshy men tyshqan shoqyraǵynyń bezben tasy teń be dep qaldy...

Kýrs etken myltyq daýsynan oıandy. Keraýyz tóbet de shóp irgesinen kerilip shytyp keledi eken. Sebelep ótken syrtaq aqtaǵan tarydaı jaırap jatyr. Tańǵy tumandy tesip toqal tamnyń terezesinen ot syǵyraıdy.

— Bylaıyraq barsań shatyńnan tirep tur ma?!.

Bul, árıne, brıgadırdiń daýsy. Qońyltaıaq pımany tyrpyldatyp úı irgesinen jele jónelgen Mesheldiń tóbesin kórdi. Beskempirdiń myltyǵy tańǵy taýyqtyń da mindetin atqarady eken.

Lesá dastarqanyn jasap qoıypty. Beskempir men Beket shaıǵa júgingende Meshel ińirden qalǵan sýyq kespeni soǵyp ta úlgerdi. Brıgadırdiń tańǵy asy qashan da bal qosqan bir saptaıaq qara sý edi, búgin de rásimin buzǵan joq; jurt orazasyn ashqansha temekisin burqyratyp otyryp árkimniń kúndik mindetin bólip beredi;

— Meshel men Beskempir eki kólikpen birinshi delánkaǵa barady. Mat, sen maǵan eresiń. Beket kespe jazyp, qazannyń qasynda qalatyn shyǵar. Artylsań qaqpandardy qarap shyq. Uzańqyrap kete qalsań, esik kózine ıt baıla.

— Sher – ke-en! — dedi áli de eseńgirep otyrǵan Meshel. — Monshaǵa túsip, kósilip bir jatar kún bolar ma eken? Aıtpaqshy, búgin osy jeksembi emes pe?

— Basqan jetisip, monshań ǵana qaldy ma?! — dep brıgadır oqshyraıa qarady. — Qudaı aldynda kúnákar bolsań bes namazben – aq qutylýǵa bolady!

— Qudaıdy aldaý qıyn emes qoı, — dedi Beskempir. — Tek leshoz bes namazǵa kóne qoıar ma eken?..

Jaqyp muny da jaqtyrmaı qaldy.

— Seniń sharýań — ter tógý, túrtinip teńge tabý! Maǵan aqyl úıretpe! Eki eli ezýge bes eli qaqpaq degendi bilemisiń? Unamaıdy eken, boqshańdy jına da taı! Bizge botaly túıeńdi ótkizip qoıǵan joqsyń!

Keraýyz tóbet esikti tarpyp-tarpyp jiberdi. Ol da tańǵy sybaǵasyn surap tur edi. Meshelden qazannyń qaspaǵy da artylmaǵan eken, Lesá ovcharkaǵa uıatty bolyp qaldy.

— Qoı, qashpaq bolsań zymyra! — dep Meshel aldymen kóterildi.

— Áı, atdorbańdy umytpa! — dedi Beskempir. — Jelini syzdaǵan sıyrdaı móńirep bále qylarsyń!..

Esik kózinen qaıtqan Meshel tamaq salǵan dorbany, as quıǵan alúmını termosty teńdep alyp shyǵyp ketti.

— Leshozdyń kózine túsýi múmkin, eski delánkany tezirek tazartý kerek, — dep brıgadır Beskempirge eskerte turdy. Aýzyńnyń qımyldaıtynyn bilseń, art jaǵyndy da tazalaı júrgen jaqsy!..

Shartıǵan kelte quıryq tórt mes toryǵa tórt shana jegip, tórt adam tańmen tal asa taıgaǵa kirgende, Beket te lom alyp jertóleniń aldyna bardy. Bosaǵasyn attamaǵanyna jarty jyldan asyp edi, ıesin jatyrqap turǵandaı jymyraıǵan shadyr esik ezýin qısaıtyp, siresip jatyp alǵan soń, temir súımendi kósektiń jyqpylyna salyp jiberip, bókserip ashty. Shirigen samyrsyp búriniń kóńirsik ıisi, gorbylmen qaptalǵan tórt qabyrǵanyń kók jalqaq syzy dene túrshiktirdi. Bar jıhazy ornynda eken: mosy sıraqty stol ústinde yńǵýyr, túrpi, biz, pyshaqtyń neshe túri jatyr. Taqtaı sórelerdegi Aldar kóse, Mefıstofel, jyn-saıtan, beımaǵlum qubyjyqtar dál qazir tyrym-tyraqaı beze jóneletindeı Beketke úrke qarasty. Jabyqty tutqan shań-tozań, silbi astynan Jaqyp, Beskempir, Meshel, qaıdaǵy bir kepken shaldar telmirip otyr. Konnenkovtyń "Meniń ǵasyrym" memýaryn tyshqan kemirip tastapty. Buryshtaǵy býrjýıkadan atjalman shıqyldap qoımaǵan soń teýip jiberip edi, temir murja saldyr-kúldir qusap tústi de osy saldyrdan ózi de tiksinip tysqa atyp shyqty.

Tańǵy astan áli de kúder úzbegen keraýyz tóbet aıaǵyna oralyp qalmaǵan soń, obalyń Meshelge dep atqoraǵa aparyp qamap tastady da úıge kirdi. Jıylmaǵan dastarqan, jýylmaǵan ydys-aıaqtyń ishinen áýeli kózine túskeni Mesheldiń qara saptaıaǵy boldy. Qaltan úsh qasyq, úsh tostaǵandy stol ústine tóńkerdi de baltamen Jaqyptyń, Beskempirdiń, Mesheldiń byt-shytyn shyǵaryp, pesh kómeıine atyp urdy. Basqa artyq -aýys esh nárse qolyna ilikpedi. Qazan-aıaq jýýdyń azabynan ońaı qutylǵanyna qýanǵan Beket júre kıinip dalaǵa shyqty da esikti qymtap jaýyp, kaska mańdaıyna kúıemen Jaqyptyń sýretin, onyń etegine qýarǵan eki jilikti aıqastyryp saldy da: "Ostorojno! Opasno dlá jıznı!" — dep jazdy.

TÓRTİNSHİ TARAÝ

1

Kúrs-kúrs eki dúrkin myltyq atyldy da, tas qarańǵyny jyrtqan qos jalyn jalpyldap qatar sóndi. Keraýyz tóbet arsyldap áýdem jer uzap ketken sıaqty edi, súmelekteı sý bolyp jalǵyz oraldy. Tolassyz urǵan qar aralas jańbyrdan qarys jer kórinbeıdi. Beskempir taǵy da eki dúrkin myltyq atty. Keraýyz tóbet búl joly júgire qoıǵan joq. Aýyq-aýyq ishin tartqan shóp túbindegi attar men sel jańbyrdyń sybdyrynan basqa dybys bolmaǵan soń, Beskempir de súmeńdeı jelip úıge qoıyp ketti.

Alasa tamnyń ishi de bý. Peshti aınaldyra qaqtaǵan sý kıim men qamyt-saımannyń arasynan Lesányń aspan kózi shaqyraıdy. Meshel qatqan nannyń qoqymyn arpadaı asap, qara shaıdy qaljadaı siltep jatyr eken, bora-bora ter japqan bet-aýzyn saýsaǵymen sypyryp tastap otyrdy. Nardyń ekinshi qabatynan Tasqabaqtyń qara tabany ǵana kórinedi. Qaperinde qaıaý joq jaıbaraqat jurttyń myna sabyry Beskempirge unamady da qabyrǵadaǵy qaıys beldikti julyp alyp Meshelge buryldy.

— Lampany alyp ber!

Mesheldiń aýzy bosaǵansha nardy syqyrlatyp brıgadır basyn kóterdi.

— Áı jyraý, jybyrshymaı jatsań qaıtedi!

— Jata almaspyz! — dedi Beskempir — Jaratqan, jatqandy jarylqaıtyn bolsa, alshyńnan tús te jata ber!

— Benzın joq! Qańǵyrǵan neme adasty dep qaǵynyp ólemiz be?!

— Qaıtyp óletinińe seniń kóziń jetip pe edi?! — Beskempir Mesheldiń shaı iship otyrǵan tostaǵyn qolynan julyp alyp tabaldyryqqa bir perdi. — Ákeń astan ólse de turshy!.. Áper lampany!

— Mynaý jyndanǵan shyǵar! — dep Meshel jaýtańdap nardyń ekinshi qabatyna moınyn sozyp edi, brıgadır taǵy da teńkıip jatyp qalǵan eken. — Mynaý jyndanǵan shyǵar! — dep tońqańdap baryp irgeden ızolátorly uzyn shnýrǵa qosqan elektr lampasyn áperdi, sonan soń esikke bettegen Beskempirmen jaǵalasyp baryp ketik tostaqty kóterdi.

— Bular jyndanǵan shyǵar! — dedi. — Búkil ydysty qıratyp, juǵatyn ketkenin qarashy, jyndylardyń!

Qar aralas qoımaljyń siltep týr. Álginde ǵana qubyladan tartqan ospa jel endi uıtqyma quıyn bolyp taýdan kaıtypty. Mynaý seldetken aq tútek ári-beri sendelip, oı men jonnyń ortasynda táýlik boıy átkenshek oınaıtyn bolǵany da. Beskempir dvıjokty tamnyń sý aǵar kepeshine súırep keldi de tepkilep júrip zorǵa otaldyrdy. Qaltyraǵan jalǵyz lampanyń sáýlesi qora-qopsydan da uzaǵan joq, aspan men jer tutasyp, aq shymyldyq jyrtylmaı-aq qoıǵany. Beskempir úıge kaıta kirdi. Keste bizge qadalǵan Lesányń baıaǵy sol aspan kózi, nar ústindegi Tasqabaqtyń tóńireıgen bóksesi... nannyń kepken qoqymyn qytyr-qytyr kemirgen Meshel kúıisinen jańylǵandaı qylǵynyp otyryp qaldy. Beskempirdiń kirgenin, tań atqansha dvıjokty óshirmeńder degenin, saldyrlatyp er-túrman men qosaýyzdy kóterip shyǵyp ketkenin eshqaısysy estimegen de, kórmegen de sıaqty. Silkingen jańbyr, yryldaǵan dvıjok, tereze qaqqan quıyn... toqal tam dúrkirep kóshe jónelse de tyrp etetin tiri pende joq.

Ydys-aıaqty kele sala aqtarǵanda da eshteńe tappap edi., ózine-ózi senbegendeı Meshel taǵy da bir timiskip shyqty. Iyǵy salbyrap, unjyrǵasy túsip ot basynda biraz turdy, kózimen jabyqty tintti, konıstrdegi spırtti kórgende ǵana:

— Kisi ólgen joq edi ǵoı, búl ne qylǵan toń-tors? — dedi.

Jaqyp ta, Lesá da ún qatqan joq.

— Shondanaıymnan jel ustaǵan ba... optıraıt qylý kerek edi, — dedi.

Jaqyp ta Lesá da ún qatqan joq.

— Sol sum bizdi sıpan taza sypyryp ketpesin!

Jaqyp ta, Lesá da ún qatqan joq.

Meshel nar astyna qoıyp ketti de tósenishi kóterip, samyrsyn búrimen qymtap tastaǵan sandyǵyn sýyryp alyp aqtara bastady. Kıim-keshegi ornynda. Túıinshektegi aqshasyn sanap shyqqansha jan terge túsip, kózi sharasyna syımaı ketip edi, jıǵan-tergeni túgel bolsa kerek, kóńili jaı tapqandaı kúrsinip saldy. Tiske basar shaınama, qylt etkizer bir urttam móldir sýdan kúder úzgen soń, uıqydan ǵana qaıyr dep búl da teris tońqaıdy.

Tystan tyqyr estilgendeı bolǵan, estıar eki birdeı erkek tas búrkenip jatyp alǵan soń, Lesá elegzidi de terezege baryp úńildi. Jel terbegen jetim lampanyń jaryǵy áli de tún shymyldyǵyn jyrta almaı kúresin mańynan kóleńdep qaıtyp túr eken. Aq jańbyr sút kóbiktenip sirkelep ketipti. Kádimgi alaqanshyq boran.

— Úı mańynda bireý júrgen sıaqty.

Jaqyp ta, Meshel de tyrs etken joq.

— Keraýyz nege úndemedi?

Jaqyp ta, Meshel de tyrs etken joq.

— Baıǵus, maıyp bolmasa jarar edi...

— Áı, jaǵyń nege qaryspaıdy seniń?!. Jaǵyń!.. — Alasa tamdy jańǵyrta atyp turǵan Jaqyp jarylyp ketetindeı shatynap biraz otyrdy. Áıeliniń muqalǵan júzin, nar astynan qyltıǵan Mesheldiń bir tutam myqyr aıaǵyn ala kózimen iship-jep, jaýynnyń sytyry men dvıjoktyń byrqylyna jerkene qulaq túrdi, álden ýaqytta baryp edenge sekirip tústi de sýlyǵyp júre jamylyp, jyn qaqqandaı shyqarǵa atyp shyqty.

Lesá peshke otyn ústemelep, kıimderdi aýdaryp qaıta jaıdy. Ter japqan terezeden taǵy da bireý syǵalaǵandaı bolyp edi. Kelinshek tiksinip qaldy. Jabyqtan karta alyp bal ashty.

— Jeeshe! — dedi Meshel. — A, jeeshe!..

— Iá...

— Taıaqsyz soqyr adaspaıtyn Jyndysaıda Ǵulama joǵalar deımisiń, onan da maǵan bal ashyp bershi, qatyn alar ma ekem?

— Sol da ýaıym bop pa, — dedi kelinshek, — ne kóp, qyz kóp.

— Qyzdyń shyǵyny shash etekten emes pe. Maǵan úı-kúıi bar jesir áıel jetip jatyr. Boıdaqtar salyǵynan bosatatyn balasy bolsa tipti jaqsy!

Qaljyńy eken dep oılap edi. Mesheldiń bádikteý bet-aýzynan qaljyń tappady. Pushpaq shelindeı bazdanǵan maıly butaǵy, qos shemirshek japsyrǵan áńgelekteı dop-domalaq judyryqtaı basy, jyrta qarys ezýi kelinshekke jeksuryndaı bolyp kórindi. Kartany jaıyp jiberdi de:

— Ash bolmaısyń, aýzyń astan bosamaıdy! — dedi.

— Maǵan keregi de osy!

— Ǵumyr-baqı qoıynyń kúr ótedi! — dedi.

— Oǵan da rızamyn, búl kúnde artyq aýyz da azap!

— Basynda panań, baýyrynda balań bolmaıdy! — dedi.

— Ýaqasy joq, bala belde, baspana degen týk emes, ókimet aman bolsa bosaǵa tabylady!

— Láýhı! — dedi.

Meshel qaryq bolyp kúldi.

— Áı, jeeshaı, áýlıesiń-aý!.. Qatyn-balaǵa bola mal jıǵan erkekti kórgem joq. Solardyń bári láýhı ma?.. Erteń Jaqyp qańǵyrtyp tastap ketkende biraq bilesiń! Aıtpady deme, kasańdy bólek usta.

Jelbegeı ketken Jaqyp keshikti. Býdılnıktiń byrtyq tili ekige qaraı salbyrap barady eken. Terezeden taǵy bireý qarańdap ótkendeı kórindi. İrgeden yrsyldaǵan, kúrsildegen dybys estilgendeı boldy. Lesá dalaǵa júgire shyqqanda, Mesheldiń daraqy kúlisisi sart jabylǵan esiktiń ar jaǵynda tunshyǵyp qaldy... Aýzy-muryndy bitegen aq býǵa ózi de tunshyǵyp qaldy. At qora men shop maıasyn aınalyp shyqqansha batpaqqa eki-úsh aýnap turdy. Qaıta-qaıta dybys bergenimen eshkim ún qatpady. Qylaıaǵy keraýyz tóbet te joq. Terezeden kólbeńdegen adam emes, jel shaıqaǵan jesir lampanyń ala buldyr sáýlesi eken. Dúnıe bir ýys bolyp qýsyrylyp, osy jesir sáýleniń aıasynda ǵana qalǵandaı. Denesi titirenip, súıeginen ótken syzdan tula boıy shymyrlady.

Jaqyp jertóleniń jalǵyz kózin bitep qoıyp, balaýyz shyraqtyń jaryǵymen otyr edi. Bekettiń búkil dúnıesin aqtaryp stol ústine jaıratyp tastapty, Lesá kirip kelgende jylan kórgendeı jıryla qaldy da, ártúrli zattardy jınap sandyqqa qaıta urdy.

— Neǵyp otyrsyń? — dedi áıeli.

— Kórip turǵan joqpysyń!

— Kórip turmaǵan soń suraımyn da!

— Kórip turmasań nesine suraısyń?

Shyraqtyń surǵylt saǵymynan ba, saqal-murty qyltanaqtap, toza bastaǵan júzinde qan-sól joq eken. Sandyqty irgege atyp jiberdi de ketýge yńǵaılandy.

— Otyr! — dedi áıeli.

Brıgadır áıeliniń aspan kózi arbap tastaǵandaı tyrp ete almaı qaldy. Sóredegi músinder men san túrli sýretter de birin-biri andysqan eki adamǵa kúdiktene qaraıtyn tárizdi. Tyrtıǵan salyndy saıtan quıryǵyn bulǵańdatyp, qaıyń bezinen jasalǵan arystan jaldy, esek qulaq maska aýzyn yrsıǵan aıbat shekti.

— Onda nesine otyrmyz?!

— Jyly tósekte jarylqap tastaǵandaı!.. Baıǵus!..

Jaqyptyń basyna qan tepti. Áıelin julyp tastaıtyndaı tútigip, bosaǵadan qaıtyp oraldy, biraq taǵy da Lesányń shynydaı shaqyraıǵan aspan kózimen tiktesip qaldy da, amalsyz oryndyqqa tize búkken boldy.

— Otyrdyq!..

— Beket qaıda? — dedi áıeli.

— It biledi!

— It emes, sen bilesiń! — dedi áıeli. — Kúndiz delánkadan ketkende qaıda bardyń?

— Atamnyń basyna bardym!

— Arýaqty qozǵap qaıtesiń, Beketpen jolǵastyń ǵoı?..

— Kórip turyp pa ediń?

— Kórmesem de sezgem.

— Iá, sodan soń?!.

— Odan sońǵysyn senen surap turǵam joq pa.

— Oǵan bola qımań qyshymasyn! Eki týyp bir qalǵanyń emes! Kórgenińe eki – aq juma bolyp edi toı. Kim ekenin qaıdan bilesiń. Kindiginen úzilgendeı bolýyn!..

— Ony bilmesem de seni bilem!.. Beket kelgeli qabyrǵańa yńyrshaq batqandaı qaıqańdap júrsiń!

— Taıgada tabys qýǵan timiskiler shildiń boǵynan kóp! Jasqanbasań jan saqtaý qıyn!

— Kúniń qursyn! — dedi áıeli. — Erkek dep etegińnen ustap júrsem!..

— Qansha erkektiń esebin alyp ediń?!.

— Onda seniń sharýań qansha!

— Ne kókip tursyń?!.

— Men de tiri janmyn! Erkek bop jarylqap tastamasań da qoınyńdaǵy jaryń edim, selpeńdep sońyńnan ergenim bolmasa jazyǵym ne?.. Barǵan jerimnen básireli menshigindeı jetektep kettiń! Tym qurysa ishinde ne jatqanyn bileıin de!..

— Endeshe, bar-daǵy qazanyńdy qaınat, odan artyq bilgen urǵashyǵa aýyr júk!.. Taǵy bir aıtarym: aıýǵa namaz úıretken taıaq degendi estigeniń bar ma?!.

— Eskertkeniń jaqsy boldy!..

— Onda esinde bolsyn, bul taıgada talaı pysyqtyń súıegi qalǵan!..

Jaqyp esikti sart jaýyp shyǵyp ketti. Jabyqtan ańdyǵan kóp qubyjyqtyń ortasynda Lesányń jasaýraǵan janary qaldy...

2

...Jaqyptyń óńmeninen qadalǵan sol janar qý janyna bir sát taǵat bermedi. Sileýsinniń kózindeı qos shyraq aýnap tússe — irgeden, alshysynan jatsa — tóbeden tóndi de turdy; ne uıqy emes, ne óńi emes, meń-zeń bolyp, aqyry es ketip jan shyqqanda basyn kóterdi.

Benzıni taýsylǵan dvıjok kóksaýdaı kúrkildep baryp birjola óshti de terezeden jyltyraǵan soqyr sáýleni tas kereń tuńǵıyq jutyp qoıdy. İrgeni tepkilegen jaýyn men Mesheldiń úı selkildetken qoryly mı shaıqaıdy. Maı quıryqtan yńqıtyp bir tepkisi keldi. "Yndyny jaman ıt! Qaryn kepteýden basqa qaısysy bar ma eken osynyń?!".

Lesá qaıtyp úıge kirmedi. Kirmeıtinin taǵy sezip otyr. Áıelin esine alýy muń eken, sileýsin kóz qarańǵy buryshtan taǵy da shaqyraıyp shyǵa keldi... "Beket qaıda?!."

Bul suraýdyń bolaryn bilgende báleli nemege juǵyspaıtyn edi. Taǵy da jastyqqa qısaıdy. Taǵy da kózi iliner emes, aǵyl-tegil bop jylap turǵan tereze de: "Beket qaıda?" degendeı bejireıe qalypty.

Balshyqty bylsh-bylsh keship úı irgesinde áldekim júrgen sekildi. Súıretilip esikke barǵan sekildi. Dál qazir myltyq kezenip kirip kelse de, keýdesinen batpan júk túskendeı edi. Biraq myqyraıǵan mylqaý esik myńq etpeı qoıdy. İrgeni shuryq-shuryq tesip alyp, sýaǵardan sylp-sylp qulaǵan tamshy eken. Ózegin ókinish tyrnaǵandaı, qaradaı júregi qaǵyp, tula boıy sup-sýyq qara terge malshyndy. Tam tóbesine qadalyp, tastaı qatqan janarynda úreı de, sharasyzdyqta bar... "Iapyr-aý, dúnıe ne bolyp barady?.."

Apta boıy Lesá men jigitterdi zaımkege erterek qaıtaryp, Jyndysaıdyń qıasy men etektegi tas qorymnyń uńǵyl-shuńǵylyn, qar kóshkesiniń jolyn tıin tintigendeı túgel súzip shyqty. Buqtyrmany jaǵalap biraz jerge de baryp qaıtqan, ne ózin, ne óligin tappady. Aqyry, sýǵa ketti dep joryp edi, biraq, joramalyn batyp eshkimge aıta alǵan joq. buryn da uıyp otyrǵany shamaly edi, endi Beket joǵalǵaly yrysyn ıt jalap ketkendeı quty qashqan "Drýjbaǵa" shapaǵat salý da qıyn. Qol kótergen joq, qolymen óltirgen joq. Kóktemde kóshkige ketken kisi az ba!.. Bar kináni Bekettiń qanjyǵasyna baılap jiberip, óz basyna qanshama arasha túskenmen, kóńili qurǵyr uıasyna qonaqtaı qoıatyn emes; qoınyndaǵy qosaǵy nos kórsetken soń, jaıshylyqta qatar otyryp dáret syndyrýǵa jaramaıtyn Beskempirdiń basqa shyqpasyna kim kepil?.. Ózim degen adamǵa óńeshinen ótip bara jatqanyn jyryp beretin márttigin kisilikke sanap, taıgada ótkizgen on shaqty jyldyń ishinde san jyryndymen dám-tuz bólisken eken, tek solardyń bireýinen peıil kútip, bireýinen sen kimsiń dep suramapty da. Jaqyp osyny oılaǵanda jalǵyzdyǵy endi ǵana esine túskendeı jábirlenip qaldy da, "ólmeseń ómirem qap!" — dedi.

— Ottapsyń! — dedi Meshel.

"Montany ıttiń túsinde de esesin jibermeýin qarashy..." Jaqyp nardan sekirip tústi. "Osy ıt ótirik naqurystynady..." Kúbi qarnynan qaıys tilip alsań da qyńq eter Meshel joq, ólgen qorqaýdaı domalanyp bulq etpeı jatyr. Tysqa shytyp Lesány tepkilep otyryp úıte qýyp tyqqysy kelip bir turdy. Qaqlaǵy shala jabylǵan temir bóshke taqymnan ala túsetindeı bosaǵadan qyp-qyzyl óńeshin kórsetti; tóbesindegi sý kıimderdiń etegi kóńirsin barady eken, bytyrlata julyp nar ústine atyp jiberdi. "Qı sasyǵan óńsheń naǵylet!.."

— Ottapsyń! — dedi Meshel.

Alasurǵan Jaqyp aqyry Mesheldi maı quıryqtan yńqıta bir teýip aptyǵyn basty. Sorasy aqqan soqyr terezeni keýdesimen tunshyqtyryp biraz turyp edi, shoshyp oıanǵan Meshelge brıgadırdiń túk basqan jalańash denesi albastydaı bolyp kórindi.

— Bular shetinen jyndanǵan shyǵar! — dedi.

— Ottapsyń! — dep Jaqyp manadan bergi esesin qaıtardy.

Meń-zeń eseńgirep otyrǵan Meshel sozylyp turyp, sıpalap sirińke izdeı bastady.

— Nemene, seniń jaıalyqtaı aýzyńa da jaryq kerek pe?! — Jaqyp jabyqtaǵy kanıstrge ıek qaǵýy muń eken, Meshel bádik júzi byt-shyt bop yrjalaqtap qoıa berdi.

Meshel Jaqyptyń qyjyrtpasynan yrbalańdap qutyldym dedi. Tabıǵatyna jazbaǵan shyn kúlki qylǵynsa shyǵar ma, aıypqa jyǵylsa da, aryn tógip, jaramsaqtanǵysy kelse de yrbalańdap, jádigóılene qalatyn ejelgi aýrýy. Syńar kózi saıqaldanyp, syńar beti qolamta qaryǵan kón terideı byrysyp: quldyq, quıryǵyńdy jalaıyn dep turady da, qalǵan mup-muzdaı syńar kóz, bulq etpeıtin bezdeı syńar bet: jeti atańnyń qaq basy dep balaǵattap turǵany. Syrty jalqaq, ishi muz, jaqynnyń qaıǵysyn, jattyń qýanyshyn bólip-jaryp kórmegen bezbúırek, teksiz de beıshara adamnyń bátýásiz arzan qylyǵy osy. Onyń mine qashatyn aty da, aılasy men aıbaty da osy ótirik kúlkisi. Áıteýir qasqa mańdaıdan qaq jarylyp, kegi men jampozdyǵyn qosa teńdep júretin bet-aýyzda jarym-jarty peıilge ǵana sıatyn jarymjan pendeniń ǵana sýreti bar edi. Jaqyp sylq-sylq jutynǵan óńeshtiń qylqylyn, ydysty sylp-sylp emgen jemir erinniń bylshylyn estigende, qarsy aldyndaǵy Mesheldiń bar poshymy bazdanyp bara jatqandaı tula boıy jerkendi. "Kepıetsiz ıttiń kenezesi keýip qalǵan eken-aý!.."

Qara jumystyń azabyn qabyrǵasy qatpaı jatyp-aq tartqan, biraq ash bolyp ydys-aıaqqa kóz satyp, jalańash bolyp qorlanyp kórgen joq edi, tek jylan ekesh jylannyń da toq zamanynda qulqyn úshin jylap júrip kún keshken ynsapsyzben qos bolamyn dep oılap pa?!. "Taıga!.. Bárine taıga kináli!.." "Endeshe bul taıgada ákeńniń basy qaldy ma?! Aqsha?!. Aqsha jıǵan kisi Mesheldeı – aq jınasyn!.. Ittiń balasyna aıyr satyp áperil, anda-sanda aýdarystyryp tur demese shirip ketetin shyǵar onysy!.. Óziń she?.. Bolǵany bes kisige ysqyrdym demeseń sol Meshelden neń artyq?.. Aıyna kiretin tórt-bes júz somdy qaıdan da bolsa tabasyń. Ańda-sanda túsetin kóldeneń tabys — gonorar dep atalatyn aram tıyn-tebenge bola nesine ómir óksitesiń? Ózegi talmasyn, ózgeden kem bolmasyn deıtin bala-shaǵa da joq. Jyly úı, jumsaq tósekten bezbeı, sanaýly saǵatpen jumysyńdy istep, alshyńnan túsip jatsań she?!. Buǵan da taıga kináli me?!. Bul da bir julynǵa túsken qurttaı shybyn jandy kúnde qınaıtyn kóp saýaldyń biri. Jyl saıyn: "endi qaıtyp bul taıgany kórsem be!" — dep zerezep bolyp, jyl saıyn kaıtyp keletinin qaıtersiń. Qalaǵa barsa — syımaıdy, dalaǵa kelse — bar ermegi balta, munda da jalǵyzdyq. "Átteń, ólmeımin-aý, ólsem qaıtyp kelmeımin-aý, kórer edim mensiz tirligińdi!" — deýshi edi shunaq qara shal. Áýlıe eken!.. Siltegen baltasy, kózdegen oǵy múlt ketse de ákesin esine alatyn ádeti...

...Jalǵyz kóz shunaq qara shaldy qataldyǵy men qaıtpaıtyn birbetkeıligine bola jurt Qaradıý dep ataıtyn. Moıyn joq, kórikteı keýdege qarbyzdaı domalantyp qondyra salǵan qasqa bas, jún-jún qalyń qabyqtyń astyndaǵy oqyraıǵan jalǵyz kózi shynynda erteginiń dıýyn eske túsiretin. Judyryǵy toqpaqtaı erepeısiz uzyn qoldy, qotan aıaq, tońqań júristi qara shal qarsy jolyqqandy tarpa bas salatyndaı shúıligip turýshy edi. Túrine qaramaı ózinen basqa tiri pendeni mensinbeıtin, bireýge ısharat qylyp durys sálem qaıtaryp kórgen joq. Qala shetindegi jataqtar qonysyna tegi bótennen qońsy jibermeıtin, urǵashy ataýlyny aýladan ozdyrmaı, erkek kindiktini aıamaı, moınyna burshaq salyp Qudaıdan tilep alǵan jalǵyz uly osy Jaqypqa deıin tabanyn tilip otyryp jumysqa salǵan; sileıgenshe keptep ishkizip, silikpesi shyqqansha jumsap, jan terin syǵyp alatyn; bir pendeni shashaý shyǵarmaı, bir pendeniń qolyna telmirtpeı eki zamanda da búkil bir atanyń úrim-butaǵyn bir ózi asyrap ótip edi. Qaradıý óz áýletin birin artyq, birin kem ustaǵan joq, bárine bir qamyt kıgizip, bir qamshymen aıdap: etiń meniki, súıegiń jaratqandiki, ójet bolmasań — kezep bol, órkókirek bolmasań — ólermen bol dep baýlyǵan. Jaqypqa áke luǵatynan onsha kóp qasıet qonbapty...

— İsh! — dedi.

Janary mólıip óship barady eken.

— Ókinesiń! — dedi.

Mesheldiń stol kemerinen ıegin kóterýge dármeni jetpedi. Jaqyp onyń qolyndaǵy spırtti tartyp alyp serpip tastady da týesoktaǵy sýdy betine shashyp jiberdi. Selt etken joq. Ieginen tógilgen sý tamshysy úzilip túsken kóz jasyndaı kórindi.

— It ekesh ıt te súıekti kótine ólshep jutýshy edi, aram qatyp júrme!..

Óziniń de jetisip otyrǵany shamaly; óńezdeı ashshy spırt ózegin taldyryp, aýzyna lyqsyp sara sý toldy. Bul qurǵyrdy ańsap ishpeıtin. Aldyna kelgenin qaıtarmaıtyn. Onda da etekke, "odtýlge" túskende tana. Dúken bitkenniń shólmegin túgel tońqaryp, "taǵy taıganyń" anda-sanda armannan bir shytatyny bar. İsheıin dep te ishpeıdi, syılaý úshin ishedi. Syılamasań — ala qarǵadaı kópke otalasyń. Syılaǵan ekensiń-básekelesińnen tym bolmasa túkirigiń ozsyn, jaltaqtap qaltańnyń túbine qarama. Jurt mysyńdy tanyp tabynbasa da qalǵandy kórip batynady. Kalymshıkterdiń dástúri osy. Dástúrge syımaǵan soń bul qaýymǵa bótensiń... Qaradıý araqqa úıir bolǵan "shirigen jumyrtqasyn" Quran kótertip, Qudaıdan qorqytyp tyıýshy edi. Sóıtse sol qudiretiń Qýdaı da emes, Quran da emes Qaradıýdyń ózi eken. Áıtpese, Qudaıdyń qarǵysynan aýzy-basy qısaıǵan áli eshkim joq, tek arýaqtan tana seskenedi.

Atyp turdy. Qaraqusy ashyp, basyna qan shapshydy. Stoldan ozǵan soń sendelip bosaǵany zorǵa tapty da, etigin izdeýge murshasy kelmeı qolyna ilikken brezent sýlyǵyn súıreı esikti baryp súzdi...

Aq tozań uıtqyp tur. Qarańǵy da emes, karta adym jer de kórinbeıdi. Áıteýir bashpaıynyń jyqpylynan pyshyr-pyshyr syqpalanǵan muzdaı balshyqtan jer basyp kele jatqanyn sezdi. Júzin kókke sozdy. Búrikpe tozań demshiniń úshkirigindeı dátke qýat berdi de tynysy keńip shyqshyty men alqymynan qysqan qan lypyly sabasyna túskendeı boldy. Manaǵy bir úı toryǵan aıaq tyqyryn andyp edi, irgeni shuryq-shuryq tesip alyp, sýaǵardan sylp-sylp qulaǵan baıaǵy sol tamshy eken. Jaqyp attar úńgip tastaǵan shóp qýysyna súrine kelip qulady. Qulaǵynyń túbinen kúrt-kúrt dybys estildi. Áldekim: "qyrt, qyrt!" — dep qyr jelkesinen tabalap turdy.

Jan saýǵalasa japanǵa bezetin ádeti. Sondaǵy jasqanatyny — jurttyń kózi, qadalatyn basqa tıanaq taýsylǵandaı japa-tarmaǵaı báriniń Jaqypqa suqtanatyny bar: tilemsegi de, jaramsaǵy da, qıqary da býǵan qıanatshyl kórinetin, múláıimniń júzinen múttáıim qýlyq izdeıtin. Aınaldyrǵan bes adamnyń tóbesi jalyqtyryp bitti me, sońǵy kezde bárinen de jerinip qylaıaǵy qoınyndaǵy jary da jeksuryn bolyp barady, kóńilinen de kóbine kúdik taýyp júr. "Adam kúni adammen degeni de tegi ótirik, taǵdyr birdi birge tilese — birin-biri jep otyrsyn, áıtpese nege otyrsyn?.." Sileýsin kóz qos shyraq taǵy da qýyp jetti.

— Sýka! — dedi.

Tuńǵysh ret til tıgizgeni osy edi. Kirpik qaqpaı telmirip túr eken. Telmirip turǵan mes torynyń biri eken. Janary móp-móldir, qasyn qaqsa aǵyp túsetindeı. Tanaýymen Jaqyptyń tizesin túrtip, tursańshy dep jyly ornynan qýǵandaı boldy. Tilazardan meseli qalǵan soń ishin tartyp kúrsindi de, ezýine qystyrǵan bir shoq kádesin qaýjaı bastady.

— Kúıse! — dedi. — Ekeýmizge ottaǵannan basqa ne qaldy?!.

Bir kezde jylqynyń shóp jegenin de qyzyq kóretin.

Paryqsyz bala kóńilge bári qyzyq: shunaq qara shaldyń mańdaıyna bitken jalǵyz qara ker bıesimen talaı tań asyp, at ústinde otyryp qalǵyp, at ústinde júrip qıalǵa shomǵan kúnder-aı!..

...Ymyrt úıirile Qaradıý qara ker bıege toqym salyp: "arqasyn ketiresiń, artyna eshkimdi mińgestirme, jalǵyzdyń jary Qudaı, serik izdeýshi bolma!" — dep malmen birge óriske qoıa beretin de, qashan qarasy úzilgenshe qyr sońynan kúrjıip qarap kep turatyn edi. Jelkesinen qadalǵan oqyraıma jalǵyz kózden, jalǵyz kózden de zárli, ymyrttyń qaraquryq saǵymyna býlanǵan ózektegi qalyń nýdan qorqyp qara ker bıe tozaqqa alyp bara jatqandaı jany qysylyp jylap-jylap alatyn. Balanyń dármensiz qarsylyǵyn jaýyryn qıqańynan sezetin qyrsyq shal qýat berýdiń ornyna:

— Aı, Qarashelek!.. Bórkemik neme! Jynyńdy qaǵyp alaıyn ba osy! — dep shamyrqana aıǵaıdy kep salady...

...Qalǵyp baryp kózin ashqan, janaryn doǵala keptegendeı aq shel tozań dym kórsetpedi, aıǵaılaıtyn da mańaıda eshkim joq sıaqty; mezgilsiz sharyldaı beretin ormannyń uıqysyz úkisi me, áıteýir, Jaqyptyń qulaǵynda jaǵymsyz bir ún qaldy. Japyraıyp, japadaı shógip ketken tam tóbesi men esik kúzetken sabalaq ıtteı súmireıip dvıjoktyń súlderi qaraýytty. Mes torynyń kelte quıryǵy da sabaýdaı, san jyldan bergi qaqqpysh bolyp qalǵan saýyr qaıyzǵaǵy kópsip, tula boıynan kúlimsi ter múńkıdi. Tóbesinen sorǵyǵan sý tamshysyna aýzyn tosyp edi, kermek te bolsa qymyzdyqtyń dámi bar eken. Termen qosa kókteı orylǵan pishenniń ıisi shalqydy...

...Ózen boıynyń sarǵaldaǵy men sary jońyshqasy kıizdeı bolýshy edi. Keshke salymnyń qońyr samalymen tolqyǵan sary jon kókjıektiń saǵymyna sary atlastaı qulpyratyn. Jalǵyz kózdiń otynan qutylysymen sary jondy cap jelip bir sharlap shytady da, shińgir-shińgir kisinep, shalǵyn arasynda adasyp júrgen jıren kaska qulyndy kútedi. Jalǵyz adamǵa bıeniń oqys oqyranǵany da úreı. Aıyr, shalǵysyn ıyǵyna salyp pishennen qaıtqan biren-sarań shal-shaýqandardyń qarasy úzilgen soń, munyń tórkindeıtini — qýsaqtaǵy aqsaq egerdiń zaımkesi. Qarashelek aqsaq egerdiń aty-jónin de bilmeıtin. Áıteýir osy zaımke atam zamannan bar, bir aıaǵynyń ornyna kelsap baılaǵan aqsaq eger sol zaımkeden de kóne. Kóne de bolsa kóńil serik. Keshki ymyrtta, tań qarańǵysynda ormandy qaǵyp kaıtatyn ádeti. Aǵash aıaǵyn qanjyǵasyna baılap alyp, Jeti Qaraqshynyń súńgýir tumsyǵy tóbeni túrtkenshe Qarashelekke es bolady. Bet-aýzyn shýda basqan shal qaljyńbas:

— Áı pushyq, sen osy bizdiń Lesáǵa qyryndap júrgen joqpysyń? — deıtuǵyn. — Ákeńe aıta bar, qyzymnyń qalyńyna qara ker bıeni bermese quda bolmaı qoıamyn!..

Egerdiń áıeli jas, ári keremet sulý. Balalary óńsheń qyz jáne ala-qula, birde-biri shaldyń ózine tartpaǵan soń ba, jurt sonyń bárin "shata" deıtin. Lesá solardyń eń ádemisi, Jaqyptan bes-alty jas kishi.

"Mıǵula bop ketedi" dep Qaradıý Qarashelekti oqýǵa tym kesh bergen. Qysy-jazǵy sharýasyna qolqanat kerek boldy ma, kim bilsin, endi sonyń qyrsyǵynan boǵymen jasty balalarmen bir partada otyryp júr. Degenmen qyzy jaman emes, ákesi de bir kezde alys-beris tamyr edi, aǵash urladyń dep akt jasap, Qaradıý bir jyl túrmede otyryp shyqqannan beri eki úıdiń arasy sýyp ketti. Shtrabyn tólep qutyla salǵanda týk te joq edi, Qudaıdyń aǵashynda ókimettiń ne sharýasy bar dep Qaradıý túsinbeıdi, ókimettiń Qudaıdan da zor ekenin aqsaq eger de onyń mıyna quıyp bere almaı-aq qoıdy...

...Jaqyp ormanshyny kop kútti. Shyǵys beldeý qaraýytyp, uıqysyraǵan adamnyń jipsik kózindeı jyrtıyp batys kókjıekte syzat qalypty. Keshikpeı qysqa da bolsa qorqynyshty tún keledi, tań atqansha taqym talady. Jerge túsip boı jazýǵa jete qoıatyn júrek Jaqypta jáne joq. Sosyn jatyp kelip qara ker bıeni tildedi. Jaý alǵyr dedi.

Qara ker bıeni jaý almaıdy. Bar pále — balasyn ystyq pen sýyqqa birdeı salyp, jalǵyzdyqqa da, jansebildikke de úıretem degen Qaradıýda. Áıteýir qara shaldyń oqytý-toqytýy bólek: kúndiz ne kórseń, túnde sony kózińdi jumyp júrip tap deıdi. Bir jaqqa qıa shyqsa, Jaqypty qasynan tastamaıtyn ádeti taǵy bar, hodok arbanyń kóttik oqtaýyna baılaǵan salıdol salatyn qara shelekpen kúni bir, — solańdap ol da qalmaıdy, salaqtap bul da qalmaıdy. El-jurtqa Qarashelek atanyp ketkeni de sodan. Basyń ne oılasa, qolyń sodan jazbasyn deýshi edi. Sharýanyń parqyn esh ýaqytta táptishtep túsindirmeıdi, isiń qate ketse, ony erý bolyp túzetip jatpaıdy; óziń bil de óziń tap, óziń qıystyr; eń jaqsy kóretin naqyly: "súırep qosqan tazy túlki almaıdy", "shaınegi bergen as emes". Alda-jalda Qarashelek istiń náshin suraı qalsa: "atańnyń basy!" — dep qarap otyrǵany da óziniń teris qylyǵyn esine salsań: "áı, sonyń aýzyn uramysyń!" — dep táýekelge basyp tarta beretin. Kim azapty kóp shekse, soǵan ishi jylyǵysh, adaldyǵynan tarıhy ma, aramdyǵynan tartty ma, onda jumysy joq. Jarty jyl túrmede "demalyp" qaıtqandaǵy bar oljasy — óziniń portretin arqalap keldi. Ǵumyry sýretke túsken adam emesti, dindarlyǵy da emes, sýretke túsetin jóni túzý poshymynyń joqtyǵynan, biraq bir qyzyǵy, kóringen jerge tastamańdar dep gazet betińdegi túsin tanıtyn adamdardyń beınesin tergishtep jınap júretin. Bul joly Qaradıýǵa óziniń keıip-kespiri de unap qalsa kerek, ózine-ózi kúlgeni me, álde shyny ma, muny kim saldy degen jurtqa: "qolynan óner keletin pendeniń bári túrmede eken", — degeni Qarashelektiń esinde. Jarty jyl ishinde birde-bir juraǵattan sálem-saqpyt qabyldamaı, eshkimnen kishireımeı, eshkimdi kinálamaı baıaǵy sol Qaradıý qalpynda typ-tyń qaıtyp oralǵan. Tek alǵashqy kúni qoınynda jatqanda Qarashelekke ıisi bóten sıaqty kórindi. Qaradıý ózgermese de Qarashelek óziniń ósip qalǵanyn ol kezde sezbegen. Biraq shynynda da Qaradıýdyń basqa jurttan ıisi bólek edi. Báıbishesi jalǵyz uldan keıin toqtap qalǵan soń aǵaıyn jıylyp, toqal al dep jigi-japar bolǵanda: "bir uldy Qudaıdan moınyma burshaq salyp surap edim — berdi, endi qý janymdy qashan alasyń dep kútip edim — almady, jazǵan qulǵa osy da qanaǵat!" — dep kónbeı, óle ólgenshe áıeliniń betine sháı dep qaramaı ketti.

Ac jańǵyrtpasa arany kelispeıtin, tún asqan tamaqty jegizbeıtin Qaradıý sıaqty qara ker bıe de kirpıaz, shópti shalýlap, tandap qana julady da arqandap, ıá tusap tastasań otqa bas qoımaı melshıip kep turǵany. Sonan soń pálege qalǵanyń: qara ker bıeniń qarnyn oqyraıǵan kózimen bir súzip, qorash qaıtqanyn sezedi de, Qaradıý Qarashelektiń qolyna at dorbany ustatady. Uryspaǵanmen, uryp-soqpaǵanmen Qarashelekke osy da jetip jatyr. Shal as-sýdy eselep quıǵyzyp, balasyna:

İsh! — deıtin.

Qarashelek qasyq batyrmaı jatyp-aq ishi qylp ete qalady da kúmiljip, tartyna beretin.

Ákesiniń qaıta-qaıta dastarqan jasatpaıtynyn, al qazan kóterilse, jataqtardyń jeýge jaraıtyn aýzyn túgel jınap alyp, kergitpeı, kepıetsindirmeı ydys túbin tyqyrlatyp biraq shyǵarǵanyn bile tura, Qarashelek te syr bermesten qońtorǵaı bolyp kete baratyn...

...Shalǵynǵa shyq túsedi. Shyq túsken soń qońyr samal syz tartady da qara ker bıe Qarashelekti qyrdyń kódesine qaraı súıreıdi. Bul qusaqtaǵy zaımkege qaraı shaýjaılap álek. Osy bir irı-tirı eregesti paıdalanyp jıren qasqa qulyp qara ker bıeniń shabyna kirip alyp, shalbar bop qalǵan jelindi qaqtap jatqany. Aqsaq egerdiń qyzdary sıaqty qara ker bıeniń de birde-bir qulyny ózine tartqan emes. Bári de jabaǵysynda mástek bolyp azyp shyǵa keledi. Shunaq shal tuqymy jaraspaǵan soń taıynan asyrmaı soǵymǵa soıyp alady da, qanshama shirenip, shyrt túkirgenimen jyl saıyn ótelserıe jınaıtyn soqyr Jalbaǵaıdyń mástek aıǵyryna jalynyp júrgeni. El ishi aıǵyr ustamaq túgili jalǵyz-jarym saýynǵa jarymaı otyrǵan shaq. Jalbaǵaı: "kúıek maıy elý som!" — dep shalqaıatyn da, Qaradıý; "qara ker bıeniń jatyry keýip qalsa da jaman mástegińdi urǵanym bar! — dep bıesin san ret jetelep qaıtatyn. Aqyry ekeýi qyryq somǵa kelisip, qara ker bıe aıǵyrdan shyqqan soń birin-biri "qý soqyr!" — dep tabalasyp tarasady. Ekeýiniń de jetiskeni shamaly: birinde oń kóz, birinde sol kóz joq. Aıyrmashylyǵy — Jalbaǵaıdyń kózi jas kezinde-aq doǵaladan ketken de Qaradıýdyń kózin kókparda qamshy osqan, sońǵysyna dátke qýat osy ǵana. Qaradıý: "seniń kózińdi Qudaı qursaqta jatqanda -aq alǵan" — dep kemitedi. Qursaq soqyrdyń qarymtasy da qashanda ázir, jyǵylyp jatyp: "seniń kózińdi jaýyzdyǵyń úshin Qudaıdyń zaýaly qurtqan!" — dep ıtjyǵys túsedi. Qara ker bıe de qasqa qulyndy teksizdigi úshin jek kóretin bolýǵa kerek, qyltasynan qarshyp bir tistep qýyp jiberetin; minezinde ıesinen juqqan qyńyrlyq ta joq emes, arpany sulydan arshyp, kódeni kúreńseden tarpyp jeıdi de, peıili túspese taıdyń júgin de tartpaı qoıatyny bar.

Aqsaq eger ińir asyn qaýjap jatyr ma, zaımke jym-jyrt. Alabúırek spanıel arqandaýly shybjyń toryny aınala-aınala jalyqqan soń úıge qaıtty. Soǵan qaraǵanda shýdabas shal búgin beıǵam tárizdi. Qarashelek kermedegi ekinshi attan leshoz bastyǵynyń qula jorǵasyn tanydy. Tal Sharbaqty jaǵalaı, batysqa tájim ete telmirgen kúnbaǵardyń sary shilterli qalpaqtary, qulpy mak pen kartoptyń kók ala gúlderi esekke japqan kilemdeı myjyraıǵan eski tam men kóń basqan qora-qopsyǵa ersi – aq sıaqty. Qarashelek zaımkeniń toraıy men torpaǵyna deıin túgel sanap, ormanshynyń ózin taba almaı turǵanda kóńge shyqqan qalyń kendir men alabotanyń tóbesi tolqydy.

Bálıǵatqa tolmasa da úrgen torsyqtaı aspan kóz ádemi qyzdy kórgende júregi qurǵyr lúp ete qalýshy edi. Qarashelek attan túsip Lesány kádimgideı qıylyp qarsy alǵan; bir partaǵa mingesip, qaǵaz-qalamy, qaryndash-sıasy aralasyp ketkendikten qashan da ony jatsynbaıtyn, birer aı ushyraspaǵanǵa ma, ájeptáýir ósip qalǵandaı kórindi: qobyrap júretin úkideı sary shashynan shaıyrdyń ıisi shytatyn edi, qazir mańdaıynan qaq jaryp, burymdap tastapty, kertpesh tanaýynyń jotasy qyrlanyp, qos ıek sopaqsha betten jarasymdy oryn taýypty da tanadaı aspan kózinde burynǵydaı emes jyltyldaǵan bir nur bar. Qarashelek qyzdyń kelgenine ishteı qýanǵanmen bes-alty jas úlkendigin mindet qylyp, irilik jasap tik sóıledi.

— Nemenege keldiń?

— Ánsheıin, — dedi qyz.

— Ákeń qaıda?

— Sholanda jatyr, — dedi qyz.

— Neǵyp jatyr?

— Ýdaı mas, — dedi qyz. — Aıaǵyn joǵaltyp alypty. Leshozbastyq atqa óńgerip zorǵa ákeldi.

— Ol nege kelipti?

— Qaıdan bileıin, — dedi qyz. — Papama taǵy da balsyrany berip-berip uıyqtatyp tastady. Ózi ketetin emes, mamama monsha jaqtyryp, arqamdy sylap ber dep jatqan.

— Qonatyn shytar?

— Qaıdan bileıin, — dedi qyz, — maǵan oınap kel degen soń... seni kórip...

Leshoz bastyqty Qarashelek te jaqsy biletin. Túıeniń tanyǵany japyraq dep ánsheıin aqsaq egerge jarmasqany bolmasa, ákesin sottatqan da sol. Kórkem – aq kisi. Palýan Sıǵat, seri Sıǵat, ánshi Sıǵat, jomart Sıǵat bolyp, jigittiń tóresi atanǵan. Qysta kashovka, jazda tarantas jegip, mereke saıyn kúnshilik jerden qalata qońyraýlatyp túsip, bazar toryǵan jurtty araq-sharappen qyryp salatyn da báıge men básekeden jataqtarǵa dym qaldyrmaı bar shashqanynyń esesin karta men básten jıyp alyp taıyp otyratyn. Erkek kindiktiden onymen eregesken jalǵyz tana Qaradıý edi, onyń aqyry da túrmeniń dámimen bitti. Báske oınalǵan qartanyń bir saıysynda Sıǵat puly taýsylǵan Qaradıýdyń shalbaryn sheshtiripti desken, namystanǵan shunaq shal leshoz dırektoryna til tıgizse kerek. Eldiń ósegine qaraǵanda, Sıǵat sulý dese qyrǵyndaı tıetin, menmin degen talaı-talaı kerbez kelinshekterdiń júretin julynymen qosa jibitken aıhaı kerimniń ózi.

— Shesheń izdep júrmeı me?

— Qaıdan bileıin, — dedi qyz. — İzdemese qoısyn... Tek sen qoryqpasań boldy.

— Men nemeneden qorqam?

— Qaıdan bileıin. — dedi qyz. — Jalǵyzsyń toı degenim de.

Lesá úıge qaıtamyn dese, Qarashelek dál qazir jatyp jabysýǵa bar, biraq ózinshe estıar bolǵansyp, kisimsip baqty.

— Men munda tańǵa deıin bolamyn.

— Bolsań qaıteıin, — dedi qyz. — Men de bolamyn.

— Bolsań bola ber, túndi qyzǵanyp tur deımisiń!

— Qyzǵanatyn tún seniń menshigiń shyǵar! — dedi qyz.

Suńǵyla qyzben Qarashelek munan ári tirese almaıdy.

Birazdan soń zaımkeniń kúıbeńi saıabyrlap, qara monshanyń demikken qara tútini seıilgen kezde:

— Le-sá-áá! — degen áıeldiń náýmez de kerbez úni estiledi. Eki qaıtalap jatpaıdy: kelseń kel, kelmeseń qoı degendeı. Qarashelektiń esine Qaradıýdyń: kedeıdiń kerbezdiginen saqta deıtin naqyly túsedi, leshozbastyqtyń aldynda tyrashtanyp, qurdaı jorǵalap, qudaı taranǵan sulý áıel elesteıdi. Sheshesiniń záýimen shaqyrmaǵanyn sezgen Lesá da tyrp etpeı Qarashelekke tyǵylyp otyryp alýshy edi. Sonan, ózekti jańǵyryqtyrǵan shildelik shyryly basylady, bytpyldyq pen tarǵaq úni qarlyqqansha bir-birine únsiz telmirip biraz ýaqytty óltiredi. Qara ker bıe de jýsaıdy. Qara ker bıe ǵana emes, búkil dúnıe jýsaıdy. Ózen jaqtan aýyq-aýyq parohod ókiredi, parohod toqtaıtyn pırsten orman sańylaýyn osqylap sham jamyraıdy. Samaldaı kóp shamnyń biri Qarashelekke Qaradıýdyń kózindeı bop kórinetin de qara ker bıeniń shylbyryn jınaı bastaıdy.

Býtan da jan kerek, Qaradıýdyń kózinen emes, mynaý únsiz qalǵan mylqaý túnniń sesinen qorqady. Mylqaý túnnen Qarashelek qana emes, bir sátte demin ishine tartyp, tym-tyrys bola qalǵan búkil óńir qorqatyn sıaqty: jer saýyryp sup-sýyq ter kómip, shalǵyndy mup-muzdaı shyq basady, kók kúmbezinen syǵalaǵan juldyzdar da úzilip túseıin dep turǵan sýyq tamshydaı jon-arqandy titirkentýshi edi.

Áýelde kiriptar bolyp kelgenimen, atqa aldymen minetin Lesá. Jabaǵy toqymnyń pushpaǵy men Qaradıýdyń kóne sholaq kúpisi de sonyki, jarbıyp mińgesip alady da Qarashelektiń belinen tas qyp qushaqtap, qaıtyp qolyn jazbaıdy. Qarashelekke qyzdyń jyp-jyly kókiregi men jaýyrynynan qaıta-qaıta túrte beretin qos noqaty da sep, sol bir qos noqat arqasyn ǵana emes, jan dúnıesin jylytqandaı dir etpe qytyqshyl sezim qaldyrýshy edi; árbirden soń qymsynýdy qoıyp, artyndaǵy qurtaqandaı tirshiliktiń bolar-bolmas tompaıǵan toq qursaǵyna tý syrtyn tyǵa beretin. Áıteýir tabıǵattyń tiri jany!.. Tiri jan bolǵan soń tabıǵat bergen sezimniń úlken-kishige de jattyǵy joq qoı. Qyz qursaǵynan sharpyǵan naǵaıyp sezim bala qıalyn qol jetpesteı armanǵa súıreıtin... Lesányń pysyldaǵan tanaýy jelkesin túrtip qashyp, túrtip qashyp, onan beter mazasyn úrkitedi; túrtkilep emes, ıiskep otyrǵandaı bolatyn. Qyz qylyǵyna balqyǵan Qarashelek qaıyrylyp baryp súıip alǵysy keledi. Biraq súıýdiń ornyna:

— Sen uıyqtap qaldyń ba? — deıdi.

— Uıyqtaǵam joq, — deıdi.

— Uıyqtamasań nege túzý otyrmaısyń?

— Otyrmaımyn! — deıdi.

— Onda qazir túsirip ketemin!

— Túsirip ketpeısiń! — deıdi.

— Túsirip ketsem qaıtesiń?

— Onda seni qaıtyp kórmeımin! — deıdi.

— Kórmeseń kórmeı – aq qoı!.. Kerek ediń!

— Iá saǵan!.. Óziń-aq qaıtyp kelesiń! — deıdi.

"Qoısańdarshy!" degendeı qara ker bıe móńkip-móńkip alady. Qara ker bıeni móńkitetin Lesányń dúnıege syımaıtyn kóseýdeı aıaǵy; bashpaılary múzdap, quty qasha bastaǵan soń pana izdep bıeniń jyp-jyly shabyna aparyp tyǵatyn. Shoqtyqtan asyp ketken Qarashelek sonda da ashýlanyp kórgen emes, jabaǵy toqymnyń ekinshi pushpaǵyn sozǵylap, álgi bir tý syrtyndaǵy jup-jumsaq jyly qursaqty taýyp alǵansha asyǵatyn. Sonan soń Lesányń mup-muzdaı bashpaılaryn sıpalap otyryp alaqanymen jylytatyn edi. Qyz áýeli tyqyrshıdy, tún tynyshtyǵyn úrkitip syqylyqtap kúledi de árbirden soń Qarashelektiń jelkesine tanaýyn tyǵyp, taǵy da qalǵyp ketkendeı bolatyn... Mańdaı tirer tuıyǵy joq maqpal tún — sheksiz muhıttaı, qaqpaısyz ottap, erkimnen jaıylǵan qara ker bıe muhıtta júzgen eskeksiz qaıyqtaı terbeıtin. "Já degen jigit bolsam, jeldeı esken júırik atym, jeńil tráshpeńkem bolsa, Lesány qasyma otyrǵyzyp...".

— Seniń báteńkeń qaıda osy?

— Tanaýy tesilip qalǵan, — deıdi qyz.

— Saǵan-aq kıim shaq kelmeıdi eken! Jap-jańa sekildi edi ǵoı!..

— Tesip tastamasam jańasyn ápermeı qoıady, — deıdi qyz.

— Oǵan ákeńniń aqshasy shaq kele me?

— Leshozbastyq ákelip-beredi, — deıdi qyz.

— Leshozbastyq jańasyn ápergenshe janyń shyǵady da.

— Sen jylytyp júresiń ǵoı, — deıdi qyz.

Qarashelek qyzdyń bashpaıyn qoıa beredi, biraq jyly alaqanǵa dánigip qalqan sýmaqaı aıaq tintkilep júrip taýyp ala beretin bolǵan soń amal joq, áıtpese, qara kerdi taǵy da móńkitemin dep álek salatynyn biledi. Qara ker bıe elge qarap jaıylyp, árbirden soń tóbege urǵandaı toqtaıdy; bul onyń tańǵy jýsaýy, endi keshikpeı jer shetinen keler tańnyń qıyǵy da kórinse kerek. Qarashelekti tas qyp qushaqtaǵan uıqyly-oıaý qyz:

— Sen ósken soń maǵan kelip turasyń ba? — deıdi.

— Nemenege kelemin?

— Jáı, ánsheıin, óstip kelip turamysyń degenim ǵoı...

— Leshozbastyqqa uqsap pa?

— Joǵa, — dep qyz kúmiljip qalady. — Ósken soń men saǵan tıem ǵoı... úı bolamyz... bizdiń de balalarymyz kóp bolady... odan soń...

Odan sońǵysyn bilmeıtin. Odan sońǵy dúnıeniń ne bolaryn ol kezde kim oılapty. Tanaýyna tirshilik ýaıymynyń ıisi de barmaıtyn Qarashelek bozala tańnyń shanshylyp kele jatqan salqyn kirpiginen buıyǵyp otyryp, áıteýir jyly oshaqty, jyly tósekti ańsaıtyn, jelkesine tanaýyn tyǵyp uıyqtap ketken úkideı sary qyzdyń shashynan sıpap: "qasymda tek Lesá bolsa armanym joq!" — deýshi edi...

... Brıgadır shoshyp oıandy. Sileýsinniń kózindeı Lesányń aspan tústes qos janary qadalyp túr eken. Bir ýys kódeni ezýine qystyryp kelte quıryq mes tory da jýsap qalypty. Bozala tań eken. Bozala tańnyń yzǵary súıek-súıegin qaqsatty.

— Óldiń ǵoı! — dedi áıeli.

Japadaı jápireıgen zaımkeniń súlderi qaraýytty, biraq jyly oshaq, jyly kórpeden, jar qushaǵynan kúder úzgen Jaqyp áıeline bejireıip turyp:

— Sýka! — dedi.

BESİNSHİ TARAÝ

1

Bir kúnde Aıýlydan shyǵyp Jyndysaı, odan ótip Jamanaı arqyly Qotanaǵashqa jaıaý túsip júrgen Asekeńniń jelaıaqtyǵyna tań qaldy. Álde taǵynyń jymyn, urynyń izin qýyp úırengen eger jurty jansebil me, áıteýir, tóbesi kórinip turǵan Aıýlyǵa jetkenshe Bekettiń shala jany qaldy. Jeti jyl ǵumyrymdy taıgaǵa berdim degenimen taıga buǵan bar syryn bere qoımapty; qaıdaǵy bir bytqyldy sharlap, adasyp biraz sandalyp edi, qyr basynan da jol taýyp jarytqan joq, jaǵańa jarmasqan buǵa-qaraǵan, aıaqtan shalǵan eski jylyń shalǵyny ábden dińkeletkende baryp jalǵyz aıaq súrleýge túsken, qos qaptaldaǵy yrǵaı men búrgenniń boz qyraýyn jańa ǵana qaǵyp ótken jolaýshynyń izin kórgende qýanyp qaldy. Biraq súrleý tabanyna qaramapty, aıaǵy aıýdyń jas tezegine bylq etkende keri qashty. Jan tátti eken. Búl óńirdiń aıýy adam túgili malǵa tıisti degendi estigen emes, áıtse de jazǵa salymnyń ash jyrtqyshy jemese de talap tas taýy múmkin. Qysylǵanda júris te ónedi eken, ıyqtyń aýyrǵanyn da umytty. Óń-tús qalmasa kerek:

— Nemene, aıý qýyp kele me? — dep Asekeń baspaldaq ústinde ejireıip biraz otyrdy.

Búgin tana ajyrasqandaı aman-súgir de joq, ernin shúrshıtip áldebir áýendi ysqyryp otyrdy. Tanymaıtyndaı, tabaqtas bolmaǵandaı tars otyryp alǵanyna taǵy da tań qaldy.

— Osynshama aq ter, kók ter bolyp! — dep taǵy ysqyrdy. — Shalbaryńdy tastap ketkende ózi-aq qalatyn edi toı! — dep taǵy ysqyrdy.

Shalbary tastap ketetindeı emes, krahmaly synbaǵan sý jańa ámirqan djınsy edi. Asekeńniń aıtpaǵy da bul emes, "shalbaryńa otyryp qoıǵan joqpysyń?" degen keketpesin de túsindi. Ózi aıdalaǵa qarap otyr. Aıdalaǵa da emes, kermede baılaýly turǵan qara jal qulaǵa, qara jal qulanyń shoqpytpen tańyp tastaǵan shoqpardaı artqy aıaǵyna qarap otyrdy.

— Neǵyp tursyń, ıisket! — dedi álden ýaqytta qystan jarylmaı qalǵan qyzyl qaraǵaıdyń kúj-kúj shorymyǵyn nusqap.

Býyn-býyny qaltyrap zorǵa turǵan Beket shońqıyp otyra ketti.

— Oıbý, búlindiń-aý! — dep Asekeń Bekettiń borbaıyna úńile qaldy.

Shorymyqtyń shaıyry aǵyp tur eken, jabysyp qalǵan shor tomar Beket qaıtadan atyp turǵanda quıryǵynan zorǵa tústi. Asekeń túk bolmaǵandaı, túk kórmegendeı erni shúrshıip áldebir áýendi ysqyryp otyra berdi. Osy bir áýen úıden de estilgen sıaqty edi. Kómeski bolsa da tanys sıaqty edi. Aıýdyń qyrsyǵy, ıyqtyń syrqyry, jylbyrap qalǵan shalbardyń quıryǵy qanyqtap jatýǵa mursat bermedi.

Qıtyǵyp otyrǵan Asekeńniń ózi emes, qısyq murny sıaqty edi. Qısyq muryn teris baǵynyp, tyrs etpeı qoıǵan soń, Beket te shorymyqty jantaıta jytyp bylshıa qondy. Bul eldiń qazany bir jylda da pispeıtin bolsa kórelik! Bókse jaty bizde de bar degeni. Qısyq murynǵa jeldi bókse!..

Kórtyshqannyń inindeı birin-biri qýalap ketken kóp qora: qoı qora, at qora, taýyq qora, qaz-úırektiń qorasy, eń sońy qoıanda baraq, ıtte osobnák bar eken. Tek qorshaý buıyrmaı qalǵan meterolotıalyq qural-jabdyqtar mal qasynǵan ba, jel qısaıtqan ba, tórt qubylaǵa túgel sálem berip maıysyp jatyr. Osylardyń ortasynda shoshaıǵan eki qabat aǵash úı. Aıýly dep atalatyn leshoz bólimshesiniń bar turǵan keıpi osy bolyp shyqty. Órt sóndiretin ábzel-saımandar sý tasyp, ogorod qazyp, qı tasyp tentirep ketken eken, boıaýy kóshken qyzyl shıtte ury tisi yrsıǵan eki bagor, syńar súımen tana qalypty. Baspana jańynan leshozǵa kiriptar Asekeń etektegi jalǵyz bólmeniń esigin búıirden tesip alyp, kórshisine bóksesin berip otyr eken.

— Buıyrtsa osy jumada aýa raıy ashylady... okonchatelno! — dep Asekeń túrtip otyrǵan jýan dápterin qymtap japty.

— On bes kún áredik... arada nóser me, burshaq pa, birdeme bar... temperatýra on bes, jıyrma... al, endi ne otyrys?..

— Maǵan kórshińiz kerek.

— Kechırıp qoıǵun, aldymen «iz-di alyp tasta. Sosyn, saǵan qaısysy kerek?.. Zavferma ma, lesnıchıı me?.. Lesnıchıı ózendegi malyn jaıǵap júrse kerek, toıys qarmaq salyp... Zavfermany izdeseń, orynbasary anaý júrgen kisi.

Taıgada jalǵyz úı otyryp shashyna bıgýdı salǵan qatyndy kórgeni osy shyǵar. Jyryq etek ish kıim býferin zorǵa jasyryp týr eken, aldyna bir japyraq fartýkti baılaı salǵan jalańaıaq jıren shabdar kelinshek tóbesine bir tonna temir-tersekti býyp alyp sypyldatyp bara jatty. Qolyndaǵy "pojar" degen qyzyl shelekti laq etkizip áldebir úıshiktiń aldyna tóńkere saldy da buryla berip bir qarady. Urty toq, bir nárseni jep júrse kerek, ara shaqqandaı kúmpıip ketken búıen bet jaq-shyqshyty jybyr etken saıyn kózdiń ornyndaǵy jyqpyl syzatty kómip qaıtyp, óshirip qaıtty. Amal qansha, Beket jıren shabdar kelinshektiń kóz janaryn aqyry kóre almaı qaldy. Onyń esesine, munda shoshqa qora da bar eken, sol da qanaǵat. Tóbesi jermen jeksen jappanyń astynda jatyp alyp, tort tanaý astaýdaǵy qoımaljyńdy turmastan syqyldatyp soqty-aı kelip.

— Kórshińiz... toıys, kórshiń shoshqa da asyraı ma?

"Óziń ne dep tursyń?!" — degendeı Asekeń aldymen

Bekettiń bet-qatparyn túgel tintip shyqty da asyqpaı "shıpkasyn" tutatty, sonan soń qısyq murnynyń ushyna qadalyp otyryp tútinin shúıirdi.

— Seniń bezothodnoe proızvodstvo degennen habaryń joq pa dep qaldym ǵoı. Munyń úlken kemshilik bolǵan, joldas bas ormanshy... úlken kemshilik. Búginde bilimdi jurt ıt ornyna dońyz asyraýǵa kóshken. Itke qımaǵan jýyndyny dońyz jaryqtyq jaktyrmaıdy eken. Anaý úıshikti kórdiń be? Nege alasa? Árıne bilmeısiń. Tóbeń alasa bolsa sen de aıaǵyńnan tik tura almaısyń. Al jatyp ishken qoımaljyń jumyrǵa tez sińedi. Anaý adamnan azǵan tórteýdiń sol jatqany jatqan. Qar jaýa zavferma kran ákelip skotovozǵa kóterip salady da Aýǵanbaı agentke tartady. Ár dońyz bir sıyrdyń salmaǵynan jarym ese asyp túspese men myna qısyq murynymdy jertvaǵa berdim!.. Odan soń jańaǵy jıren shabdar jeńgeń, toıys, orynbasary ala jazdaıǵy qıyn táshkimen tasyp keler jyldyń ágúrshigi men túıekótenin jemdeıdi. Ǵalymdar bolyp bas qatyryp júrgen bezothodnoe proızvodstvo degeniń osy!.. Álgi bizdiń Sıǵan sybolysh ógiz asyrap álek. Onyń shóbi men jeminiń ózi qanshama ıt qylady. Úırený kerek, joldas bas ormanshy, úırený!..

— Kechırıp qoıǵun, Aseke, lesnıchıı kim, zavferma kim?

— Ol da bir beti ashylmaǵan jan edi, Qudaı qalasa kep qalar, kóresiń ǵoı, — dep Asekeń áldebir áýendi ysqyra berip, bas ormanshynyń ıyǵyn aýyrsynyp otyrǵanyn sezdi de tez tyıyldy. — Mynaý ne óner?

— Jyǵylyp... eti janshyldy ma?

— Oıpyr-aý, qazaqtyń táýir degen azamattary úshinshi sıraqtan súrinýshi edi... bizdiń qula kerik sıaqty seniń qoldan qalǵanyń uıat boldy ǵoı!... Káne, shesh.

Beketti belýaryna deıin sheshindirip, Asekeń kádimgi at synaǵandaı úsh dúrkin aınalyp shyqty da aýyrǵan qolyn qaıta-qaıta kóterip, dombyǵyp ketken qoń etine bizdeı saýsaǵyn suǵyp-suǵyp aldy.

— Mynaýyń jyǵylǵan emes, shamdansań da aıtaıyn, taıaq jegen adamnyń suqputy ǵoı!.. ú – úsh-sh! — dep bir ysqyryp qoıdy. — Kádimgi taspen urǵan sıaqty, ú-úsh-sh!.. Biraq aıý soqpasa, saǵan tıise qoıatyn da kim bar?.. Nadkostnık ezilmese bir-aq juma jatyp turasyń. Búlinse, oınaýǵa bolmaıdy... osgemelıt degen báleni bilemisiń?.. Árıne, bilmeısiń. Óne boıyń shuryq-tesik bolyp, qor bolyp ólesiń. Na vsákıı slýchaı kvars qabyldaý kerek, ú-úsh-sh!..

Sıǵat qısyq murynnyń sezbeıtin ıisi joq dep edi, tegi ras boldy. Jyǵylǵannan súringendi, taıaqtan qamshyny ajyratý arysy táýip, berisi synyqshynyń ǵana qolynan kelse kerek edi, bul da cay sıyrdyń tezegi bolmaı shyqpasa ketti.

— Sen zavtrak ishetin be ediń, álde ýjın ba?..

— Bul úıde qazan bireý-aq pa edi?

— Qonatyn bolsań qazan tabylmasa da baqyrash bar.

— Áli tal tús qoı, kórermiz.

— Meniń úsh mezgil qonaq kútetin zaýqym joq, bireýin-aq tańda.

— Meıli, ýjın-aq bolsyn.

— Báse, bas biletin ógiz ók degizbese kerek edi... — Asekeń qısyqmurnyn júre bosatyp úıge bettegen, kermege keıkıte baılaǵan qula besti artyna shatynaı qarap oqyranyp jiberdi, kóz qarasy qıqar, oqyranysy zildi eken, som denesinen buty sovhozynyń býdanysyń-aý dep oılady, biraq túsin tanyǵanmen úıir tilep turǵan besti aıǵyrdy jylqy baptamaǵan qalanyń maı taqymy qaıdan bilsin.

— Shyda, janýar, bir túnge, shyda! Búginshe atdorbańdy bas ormanshy kıetin shytar! — dep Asekeń úıge kirdi.

"Shydamaımyn!" — degendeı qula besti tońdaý jerdi kýrs-kýrs tarpydy: kerme túbiniń topyraǵy oıylyp, qaraǵaı dińgektiń aq jańqasy shyǵyp qalypty, tegi qula besti bir tún emes, birneshe túndi keıkıip turyp sýyǵan sıaqty, biraq aıaǵyna oraǵan shoqpardaı shoqpyttyń mánisin túsine almady. Túsingenmen malsaqtyǵy joq Beketke onyń bes tıyn qajeti shamaly da edi. Asekeń úıden qaıta shyqqanda aldymen atyn aqyrǵa aparyp baılady da, bir – aq ýys úkken jońyshqa berdi. Jetekke ergende de qula besti syltyǵan joq, kókjońyshqanyń untaǵyn eki-úsh dúrkin qaýyp-qaýyp, sý suraǵandaı ıesine taǵy burylyp edi. Asekeń basyn shaıqaǵan soń salmaǵyn saý aıatyna aýystyryp kúrsinip saldy.

— Jynysyńdy!.. Shoshqadan basqa mal kórmegen tórt aıaqty! — dep Asekeń áldekimdi ońdyrmaı sybady da, úıden burqyldap turǵan kók sháýgimdi alyp shyǵyp, qula bestiniń shor aıaǵyndaǵy shoqpytqa ystyq sýdy syzdyqtatyp quıa bastady.

Qula besti aqyrdyń tas-talqanyn shyǵaryp aspanǵa tik shanshıtyn bolar dep edi, qaıyrylyp ıesiniń ıyǵynan bir ıiskedi de, múlgigen qalpy melshıdi de qaldy. Kúreń barqyt erini jybyrlap, Asekeńniń tilimen aıtqanda káttá bir súısinip turǵan sıaqty. "Jylqynyń da estisi bolady eken-aý!.."

Ashshy bolmaǵanmen apreldiń mańdaıdan shaqshıǵan aq shaǵyrmaq kúni jerdiń jetpis tamyryn balqytyp, qopsyǵan múk pen borsyǵan sheptiń býy taıgany tersheń attyń saýyryndaı tútindetip tur. Ózen boıynyń taly men qotyr qaıyndary kúshiktep, jasyl reń kúngeıdegi qaraǵaı basyn da shala bastaǵan eken. Etekten úrgen ozonnyń qosh ıisin jelkeden soqqan tórt shoshqanyń kúlimsi átiri qamap-aq turǵany. Oǵan qora-qopsynyń syzy men qaz-taýyqtyń sańǵyryǵy ilesken soń, kepken nasybaı sepkendeı Bekettiń keńsirigi jarylyp-aq kete jazdap otyrǵan. Kórshi úıdiń jıren Shabdary bors-bors jelip júrip týra jel jaǵyna eki-úsh dúrkin kirdiń sýyn taǵy aqtaryp ketti. Dúmdesip otyrǵan eki qońsynyń eki esigi batys pen shyǵysqa teginnen-tegin teris baǵynbaǵan sıaqty. Kónseń — osy, kónbeseń kóship ket degendeı kóń-qoqyrynyń azabyn qanaǵat tutpaı, jıren shabdar kirgen-shyqqan saıyn kórshisin jarqyldaq san, jalańash bóksesimen tyqsyryp tastap júr. Baby joq bylapyt tirlikten jany zerezep bolatyn Asekeńdi Beket aıap-aq otyr. Manadan bergi shúrshıgen erindegi áldebir áýenniń ysqyryǵy terezeden qalqyǵanda baryp Mosart ekenin tanydy. Ápende baıǵusym-aı, ýyzdaı kóńilińdi bylshyldatyp jalańash aıaǵymen taptap júrgen áýmeserdi Mosartpen uryp jyqpaqsyń-aý!.. Eskeretin jaı eken dep ishinen bir túıdi. Túıdi de erteńnen beri kútken lesnıchıı men zavfermanyń bir-aq persona ekenin endi uqty.

Julyspaǵanymen ıt pen mysyqtaı yryldasqan qońsylardyń dıplomatıalyq qarym-qatynasy úzilip, qyrǵı-qabaq soǵysqa kóshkenderine jarty aıdyń júzi bolǵan. Asekeń Sıǵan sybolshynyń áýresimen Aqsýǵa bir túnep kaıtyp oralsa, qýla bestiniń arqasy aq tańdaq, qasat qar jegen artqy aıaǵynyń paıasy dombyǵyp qalypty. Jany shyǵyp kete jazdady. Jańǵyryqta qadaýly turǵan qara baltany jalaqtatyp kórshisine jetip barǵan, jaryp tastaıtyn edi, áıteýir lesnıchıı úıinde joq bolyp janjal shyǵynsyz aıaqtaldy da, erteńgi ezý shaınasqa deıin Asekeńniń ashýy bir shkala tómendep ketti. Ózimdiki tura tursyn, bireýdiki júre tursyn dep óziniń kúbidegisin shiritip alyp otyryp, bireýdiń mysqalynan kózdiń dárisin qymqyratyn qaıran qazaqtyń eptiligine daýa bar ma, ıesiz qalǵan qula jorǵaǵa er salyp Tynymkúl aýdan basyna shaıqaqtap baryp, at baýyryna túspese de býryl tóbel bolyp qaıtqan. Ári syzǵa tıgen soń, ári qara qatqaq qajaǵan qulanyń dimkás paıasy erteńinde dúńkıip shyǵa keldi. Asekeń jarty aı boıy shıki taryny sary balshyqqa bólep tartyp baqaıynda kóktetip otyr. Sarysýy tartylyp, syltýy basylǵanda kóńili ornyna túsip edi, artyq sý bermeı, artyq jem tospaı, "bir túnge shyda" dep qula aıǵyrǵa jalynyp otyrǵany da sodan. Biraq ishtegi qyjyl shópsheńkimen ketsin be, ol kete salatyn qyjyl bolsa, ájeptáýir qyr muryn bekerge qısaıyp, qaıran topshy bekerge syndy deımisiń...

..."Erlikpen qaza tapty..." dep ákesinen qaraly qaǵaz kelgen soń Asekeń anasyna erip naǵashysynyń qolyna bardy. Qazannyń túp kúıesindeı kózi baqyraıǵan baqaltaq qara shal atqumar, kókpar dese balqan taýyn da izdep baratyn dodashyl adam edi. Soǵystyń surapyl kezinde jurt esekke jete almaı otyrǵanda qara shal aýzyndaǵy sońǵysyn jyryp berip, jalǵyz saýynnyń jemin de qara aıǵyrdyń aldyna tosatyn. Qara aıǵyrdyń jalynan jalǵyz jıennen basqa tiri pendege ustatqan de emes. Atqa bir minip túsý úshin isher asyn aıyrbastaıtyn jalǵyz jıendi qara shal da tuqymǵa tartqan dep maqtanysh tutatyn edi. Muryndy qısaıtyp, topshyny qıratqan da sol maqtanysh. "Janyń tiri bolsa, jaratqannyń yrzyǵynan qur qalmaısyń", — deıtuǵyn qara shaldyń túgi de ketken joq.

Kimniń toıy, kimniń asy ekeni esinde joq, qara aıǵyrdy kókparǵa toq jaratyp otyrǵan qara shal bir kúni ashshy terin alyp qaıt dep jalǵyz jıenge mingizip qoıa berdi. Aýyldyń ıtin qýalap júrip shýlatyp, kók esekke mingen kóp dostaryn sońynan shubatyp qyrǵa shyqqan jıen qara aıǵyrdyń basyn erkine bir jiberdi. Muryn men topshynyń sabaǵy sanasyna qonbaǵan, at ústinde ólemin-aý dep oılamaıtyn ólermen shirkinniń jetim kóńili bir jasap qalyp edi. Árbirden soń eti qyzǵan qur aıǵyr óristegi jylqynyń ıisin sezip japan túzge salsyn. Ústindegi segiz jasar balany shopaq qurly kórgen joq. Áıteýir, jan -dármende syńar ezýlep, kúzdikke jyrtyp tastaǵan sýdirge ombylatyp júrip zorǵa toqtatyp alǵan. Oıynda dáneńe joq, aıǵyrdyń ashshy terin bir sypyrǵanyna máz bolyp, kıizben jabýlap kermege baılaı salǵan. Úıge kirip, sýsyn iship qaıta shyqqanda qara serkeniń keýdesine minip jatqam qara shal:

— Jalǵyzyńnan jaırataıyn ba! — dep qolyndaǵy qara pyshaqty jiberip urdy.

Qalt turyp qalǵan jıen qas pen kózdiń arasynda qan bola jazdaǵanyn sezgen de joq, samaıyn jalaı zý etken sary moıyn qara pyshaq esiktiń bosaǵasynda qalshyldap týr eken. Ne jazdym dep suraǵan joq. Jazyǵyń sol dep qara shal aıtqan joq. Ne jazǵanyn qara aıǵyr aldyńǵy bir aıaǵyn qaıta-qaıta kóterip, aýyrsynyp turǵanyn kórgende biraq bildi. Sýdigirge salǵanda paıasyn shaptyryp alǵan eken. Qara aıǵyrdyń paıasy úshin qara shal jalǵyz jıenin de shalyp jiberýge shaq qalǵan. Kollektıvtiń kezinde qara aıǵyrdy bermeımin dep qara shaldyń qyz berip otyrǵan týǵan kúıeý balasynan bir jyl qashyp júrgenin jalǵyz jıen ol kezde bilmeýshi edi. Qula bestiniń paıasy úshin kórshisine balta ala júgirgende de Asekeńniń esinde qara shal joq edi. Jaqtyrmaǵan adamyn jábirlep kórmegen, uzynda kegi, qysqada óshi joq Asekeń ózinen ózi seskenip, sodan beri balta, pyshaqty kóz aldynan jasyryp qoıatyn bolyp júr. Mosartty qyzǵanyshtan ý berip Solerı óltirdi degen ósek bar. Mosarttyń ýdan emes, ajalynan, sozylmaly naýqastyń kesirinen kóterilip ólgeni rastalsa da, ǵasyr boıy qulaqty ýlap tastaǵan ósek obyvateldiń qaýashaqtaı mıshyǵyn bosatar emes. Já, ol —Mosart, ol — Solerı. Bul mal ashýy ǵoı. Maldan basqa túk kórmegendeı "mal ashýy — jan ashýy" — dep qazaqtyń aqtala qalatyny bar. Asekeń jábirlegen kórshisin emes, jábirlengen ózin aqtaǵysy kelmeı otyr...

...Jalǵyz jıen qara pyshaq laqtyrǵan qara shaldy da dattaǵysy kelmegen. Jalǵyz qyzdy jaryp shyqqan, bireýdiń artyndaǵy jalǵyz tuıaǵyn jaıratyp tastaı jazdadym-aý dep qarashal ózin-ózi jerledi me, joq pa, biraq keshire kór dep ol da músirkep jatpady. Tuqymǵa tartsa, jıende naǵashy bar ma, natashyda jıen bar ma, áıteýir qara shal ekeýiniń qanyndaǵy bir buzyqtyq ortaq ekeni ras ta shyǵar. Qas qaǵym sátte bolǵan ereges tiri pendeniń kózine túsken joq, tiri pendeniń kýlagyna jetken joq. Erteńinde qaǵaz-dápterin qulyp jarǵaq sómkesine salyp aldy da týǵan aýyl qaıdasyń dep taıyp otyrdy. Anam qaldy demese qımaıtyn da eshteme joq eken, jábirledi dep kiná taǵatyn da eshkim joq eken. "Jetim bala — kekshil" dep qazaq tegi ótirik aıtady, jetim bala kópshil bolsa kerek. Bala kóńil qara shaldy aıap ketip edi. Kún saıyn kózine túsip, kún saıyn jerge qaratyp, bir atattyǵyn esine salǵysy kelmep edi. Bala kóńil qaıda barmady, qaıda qalmady deısiń...

Asekeńniń balalyǵy Sholaqtamdaǵy toqal tamnyń tóbesinde qalǵan sıaqty. Taı týlaqpen kúnsip ketken túıe jún kórpeniń astynda qalǵan.

Jamataıynǵa tastap ketken ákeniń qaraormany óńsheń bir qıqy-jıqy qaradomalaq balalarmen qarsy aldy. Túbi jezde bolyp keletin Iranbaq bir kıerden basqa artyq dúnıe bitpegen, baladan basqa baılyq qonbaǵan tur jatym kisi aýdan basy dep atalatyn Sholaqtamdaǵy jún-jurqa qoımasynyń meńgerýshisi edi. Ashýy kóziniń qıyǵynda turatyn ımıgen qatpa qaranyń ıranda ne sharýasy, baqta ne jumysy baryn kim bilsin, áıteýir, balalarynyń bárin de óziniń qalybyna soǵyp taptyrǵandaı birkelki kótendepti, solardan aıyrmasy — Sholaqtamda joq shash qoıatyn, onysy qalyń qabaqty qıǵash kóziniń jarmysyn jaryq dúnıeden jasyryp turady; Sholaqtamda joq shynjyrly saǵat taǵatyn, onysyn kúnine úsh mezgil kúnge qarap túzetedi; Sholaqtamda joq lesepet minetin, onysyn kóbine ózi arqalap júredi. Búl úıdegi óńi túzý tek apa sorly. Biraq ımıgen qaranyń bıligi basymdaý ma, bala bitkenniń pógónaıy anasynan adasyp qalǵan. Apasy ótirik te bolsa "jalǵyzym-aý" dep jylap qarsy aldy. Jezdesi qıǵashtanyp otyryp sálemdi sanap aldy da:

— Áı, bul jaman da áskerde me edi?!. Qaı maıdannan qaıttyń? Qol-aıaq, bas-sıraq túgel me? — dedi, sonan soń tana kekiliniń astynan qadalyp otyryp,-eptep tanaý jaty dánekústeý bolyp qalǵan eken, oqasy joq, ornynda bolsa ońalyp ketedi, — dedi.

Toshpysyna tıispegenine Qudaıǵa shúkir. Jylap qarsy alǵan apasynan kóri jezdesiniń qyjyrtpasy unap edi. Qabaǵan kóz, qazymyr qabaq qaısarlyqtyń betke shyqqan belgisi eken de, janashyrlyq bolmasa, janarynan kisige degen zildi keıin de tappaǵan. Áıteýir erkek tana bolǵan soń búl da jezdesiniń ıisine tartty ma, tórge shyq dep alǵash nusqaǵan orny óziniń ór jaǵy edi, qashan Sholaqtamnan uzyn saparǵa attanǵansha baldyz shirkin de sol orynnan tanǵan joq. Tek, bir úıdi jeke qaqtap jaman úırengen qaıran bas qaptaǵan boqtashaqqa syımady, alǵashqy kúni-aq men tam tóbesine jatamyn dep enshi suraǵanda apa sorly qysyldy: ógeısitti degen eldiń ósegi men tósek-orynnyń tapshylyǵynan qaımyqsa kerek; jezde shirkin qıtyǵyp, taı týlaq pen túıe jún kórpeni tam tóbesine laqtyryp tastady da: "qyrǵanda apandy qaıtyp alarsyń" dedi. Taı týlaqtyń jambasqa sep, túıe jún kórpeni jezdesi óziniń ústinen sypyryp bergenin keıin bildi.

Artynan izdep kelgen anasy jalǵyz uldy naǵashy jurtyna qaıtyp apara almady: jalǵyz ul Sholaqtamnyń mektebin syltaýratty da, ana baıǵus muny qara shańyraqty qańyratpalyq degen balasynyń estıarlyǵy dep túsindi. Keshikpeı qara shal úıdegi bardy sypyryp, elý kórpe, on bes syrmaq, bes tekemet, bir buzaýly sıyrmen jalǵyz qyzdy qaıta uzatyp salǵan. Biraq Asekeń sonan kaıtyp qystyń kózi qyraýda bolmasa tam tóbesinen túsken joq, ana qushaǵyn birjola umytyp, qasyna ergen kóleńkedeı Iranbaqtan qalmady, anasynyń "aınalyp keteıin" kóp jyly sózinen kóri jezdesiniń qıǵash kesetin oraq minezi kóbirek sińip edi. "Aseke!" — dep erteńgisin sıraǵynan tartyp oıatady, bul onyń jumsaǵysy kelgeni; "bizdiń búl jaman" dep bastasa, jorta bolsa da maqtaǵysy kelgeni; renjise — tas kereń, tatýlyq úshin ózi kelip jáne súıkenbeıdi, ashýlansa kóziniń qıyǵyn bir tastap ótkeni jetip jatyr.

... — Aseke, sizdiń ýjınyńyz... toıys seniń ýjınyń kári qoıdyń quıqasynan da kop qaınaıtyn ba edi?..

— Kechırıp qoıǵun, bir toıda eki jarlyq joq. Qarynnyń shuryldaıtynyn bilgen soń zavtrakty tańdaý kerek edi. Kún tas tóbede turyp keshki asyn ishken qazaqty kórgem joq... ú- úsh-sh!.. Kópten beri kúrek tisimniń qozǵalyp júrgeni... bir kúni ysqyra almaı qalamyz ba dep qorqamyn... Konserttiń qandaıyn qalar ediń?..

Ýjın tańdaımyn dep tańqaıyp qalǵan bas ormanshy bul joly pas dedi. Oraza namaz toqtyqta, ashqursaq otyryp konsert tyńdaýǵa onsha zaýyq joq edi. Asekeń shala bóktirilgen burshaq, sabaqty ıne, jarty banke salvdol alyp shyqty da sabaqty ıneni burshaqtan ótkizip kóz kórim jerge tastap qoıdy. Shańqaı tústiń áleti ótip, kún besinge aýǵan kez edi. Biri qyzyl, biri tartyl qos qoraz bastaǵan kórshiniń bir qora taýyǵy attyń jemi, shóptiń qoqymyn burqyratyp memlekettik shekarany buzyp kirdi. "Ýjınniń" keshigý syryn endi uqqan bas ormanshy sasqanynan atyp turdy. Endigi qalǵany bireýdiń taýyǵyn urlap jeý edi.

— Aseke, qoıyńyz!

— Qapa bolma, qaryndash!.. «yz-dy alyp tasta dep aıttym toı. Sosyn Toshkánniń Alaı bazarynda bolǵanyń bar ma?..

— Alaı bazaryna baryp taýyq urlap kórgem joq.

— Endeshe, sol Alaı bazarynda taýyq turmaq esek te aqyra almaıdy. Hege deısiń toı?.. Qaqpa aldynda bir bóshke sálıdol, shoqpyt baılaǵan toqpaqtaı oqtaý ustap eńgezerdeı eki jigit turady da kóldeneń ótken kók esekti saýdagerdi toqtatyp, bes tıyn baqyr alady. Munyń atyn aılanshyq púli deıdi. Hege deısiń toı? Qaqpashynyń biri esektiń quıryǵyn kóterip, ekinshisi oqtaýmen toq ishegin sálıdolmen tyǵyndap beredi. Yshqyǵańda toq ishekke jel toqtamasa máshin túgili esektiń áńgisi de aqyra almaıdy. Solaı, joldas bas ormanshy!.. Áıtpese ár saǵat saıyn san esek turyp alyp ańyratsa Alaı bazary turmaq Toshkán kóship ketpeı me.

Esek nege aqyrýy kerek, ol aqyrsa Alaı bazary men Toshkent nege kóshýi kerek? Onyń urlyqqa ne qatysy boldy eken? Birine túsinse buıyrmasyn!.. Jelkesinen jıren shabdar kelinshek jelpinip jetip kele me dep záre-qut ta qalmady. Asekeńde jylt joq eken, áldebir áýendi ysqyryp otyr. Ysqyryp otyryp:

— Ol konsertti endi besin bola kóresiń, — dedi.

Aıtyp aýyz jıǵansha bolǵan joq, qyzyl qoraz qanatymen jer syzyp Asekeńe qaraı dedektep bara jatyr eken, ysqyryp otyryp sabaqty ıneni burshaǵymen aýzynan sýyryp aldy da toq ishegine bir kesek sálıdoldy toltyryp berip bosatyp jiberdi. Qyzyl qoraz bir silkinip, ájeptáýir sharýa bitirgendeı shubar mekıenmen kúńkildesip jatyr edi, tarǵyl átesh tarpańdaý eken, tarbaıyp jatyp alyp shataq shyǵardy. Onyń noqtaǵa túsip qalǵanyn paıdalanyp qyzyl qoraz júgirip baryp bir teýip qaıtty.

— Já, já! Túgińde ketpeıdi! Sál-pál uıatqa qalasyn, biraq, záýimen kelgen qonaqty konsertsiz jiberýge bola ma! — dep Asekeń tarǵyl áteshti aıdarynan bir shertip úıirine qosty. — Al, endi ýjın qamyna kirissek te bolady.

Asekeń asyqpaı júrip jeroshaqqa ot tamyzyp, kók sháýgimdi mosyǵa ildi de "zavtrak chabana", "ýjın týrısa" deıtuǵyn eki konservini qara tabaǵa tońqardy.

— Baýyrym, eralash degeniń osy bolady!..

Ne sharýa bolmasyn Asekeńniń kúni buryn kartasyn ashpaıtyn ádeti eken. Osyndaǵy bıpylnısádan bastap qol shaıatyn baqyrashqa deıin sanap otyryp úı ıesiniń bir tonnadaı shopannyń orazasy men týrısiń túnemel asyn bosatyp tastaǵanyn baıqady. Kúresinde jatqan bos bankiden úı turǵyzsa da bolǵandaı.

— Ýjındi aspanǵa qarap otyryp ishetin be ediń, álde baspanada otyryp ishesiń be?

— Maǵan báribir.

— Onda uıat ta bolsa jumsaıyn dep turmyn.

Aldynda qýyqtaı tana dálizi bar jalǵyz bólmeniń jalǵyz tahta, jalǵyz stol, jalǵyz oryndyqtan basqa bar jıhazy kitap pen kúıtabaq eken, kúsheıtkish qos dúńgirshekke jalǵaǵan radıola Mosartty tistep alyp sóre astynda melshıip týr. Taıgada jatyp dúnıe júziniń klasıkterimen ǵana tildesetin dosenttiń áıteýir tabany taqtaıǵa tımeıtin kórindi; tóbeden edenge, tórden tabaldyryqqa deıin tósep tastaǵan aıýdyń týlaǵy. Tentek shoqpar jıady deýshi edi, Asekeń dombyra baptaıdy eken, qabyrǵadan bir emes, jeteýin sanady, qaı zamannyń qarýy ekenin kim bilsin, solardyń ortasyndaǵy kúmis qynapty qylyshtan úlken bir kisiniń esimin oqydy, tegi syılaǵan adamnyń qoltańbasy bolsa kerek.

— Kútip qaldyq qoı.

Jas qaraǵaıdan quraǵan jozynyń súıegi zildeı, ekeýlep tysqa zorǵa shyǵardy. Jaǵalata aıý týlaq tastady da:

— Jalańash otyrsań da dúmińnen jalyn urady! — dep maqtady.

Qyzyl qoraz qashaǵa shyǵyp, kanatyn silkip-silkip qylǵyna berdi de art jaǵynan álde ne jarylyp ketkendeı pars etkende janyp qoıarǵa jer tappaı, jyn qaqqandaı bezip ala jóneldi. Taýyq bitkenniń tas-talqanyn shyǵaryp, qyrǵyn tıgendeı shýlatqan. Oıran -topyrǵa júgirip jetken jıren shabdar kelinshek áýelde toq soqqandaı sereıip turyp qaldy da, albasty basqandaı baqyryp qora jyrtyǵynda buǵyp jatqan qyzyl qorazdyń quıryǵyn kórgende ejireıip Asekeńe tóndi.

— Yspakóıstbıe!.. Tolke yspakóıstbıe!.. Qoraz qoıanshyǵy degen osy bolady! — dedi Asekeń jıren shabdar kelinshektiń bet-aýzyn alaqanymen kúnshilikten jasqap. — Kechırıp qoıǵun, aıqaılap esti ketirgen soń qorazyńyzdy eptep oqyp jiberip edim...

Asekeń alaqanyn jaıyp qasha basynda turǵan tarǵyl áteshke qarap áldeneni kúbirleı bastaǵan, osyndaǵy ala-qula azǵantaı juraǵatqa besin namazdyń bolǵanyn habarlaımyn dep qylǵynǵan tarǵyl átesh te qyzyl qorazdyń keıpin qushyp zym-zıa joq boldy. Til-aýyzdan aırylǵan mal ıesi ózine oqtalǵan Asekeńniń alaqanyn kórdi de kózi sharasynan atyp, úıine qaraı uryp berdi. İshegi túıilip ushyp túsken Beket esin jıǵanda dúnıe tym-tyrys edi. Asekeń áldebir áýendi ysqyryp qoıyp, túk kórmegendeı, túk bilmegendeı tabadaǵy "Eralashty" qara samarǵa tońqaryp jatty.

— Tileýindi bergir!.. Endi kaıtyp bul mańnan júrmeıtindeı bolǵan shyǵarsyń! — dep kók sháınekti mosynan túsirdi.

Kúnniń shar tabaǵy jıren shabdar kelinshektiń bet-aýzyndaı jaıylyp baryp qulady. Aıyrmasy — búkil dúnıege kúlip ketken sıaqty. "Ańqıt! Ańqıt!" — dep kúni boıy qaqsaǵan kúngeı sýyrynyń jaty qarysty-aý degende tarǵaq shyqty da "tart, tart!" — dep jylymǵa batyp bara jatqandaı saz bitkenniń tyrnasy men qazyn úrkitti. Ymyrtpen talasa ózen boıynan jaılap kóterilgen boz tuman uıqy ákele jatyr. Qońyraýly qara ala buqa bastaǵan bir qora qara ala sıyrdy irgeden aıdap tastaǵan jıren shabdar kelinshek Asekeńniń jartysyn aınalyp ótip, japsardan bir syǵalap ketip edi, tegi qyzyl qoraz ben tarǵyl áteshti áli tappaı júrse kerek, taýyq qoraǵa da súńgip shyqty. Jalbyz qaınatyp tartyp, Asekeń ıyǵyna ton japqan soń Beket te qolynyń qaqsaǵanyn umytyp maýjyrap otyrǵan, qos qorazdyń konserti esine túskende uıqysy shaıdaı ashyldy. Asekeńniń "eralashtan" keıingi ermegi qara dombyra boldy. Baptaýyna qaraǵanda quı tarta ma dep edi, bosqa emegzitip, kezekti Vagnerge berdi de jas shekpen shanaqtyń jaryǵyn jelimdeýge kiriskende eńkeńdegen qaýynbas bireý apaq-sapaqta jetip keldi de, aı-shaı joq bir jartyny jozyǵa tars etkizdi.

— Aman-esen barmysyń?

— Barmyz ǵoı, — dedi Asekeń. — Kóshe almaı otyrmyz... toıys, kelmeı otyr!.. Iavno!..

— Ýáh-ýáh-ýáh!.. Malades!.. Bizdiń myqtyny bir sastyrypsyń! Birdemesi bolǵanda túsik tastaıtyn jerge jete almaı qalǵandaı eken!.. Óh-óh!..

Kózildirigi atyzdaı, kóz sharasyn sýyryp tur eken, jan-jaǵyna shúńirendep, ıtaıaq izdegen ıttiń kózindeı iship-jep bara jatqan soń Asekeń "eralashtyń" qalǵanyn tabasymen aldyna qoıa saldy.

— Aınalaıyn Aseke, osy seniń zráplatań qansha?

— Jetedi ǵoı...

— Tańǵy asyń shabandyki, túski asyń ańshyniki, keshki asyń tóristiki!.. Qalaı shaq keledi degenim de.

— Keledi ǵoı...

— Myna jigitti kim deımiz?

— Tópic.

— Iapyraı, attyly, jaıaýly tóris degen qaptap ketti. Ien taıgada osylar ne jeıdi.

— Tóristiń zavtragyn jeıdi de...

— Buǵynda bútin shalbary joq, jer kezgen ne teńi deımin-aý. Aıtpaqshy, mynaý tup-týra seniń jerik asyń eken, kel inishek, jaqyn otyr. Bótelkeni de jatyrqamaıtyn shyǵarsyń. Myna Asekeń ekeýmiz eptep... aǵaıyn bolǵan soń araǵa eptep sóz júgirmeı turmaıdy. Malades! Myqtap qorqytypsyń! Túnimen selkildep shyǵatyn boldy!..

Asekeńniń jalǵyz janashyryndaı kıip-jaryp kirgen qaýynbaspen ere dastarqandy ashqaraq kóz, suǵanaq qol jaılap júrgendeı bolyp edi, oǵan qosa, óńirinen múńkigen balyq pen borsyǵan qoǵanyń ıisi tunshyqtyryp barady. Kúni boıy aý súzgen shyrysh qoldyń jyqpyly men soıaýdaı tyrnaqtyń kóbesinen shylaýshyn sorǵalap turǵandaı Bekettiń tula boıy túrshikti. Bul óńirdiń bekteri men handarynyń da aıdy ustap, kúndi qorǵap turǵandary shamaly edi, endi Asekeńdi quldar qamaı bastaǵan ba?.. Lesnıchıı de, zavferma da osy Tynymquldyń ózi bolyp shyqty ǵoı.

Tynymqul túbinde qalǵan shaıdyń samasyn saryqpastan úsh kesege araqty lyqytyp quıdy da bótelkeni sarqytymen adalbaqandaǵy qorjynǵa súńgitip jiberdi. Sonyń ózin de jarylqap tastaǵandaı:

— At aýnaǵan jerde túk qalady! — dep jomartyqqa sanady da keseni qolyna alyp: — Al ketir áli tiginen jyraqqa! — dep Asekeńe, sonan soń áli de aty-jónin suramaǵan inishegine qarady. — Tartyp jiber! Búl da seniń bóten asyń emes, álginde ǵana qańǵyrǵan tóristen bir sazanǵa aıyrbastap aldym. Sazanym qandaı edi deseńshi! Týra taıynshadaı! Sál shydaǵanda ekeýin bergendeı edi. Bul tóris pen ańshydan aqymaq halyq joq, tesik baqyrmen-aqtyr jalańash sheshindirip alýǵa bolady!..

Tynekeńe eshkim ere qoımaǵan soń jalǵyz attandy. Tabadaǵy "eralashtan" bir qaýyp, jan-jaǵyn taǵy da tinte bastaǵan.

— Nanǵa uıattymyz, — dep Asekeń dorba túbinde qalǵan eki-úsh prándikti jozyǵa tógip tastady.

— Iapyraı, bizdiń Asekeńder árisdomkrat qoı, jegen jemin kórmeımisiń! — dep prándiktiń birin biteý omyryp jiberdi.

Keketkeni me, álde bary sol ma, arıstokratty árisdomkrat qylyp otyrǵan Tynekeń "eralashty" taqyrlap, qos kesedegi mólteńdep qalǵan araqqa kóziniń qurtyn qaıta saldy.

— Aý, Aseke, mynany jylatpaı jahannamǵa jiber!

Erni shúrshıgenmen ysqyryǵy joq, ıyqqa mingen tórtkóz tajaldyń ábiterinen, jan -alqymnan alǵan janashyrlyǵynan áýeninen jańylyp qalǵan Asekeń, myna páleni qaıtsem eken degendeı kesege úńilip otyryp qaldy.

— Osy dombyrańnyń birin qalasam ba dep júrmin.

— Munyń endi dıapazony bólek, shoshqa batýǵa jaramaıdy ǵoı.

— Shoshqa baǵýǵa da jaramaǵan qý atashpen ne mal tabamyn dep júrsiń? — dep Tynekeń egerdiń qolynan dombyrasyn jaılap qana tartyp alyp, jaılap qana adalbaqanǵa ile saldy da qopandaı bergen Asekeńdi qushaqtaǵan bolyp jelkesinen basyp otyrǵyzdy.

Shońqaıyp qalǵan otaǵasy, bas salyp súıedi-aý dedi me, jarty kez qaýyn bastan qısyq murnyn alyp qashyp edi, biraq Tynekeń de júregi ezilip, kóńili qol bolyp otyr eken, aqyry úı ıesi bettiń bir qaptalyn dúrdik eringe berip tyndy.

— Áı, Asekaı! — dep Tynekeń qapsyra qushaqtap, syǵyp-syǵyp jiberdi. — Áı, Aseke -aı, o bastan áýlıe bop týǵan adamsyń ǵoı! Táýligine jıyrma tórt saǵat anaý kómeıiń kúıgir kúısandyqpen qosyla ulyǵansha jıyrma tort tıyn tapsań qaıter edi?!. Jaraıdy, qundyz qolǵa túspeıdi, sýsar men bulǵyn kepıetińe syımaıdy, anaý arǵy bettegi Ájibek áriptesiń sıaqty tıin men barsha tyshqannan-aq jylyna eki-úsh myńdy bókterip alýǵa bolady ǵoı. Tipti, bárin qoı da aıýdyń óti, buǵynyń shybyǵyn izdegen jurt qanshama?! Shóptiń tamyrymen baıyn jatqandar da bar. Taıganyń shybyn-shirkeıi de qolynda emes pe!..

— Solaıyn solaı ǵoı, Tyneke. Biraq, taıganyń taǵysyn aldymen ustaý kerek, sosyn terisin sheshý kerek, ıleý kerek degen sıaqty. Onyń alatyn adamyn qaıdan tabasyń?

— Sóz eken-aý!.. Mynaý jatqan tórisiń osynda tezek terýge kelip pe?! Qudaı biledi, qoıny tolǵan aqsha. Solaı me, inishek?..

— Bar ǵoı..

— Áne!.. Kórdiń be!.. Áı, Aseke-aı, zálimsiń-aý! Ońaı oljany maǵan jetkizbeı jol ortadan buryp alyp qalǵan ekensiń-aý! Báse, buldanýyń jaman!

— Solaıyn solaı ǵoı, biraq ókimetti qaı qaltańa tyǵasyń?

— Tifý!.. Aseke-aý, ań men qustyń ókimeti óziń emespisiń?!

— Sonda men ózimniń ústimnen ózim akt jasaýym kerek pe?

— Oıbý, óz quıryǵyńa ózi buryn tyqqan qaıran Qojekem-aı! Saǵan ne deıin!..

— Sol buryshy qurǵyr tabylmaı otyr-aý! Áıtpese sálıdolda nemiz bar!.. Solaı, Tyneke, taıganyń tatysy tıep satatyn atash emes. Sizdiń klıentińiz de basqa toı. Ózderi keledi, ózderi kesedi, ózderi tıep áketedi. Sizdiń mindetińiz tek tıyn-teben sanaý!..

— Andyp júr ekensiń toı!..

— Endi aı qarap júr deımisiń!

— Abaıla, Aseke, baıaǵyda, din-musylman amanda qańǵyryp bir qoja kelgen eken, osy eldiń aǵyzúbılládan habary joq nadandary qol-aıaǵyn baılap Buqtyrmanyń qamysyna tyr jalańash laqtyryp jiberipti de masa talap óltiripti. Ýáh – ýáh-ýáh!. .Óh – óh-óh!..

— Topyraǵyń torqa bolǵyr, qaıran týysym-aı, aram qannan qutylyp, jumaqtan biraq shyqqan ekensiń-aý!..

— Sen ekeýmiz jumaqty qaıtemiz. Tynyshtyqqa ne jetsin. Áıtpese jumaq túgili, Túrkistanyńdy taba almaı qalarsyń!..

Tynymkúl qorjyndaǵy bótelkeni súmeń etkizip sýyryp aldy da tyǵynyn qaǵyp jiberip, Bekettiń aldyndaǵy kesege qolyn soza berip kilt toqtady.

— Jaraly qaban sekildi mynaýyńnyń jatysy jaman eken! Ólgenin de bilmeısiń, uıyqtaǵany da belgisiz!..

Tynekeń araq quıdy, Bekettiń aýzy-basynyń amandyǵyn tekserip shyqqansha Asekeń jozynyń astyndaǵy ydys jýǵan sodanyń bir túıirin saýsaǵyna qystyrdy da alaqanyn jaıyp, kózdi tars jumyp otyra qaldy. Tynekeń oǵan tórt kóziniń shamasyn túgel salǵan.

— Záhár bol!.. Záhár bolǵyr, záhár bol! — dep Asekeń alaqanyn keseniń ústinen úsh aınaldyrǵanda araqta burqyldap qaınap shyǵa keldi.

Tynekeńniń kózi kózildiriginen shyǵyp aılanyp ketip edi.. Asekeń shaı qasyqpen keseni sapyryp-sapyryp qalǵanda aq kóbik atyp ketti.

— Tartyp jiberińiz, Tyneke!

— Áı, mynaǵan sen ne istediń?

— Túk te istegen joqpyn... eptep qana oqydym... tartyp jiberseńiz janyńyz ne jannattan shyǵady, ne qyzyl qoraz ben tarǵyl áteshińizdi jatqan jerinen týra taýyp alasyz!..

— Áı, sen óziń!.. Sen óziń shynynda da jaýyz ekensiń toı!

— Jaýyz bolmasaq ta eptep aýzy dýaly tuqymnyń urpaǵy edim.

Tynekeń keseden jylan kórgendeı ejireıip atyp turǵan, baspanyń shatyryn tóbesimen tańq etkizip bir perdi de, tý syrtynan osqyrynyp jer tarpyǵan qula bestiniń dúńkilinen mosyny qata-sota yrshyp tústi. Qaýyn basy qalshyldap, albasty qaýmalap kele jatqandaı artyna úrke qarady. Asekeń áldebir áýendi ysqyryp, túk kórmegendeı, túk bilmegendeı dombyrasyna qol sozdy. Tynekeń baspadan shyǵyp alyp, artyna taǵy buryldy. Búl joly janashyr izdegendeı Beketten qaıyr kútip edi, shynyńda ólgen qabandaı bókserilip jatyr eken, onyń jastyqqa tanaýyn tyǵyp alyp kúlkiden ólip jatqanyn qaýynbas sezgen joq.

— Áı, jaýyz!.. Sen myna oqyǵanyńdy qoımadyń bar ǵoı!.. qoımadyń bar ǵoı!.. Osydan bir taýyǵym óldi bar ǵoı!.. Týra baratyn jerińdi taýyp beremin! Oqyǵandarǵa da zań bar, bildiń be!.. Eshe kák bar!.. Bildiń be!..

— Tyneke, qoryqpańyz, men ishimnen de eshkimdi qarǵamaımyn!

— Padýmaıysh!.. Qısyqmuryn jurtta joqtaı!.. Jalǵyz at, jalǵyz dombyraly jyndylardyń kúni ótken! Ondaılardy búginde ókimet túgili, el de kótermeıdi! Bildiń be!.. Padýmaıysh! Qısaıyp alyp!..

Qıratarsyń dep Asekeń qaldy. Qısaıttym dep qaýynbas ketti. Qoranyń áldebir japsarynan ıt talap jatqandaı tunshyǵyp qoraz baqyrdy. Terezeden urlana syǵalaǵan jıren shabdar kelinshek shymyldyqpen júzin jasyra qoıyp edi. Kúıeýiniń aman-esen qolyna tıgenine qýanǵan bolar...

Qara ala buqa da jýsaýdy bilmeıtin janýar eken, tún ortasyna deıin ókirip qońyraý qaqty. Azynaǵanda Aıýlynyń aspanyn jyrtqandaı edi, búl az bolǵandaı ózen boıynan taǵy bireýi ókirip berdi de kúnshilikten egeske túsken ekeýi al kelip jaryssyn. Árbirden soń jylqy kisinedi, delebesi qozǵan besti aıǵyr aqyrdy kúrs-kúrs urǵylap irgeni solqyldatty. Taıgada túnde de tynyshtyq joq eken, Asekeńniń taǵylary qaıda júrgeniń kim bilsin, kúndiz kózge túspegenmen, áıteýir orman tola tórt túlik sıaqty.

— Qaptap ketken bul netken mal?

— Mal degen mal da. Maldyń bary jaqsy da, — deı saldy Asekeń mán bermegendeı.

— Kimniń maly?

— Iesi joq.

— Iesi joǵy qalaı?

— Solaı... Mynaý kimdiki dep tústep kelgende bári qashady. Al bireýin ustap kórshi, búkil aýdan bórideı shýlasyn!..

— Qyzyq eken!

— Nesi qyzyq?.. Tynekeń tańnan qara keshke deıin balyq aýlady deımisiń? Qatqany!.. Tynekeńe balyqtyń puty besh tıyn! Aralǵa baryp qaıtty, Aralǵa tyqqan sıyr men jylqysyn túgendep qaıtty. Buzaýy qansha, qulyny qansha?.. Jalaqqa týz tógý kerek, jem tógý kerek degen sıaqty.

Beket túnemel qaptyń kúláparasyn serpip tastap túregelip otyrdy. Asekeń kózdi súlgimen tańyp tastap sereıip túsip jatyr eken, mynaý ókirgen buqa, azynaǵan azbannyń orman titirentken daýsy qaperinde joq sıaqty, biraq bir jaqqa qashyp ketetindeı "shıpkasynyń" qorabynan qolyn almapty. Túnemel qapqa kirgende karta kóterip ketkendeı bir-aq ýys eken, shopan men týrısiń konservili aldanyshynan basqa bótegesinde bir túıir tamaq, ne bir tamshy sharap joq qaǵylez adamnyń boıyna bitken osynshama energıa qara baqaıynan óre me dep oılady da bir úıli jandy alaqannyń sıqyrymen qorqytqan mazaǵy esine túsip kútip jiberdi. Tegi Asekender óleıin dep jatqan adamnyń ajalyn da kúlkisimen úrkitetin bolar. Sol úshin esiginen syǵalaýǵa beti joq borsyp ketken teksizderden sóz estip...

— Aseke, kórshińizdiń es-aqyly durys pa?

— Búgingi esi durys adamnyń sorty osy bolsa qaıtesiń. Bolsyn bolmasyn leshozyńnyń bir bólimin bılep otyrǵan joq pa.

— Esi durys adam aldy-artyna bir qarasa kerek edi toı. Asyraı almaı jatqan boqtashaǵy jáne joq sıaqty...

— Jaratqan ıem tórt qubylańdy qashan teń qylǵan. Mal bergen soń bas jaǵynan eptep qysqan da... Sonan soń mal ıesi jalǵyz Tynekeń bolsa jón ǵoı. Oǵan aýdannyń kishkentaı mekemesiniń sholaǵynan bastap ókimetiniń tóre aǵasyna deıin enshiles desem men ósekshi bolamyn. Tynekeń sony baǵady da barmaǵyn jalaıdy. Araldyń aýzynda otyryp aıǵaıshy bolýǵa kim kónbes deısiń... Áıtpese tabyn-tabyn sıyr, úıir-úıir jylqynyń jem-shóbine bir adamnyń bıti shaq kele me?! Áıtpese Tynekeńder jýan-jýan sóıleı me?!. Tynekeńdi araldyń aýzyna tyǵyn qyp tyǵyp otyrǵan qol jýan ǵoı.

— Jylyna bir mal jesin, meıli, úsh-tórt mal jesin, sonda qalǵanyn qaıda aparyp syıǵyzam deıdi eken?

— Sovhoz ben kolhoz she?.. Solardyń bári jyl saıyn et josparyn oryndap jatyr deımisiń? Aqshanyń ıesi bólek bolǵanmen et salmaǵy solardyń esebinen ketedi. Solaı, joldas bas ormanshy, onyń bári tek jeý úshin emes.

— Ókimet qaıda? Zań oryndary qaıda?

— Qaıda deımisiń?.. Mal ıesi selsovetten jasyrǵan bolady, selsovet prokýrordan jasyrǵan bolady. "Boladymen" júrgende boıaýy sińip te ketedi. Jerimdi bosat dep seniń kári boz seriń móńkip kórip edi, ózin yrǵaı bastady. Kóz alartqandy kim jaqsy kóredi deısiń. Ókimet ózim bol sam, bir-aq kúnde sanap alyp, aqtysyn jasap, speshozǵa typ -tyıpyl qyp aıdap tastaıtyn – aq sharýa. Solaı... Aǵashyńdy aǵaıynnyń malyndaı kertip jep jatqan Tynekenderge, anaý Ábdijaparlarǵa óziń ne istegendeısiń?.. Maǵan Túrkistanyńdy tappaı qalasyń dedi. Sen Almatyńnyń qaı tusta ekenin umytqan joqpysyń?!.

— Iá, sharýasy da, shataǵy da kop eken, — dedi ómiri sharýanyń basyn ustap kórmegen bas ormanshy.

Sharýanyń basy qaısy, aıaty qaıda, onsha túsinip te otyrǵan joq, áıteýir, osy ýaqytqa deıin Beket kórgen tirshilik normasyna eger de, lesnıchıı de úılespeıtin sıaqty, ekeýine de bir nárse jetpeıtin sıaqty; biri jalǵyz kórpe, jalǵyz atpen qatyn baladan bezip, dúnıeni tórik qylǵan dıýana da, ekinshisi jalǵyz qatyn, jalqy basy úshin jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı, dúnıeni julyp jep bara jatqan toıymsyz jalmaýyz; ánsheıinde qosaqtap baılasa birin-biri súzip óltiretin eki tıptiń kereń taıgada, bir bosaǵada kelip tabysqanyna tańy bar; biri ózine-ózi sengen ólermen de, ekinshisi bireýge sengen kúngeıdiń biteý borsyǵy.

— Buryn san myń qaz-úırek uıa salatyn aralda qazir maldyń japasynan basqa dym joq. Qoınaý-qoınaýdyń shóbinen túk qoımaı taǵynyń órisin tarylttyq. Paıdalana ber dep jerdiń bárin kolhoz, sovhozǵa kesip berip tanaýdy tańqıtyp qoıǵan leshoz sensiń. Al olar túbi óziniki bolmaǵan soń aǵashyn da, ańyn da jaýdyń malyndaı tonap jatyr. Túbi zakaznık bolmaı maldan da, maldan jaman ormanshy men omartashydan qutylý qıyn shyǵar... Qalaı, joldas bas ormanshy, qaraormannyń ıesi sensiń toı, qashanǵy kútemiz?..

Asekeń jaýaptyń bolmaıtynyn bilip otyryp qadaldy. Beket bilgenin aıtyp qutylar edi, biraq ony qısyq muryn qanaǵat tutsyn ba, on bes jyldan beri Altaıdyń saýyryn ultanymen jaýyr qylǵan múskeneniń ishinde Beket bilmeıtin de ne pále jatqan shyǵar -aý... Júz gektar da emes, pálenbeı júz myń gektardy qol kúshimen ıgerý bylaı tursyn, ony órt pen apattan qorǵaýdyń ózi qıyn bolǵan soń, júz myń gektarǵa jýyǵy ártúrli sharýashylyqtarǵa uzaqmerzimdi paıdalanýǵa berilgeni de ras. San jyldan beri sol jerge shybyq ta shanshylmaı, barynyń ózi typ-tıpyl bolǵany jáne ras. Asekeńniń armany ań sharýashylyǵy orman sharýashylyǵynyń enshisine berilse deıdi. Bul da eki jarty bir bútin bolyp kún keshýdiń amaly. Tý sonaý Lenıngrad pen Arhangelskiden san dúrkin komısıa shaqyrtyp, jarty ǵumyryn Altaı úshin sarp etkendegi Sıǵattyń da qol jetpeı júrgen armany kóp-aq. Orman qory sarqylyp ketken Altaıdyń osy ýaqytqa deıin óndiristik úshinshi kategorıada júrgenin el bilmese de joǵarǵy jaq jıyrma jyldan beri qanyq. Sóıtip otyryp, respýblıka orman qorynyń seksen prosenti Altaıda dep shirenisetini bar. Al shirenetindeı shápkesinde aıdar turmaq synyq qaýyrsyn da joq. Asekeń muny da bilmeı otyr deımisiń?.. Tek óner dosenttiń taıgada qaı kompozıtordy joǵaltqanyn Bekettiń bilmeı otyrǵany ras.

Asekeń qula bestiniń aldyna quraq salyp, jalynan sıpap, saýyrynan qaǵyp tynyshtap qaıtty. Atdorbany kótere kelgen edi, jem be dese balqaraǵaıdyń jańǵaǵy eken, aqyry uıyqtamaıtyn bolsań aýzy-basyndy yrbańdata jat degeni shyǵar...

Bekettiń kóńili ár jaqta edi. Eki-aq dúrkin kezdesip, áli de "sizin" umyta almaı, "senge" kóshe almaı júrgen Asekeńdi jatsynbasa da jaqyn tuta almaı, zaımkeni, pátýásiz bolsa da Beskempirdiń ospaq ázilin, shala pisken makaronnyń kókaıaz kójesin ańsady. Ábdijapardan bastap, jeti jyl dám-tuz tatysqan joldastaryn aldap, aqymaq qylyp ketkeni taǵy bar.

On myń kýbometr aǵash — bólimsheniń bir jyldyq ónimi. Bul óńirdegi orman alqabynyń ekinshi kategorıaǵa aýysýyna baılanysty Jyndysaıda kesýge jararlyq munshalyq qor joq sıaqty edi. Ábdijapardyń barmaq basty, kóz qysty sasyq qulyǵyn jaqsy biletin Beket jasyryn túrde Jaqyptyń brıgadasyna baltashy bolyp kirip, eki jumanyń ishinde búkil Jyndysaıdyń jyqpyl-qaltarysyn qaǵyp júrip Ábdijapardyń qoımasyn aqtaryp qaıtty. Biraq ózi de ólim aýzynan qaıtqan...

Beket baltashylarǵa besinshi qol bolyp kirgeli shyrpy basyn syndyrǵan joq-ty. Ertendi-kesh uzaq joǵalyp, jalǵyz ózi taıgany tinte bergeninen kúdiktendi me, Jaqyp ta muny birde "qaqpandy qaraýǵa", birde "qamyr jaıýǵa" tastap ketip júrdi. Aınalyp kelip izimdi ańdıdy dep Beket te oılamaǵan. Ábdijapar men Jaqyptyń lespromhozdy aldaıtyn josparly dúnıesin, "gonorar" dep atalatyn kóldeneń aqshanyń qoımasyn jatqa biletin tisqaqty kalymshık jarty aıda brıgadanyń jarty jyldyq izin indetip shyqty. Jutqynshaqtyń keń zamanynda bórene de qulqynnan quıryq maıdaı jylmaı ótedi. Al qurylys materıalyna sýsap otyrǵan mekeme, sharýashylyqtardyń kómeıine ne tyqsań da kúıedeı jalaıdy. Kezinde mol "gonorarǵa" Beket te tanaýyn tyqqan: tehnıka jetpeıtin túkpir-túkpirdegi jynystan myńdaǵan kýbometr aǵashty jeń ushynan jytyryp jiberip, Ábdijaparlar kesilgen ormannyń kólemin lespromhozdyń josparly delánkasynyń gektaryna jyǵa salatynyn da jaqsy biledi. Leshozdyń quryǵyna ilinip qalsa, lespromhozdyń qaltasynan shtrabyn tólep, túk sezbegendeı tympıyp otyrǵanyn da san kórgen. Jutaıtyn tabıǵat, utylatyn leshoz sharýasy, al "gonorar"-dyń ıesi aqsha qýǵan jyryndylar...

...Jyndysaıdyń ushar bıigi sur qarǵa áli keptelip tur eken, kúngeıden jyly jel turyp, birde jańbyr, birde qar sobalańynan múshe-múshe bolyp etegi bókserile bastapty, tek tyrs etken oqys dybys shyqsa dúnıeni japyryp saı tabanyn bir – aq tabatyn. Quz túbinde Buqtyrma qaınap jatyr. Qıanyń qyzyl qorymy kók taıǵaq, jerdiń tońy men bojı bastaǵan erteńgi syrǵaq jalpaqtaı jylpyldap tabanǵa tıanaq berer emes, taıyp ketseń — juldyzdaı aǵyp ózenniń aq kóbik jylymynan biraq shyǵasyń, onan soń ımandy bol. Beket syrǵaýyl súımendi taıanysh qylyp kemerge kóterildi.

Ushpaǵa destelep jıǵan atash standartqa tolmaǵan balapan qaraǵaı eken. Beket kýbometrin eseptep, blaknotyna jazdy, kesilgen ormannyń gektary men aýdanyn mólsherlep qartaǵa túsirdi de, Jyndysaıǵa kres saldy. Endi orman qory retinde búl óńirden Jyndysaıdyń da aty óshti degen sóz: adam aıaǵy, at tuıaǵy bolmasa ıt arqasy qıanǵa tehnıka dármensiz, aǵash egip, egin sebe almaısyń, sharýaǵa septigi joq taz tóbeniń biri bolyp qala beredi.

Ókpe tustaǵy shoqyrǵaıdy shyr aınalyp saýysqan bezektedi: "saqtan, úı artynda kisi bar", — degendeı. Osy bir saýysqan tańnan beri tańdaı qaǵyp qyr sońynan qalǵan joq. Tý syrtynan myltyq qadalǵandaı jaýyryny shymyrlaǵan soń tóńirekti sholyp edi, andyp turǵan eshkimdi taba almady. Tek sonaý shatqaldyń shyǵar aýzynda eki-úsh lesovoz ǵana aǵash tıep jatty da shanamen dóńbek tasyǵan qara-quradan Beket kelte quıryq torardy, Beskempir men Mesheldi, Lesány tanydy. Jaqyp kórinbedi.

Qyrqaǵa qıqıyp shyǵyp alǵan bıiktiń jalamyr kúni shekeni tesip barady. Beket planshetinen karton alyp mańdaıyna kúnqaǵar baılady da jel qaqtyryp qoıǵan kedasyn qaıta kıdi. Súımenin taıanyp tura bergeni sol edi, saýysqan taǵy shyqylyqtady. Ormannyń qybyrlaǵan qurtyna deıin qalt jibermeıtin saq nemeniń úninde úreı bar. Jemtik qyzǵansa joldan adastyryp, bul mańnan aýlaǵyraq qonar edi, bezekteýine qaraǵanda ne jyrtqysh, ne myltyq kórgen tárizdi. Ańshylyq qurmasa da taıga tirligin ań men qustyń minezinen uǵatyn.

Beket bul joly shyńdap seskeneıin dedi. Súımendi qorymnyń jyqpyl-jyqpylyna nyǵyzdaı qadap etekke jyljyǵan, kelesi bir kemerge jete bergende qyr jelkesinen ysqyryq estildi, sońynan áldene kútir-kútir ete qaldy. Sol-aq eken, qas pen kózdiń arasynda dúnıe dúrildep kóshe jónelgen; tajaldaı tónip kele jatqan aq shańdaq qar quıynyn kórdi, tóbesinen oq jylandaı atqyǵan dóńbekterdi kórdi... Kóshki qıa bettiń taskesek shirigen tomar, qulaǵan molaqtaryn aspanǵa atyp, búkil Jyndysaıdy jyn qaqqandaı qylǵan. Tasaǵa tyǵylyp úlgergen Beket sol qolynan jan ketip, uıyp bara jatqanyn sezdi...

...Taıganyń jarty saǵat uıqysy jarty jylǵa azyq. Jarty saǵat lázzattyń teń jartysyn jańa búrleı bastaǵan qaraǵaı men shyrshanyń ıisi urlasa Asekeńderdiń qus uıqy bolmasqa sharasy qaısy. Tek Beket sıaqty balta ustap, aǵashpen alysqan adamdardyń ǵana túni tynysh; jastyqqa basy tıse aıaǵynyń qaıda qalǵanyn bilmeıdi. Uıqy ekesh uıqy da mıdyń azabyn emes, dene saldyǵyn tileıdi. Úrgen elik, ulyǵan ıt-qusqa deıin sáki astynda jatyp daýsynan sanaıtyn egerge tún balasy ózinshe bir dúnıe. Tún balasyna Altaıdyń sýreti aspannyń aınasyna kóshetin bolýǵa kerek, on bes jyldyń ishinde Asekeń Altaıdyń qaraquryq tuńǵıyǵyn Sholaqtamnyń boz shaǵyrmaq shańytymen shatastyrǵan emes, sáki astynda jatyp kóz ilip, toqal tamnyń ústinde oıanatyny bar...

...Oıana kelse aıaǵynan bireý tartyp týr eken. Kemerden qylqıǵan jezdesi Iranbaqtyń basyn kórdi de aspanǵa qarady: áli tas qarańǵy, Sholpan týmaǵan, Jetiqaraqshy jambasta jatyr. Atqa baratyn ýaqyt áli bolmaǵanyna qýanyp qaldy.

— Aseke, tur, qonaqtar kútip qaldy! — dedi jezdesi aıaq jaǵyndaǵy shalbary men kóılegin usynyp.

Bir sharýaǵa jumsarda óstip sypaısı qalýshy edi, uzaqty kún qoımada jún qaptap sileıip kep qulaǵan baldyz tún ishinde de tynyshtyq bermegen jezdesin jek kórip qaldy. Kórpe tysyndaǵy qalyń shyqtan denesi titirenip baryp uıqysy shaıdaı ashyldy. Oshaqtyń áli sónbegeni sary samaýyrdyń seltıip áli turǵanyn tóbeden túskende kórdi. Qara qazan tana ornynda joq eken, tegi qonaqtardyń aldyna endi barǵan bolar. Ymyrtta kelgen appaq qudaı bir shal men aıaǵyn buralańdap basatyn jastaý jigitti sheshesi ákeńniń jama aǵaıyndary dep tanystyrǵan. Buryn túsinde de kórmegen aǵaıynǵa búıregi onsha bura qoıǵan joq. Ádette qonaq kelse qajaq-qujyqtyń táýirin kútetin bala kóńil, Iranbaq mańdaıyna bitken qyzyl sıyrdan keıingi jalǵyz eshkiniń jalqy laǵyn soıyp tastaǵanda da qonaqtardyń qadirin salmaqtap jatpady. Jekken attary júdeý, qaryz suraı kelgendeı ekeýi de jasqana sóılep, úı ishine jasyryna qaraǵanynan kúdiktenip edi. Jas ettiń ıisi tanaýyn alyp bara jatsa da bireý jelkesinen ıtergendeı tartynshaqtap úıge zorǵa kirdi. Qabyrǵasy qamaldaı samannan soqqan qorjyn úıdiń ortasy at shaptyrym as bólme edi, qonaqtar osy neıtralnaıa polosada otyr eken, anasy dastarqannyń shetinde, apasy shı jaqta tamaq túsirip jatty.

— Óziń shesh, — dedi shal. — Oılanyp shesh. Bolsa da bireýdiń bosaǵasynda otyr ekensiń, bala bolsa — jas, — dep anasyna shapaǵat sala qarady da pyshaǵyn jalaqtatyp búıirdegi bólmeden shyqqan Iranbaqtan sóziniń aıaǵyn jasyryp, tosylyp qaldy. — E, Jaqsylyqtyń jalǵyzy da jigit bolypty-aý! — dep áńgimeni Ashatqa buryp, saqalyn taramdaǵan qalpy aldyna kelgen tabaqtan asa qarady. — At tuıaǵyn taı basar degen osy. Ákeń de alty alashqa pana bolǵandaı asyl azamat edi, jazymyshqa amal bar ma!..

Bir sózine sengen joq. Álginde ǵana "bala bolsa jas" dep jany ashyǵannan jylaıyn dep otyr edi, endi "erlikpen qaza tapqan" Jaqsylyqty ekinshi ret "jazmyshqa" berip qaıǵyra qalǵany Iranbaqqa da unamasa kerek, mylja-myljasy shyqqan laqtyń judyryqtaı basyna shaı qasyqtaı jambasty qosyp, "ishiń kepsin" degendeı aldyna tastaı saldy da:

— Aqsaqal, bul úıdiń bosaǵasynda otyrǵan myna menmin! — dep qolyndaǵy kezdikti kókiregine qadap aıtty. — Osy shańyraqta eki erkek barmyz, biraq búkil sharýany sheshetin myna Asekeń.

Bul naǵyp meniń bıligime júgine qaldy dep osy úıdiń tórt kózin túgel túgendep shyqsa da bireýinen emeýrin tarta almady, tek dastarqannyń shashaǵyn saýyp, tuqyraıyp otyrǵan anasynyń júdep qalǵan júzinen seskenip edi. Baryn kıip qyltıyp otyrǵan aq sary jigit terlep-tepship tabaqqa da qaraı alǵan joq, kóshelimin degen shal baıǵus joqtan bardy syltaýratyp birer aýyz sózge shaqyryp edi, kúnge tımegen sary qaýynnyń jambasyndaı ship-shıki beti onan saıyn bolbyrap jerge kirip kete jazdady. Bir laqtyń súıek-saıaǵyna qalǵan aýyz da jetedi degendeı Iranbaq shúıebórideı shýlaǵan bóltirikterin qazan ottan túspeı jatyp-aq tór úıge qamap tastaǵan, sheshe baıǵus esikke jaltaq-jaltaq qarap qoıyp, kúıeýiniń anda-sanda pyshaq ushynan laqtyrǵan shemirshek, sińir-pińirinen aýzyna aparmastan teris qarap otyryp qazan túbine qaıtaryp jatyr. Kózi kórgen Asekeńniń de tamaǵynan túıir ótpedi. Endi bir qaraǵanda qara samar dastarqannan qaıtyp bara jatyr eken. Bireýdiń álimsaqtan baryp qosylatyn jamaǵatyna bola jalǵyz eshkini sulatqan jezdesin aıady.

— Ózderiń bilesińder, el ishi qınalyp otyr, — dedi aq bas shal sorpa-sýan, shaı-paıdy túgel sarqyp bolǵan soń. — Mynaý Saılaýbek Táshken bazaryna baryp qaıtyp edi... aıtpaqshy, baýyryma dep qorjynyńa birdeme salǵan sıaqty edi ǵoı...

Saılaýbektiń baýyryma dep ákelgeni bir kıilgen jazdyq kostúm eken, bir kıilse de bir laqtyń quny bar eken, Ashattyń aldyna dásterlep tastaǵan aq bas shal muny da:

— Umytyp bara jatqan aǵaıynǵa oramal bolsyn degen ǵoı, — dep túsindirgen. — Bar buıymtaı osy, shyraǵym... Tektili jerdiń qyzy ediń, jerge qarap qaıtpaspyz dep otyrmyn... Áıtpese basy bos jaýlyq búginde barshylyq qoı...

Aqbas shaldyń qaıda qarap qaıtqanynda Ashattyń sharýasy qansha, ánsheıinde júk artynda tyǵylyp jatyp, jurt kózinshe júgire bermeıtin shyǵyryqty jez legen men qara quman qasyna kelip tura qalǵan eken, qonaqtardyń qolyna sý quıamyn dep aqbas shaldyń alaqanyn shala pisirip tastaǵan. Iranbaq erteńgisin úı tóbesinen sıraǵynan sýyryp túsirgende aqbas shal da, qaýyn bet aq sary jigit te izim-qaıym joq bolypty.

Attardy ustap ákeldi. Arbaǵa jekti. Jezdesi jún tapsyrýǵa qalaǵa baramyz degen soń, "kórispeı ketken aǵaıynnyń" "oramalǵa" tastap ketken kostúmin kıgisi keldi. "Oramaldyń" ornyna anasy shapalaqpen tartyp jiberip:

— Sen bolmaǵanda!.. — dedi.

Kózinde jas túr eken. Ana kózindegi jastan kóri Ashatqa kisi kózinshe jegen alǵashqy shapalaq batyp edi. Iranbaq baıqamaǵan boldy. "Sen bolmaǵanda!.." Jazyǵym ne dep suraǵan joq. Jazyǵyń sol dep anasy aıtqan joq. Qara pyshaqtan keıingi jetim kóńilge dik salǵan shapalaq emes, sóz edi: "sen bolmaǵanda!.."

...On arba qosylyp jylaǵanda búkil dala yńyrsyǵandaı. Qyryq dońǵalaq qosylyp shıqyldaǵanda qara jer jon arqasynan taspa tilip jatqandaı sarnaıdy. Ala jazdaı qaqpysh bolyp qalǵan sary tap shubar dala taýsylyp beretin emes, árbirden soń bas aınalyp, dúnıe urshyqtaı shyrqyrap jóneledi. Shubar dala qyp-qyzyl, kóz ushyndaǵy myń jylqy kók munarttyń astyna tyǵylyp jatyr. Kóz súrinetin jalǵyz noqat sol ǵana. Qaraı berseń kóz talady. Qaraı berseń Myń jylqy alasaryp, kók tútinniń astynda kókjıekten qashyp bara jatqandaı bolady. Doı-daladaǵy jalǵyz aǵash dińgeginen úzilip aspanda turǵan sıaqty. Keıde kóz ushynan qalyń orman kórinedi. Jaqyndap kelgende shoqaınanyń qýaryp qalǵan tikeni bolyp shyǵady. Jata berseń jún ústinde de jambas talady eken. Jaıaý júrseń jer ónetin sıaqty. Biraq jaıaý júrseń ystyq qolamta mańdaıyńnan shyǵady, aıatyńnyń astyna qaraı-qaraı qaıda bara jatqanyńnan adasyp qalasyn. Endi qaıtyp Sholaqtamnan qadam basyp eshqaıda shyqpaspyn – aý dep edi...

Kúndi bireý oń jambasqa baılap ketkendeı. Sholaqtamnan shyqqanda Myńqylqynyń tóbesinde tur edi, sol ornynan tapjylatyn emes. Sholaqtamnan shyǵa sarnaǵan dońǵalaq: "Sen bolmaǵanda! Sen bolmaǵanda! Sen bolmaǵanda!.." — dep shaıqalańdap, sońynan ergen Ashattyń qulaǵyn jep qoıdy. Qısalańdaǵan qos dońǵalaqtyń kúpshek kómeıine maı kerek, Asekeńniń kómeıine bir jutym sý kerek. Bir jutym shalap aldynǵy arbada, Iranbaqtyń jambasynda jatyr Iranbaqtyń uıyqtaǵanyna qaı zaman, ishten sybap alýǵa syılady, oıatýǵa batpady. Shylǵaýyn jaıyp, etigin keptirip, kıizdeı kekilin kózine jamylyp alǵan jezdesi on arbany ury tonap ketse de qyńq etetin emes. Asekeń at saýyrynan dóńbekteı sonany ustap ákelip tanaýyna jiberip edi, shelekteı dúnıege barmaqtaı sona shaq kelsin be, oǵan da beti qısaıa qoıǵan joq. Aqyry tory bıeniń quıryǵyn sobalańdaǵan ushynan bir túıdi de soraıǵan júndi baqaıyna qystyryp, onynshy arbaǵa kaıtyp keldi. Onynshy arba taǵy da: "sen bolmaǵanda!.."

Qara shal qatty urysqanda "mısyz" deýshi edi. Bolsa bolar. Anasynyń jasqa toly janaryn, ashshy shapalaǵyn, shapalaqtan da ashshy zekime sózin Sholaqtamnan shyǵa bere túsingendeı. Aıaǵyn buralańdaı basatyn qaýyn bet aq sary jigit esine tústi... "Deni durys adam tabylmaǵandaı!..". Jıyrma bestegi jesirdiń muńyn segizdegi párýeısiz balasy qaıdan bilsin. Ol kezde kisi tańdaǵan Asekeń búgin qasymda Sıǵan men Motpusa, Pátlá men Tynymquldar júredi dep oılap pa...

Oń jambasqa arqandap tastaǵan kún sol turǵan ornynan Myń jylqynyń tóbesine qulaı saldy. Qulasymen Myń jylqy ıek astyna jetip keldi. Ymyrt ta sol jaqtan keldi, sol jaqtan jel turdy. Attardy doǵarmastan beldigin bosatyp bir-bir ýys jem bergen Iranbaq Asekeńdi aldyńǵy arbata otyrǵyzyp, tońyp qalasyń dep jan-jaǵyn qanarmen qymtady da bir kúlsheni tort bólip bir bóligin Asekeńe ustatty, qalǵanyn ala qorjynǵa qaıta tyqty da ózi torsyqtaǵy kójeden jalǵyz-aq urttady.

— Ystyqta ishken sýsynnan qanaǵat bolmaıdy, qur tańdaı keptiredi, salqynda qara sýda qýat, — dedi, sonan soń yrdýanǵa tyqqan jýan soıyldy sýyryp aldy. — Al, Aseke, endigi kezek seniki, jat da uıyqta, men sońǵy arbata kettim.

Kúni boıy ala qorjyndy jambasyna basyp uıyqtap edi. Onyń kúni boıy uıyqtaǵanyna da endi kúmándandy. Uıyqtaǵanǵa ne jetsin!.. Sileıip turyp uıyqtasa! Sileıip jatyp tús kórse!.. Qońyltaq qursaqqa jóni túzý tús kire me... Qoly ala qorjynnyń aýzyna úsh baryp, úsh qaıtty. Iranbaq ketisimen kóńilin jalǵyzdyq jaılap edi, jalǵyzdyqqa erip úreı keldi. Úreı Myń jylqydan úrip turǵandaı edi.

Qarataýdyń qoınaýy qaptap júrgen qashqyn kórinedi, kúndiz shatqaldy panalap, túnde jol toryp jolaýshylardy tonaıdy eken degendi el ishinde úreı qylyp aıtatyn. Qashqynnyń túr-túsin kim kóripti, áıteýir Sholaqtamnan joǵalǵan mal da, tonalǵan jan da joq, jıylyp alyp jún sabaǵan qatyndardyń aýzy shyǵar... Ózin-ózi jubatqanmen ózegi qurǵyr qaltyrap otyr. Kúndizgi jetkizbeıtin shoqaınanyń qalyń nýy túnde jybyrlap kóship kele jatqandaı, qalyń nýdy panalap qashqanmen qaraqshy qaptap kele jatqandaı. Qalyń nýdy shaıqaǵan Qarataýdyń jeli eken. Mylqaý túnniń shyrqyn jyrtyp ilgeriden ózen týlaǵan. Mylqaý túndi týlatqan ózen de emes, ózekten jańǵyryq bop qaıtqan on arbanyń saldyry men qyryq dońǵalaqtyń zary eken. On arba uly kósh bolyp kóringen. Uly kóshten Iranbaqtyń tóbesin de taba almady. Jún qanardyń astyna úńgip kirip ketip edi, "adam árbirden soń kórge de úırenedi" deıtin qara shaldyń sózi ótirik pe, kór túgil shýash sasyǵan júnge de úırene almaıdy eken, qaıtadan atyp shyqty.

Qas mańdaıdan qadalyp shaqshıyp túr eken. Qadalyp turǵan Temirqazyq edi. Munyń Aq boz aty qaıda. Kók boz aty qaıda?.. Sholaqtamnan shyqqan soń juldyzdan da adasyp qalypty. Qara shaldyń: "bosaǵańnan qyryq qadam uzaǵan soń músápirsiń", — degeni osy eken toı!.. Qos ókpeden bozdaǵan tórt dońǵalaqpen talasyp shoqaınanyń jynysynan shúıebóri shýlady. Erteńgisin qalaǵa baramyz degende Táshken bazaryna júretindeı júregi alyp ushyp edi. Jún artqan arbanyń ústi mamyqtaı bolǵanmen toqal tamnyń tóbesindeı emes eken. Tóbede jatyp dúnıeni jalpaǵynan basyp, aıdyń betin qarystap ólshep, juldyz ben juldyzdy jipke baılaýǵa bolatyn. Dalada yrdýannyń arty jaty tuńǵıyq, aıy sýyq, juldyzy bóten, tý degen túkirigiń jerge jetpeıtin sıaqty, júregińniń dúrsili keli túıgen kelsaptyń kúrsilindeı. Átteń, sileıip turyp uıyqtasa! Sileıip jatyp tús kórse!..

...Sıraǵynan bireý silkip oıatqan. Sileıip turyp uıyqtapty. Aıaq jaǵynan shalbaryn izdegen, tóbede emes, arbanyń ústinde jatyr eken.

— Aseke, tur!

Qula shań. Qıdyń tútini. Sonyń ar jaǵynan balshyq shatyrly, balshyq qabyrǵaly ıtarqaly keń saraı kórindi. Mańaıy tolǵan at-arba, yǵy-jyǵy adam. Azynaǵan esek daýysynan qulaq tunady. Sholaqtamnyń esekterindeı emes, ejeigi kóp, jylaýyq kórindi. Aryqtyń borsyǵan sýy tanaý jaryp barady.

— Kámý bada!.. Kámý bada!..

— Aınalyp keteıin, ózimiz de sýdan shyqqandaı bolyp turmyz, maza bershi!..

Eki buty taıaqtaı, úkideı sary kók kóz bala bir shelek sýdy maıysyp zorǵa kóterip tur eken. Iranbaqtyń qolyndaǵy kúlsheniń synyǵyna súzile qarap jutyndy.

— Ty cheı býdesh?

— Evakýırovannye.

— A, kak velıchat býdem?

— Leshka.

— A po batúshke?

— Lekseıch.

— Ne, ne slyhal... — Iranbaq jarty kúlsheni ekige qaq bóldi de, kók kóz sarynyń yrǵaıdaı moınyna tesile qarap uzaq otyrdy. Eki qolyn kezek salmaqtap, eki qolyn kózimen kezek ólshep Asekeńniń sybaǵasyn ózine ustatty da qalǵanyn taǵy da qaq bóldi.

— Che stoısh?.. Podhodı!

Kók kóz sary kúreshkesin shelektiń baýyna ildi de arbaǵa jaqyndap keldi. Jasqanbaı keldi. Iranbaq usynǵan kúlsheniń synyǵyna tómennen qol sozbaı dońǵalaqtyń shabatymen órmelep teń ústine shyqqan soń tana qolyn kóıleginiń etetine súrtip izetpen raqmetin aıtty.

— Ty, Lekseı Leksevıch, okazyvaetsá, mýjık stepennyı. Sadıs, podelımsá... Otkýda?

— Iz Smolenska.

— Ne byval... net, ne byval. Batka na fronte?

— Da, gde-to voıýet.

— Pochemý gde-to?

— Ýj tretıı god, bez vesteı propal.

— Net ýj, eto vy bez vesteı propalı. A on, bednyı, ne znaet komý pısat, kýda pısat.

— Navernáka.

— Ne navernáka, a tochno!.. Ty pochemý ne kýshaesh?

— Dádenka, mojno v karman?

— Ty chto, besprızornyı?

— Ý nas eshe mladshoı est Mama zdes, v sortırovochnom rabotaet. Na dvýh smenah... Dnem zdes, a po vecheram nedoýchkam po rýsskomý prepodaet... tem, kotoryh na front otpravláút...

— Da, vremá!.. Poterpı, mýjık! Skoro ı fashısam kones!.. Ty krýjký dostavaı, koje býdem pıt.

"Bez bes propal", "front" degennen basqa Asekeń dymdy da túsingen joq. Oryssha turmaq, orysty kórgeni osy edi, jezdesiniń sýdaı sapyrǵanyna tań qaldy da ózi bilmese de sekpil bet sarynyń aldynda bedeli ájeptáýir ósip qaldy. Iranbaqtyń buryn qorǵasyn rýdnıginde desátnık bolyp istep, densaýlyǵyna baılanysty elge kóship kelgenin biletin, biraq, orys tiline bapandaı dep oılamaǵan. Lekseı Leksevıch aıran qatqan tary kójeni maqtap otyryp ishti.

— Qazaq tiline qalaısyń?

— Eptep nan tabarym bar. Qazaq mektebinde oqyp júrmin ǵoı.

— Solaı ma?!. Jigit ekensiń! Nan tapsań, qalǵanyn kóre jatasyń. Al mynaý otyrǵan Asekeń degen myqty bolady.

Lekseı Leksevıch qol alysyp tanysty. Saýsaqtary sekseýildiń qý butaǵyndaı keýip qalǵan eken, átteń, bir juma sıyr saýdyrsa qatpar-qatpar shyryshy úgilip túser edi-aý dep oılady. Sodan sońǵy tań qalǵany kók kóz sarynyń qazaqsha taqyldap turǵany, qazaq mektebinde oqyǵany.

Qula shań basqan qalanyń supytty Sholaqtamnan da júdeý edi. Qala degeniń osy bolsa, baılaǵan ıt toqtamaıtyn qýarǵan medlen eken ǵoı. Óńsheń bir balshyq dýal, ne darbaza, ne esik-terezesi joq tomsyraıyp teris qarap turǵan saman úıler, shanjaý-shanjaý myrza terekterdiń arasynan myqyraıǵan órik pen jıdeniń tóbesi jalbyraıdy. Sińbirýge mursaty joq, topyly, topysyz, aýzy-basyn túk basqan júdeý jandardyń ishinen Lekseı Lekseıchten basqa júzi jyly eshkimdi tappaǵan edi. Asekeń Lekseıchpen bes jyl ınstıtýtta birge oqyp, eki jyl aspırantýrada katar júrip, eki jyl bir bólmede katar jatyp, qatqan nan men syldyr kójeni bólip-jaryp ishemin dep oılaǵan joq edi. Keıin, eki buǵy taıaqtaı, kók kóz sary balanyń qazaqtyń fólklorlyq mýzyka óneriniń úlken mamany, janashyry bolady dep kim oılaǵan...

— Lekseı Lekseıch, ýaqyt qansha boldy dep oılaısyń?

— Shamasy toǵyzǵa jaqyn qalǵan shyǵar.

Ekeý de kúnge qarap topshylady. Shynjyrly saǵatyn túzetti de Lekseı Lekseıch shelegine qarap kúrsindi.

— Dádenka, týt polno grýzchıkov. Skajýt: po naımý ý prıemshıka. Ne verte. Vse onı vory!..

— Ý mená vorovat-to nechego!

— Malo chto... túkı kradýt. Za nımı glaz spýskat nelzá.

— Spasıbo, Lekseıch! Skajı pojalýısta, skolko ý tebá dnevnoı zarabotok?

— Kakoı tam zarabotok!.. Kot naplakal!.. Na bazare koı- kakıe kopeechkı stráhnýt mojno. A zdes pokýpateleı net. Zdes rabochıı lúd... kto dobryı, kto zloı...

— Solaı de...

Iranbaqtardyń aýyzdyǵyn salyp, beldigin kóterip qaıtqansha Lekseı Lekseıch kúreshkesiniń túbindegi kójeniń qoıýyn shaıyp iship, ketýge yńǵaılanǵan. Qıpaqtap qaıta-qaıta Iranbaqqa qaraı berdi. Tarynyń ashymaly men kúlsheniń synyǵy, Lekseı Lekseıch dep dardaı qylǵan rıasyz kóńil bir ǵana raqmetke tym tegin dep túsingen bala kózinde qaıtsem qyzmetimdi ótkizem degen daǵdarys ta joq emes. Iranbaq sony sezse de baıqamaǵan boldy.

— Slýshaı, pará, gde mojno razdobyt kostúm na pasana? — dep Asekeń túsinbesin degendeı ádeıi orysshalaı ıek qaqty.

— Na pasana? — Lekseı Lekseıchtiń ózine qadalǵan kókshil janarynan Asekeń til túsinbese de bir norseni sezgen. — Za dengı vrád lı, — dedi Lekseı Lekseıch. — Na obmen mojno, ı to na bazare.

Balanyń neni megzegenin Iranbaq ta bilmeı turǵan joq, teńin túgendegendeı on arbany túgel sholyp shyqty da kúrsinip jerge túkirdi.

— Eto je vorovstvo!.. Nı kak ınache... Slýshaı, Lekseı Lekseıch, ty pomojesh mne? Prısmotret nado za obozom, poka ıa sdam sherstı. Obıjat ne býdý. Schıtaı, dnevnoı zarabotok v karmane... Poıdet?..

— Da ıa ı tak mogý... Kakoı tam zarabotok!..

Aına tazyn ala taqıamen jasyrǵan qamyt aıaq prıemshık kópke deıin kergip bezben basyna jolamaı qoıdy. Basyna tústep japsyrǵandaı ala murtynyń shalǵaıyn ezýine tistep júretin neme eken, betiniń maıy bes eli tapal qara ary ótip, beri ótken saıyn ıtti qonaq qabyldaǵandaı kir shapanyn buldap Iranbaqqa kirjıe qarady. Tabanyna tas tósegen saban shatyrly balshyq saraıda torǵaı men tapal qaradan basqa tiri jan joq sıaqty edi. Áp-sátte ana jyrtyqtan da, myna jyrtyqtan da sýmańdap óńsheń bir túsi sýyq adamdar qaptap ketti. Asekeńe sińbirýge mursaty joq kóshedegi súmeńdegen kóp jandar sıaqty kóringen. Tapal qara zaryqtyryp baryp keldi de:

— Púliń ba my? — dep Iranbaqqa qadaldy.

Iranbaqta jarylyp keteıin dep tur eken, tónip kelgen tapal qaranyń tóbesinen aıqaılap:

— Qaıdaǵy pýl, ne ottap tursyń? — dedi.

Tapal qara aına tazy shytynap ketkendeı shar ete qaldy:

— Grýzshıklárgá túlosh kırok ta. Púliń bólmosá natýrpláta!

Iranbaq bas barmaǵyn suq saýsaǵynyń salasyn jyryp kórsetti de tapal qaraǵa sóz taýysyp jatpastan arbadaǵy teńdi bezbenge laqtyra bastady. Kire ıesiniń ojarlyǵynan seskendi me, álde kıkiljińniń artyn baqty ma, súmeńdegen túsi sýyq júkshiler qaıtyp bezben basyna jolamaı, bir buryshta otyryp alyp kók shaı ishýge kiristi. On arbanyń teńin ólshep taýysqansha Iranbaqtyń aq ter, kók teri shyqty. Asekeń bosaǵan kólikterdi tysqa aparyp ıirip, Lekseı Lekseıch ólshengen, ólshenbegen júktiń eki arasynda qaraýyl bolyp júr edi, kaıtyp oralsa tapal qara men Iranbaqtaǵy da qıqyldasyp qalypty. Talastyń tórkini bir qapar jún: tapal qara ólshendi dep, Lekseı Lekseıch ólshenbedi dep, Iranbaq pen tyrtyq tanaý júkshi bir teńdi ary tart, beri tart qylyp sozǵylap júr. Kómekke tapal qara shyǵyp edi, jolyn keskesteı bergen Lekseı Lekseıchti: "Anańdy!" — dep qaǵyp jibergende jańqadaı ushyp arbanyń astynan biraq shyqty. Iranbaqtyń kekil astyndaǵy qıyq kózi jumylyp, jaq-shyqshyty bilem-bilem shodyraıyp ketken eken, jyryq tanaý júkshini tizeden eki teýip shóke túsirdi de qoltýrmash qylyp teń tasyp júrgen qyl shylbyrdy tapal qaranyń moınyna salyp jiberdi. Endi bir sátte ezýi kópirgen prıemshık sala qulash tilin jıa almaı typyrshyp edende jatyr edi, kók shaıǵa jyrǵap otyrǵan buryshtaǵy júkshiler edireıip-edireıip tura bastady. Iranbaq belindegi sary kezdikti sýyryp alyp tapal qaranyń keńirdegine qadaı qoıdy.

— Tyrp etseńder myna dońyzdy baýyzdap salam!.. Shetterińnen baýyzdaımyn, svolochı!..

Shar-shar etken tarǵyl daýystan balshyq saraıdyń bazar bolyp otyrǵan myń torǵaıy par-par ushyp joq boldy. Iranbaqtyń oryssha boqtyǵy ótip ketti me, júkshiler turǵan ornynda sileıip-sileıip qatyp qalypty. Asekeńde jan joq edi. Asekeń bótennen emes, Iranbaqtan shoshyǵan: kóz joq, qulaq jymyrylyp, kekili jalbyraǵan qara albasty aıaǵynyń astyndaǵy tapal qarany porshalap tastaıtyndaı kóringen. Saraı áp-sátte jym-jyrt boldy. Tek tory mástek qana shybyn keptegen qos búıirin oqtaýdaı quıryǵymen dúńk-dúńk sabap: "durys boldy, durys boldy!" — dep ızendep qoıdy. Iranbaq shylbyrdy bosatyp, tapal qarany maı quıryqtan bir tepti.

— Vstan svoloch! Oformláı dokýmenty! Jıvo!.. — Jan kerek eken, tońqandap turyp jatqan prıemshıkti yńqıtyp taǵy bir tepti. — Vseh povedý v NKVD!.. Vseh k rasstrelý, svolochı!..

Quıryqtan tıgen tepkiniń dúmpýinen topysy ushyp ketken tapal qara óleıin dep jatyp aına tazyn jasyrýdy umytqan joq. NKVD-ny estigen soń qozy qaryn teńdegen óńsheń kir shapan, jún kókirekter de taban astynda zym-zıa boldy. Iranbaqtyń oryssha saýaty qıyn-qystaýda ekinshi ret paıdasyn tıgizip edi...

...Úshinshi ret bazarda qoldan qolǵa tımedi: qazaǵy bar, orysy bar, ózbegi bar, alypsatary bar, momyny bar bazarshylar jezdesi men Lekseı Lekseıchti deldaldyqqa, tilmashtyqqa shaqyryp, baǵa syndyrý, tabystyryp, tarqatyp berýde ekeýinen epti eshkimdi tappady. Tovardyń kózin tabýda Lekseı Lekseıchten ótken ıisshil, tegin tanýda Iranbaqtan asqan minshil deldal bolǵan joq. Bezbenge túspegen bir teń jún aqyry qyryq qadaqqa bólinip jármeńkeniń qýys-qýysynda tútilip edi, onyń aıaty ájeptáýir kostúm bolyp Asekeńniń ıyǵynan biraq shyqty. Bir kıilgen demeseń bir laqtyń qunyna týrarlyq eken, jama aǵaıynnyń Táshkennen ákeldim degen "oramalyna" tórkindes, bir ıne, bir jipten shyqqandaı. Shesheniń shapalaǵyn umyttyrý úshin jezdesiniń qolqalap otyryp osynda alyp kelgenin endi túsingen Asekeń bazarlyqqa onsha qýana qoıǵan joq. Áldebir kúdikti faner kúrkelerge qaıta-qaıta qaıyrylyp sota bergen Iranbaq álden ýaqytta boza burqyrap keldi de onsyz da yǵy-jyǵy, ybyr-jybyr dańǵaza bazardan Asekeńniń basy aınalyp, ytyr boldy. Iranbaq sońǵy ret jylmańdaǵan map-maıda tympyń kelinshekti ertip kelip edi, qanar túbinde qalǵan jalǵyz shúıkeni soǵan syılap, kóz qysyp shyǵaryp saldy. Kelinshek qıyla kúlip, áldebir adresti qaıta-qaıta ejiktep jezdesiniń qulaǵyna quıyp jatty. Arbanyń kóleńkesinde tary kójeniń sońǵy sarqyny ishildi, kúlsheniń sońǵy synyǵy jelindi. Qasynan eki eli tastamaıtyn qara shelektegi qara sýdy Lekseı Lekseıch jantorsyqqa sanap quıǵansha Iranbaq deldaldyqtan túsken tıyn-tebendi eseptep, túgelimen Lekseı Lekseıchtiń yshqyryna tyǵyp berdi.

— Lekseı Lekseıch, sen óziń bazardyń narqyn, sharýanyń parqyn túsinetin táýir jigit ekensiń! — dep kók kóz sarynyń yrsıǵan jaýyrynan qaǵyp-qaǵyp qoıdy. —Bizdiń myna Asekeńder muǵalimniń joqtyǵynan oryssha aty-jónin de jaza almaı qor bolyp júr. Múmkin, shesheńdi azǵyryp, Sholaqtamǵa kóship kelersińder?..

Jarty kún qos bolǵan kúlsheli dosyna Lekseı Lekseıch áýelde úmittene, jadyraı jyǵylǵan sıaqty edi, qara shelekke kózi túskende yrǵaıdaı moıny salbyrap, jasyp qaldy.

— Ol bolmaıtyn arman toı, aǵataı, — dep bazardyń balshyq dýalyna mingen qara sıraqtardyń ishinen óziniń ornyn izdegendeı jaltaqtaı berdi.

— Ona ved prepodavatel po hımıı... Ý nee týt rabota, kartochka na hleb...

— Kakaıa raznısa, lısh by rýsskomý ıazyký naýchıla etý shantrapý! — dep Iranbaq Asekeńdi mensinbegendeı tanaýyn kóterdi: qıyq kózi qantalap, kıizdeı kekilin tesip tur eken. —Konechno, zadarma nynche nıkto vkalyvat ne býdet. Zarplata gosýdarstvennaıa, ı v derevne jıt legche...

— Govorát, v derevnáh jenshın kradýt... zastavláút zamýj vyhodıt, — dep kúmiljidi Lekseı Lekseıch. — A ý vas skolko ıh, dádenka?..

Iranbaq kisinep turyp kúldi. Kisinep otyryp Lekseı Lekseıchtiń yrsıǵan jon arqasyn kúrekteı alaqanymen dúńk-dúńk salyp-salyp qaldy. Iranbaq Asekeńe bóten adam sıaqty, kisineýinen kisi shoshyrlyq dúńgene bolyp kóringen.

— Qatyn degen mende bir qora! — dedi kisinep otyryp. — Aýylda kózińe túser qatynnan basqa qara joq!.. Solaı ma, Aseke?..

Asekeńniń kúlýge de, jylaýǵa da zaýqy joq edi. Ózinen-ózi ishteı qorlanyp, alqymnan syqqan bir óksik janaryna jas bolyp kelip qaıtyp, kelip qaıtyp otyrǵan. Kenezeni keptirgen qula shań keńirdegine keptelip qalǵandaı silekeıi jelim tatyp, tili aýzyna syımaı bara jatqan soń qara shelekten sý iship edi, temirdiń kermek dámi jyp-jylymshy eken. Shıratylǵan qula shań, balshyqtan soqqan qula dýal, qula tam, biriniń-biri jaǵasyn julardaı bors-bors jelgen qula jurt; búkil dúnıe barymen de, bazarymen de jylymshy tatyp ketkendeı.

Arba astyndaǵy kóleńke qoıan tulaǵyndaı qýsyrylyp, shańqaı tús bola Iranbaq kiresin jolǵa saldy. Joqtan bardy jyrdaı qyp, Lekseı Lekseıchti jibermep edi, qaladan shyta bere taǵy toqtady. Jol jıegindegi jońyshqanyń maıasynan eki-úsh qanardy nyǵarlap Asekeńniń jambasyna tósep bergen soń, bir atty doǵardy da arbany dártesinen sońǵy kólikke baılap:

— Al, Aseke, aıańdap tarta ber, men artyńnan qýyp jetemin, — dedi de Lekseı Lekseıchti mińgestirip alyp keri qaıtty.

Qula shańǵa qaqalǵan jataǵan qala qıǵa tunshyǵyp artta qalǵan. Endi qaıtyp kórmesteı bolyp edi. Endi qaıtyp kelmesteı kóńilinen birjola syzyp tastaǵysy kelip edi. Qozy qaryn teńdengen kir shapan, júndi kókirekter iriń teńdengendeı jerkenish shaqyryp kóz aldynan elestep ótti. Mılyǵy jarqyldaǵan tapal qara, jyrtyq tanaý, jylmyńdaǵan syrǵaly kelinshek, sińbirýge mursaty joq bors-bors jelgen sulyǵy sýyq ólermen jurt; Adam sanatyndaǵy dúnıeniń ótelserıesi túgeldeı qula shańnyń astynda qalǵandaı úh dep demin bir aldy. Dúnıada ketik bar, kemistik bar dep oılamaǵan bala kóńil alǵash ret qala degen tirlikten taýy shaǵylyp, endi-endi talpyna bastaǵan kókirektegi arman ataýlyny typ-tıpyl óshirip ketti de qula dalanyń taspadaı qara joly qula tóbel el ómirine qaıta jetelegen. Berisi toqal tamnyń tóbesinde, arysy Sholaqtamnyń aspanynda júrgen Asekeń bazardyń jóliginen, kóne shahardyń qula shandaq kúresininen kóńili qaıtqany ol kezde bilgen joq, qalanyń qazynasy kózge túser kórkinde emes, kóńilge toqyr kómbesinde ekenin de keıin baryp bildi. Biraq adam balasy boıyna shaq, oıyna par tirlikten asyp tógiledi degenge qaıtyp sengen joq. Adam balasy jasaǵan ne bir keremetti kúni búginge deıin qula tóbel tirliktiń kúndelikti esebine jatqyzyp, kózben súısingeni bolmasa kóńilmen tamsanbaı-aq keledi, ótirikpen emes, ómirdiń ózimen-aq ózin-ózi aldap kórgen emes, bárine de qula tóbel baǵa berip, bárin de qula tóbel qunymen satyp alyp júr...

Artyńnan qýyp jetemin degen jezdesi áli joq. Alǵashynda aldanǵanyna renjip edi, endi qasynda bolmaǵanyna qýandy. Jartastaı degen jaqynyńnyń kóz aldynda jarbaıyp túsip qalǵanynan jaman nárse bar ma eken?.. Júzińe qaraýǵa ol uıalmasa da júzine qarap sen uıalasyń. Áýelde Lekseı Lekseıchtiń estıarlyǵyn da qyzǵanǵan sıaqty edi. İshteı jaqsy kórip qalsa, ol da ánsheıin jetimge degen janashyrlyǵy eken. Eki buty taıaqtaı, úkideı sary kók kóz bala kóz aldynda turdy da qoıdy. Kóshedegi kóptiń biri. Basyńa tússe sen de sondaı bolasyń degenge kóńil shirkin kóne saldy. Dúnıada bireýdiń qoımasyn ashqannan jaman nárse bar ma eken?.. Eń qıyny ókinishi ketpeıdi. Bireýdiń ótirigimen qosyla óziń de jermen jeksen bolyp, óziń de qosyla kishireıesiń, eski kıimińdi qaıta kıgendeı jasyp, jabylanyp shyǵa kelesiń. Pende shirkinniń óz boıyn bireýmen salystyratyny nesi eken, ózimen-ózi emes, bireýge qarap óskisi keletini nesi eken?..

Myń jylqynyń tóbesine tońqaıyp baryp qulaǵan qyzyl taba ot shashyp barady. Qańsyp ketken sary dala lapyldap tur. Sary dalany jalaı soqqan ystyq jeldiń qara ker jaly lapyldaǵan órttiń qyzyl jalyny sıaqty birde órship, birde óship, kókjıekte shalqyp jatyr, kemerge syımaǵan tolqyndaı kókjıekten asyp túsip, úzilip túsip jatyr. Apshyny qýyrǵan qyzyl taba da uıasyna keter. Lapyldaǵan sary dalanyń qyzyl jalyny qaraquryq ókpek bop qaıta oralar. Qarataýdyń tastaı qarańǵy túni de keler. Qarataýdyń túni kelgenshe Sholaqtamnyń tóbesi kóriner me eken?..

Sholaqtamnyń tóbesi alys edi. Toqal tamnyń tóbesi esine túskende Asekeńniń basyna jalǵyzdyq keldi. Jalǵyzdyqqa Qarataýdyń qashqyndary ere keldi. Biraq keshegideı úreı de joq, qorqynysh ta joq. Qarataýda órip júrgen qaıdaǵy qashqyn deısiń, qatyndardyń ósegi de. Sholaqtam qaıda qashar deısiń, qara jol óshpese mástek tory mımyrtymen-aq bir aparar. Qara joldyń óshpeıtinine, mástek torynyń mımyrty óspeıtinine sendi. Endeshe, Asekeńe de ólim joq. Bir qanardy basyna jastap, bir qanarmen aıaǵyn qymtap, shalqasynan túsip jatty da aldy. Endi — ólip qalsa da qara jol súıegin aparady...

Aspan júzi ashymaǵan shalashyn bet qabyrshaǵyndaı sirkelep tur eken: shaqar kúnniń ashýynan qajyp, tozyp, ońyp ketipti, kúnsigen matanyń shańdaq ıisin tanaýy shaldy. Álde kóne shahardyń qula shańy ma eken qýalap kele jatqan?.. Iranbaq qaıda júr eken? Syrǵaly kelinshektiń sylqym jorǵasy, jylmańdaǵan bet-júzi sıqyrly edi-aý!.. Álde záhár soqqyryna lyqıyp alyp qula tamnyń birinde sulap jatyr ma?.. Nesi bar, shoshqaǵa da bir meıram deıtuǵyn, qula tóbel tirlikten ol da qajymady deımisiń. Tańnan qara keshke deıin tarsyldaǵan sabaýmen, tańqyldaǵan ósegimen, onan qaldy jylaý -syqtaýymen qulaqtyń qurt etin jeıtin qoımanyń qatyndaryn bylaı qoıǵanda, úıdegi bes balanyń qyńqyly, jeke menshik jarynyń suńqyly qajytpaı qoısyn ba! Onyń ústine azamat basymen bireýdiń bosaǵasynda otyrsa... Raqymdy bilmeıtin qaıyrymsyz ıt ekensiń-aý, qan bola jazdap, qarshadaı balaǵa tabynyp júrip ápergen kostúmin ákeń kıgizip ketkendeı shirenip jatysyń mynaý!.. Iranbaqty iriń teńdengen qozy qarynnyń biri óltirip ketse, Sholaqtamǵa ne betińmen barmaqsyń?!

Arbadan qalaı sekirip túskenin bilmeıdi. Júreginiń zirk etkenin biledi. Topyraq áli jyp-jyly eken. Qara tabany bylp-bylp etip, baqaıynyń arasy jyly sý keshkendeı raqattanyp qaldy. Jer basqan soń ózin-ózi tejedi. Jer basyp turyp táýbesine keletin pende baıǵustyń ádeti shytar. Sonda da pendeshilik jasap jezdesin ishteı kelistirip turyp sybap aldy. Ólesiń-aý dep emes, bastyqtardan, qala berdi qatynyńnan sóz estip qor bolasyń-aý dep ishi jylady.

Shalǵyn arasynan sýmańdaǵan qara jylannyń quıryǵyndaı kire sońy buralańdap, buldyrap barady eken. Qara jolmen jarysyp kele jatqan shoqaınanyń qalyń ormany taty da jybyrlap, qaraqshy kezip júrgendeı qozǵala bastapty. Jer betine, jel ótine súzilip kelip qarasań — qaptaǵan qubyjyq, aspan júzine súzilip kóp qarasań — jer aınalady, biraq adaspaısyń, kóńil de jaı, jer kóshpeı sen de kóshpeısiń. Arbata qaıta sekirip mingisi keldi de kóńil toqtatyp kireniń sońyn kútip aldy. Yrdýanǵa tirkep baılaǵan uıqyly mástekter mıtyń-mıtyń qalǵyp keledi eken, jol jıeginde erbeıip turǵan buǵan bireýi selt etken joq. Toǵyz mástek, on arbany sanap shyqty. Onynshy arba kireni qýalap kep qolyn arta qulaǵan atam zamannyń qý qańqasyndaı súıretilip keledi eken. Qulaq úırendi me, keshegi qyryq dońǵalaqtyń zyrqyly búgin qyryq sybyzǵynyń suńqylyndaı bop estildi. Iranbaqtan basqanyń bári ornynda. Iranbaqty bir Allaǵa tapsyrdy da tory mástekti qýyp jetip qanar ústine qulaı ketti.

Qyryq qobyzben talasyp áldeqaıdan baıǵyz suńqyldady. Baıǵyzdy jeksuryn qus deýshi edi. Kim biledi, qybyrlaǵan or tirshiliktiń bir jeksuryny bar shyǵar. Oǵan baıǵyz shirkin kináli ma? Solaı qylyp jaratqan soń. Jazyǵy molada júretini me? Jeksuryn bolsa áýlıe-ánbıelerdiń arýaǵy tóbesinde suńqyldatpaı qýalap nege jibermeıdi?.. Qyryq dońǵalaqtyń qyryq saqqa jamyraǵan suńqylynan baıǵyzdyń qańqyly jaman emes sıaqty. Úndemeı tym-tyrys jatqan moladaǵy ólikten zildi emes shyǵar... Bárinen de tym-tyrys jatyp juldyz sanaǵanǵa ne jetsin! Tym-tyrys jatyp juldyzdardyń kúmis qońyraýly syldyryn estigen kim bar?..

Anasy ekeýi ákesin áskerge shyǵaryp salǵany áli esinde. Anasynyń tilimen aıtqanda, ákesi kámándir edi. Jarty jyl ásker oınatyp, Sholaqtamnan oıannyı porma, alty atarymen soǵysqa týra attanǵan. İńúbidide náshándik bop júrip ózi tilenip ketipti. Kúmpildete jer tepkilegen kóp etikti aldyna salyp, "aıt-dva!" dep aıdap ketip edi. Bar bolǵany eki – aq hat kelipti: biri joldan, ekinshisi Stalıngradtan, úshinshisi... "erlikpen qaza tapty" degen bir japyraq qaǵaz. Eń sońǵy qoshtasar sát bolmasa, áke júzi de buldyrap kóz aldynan óship barady eken-aý... Qoshtasar sáttegi aqyrǵy sózi kýlagynda qalypty. Ony da anasyna aıtqan: "oralǵansha kún jaqsy" degen. "Oralmasam, basyń jas, baǵyndy baılama!" degen. Onan basqa eshteme demegen. Jaqsylyq degen aty da búginde alystan estilgen jańǵyryq sıaqty. Ákeniń ákeligi de Asekeńe aspanda júrgen bir eles, jaqsylyǵy da, jaqyndyǵy da shamaly, jamandyǵy jáne joq. Áıteýir aspanǵa qarasa esine túsetini ras...

Dál osy aspan ba edi?.. Onda qys edi. Shaqyraıyp turǵan k,ys bolatyn. Juldyzdary qaltyrap, aıdyń shar tabaǵy da sýyqtan synaıyn dep shatynap turǵan. Kashovkanyń alqymynda tonǵa oranyp jatyp alyp, qaltyraǵan juldyzdardyń muńyn tyńdaǵan. Muzdaı sýyq alqara kók aspannyń syńǵyry ma, kashovkanyń syńsýy ma, áıteýir sol bir yzyń ottyǵy óship bara jatqan sarnaýyq samaýyrdyń kerneıindeı kúni búgin de jer túbinen suńqyldaıdy da turady. Shaqyraıǵan qystaǵy sheshesiniń kóz sharasynan tógilgen jas ta muz bolyp syldyrap túskendeı kórinip edi. Sydyrap túsken sheshesiniń kóz jasynan-aq ákesiniń kaıtyp oralmaıtyn uzaq saparǵa ketkenin ishi sezgen. Sonan soń oıankamat bastyǵy: "Otan úshin sheıit boldy!" — dep sýyq habar ákelgende tańdanǵan da joq, jylaǵan da joq. Ol basta-aq solaı bolýǵa tıisti sıaqty edi.

Endi, mine, taty sol aspannyń astynda jatyr. Aıyrmasy, kashovkanyń yzyńy, juldyzdardyń syldyry joq, kúndizgi qula shańǵa tunshyqqan bazardyń paryqsyz byldyrap jattap alǵandaı qyryq dońǵalaq qyryq saqqa jamyrap, saldyr-kúldir, shıq-shıq, baldyr-byljyr qıq-qıq ot – ta-ap keledi. Arasynda beıshara baıǵyz taıaq tıgen qańǵyrma qanshyqtaı qańq etip oıbaıyn sap qoıady. Oǵan selt etken aspan da joq, Asekeń de joq. Bedireıgen aspanǵa bejireıip jatyp taǵy da ákesiniń sońǵy sózin esine aldy: "basy jas, baǵyndy baılama!" — dep edi toı. Qyzdyń baıǵa tıýi kerektigin, baıǵa tıse bala tabý kerektigin mal baqqan qazaq karshadaıynan biledi. Eshkim eshkimniń aýzynan túspegen, eshkimdi búgingideı toltaq stanogynan satyp ákelmegen. Túsiniksizi — baq qana. Baıǵa tıý baqpa eken, sor ma eken?.. Asyraıtyn baıym bar demese, bes balanyń kir-qońy, jalǵandy japyryp tastaǵandaı bop keletin Iranbaqtyń as-sýy men kolhozdyń sıyr qorasynyń kóń-qoqyryna, oshaqtyń kúline kómilip jatqan netken baq? Jalǵyz-jalǵyz balany jetekke alyp, sol jalǵyzdyń ýaıymy men azaby kóringenge jaltaq qylyp qoıǵan jesirlerdiń qaı jerine baq qonypty? Tegi baıǵa tıý baq ta emes, sor da emes, solaı bolý kerek sıaqty. Endeshe, záýimen izdep kelgen jamaǵaıyndy nesine jek kóre qaldy? Appaq qudaı shal men qaýyn bet sarynyń ne kinási bar edi?.. Anasynyń baǵyn baılaǵan Asekeńniń ózi bolǵany da. "Sen bolmaǵanda!" — dep shart etken shapalaq sonyń jaýaby men esesi, kúıigi ekenin "mısyz" bas endi túsinip jatyr. Aseke deıdi-aý!.. Deıtuǵyndaı "mısyz" basqa ne qasıet qonyshty?! Ac iship, aıaq bosatqannyń bári "eke" men "seke" bolsa qula tóbel tirliktiń qamytyn kıetin máńkóse qalmaıdy da... Yrydýanǵa sylp-sylp súıkengen aldyńǵy bir dońǵalaq sylq-sylq kúlgendeı edi. Bylq-bylq shaıqaǵan semiz qanar mazasyz oıdan adastyryp, uıqy degen ýaıymsyz dúnıaǵa alyp qashty...

2

Bezektegen boztorǵaıdyń shyrylynan oıanyp edi, sıratynan baılap qoıǵan batparaqtaı tas tóbede dirildep tur eken. Borsyqtaı dúńkıgen tartyl mysyq aýzyma kelip túse me degendeı aspanǵa telmirip, qatypty da qalypty. Kúl salǵan "chabanskıı zavtrakpen" jiberip urǵanda qańǵyr-quńǵyrdan atyp turǵan Beket bajyraıyp Asekeńe qarady. Asekeń túk kórmegendeı, túk bilmegendeı. Múıizin tastaǵan ulýdaı túnemel qaptan sozylyp shyqty da kúresin aspas buryn qula bestiniń aıaǵyn baryp kórdi, jalynan sıpap, shoqtyǵynan qaqty da tabanyna shógir qadalatyndaı jaılap qana jetelep sýatqa jóneldi.

Jaǵasynan bojyǵan kapýstanyń ıisi burqyrady. Bóshkege túsip shyqqan joq edi, ıyǵy aýyrsynǵanda ǵana ińirde tartqan jalbyzdy umytyp ketkeni esine tústi. Shıpalyq qasıetin kim bilsin áıteýir qısyq muryn ıis jaǵynan shák jibermeıtin kórindi: basyń aınalsa sheship tasta dep edi, basyń aınalmaq túgili, taıganyń ıen aspanynda meńdýana jeseń de boıǵa sińetin shyǵar. Qatty sergip qalypty, bir jerim aýyrdy deýdiń ózi aıtar aýyzǵa uıat shyǵar.

Etekte tuman, bıikte bý jatyr. Qońqaıdyń shoqtyǵynan endi syǵalaǵan shar tabaq shashyrap ketetindeı; jıegi kúnbaǵardyń qalpaǵyndaı jyrym-jyrym, kirpigi ózektiń qabat-qabat kempir-qosaǵy men ormannyń shyǵynda jamyryp júr. Tań atpaı qaz-úırektiń astaýyn súırep, japanyń astyndaǵy tórt dońyzdyń tanaýyn eseptep qaıtqan Tynekeń taýdan qashqan tekedeı odyraıyp kep qarady, tegi túkirgenim bar dep tursa kerek, Bekettiń de bas salyp qushaqtaýǵa zaýqy joq edi. Ekeýi de eki esiktiń aldynda edireıisip turyp zaochno súziskenine razy bolysty.

— Myna saıtan ıimeı qoıdy! — dedi qara ala sıyrdyń jelinin qaqtap otyrǵan báıbishesi. — Ekeýin shashpa qoraǵa qamaı sal, áıtpese, búl saıqal buldanyp, buqany bir juma boıy áýrege salady!

— Saspa, qatyn, birdemesi bolar, — dedi Tynekeń, — maǵan bitken tiri tuıaqtyń bári bedeý dep pe ediń!..

"Aram qat!" — dep kúńk etti jıren shabdar kelinshek qara ala sıyrdyń shabyna basyn tyǵyp otyryp. Tynekeń ony párýeıine de alǵan joq, qalǵan sharýany qara ala buqanyń tanaýyna tapsyrǵandaı shorymyqqa otyryp alyp shylym shegýge kiristi. Qara ala gújban qara-ala sıyrǵa qaryzyn ótkizip qoıǵandaı tanaýyn shúıirip qoıyp kúresin basynda kóń tarpyp túr edi, qyshqyryp-yshqyryp: "men barmyn, men barmyn ó-ó-óh!", — dedi. Aýzynan da, saýyrynan da bý shıratqan qara ala dúleıdiń temeki shıratqan qaýynbasqa shaqqan bar muńy osy edi. Qara ala dúleı búgindik qos qorazdyń mindetin de ózi atqaryp tyndy.

— Qalaı, Aseke, qula bestini ertteısiz... toıys, siń be? — dedi. "Sińbeni" umytpaıyn-aq dese de aradaǵy bir bes jastyń aıyrmasy "siz-di" aýzyna burynyraq sala beredi.

— Qula besti sharýaǵa jarap qalǵan sıaqty, biraq qınamaıyn dep turmyn. — Janyn aıamasa da jalǵyz atyna shybyn qondyrmaıtyn Asekeń irgedegi sýsekten bir qalbyr aq sulyny kósip alyp at dorbaǵa jelpip saldy. — Sheshesi qazan attyń tuqymy, ákesi orlovtyń rysaǵy, túsi sheshesine tartqanmen turqy ákesiniki, — dep tanystyrdy. — Júriske alymdy, qara kúshke de moıymaıdy. Bul shirkinge óri-qyryń birdeı, eti qyzǵanda jelis ekenin de, jorta ekenin de bilmeısiń, tek taý-tasqa eptep ańǵaldyǵy bar.

Kókiregi qazandaı, kóttigi shómeıgen, shoqtyǵy qol sozym, postromka bolmasa omyraýyna qomyt shaq kelmeıtin sıaqty. Sheshesinen qalǵan jurnaq pa, jaly buıra. Balshyq bólegen shoqpytty alyp tastapty, paıa turmaq at pen túıeni órkeshinen zorǵa tanyp júrgen Beket alyp bara jatqan esh nárse kóre almady. Qula aıǵyr orazasyn ashpaı "chaban zavtrak" ta, "týrısiń túnemesi" de bolmaıtynyn sezgen bas ormanshy qıqıyp Tynekeńe tartty.

Mansardanyń esiginde astaýdaı qara qulyp túr eken, shamasy kópten beri tiri pende bas suqpaǵan sıaqty. Obezdchık, lesnıchestvonyń kordony qashanda standartty bir tıp: tómeni — turǵyn, mansardasy — keńse, órt almasa, jer silkinse de shaıqalmaıtyn jumyr qaraǵaı. Zavferma sharýasyna uqypty bolǵanmen, lesnıchııdiń baspanaǵa qunty joq eken, shatyrda nomer, burysh-buryshta belgi, tóbede jalaý da joq, jyqpylda jasyrynyp otyrǵan beımaǵlym beket tárizdi.

Qara ala gújben men qara ala sıyrdy ashyq qoraǵa qamap tastap qalǵan tabynnyń sońynan ketken "zavfermany" kútýge týra keldi. Adam tanymasa da mal tanıtyn zerektigi bar eken, el túgil sovhozdarda joq asyl tuqymdy sonaý Latvıadan zakazben aldyrǵan ba? Bir saǵat boıy bezildegen separatordyń jaty áli qarysatyn emes, bular sútpen baqsha sýaratyn shyǵar...

Tóbeniń dúńkili shoshytty ma, jıren shabdar jeńgesi úıden júgirip shyqty.

— Jeńeshe, keńseniń kilti kerek bop turǵany.

Jyqpylda otyryp kisikıik bolyp ketken be, álde kesheden beri zerezep bolyp qaldy ma, jıren shabdar jeńgesi lám-mım til qatpastan jelip ala jóneldi. Kózdiń ornyndaǵy bitıgen syzattan kókshil shyny jylt ete qalyp edi, Tynekeńniń qaıyn jurty, sirá, osy mańnyń kerjaq aǵaıyndary boldy-aý dep oılaǵan, jele jortyp jetip kep, bir býma kiltti etekten laqtyryp jiberdi de: "baǵrım, esh nárseni pýrtıt ıtmágin, hozáın dýrnoı bıt" — degende jeńgesiniń tórkininen taǵy da adasyp qaldy.

İrgedeti tóbesi kórinip turǵan kórshińmen telefon arqyly sóıleskenshe jaıaý baryp qaıtqannyń ózi jeńil. Aldymen aýdanǵa, aýdannan-aýylǵa oraǵytyp jetkenshe dúnıe órtenip ketýi de múmkin. Zaryqtyrmaı, jatyndy qarystyrmaı qosa qoısa bir jón, ólerdegi sózińdi taýysyp, ar jaqtaǵy bıkeshterdiń bet-aýzyn zaochno jalap-juqtap, aqyry ıtten súıkimsiz bop qala beretinińdi qaıtersiń! Ol jaqtaǵy sham kóstiń bıkesh pe, kempir me, kim ekenin bir Qudaıdyń ózi bilsin. Beket tanymaıtyn bireýdiń bet-aýzyn arendaǵa almaı-aq qoıdym dep telefonǵa jolamaı rasıaǵa otyrǵan. Sátin salǵanda dırektor kabınetinde bolyp shyqty.

— Assalaýmaǵaleıkým, Sáke!.. Bul jıen toı!..

Jıeni nesi? Qaıdaǵy jıen?.. Aýzyna qalaı túskenin ózi de bilmeıdi. Áıteýir jetinshi atasynyń esimi Jıen ekenin qulaǵy shalǵan. Esimi me, esirkep qoıǵan aty ma, ony da kim bilsin...

— Tyńdap turmyn! — dedi ar jaqtan. — Joǵaltyp aldyq qoı. Sen ketkende qys edi, odan beri jer de jibidi.

— Sáke, azdaǵan sharýa bolyp qaldy. Men Aıýlyda otyrmyn. Laj bolsa maǵan mashına jiberseńiz. Tilińizdi alsa, aýylsovettiń predsedateli qasyna bir depýtatyn ertip qosa shyqsa. Sovhozdan eki-úsh adam kerek. Mal sanap alatyn, bıligi bar, aktige qol qoıatyn, bolashaq daý-damaıda quzyry júretin bolsa tipti jaqsy. Biz Asekeń ekeýimiz Arshaty kóliniń aralynan kútemiz.

— Asekeń ekeýiń aýyz jalasyp qalǵan ekensińder, túbi ot alyp qamysqa túsip ketip júrmeseńder boldy, áıteýir. Meniń qajetim joq qoı?..

— Bul endi siz aralasatyn sharýa emes.

— Túsinem. Jalpy biz aralasatyn is pe?.. Sony oıladyń ba? Zań oryndarynyń, ókimet sharýa emes pe!..

— Zań oryndary deısiz be?.. Sózin biz sóılep bersek, aýzy qyshyp bara ma!.. Árbirden soń jer meniki, sý meniki, jaıylym da meniki. Artynan qýa shyǵar joqshyny da bilip otyrmyn. Mal ıesi menmin deýge júregi daýalar ma eken?.. Qysqasy, podhozǵa qosyp alsaq ta bizge sot joq!

— Onyń beker shyǵar. Tek qana speshozǵa ótkizesiń. Podhoz — leshozdyń jeke menshigi, speshoz — ókimet qazynasy. Arasynda jer men kókteı aıyrma bar, joldas jıen! Bireýdiń daýyn satyp alyp qaıtesiń!..

— Mynaýyńyz da aqyl eken, Sáke. Taǵy bir ótinish, Aıýlynyń lesnıchıı júre almaı qalypty, maıqanynan jarylaıyn dep túr. Sony bosatyp, aýylyna qaıtarsańyz tipti jaqsy bolar edi. Qaı jolmen qaıtady, ony da oılastyrǵan jón sıaqty.

— Onyń qaıtar joly bireý-aq, tek prokýror arqyly! Ázirge úrkitip alyp júrme. Túbi Ábdijapar ekeýin bir sokata jegemin be degen úmitim bar edi... Búldire kórme! Mashına qazir shyǵady.

Beket keńseniń astaýdaı qulybyn qaıta bekitip tómen túskeni sol edi, qolynda yrǵaıdyń keptirgen kók soıyly, tanaýrap qaýynbas ta kelip qalǵan eken, kózildirigi kók tesip, shaýyp alatyndaı Bekettiń jolyn kes-kesteı berdi.

— Tyneke, kechırıp qoıǵun, — dedi Asekeńniń daýsyna salyp, synyqtan basqanyń bári juǵady eken, jáı sóılegeniniń ózi kekesin bolyp shyqty. — Myna kilt mende qalatyn boldy. Keńsege kirmeı-aq qoıyńyz, mına tastap kettim.

— O neniń aqysy?! — dep Tynekeń ojyraıa qaldy.

— Qandalasy bar eken... Siz osy Túrkistannan emessiz be?..

— Qaıdaǵy Túrkistan?! Ne sandalyp tursyń?!

— Tyneke, onsha qatty qasynbaı-aq qoıalyq, qan shyǵaryp alyp júrermiz, — dep mámlege shaqyrǵan bolyp edi, munysy da Asekeńniń daýsy, Asekeńniń sózi bolyp shyqty. — Jeńgeıge aıta baryńyz, ısh nárseni pýrtıt ıtmádim, hozáın dýrnoı dıgoshti.

Kózildiriktiń sharasynan shytyp, aınalyp bara jatqan Tynekeńniń kózi Beket pen qosa búkil dúnıeni jutyp qoıatyndaı edi, bas ormanshyǵa onyń bet-aýzy tup-tutas kóz bolyp kóringen. Sol kóz óksheleı qýyp, Asekeńniń sákisine ere keldi.

— Áı, shyraǵym, sen óziń tórispisiń, tóremisiń? — dep taqymdap kelip ol da otyrdy. Úni sesti, sózi de shirep túr: týrıspin dese — óltiremin dep tur, tóremin dese — qolynda ólemin dep tur; Beket sonyń qaısysyn moıyndaryn bilmeı Asekeńe jaltaqtap edi, tabadaǵy eralashyn jozyǵa qoıyp alaqanyn kótere bergende:

— Áı, kýshynash! Tart alaqanyńdy! — dep Tynekeń atyp turdy. — Osynyń bárin búldirip otyrǵan sen!.. İrgeden in qazǵan kórtyshqandaı búkil qoımamdy aramdap!.. Atańa ǵana náǵyletaı, saǵan qaı kúni, qaı Qudaı tap qyldy eken!..

— Iá, ne búlindi? — dep Asekeńniń de erni shúrshıe qaldy.

Rasynda neniń búlingenin, kimniń búldirgenin Tynekeńniń de qanyqtap turǵany shamaly, áıteýir oıbaıǵa bassam ońdyrmaspyn dep:

— Áı, mynaýyń dúleı me, dúńgene me, kim ózi? — dedi. — Aı-shaı joq bireýdiń úıin buzyp kirip!..

— E, bul sóıtedi, — dedi Asekeń de qınalyp jatpaı. — Bul sóıtedi ǵoı.

— Atasynyń basy sóıtedi!.. Men sóıttirem buǵan! — dep Tynekeń keńirdegine kesek tyǵylǵandaı qylǵynyp turyp qaldy.

— Tyneke, óz basymyzǵa ıe bola almaı júrip, bireýdiń atasynyń basyn qatyryp qaıtemiz. Onan da otyr, aptyǵyńdy bas, eralashqa kel. Túnnen qalǵan zaharyń da tur, — dep Asekeń ala qorjyndy ıegimen túrtti.

Tynekeń jyndanyp kete jazdady. Esiginiń aldyna úsh baryp, úsh qaıtty. Úsh otyryp, úsh turdy. Endi bolmaǵanda Beket jónin aıtyp qutylatyn edi, qaıtadan atyp turǵan qaýynbas aıaǵyna oralǵan "chabanskıı zavtraktyń" qalbyryn tepkilep qýalaı jóneldi, aıaǵynyń astyndaǵy qalbyr emes, Asekeńniń basyndaı ekilenip, elirip tepkilegen; jylannyń basyn ezgendeı qalbyrdy ókshesimen qabystyra myjyp, aýzy-basy qısańdap, qaýyn bastyń álemtapyraǵy shyqqan kezde jıren shabdar kelinshek oıbaıyn salyp kelip kúıeýine jarmasty; eki ıinin julyp jep, eki kózi mańdaıynan shatynap, eki esiktiń arasynda alasurǵan kúıeýin tarǵyl átesh pen qyzyl qorazdyń kebin kıdi dep shoshydy ma, oıbaılaǵanda daýsy Qudaıǵa jetken, oıbaıǵa aıǵaı qosqan otaǵasymen alysamyn dep júrip tóbesindegi shómelesi ushyp ketti de, jıren shabdar kelinshek kádimgi kekilin kúzegen torysholaq bop shyǵa keldi. Beket oıbaıdan da, aıǵaıdan da dym uqqan joq, áıteýir on eki vzvod qarǵystyń jetpis jeti atasy ekenin ǵana sezgen. Oıbaı men aıǵaı birin-biri súıreleı úıge kirgende esik kózinde qap ketken jıren shabdar shómeleden kóz aıyrmaı Asekeń bulq-bulq kúlsin kep. Ǵumyrynda birinshi kúlgeni bolar, sonyń ózinde de ezýi kúlip, kózi kúlmedi, urty kúlgenmen qısyq murny qyrsyǵyp ornynan tapjylmaı qoıdy. Bekettiń kúlýge zaýqy joq edi:

— Obal boldy toı, — dedi.

— Obaldy bilseń malyna da tıispe.

— Ony qaıdan bildińiz?

— Bul úıdiń qabyrǵasy da habar berip turady, — dep Asekeńniń qısyq murny mansardany nusqady.

— Onda ne otyrys?..

Eralash taýsylǵansha, qara shaınek sarqylǵansha, ekeýi qula bestige mingesip-ushqasyp attanyp ketkenshe esik kózindegi qula shabdar shómelege eshkim qol sozǵan joq edi...

Tuıaǵynyń búri ketken tyraqy kerikteı kezeńge kıreleńdep zorǵa ilikken San Sanychtyń "kóksholaǵy" kapotyn arandaı ashyp demigip áli túr. Bel saýyryn sıpaı kóshken seldir tuman shirindige shyq baılap ketken eken, tuman astynan kúmpıip-kúmpıip shyǵa kelgen boz tóbeler kórpesi ashylyp qalǵan tumsa arýdyń kókiregindeı; kúreńse tulymyn jelpı qoıatyn da jel joq sıaqty edi, sirá, tumandy tepken tumsa arýdyń kókiregi bolsa kerek. Iyqtan basqan ózektiń syzynan soń, boz beldiń káýsar tynysy Bekettiń de saraıyn ashyp, kókiregin kere kúrsinip saldy.

Kezeń basyn jelemik shaldy. Jelemikte keńsirik jaratyn jeti myń túrli ıis bar. Jeti myń ba, jetpis myń ba, kim bilipti. Múmkin, eldiń ıisi shyǵar. Teńkıip jatqan, dúńkıip jatqan búkir jondardyń kúnqaǵar betkeıi túbittenip, eski jyldyń jabaǵysyn jasyl quraq túrte bastapty. Múmkin, kóktiń ıisi shyǵar. Batar kúnniń astynda shalqaıyp -shalqaıyp, búkil álemmen ıegimen ǵana tildesip naǵyz Altaıdyń ózi jatyr; arqasyn kúnge qaqtap, aspanǵa qarap sozylǵan qojyr-qojyr qyrattary typ-tynysh uıyqtap qalǵan órkesh jaldy dınozavrlar sıaqty edi. Bir emes, san kórip júrse de Bekettiń júregi dir ete qaldy. Dál sol kezeńnen eldiń tóbesi kórinedi. Eldiń tóbesi kórinse-aq kóńil shirkinniń alyp ushatyny bar. Jeti jyl júrgende elim bar dep oılamap edi. Endi sol jeti jyly tekke ketkendeı ókindi. Átir múńkigen áke sorly sony aıtýǵa da jaramapty-aý!..

Jol qamyna kirisken San Sanych "kóksholaqtyń" qolqasyna qol júgirtip edi, qyzýy basylmaı, ókpesi qabynyp tursa da kapotty tańq etkizip tastaı salyp rúlge otyrdy. Qajydy ma, qalǵydy ma, qashan, qaı jerde toqtap qalar eken dep "kóksholaqqa" senbeı kele jatqan Beket Asekeńe mingesip ketpegenimdi qarashy dep ókindi. "Astyndaǵy atyńa senbe..." degendi qazaq "kóksholaqtyń" zamanyna aıtqan bolar. San Sanych jyldamdyqty birinshige sylq etkizip tastaı saldy da úńireıip ilgeri qarady.

— Neden úriktińiz?

— Buqtyrma ǵoı...

Tereń shatqalǵa buralańdap túsetin ırek joldyń bir tutamy mashınanyń tanaýynda ǵana qalypty. Tereń shatqaldy kerip salǵan Buqtyrmanyń jaltyry aıaq astynan jarq etti. Buqtyrma bıyl eresen eken. Tómendegi teńizdi muzy ketpeı jatyp-aq on metr kóterdi dep edi, myna túrimen Altaıdy da kóterip ketetin shyǵar. Aırandaı appaq sulbasy osy jatysynda kóz qaryqtyrady. Jaýlyǵynyń japsarynan syǵalaǵan qylymsy kelindeı bult astynan bir kóringen kún kirpigi de aq aıdynnan tıanaq tappaı taıǵanap ketip jatyr... "Aq Jaıyq" deıdi, "Aq Edil" deıdi. Bárin de kórgen. Biraq kúnshilikten tasy men taımeni, eńkeıseń júziń kórinetin Ertis pen Buqtyrmadaı aq sý bar ma eken?.. Elińnen kór! Ózine tentektik qonbaǵan soń birińdi "qara", birińdi "buqtyr" dep asaýlyǵyńdy ǵana eskerip, atyndy adastyryp qoıǵan eliń qońyr ǵoı!.. El?..

"Esiń barda elińdi tap" dep nege aıtty eken?.. Eldi tapty-aý, biraq, sol elde at baılap túser kimiń bar? Otyz jyl boıy at izin salmaı qashyp júrgen ákeńniń túri anaý ma?.. "Ákeńdi kórgen ólmesin" deıtini taǵy bar. Ákesin kórgender áli bar eken. "Á, bilemiz.." deıdi de qoıady. Ar jaǵynda emeýrin de, qulyq ta joq, kóbisi bilgenine ókinetin sıaqty. Otyz jasynda el tanyǵanda búl da ákeniń otyz jasyn qaıtalap kelip tur. Qaıtalaý ma? Bastaý ma?.. Áıteýir bir nárseden bastaý kerek edi toı...

"Iapyraı, qıyn jigit ekensiń!" — degen San Sanych. Buryn mundaı qıyn da qıanat sharýany kórmese kerek, aktige qol qoıýdan bas tartyp, "men tek kólik aıdap kelgen arbakeshpin" dep qutyldy. Aýyl sovettiń predsedateli de búkil is sonyń mindeti bola tura bireý jon terisin jep jatqandaı qaıqańdady. Qaıtsyn, biri bastyqqa, biri basynyń betine qarap kún keshken, otyrǵan ornynyń óziniki ekenine kózi jetpegen, jetse — óziniki emestigin sezgen pushaıman jandar da. Bulardy Tynymqul da qorqytady eken. Tý syrtynan tirep turǵan "jýan" qolymen qorqytady eken. Mal ba kórmegen Beket mal ashýyn qaıdan bilsin. Buzaý torpaǵyn, jabaǵy-qulynyn esepke almaǵanda elýdeı sıyr, sol shama jylqy... Elý tuıaq mal jandy qoıa ma?.. Eme-jemge kelgende Tynekeń bárin aıtyp tyndy. Atap, atap aıtty. Qorqytý úshin aıtsa ózi bilsin. Qoryqpaǵan Sarqyt kempir men aramǵa qolyn bylǵamaǵan Asekeń ǵana.

— Iapyraı, bizdiń qol da bir ájetke jarap qaldy-aý! — dep Asekeń máz bop kúldi; osy jolǵy kúlkisi ezýinde emes, kózinde tur edi, súısingeni de belgisiz, keketkeni de belgisiz. Qazir oılap otyrsa, "jarap qaldy – aý-dyń" astarynda jasyrynyp jatqan jara, senimsiz tirlikke degen senimi qalaǵan kóńildiń nemketti salqyndyǵy bar sıaqty. Adal bol meıli, adam bol meıli, qatardaǵy jurttyń qoly túgil ózin de ájetke jaratpaı tastaǵan qaı mezgil búl?!. Aqsaqaldyń aqylyn, azamattyń aıbaryn, bıliktiń bedelin urlap áketken kim búl? Sen óziń kimsiń? Sen kimge senesiń? Ózińe-óziń sengendeısiń be?.. Qarapaıym dep, eńbekker dep otyryp, kishkentaıdyń elge degen, eldiń kishkentaıǵa degen senimin jurdaı qylyp, jýannyń kóldeneńin, uzynnyń artyǵyn otap tastap, balany da, danany da bir qalypqa qýyp tyqqan soń Tynekeńder arymen emes, barymen, malymen qorqytpaǵanda qaıtsin. Aýdannyń pildeı-pildeı basshylary elden, ókimetten jasyryp mal jısa, olardyń da bireýdi qorqytpasyna, bireýden qoryqpasyna kim kepil?.. Mesheldiń meshel bolyp qalǵanyna, Beskempirdiń taqpaqshyl bolyp qalǵanyna, Jaqyptyń tasqabaq bolyp qalǵanyna kim kináli?.. Asekeńder taıgadan qaı mýzykantty, qaı teatrdy izdep keldi eken?..Taıganyń tynysh jatqan mýzykanty men teatry Tynekender men Sıǵandary edi, olardy da sympıtyp kele jatqan joq! Taıgada otyryp shashymen alysyp, shoshqanyń tanaýyn, sıyrdyń emshegin ermek qylǵan jıren shabdar kelinshektiń "baǵrım" degennen basqa ne jazyǵy bar edi? Malmen oıanyp, malmen jýsaǵan Tynekender eginińe tústi me?.. "Baǵrım-di" estigen qulaq qarǵysty da estip tyndy. "Baǵrımyna" da sengen joq, baqyryp jylaǵanyna da sengen joq. Bul jurtqa búginde senim joq. Óıtkeni, senimniń ózi joq! Daǵdy ǵana qalǵan. Daǵdy... Qashannan beri? Kimnen qalǵan mıras? Kúdiktiń atasy, avtory kim edi?..

Qashan toqtap qalady dep "kóksholaqqa" da senbeı keledi. Barankamen alysqan San Sanychka da senbeı keledi. Júrmeıtin kólikti bilmeıtin qol ótirik aıdap kele jatqandaı.

Álde ne dúńgirlegendeı boldy. Dúńgirlegen beton kópir eken. Beton kópir qalshyldap týr eken. Qalshyldatqan Buqtyrma eken. At shaptyrym kópirdi "kóksholaq" taýysa almaı-aq qoıdy. Ańǵardy jyrta sarnaı soqqan jel "kóksholaqty" ushyrǵandaı, sarnaǵan jel me, jeldi aıdap kep turǵan sý ma, sýdy qaqyrata jyrtyp qarsy zaýlaǵan kópir me, áıteýir dúnıe dúrkirep kóshkendeı Bekettiń basy shyr aınaldy. "Qara" deseń de, "buqtyr" deseń de qaraquryq ymyrttaǵy Buqtyrmanyń túsi adam jutqandaı sýyq eken. Qaraqoshqyl kúrkiregen aǵynǵa kózi túsip edi, týla boıy túrshigip ketti...

...İrsıǵan jar qabaqtyń basy dúrkirep shyr aınalyp týr eken. "Qyryp salamyn!" — dep aıqaılap, tepsinip týr eken. Tepsinip turǵan ákesi eken. Ákesi aq "Volganyń" tóbesine táltıip shyǵyp alypty, qolynda maýzer, esirip týr eken. Jar qabaqtyń ushar bıiginde bir-bir atty jaıdaq jetelegen qalyń jurt. Tynymqul jaǵasyna galstýk baılap, basyna qyzyl áskerdiń kýlagy salpaıǵan shlemin kıip alǵan eken, qara shabdar kelinshek oıbaıyn salyp Tynymquldyń qolynan qara ala buqanyń shynjyryn julqylap jatty. "Qyryp salamyn!" — dep aıqaılady ákesi. Sol – aq eken, pýlemet kútir-kútir qaqsap jóneldi de jar basy azan-qazan dúrkireı qashty... Jóńkile qashqan jylqy da emes, sıyr da emes, qaptaǵan "kóksholaq", traktor, "kókqasqa" ma-aý... biraq, báriniń de klaksony jylqysha kisinep, jylqysha shyńǵyryp, jylqysha osqyrynady eken. Taptap ketedi-aý dep jan ushyrǵan Beket qanshama tyrbanǵanmen ornynan tyrp ete almaı...

...Úıelep qalypty. "Kóksholaq" kotejdyń aldynda yrqyldap tur eken, kók esekten qulaǵandaı qol-aıaǵy shymyrlap zorǵa tústi...

ALTYNSHY TARAÝ

1

Taý basyna kar túsipti. Taý basynan asa almaǵan jyrym-jyrym aqsha bulttyń baýyryn órt shalǵandaı, aspandaǵy jalynnyń alaýy narttaı qyzyl perde bop ár úıdiń áıneginde júr. Qaraǵaıly qolattyń jyqpyl-jyqpylynda qara kıimge japsyrǵan aq jamaýdaı irkilip tuman jatyr. Apta boıy tolastamaǵan nóser taıgany da eseńgiretip tastapty; tym buıǵy, samaly taýsylyp syzy ǵana qalǵandaı, tek shomylyp alǵan Altaı shyndary ǵana shyt jańa, burynǵysynan da aspandap, kerme ıyq minez kórsetedi. Kók júzine sińbeı, kemer-kemerge irkilip qalǵan aqsha bulttardyń sút reńi muzdaı sýyq, shytynaǵan kók shaǵyr aspan alda áli de yzǵarym bar degendeı. Erkimen órip, óz aıaǵymen qaıtatyn mal da baqaıynyń syqyryp baıqatpaı búrisip, aýylǵa urlanyp kirip jatyr.

Beket ózin eleıtin eshkim tappaı keshqurymnyń beımezgil ýaqytynda jetimsirep jalǵyz tur edi. Keńseden júre qaqyrynyp San Sanych shyqty. Oı-kúıi, sanasy bólek, tirligi jurttan bóten, shaý tarta bastaǵan bas ınjenerdi Beket ótken bir zamannyń aralynda qap ketken kóne kózdiń jurnaǵy dep sanaıtyn. Kóńili qońsy tappaıtynyn bile tura, bermestiń asynan dámetkendeı janasalap qasyna bardy. Kólik suraıdy dedi me, San Sanych ózimen birge qartaıǵan "kóksholaǵyn" eki-úsh aınalyp shyqty da:

— Saıtan alǵyrdyń maıy aǵyp jatyr! — dep ákesiniń quny ketkendeı dońǵalaqty teýip -teýip jiberdi.

— Garajǵa aparyp qamap tastańyz! — dedi Beket. — Onsyz da bes mashına toqtap tur. Podshıpnıgi erip ketse jaıaý qalasyz.

Bas ormanshynyń buıyra sóılegenin unatpady ma, álde ótiriginiń ústinen shyqqan soń jaltara almady ma, meıli dep kómpis kúńk etti, biraq bagy bir kezde keptirip tastaǵan týlaqtaı ózgermeıtin óń-túsi bóten shyraı bergen joq, kúl shashqan buqadaı ókirgen "kóksholaǵyn" buryp aldy da Beketti qasaqana tútinge qaqaldyryp garajǵa taıyp otyrdy.

Qıastyǵy ustaǵan Beket te qýyp jetip dońǵalaǵyn tepkisi kelip edi, amalsyz ishinen tildep qala berdi.

Kelinshegi bar, ketpeı otyrǵany bar, keńse tola qyz-qyrqyn. Kúni boıy birimen bir aýyz sózge kele almaı ishi pysqan. Onyń ústine bas býhgalter Meńsulýdan basqasy bir eneden týǵandaı kózge qorash óńsheń bir ker pushyq edi, qyzmette salaq, kóshege shyqsa ústine baryn japsyratyn shetinen tyrash pa, qazir úıge qaıtqan qyzdardyń birinen-biri ótedi; qaqpadan yzdıyp shyǵyp, kekireıip ketip jatyr, ámbe, Bekettiń jeń-jaǵasynan oǵash birdeme kórgendeı bári de ezýlerin jymyra kúlisip jóneledi. Jurttyń sońyn ala esik japqan Meńsulý:

— Kimdi kútip tursyz? — dedi.

— Sizdi. Sý ishken sýattan adaspaıtyn aýrýym bar edi...

— Qap, qartaıyp qalǵanymdy!.. İlesetin adamdy bilmeıdi ekensiz...

Jesirliginen qoryna ma, álde kóńilinde basqa bir synyq bar ma, qaǵazdaı appaq sulý kelinshektiń júris-turysynan jasqanshaqtyq baıqady. Tús kezinde úıine ertip baryp, birer kese salt shaıyn berip otyryp ta etek-jeńin qaıta-qaıta tuıyqtap, tystan syqyr estilse de jaltaqtaı bergen. Emshekte balasy baryn, onyń ákesiz ekenin bilgen joq, boıdaq jitittiń bar ańǵarǵany jesir de bolsa óńirinen týsyraı qoımaǵan tersheń tósektiń býy.

Áýelde kelinshektiń aıaldatysy kelgendeı syńaıy bar edi, at tuıaǵynyń tyqyryn estip, tý syrtynan áldebir yzǵar sezgendeı jalt burylyp Bekettiń qasynan uzaı berdi.

Dırektor eken. Alpysqa kelse de taza kıinip, denin taza ustaıtyn seri kisi mynaý mı batpaqta astyndaǵy shańqandaı aqbozynyń balaǵyna da qylaý juqqyzbapty. Syrt kózge kerilip sóılep, termelep til qatatyn shalqyma kóringenmen, Beket Sıǵattyń júris -turysyna, kisi tanytyp tekti minezine qatty qyzyǵatyn. Aq bozdy arkasynan bir qaǵyp atshy shalǵa jetektetip jiberdi de sonan keıin baryp Bekettiń sálemin aldy.

— Iá, qal qalaı? Barmysyń áıteýir?!.

— Barmyz toı.

— Bizdiń qyzdar julyp jep qoıdy ma dep edim... Bap tileýińe qaraǵanda baltashy emes, baıbatshaǵa laıyq jigit ekensiń! — dep jambasqa aldy.

— Adam baby at babynan qıyn bop pa. Minis bermesek boqshamyzdy arqalap kete salamyz da! — dep bul da bar-joq aǵash otyn saryqqan boldy.

— Qońyrlyǵyńdy kórip qoıdan jýas pa dep júrsem, jatyp ataryń mol eken-aý! — Sıǵat jigittiń bas-aıaǵyn barlaı, jymıyp ezý tartty da aıaǵyn náshimen tandap basyp jolǵa tústi. — Qudanyń qudireti, jasymda qyz-qyrqynǵa qyryndaǵanym bolmasa, qartaıǵanda osylarmen qos qyla kór dep suraǵan joq edim... Jalǵanda urǵashy juraǵatynyń qolyna qaratpasyn!..

Meńsulýdyń áınegin aq sholaq perde jasyryp qalypty. Mezgil erte bolsa da sham bar. Beket kúndizgi dom tatqan dastarqanyn, ıneniń ústinde otyrǵandaı ımenip, óz stolyna ózi syımaǵan úı ıesin esine aldy. Tereze túbinen óte berip Sıǵat:

— Maǵan janyń ashysa, osylardyń birine tezdetip quda túsip, leshozdyń júgin jeńildetpeısiń be! — deı saldy, deı salsa da: "osy úıge kóz alartyp júrgen joqpysyń?" — degendeı ázilinde qaǵytpa bar sıaqty.

Dırektordyń eki qabatty osobnágy muntazdaı: mańaıynda ne qora-qopsy, ne japsyrma jáı joq, mal ustamaıtyn, usaq-túıek sharýaǵa qunt qylmaıtyn pań tirlik baıqatady. Bekettiń búl úıge toqtaǵanyna da bir táýlik. Qorym soqqan ıyǵy qaǵynyp, sol qolynan jan ketip qalǵan sıaqty edi, eti janshylǵan ba, áıteýir, synyqtan aman eken, kelgeli jalbyz tartyp, sylap-sıpaǵan soń isigi qaıtyp qaldy.

Sıǵat úıge kirmesten buryn syrt kıimin sheship qadaǵa ildi de jýyna bastady. Oramal alyp shyqqan qyzy Merýert ákesiniń samaıynan bir ıiskep qadaǵa ilgen kıimdi ala ketken. Álgibir ázirde áıel juraǵatyn jazǵyra sóıleýińde ul kórmegen Sıǵattyń jazmyshqa degen ókpesi de joq, emes. Qyzy jutynyp turǵan tym-aq ádemi. Buryn da kıip-jaryp ketetin suǵanaqtyǵy joq Beket betine tiktep qaraýǵa jasqanady. Ústirik tımegen taıganyń qotyrash tirligine qalyptasyp qalǵandyqtan ba, júris-turysy maıda, qashanda pysy basyp turatyn erkin jandarǵa janasa almaı – aq qoıdy. Ekeýinde de bir minez, Beket sıaqty Qudaıy qonaq túgili Qudaıdyń ózi kelse de jasaıtyndary bir yqylas, bir nıet.

— Júgenimizdi ustap qaıttyq, — dedi Sıǵat, qaǵynyp-silkinip bolǵan soń, Beketti úıge qaraı demep. — Berseń qolyńnan, bermeseń jolyńnan dep men kettim. Erteń sıraq ornyna syrǵaýyl qajet bolsa da bári bir maǵan kelip júginedi. Sart esepten biz de jańyla qoımaspyz!..

Aıýlyǵa kúl túse bastaǵannan beri Sıǵattan uıqy da qashqan. Anaý-mynaý ultaraqtaı jer bolsa bir sári, tutas bir alqapty qurt jeıdi degen sóz. İndet jaılaǵan aýdandy otap, órtep, tazartý úshin leshozdyń ez kúshi qaýlaǵan órtti shybyqpen sabaǵanmen birdeı. Kórshi sharýashylyqtardan kómek bola ma degen nıetpen dırektor aýdan basshylaryna "jıendik" jasaýǵa attanyp edi, sózine qaraǵanda mindetin ótkize almasa kerek. Al sart esebi túgel bolsa, kolhoz, sovhozdardyń ıgi-jaqsylarymen jeń ushynan jalǵasyp qaıtqany da.

Bul shańyraqta adam sany az bolǵanmen, kelimdi-ketimdi qonaq bas saıyn bir bólme, sóıte tura Sıǵat semásyna artyq ta emes, áp kýystyń óz orny bar. Artyq zat ta, ustalmaı sánge turatyn dúnıe de joq; úlken zaldaǵy dáý kúmis sandyqtyń ústinen túspeıtin altyn er-túrmannan basqa bataly degen bulǵyn ishik, qundyz jaǵaly shapandar árkimniń ústinde eleýsiz júre beredi de eleýsiz jerde jatatyn altyn-kúmis jıhazdardyń býyna mastanǵan úı ıesin kóre almady. Bir qaraǵanda jupyny ǵana oshaqta taýsylmaıtyn qor, sarqymaıtyn dáýlet bar; esh nársege tańdaı qaǵyp tamsanbaıtyn, esh nársege kórseqyzarlyq jasap qyzyqpaıtyn Sıǵattyń yndynynda da, kóńilinde de ózek taldyrmaıtyn máıek bar. Ata-babasynan qalǵan eskiniń kózindeı múkkámál — tuz tirliginiń úılesimi sıaqty, baılyq úshin emes, barlyq úshin, tirshiliktiń qajetine bola jınalǵan búginginiń aǵashy men temiri aralas buıymdardan úrikpeı, qybyn taýyp jarasyp túr. Ter sińgen táıteri, syz ben sýǵa sep sýlyqtan basqany qunttamaǵan Beket dastarqanǵa otyrar aldynda úı ıesi usynǵan syrmaly halatqa syımaı, qymsynyp otyrǵan jaıy bar.

— Jákesiniń qyzy, qonaǵymyz qońqyldap otyrǵanǵa uqsaıdy, tamaǵyń qońyltaq bolyp júrmesin, — dep Sıǵat shashyn topymen jasyryp stolǵa otyrdy da kúmis sapty pyshaq pen sary ala jıekti shyny tabaqtyń birin Bekettiń aldyna jyljytty.

"Jákesiniń qyzyna" Beket túsinbeı-aq qoıdy. "Jákesiniń qyzy" degen ákesiniń daýsy estilgen saıyn qabyrǵadaǵy Jambyldyń portretine qaraıdy. Portret te emes, ramaǵa salyp shynymen qaptaǵan foto-plakat: keı tustary sý tıip sarǵaıǵan, qara eltiri bórik kıgen Jákeńniń de óńi júdeý, etegindegi "Lenıngradsy, detı moı!" degen óleńine qaraǵanda qyrqynshy jyldardan qalǵan kóne sýret sıaqty. Óz túısigiń bolmasa, túrtpektep suraǵanmen jarytyp jaýap qatpaıtyn úı-ishinen qabyrǵadan qadalyp kep otyratyn Jákeńniń jaıyn Beket suraǵan emes.

Qaı mezgil bolmasyn, jylannyń basyn qaıtarý úshin dastarqannan uzap ketpeıtin súr qazy men sýyq karta búrkeýli qalpy etekke syrǵyıdy da jas kepeniń sirnesine oryn berdi. Sypaılyqtyń reti osy shyǵar dep Beket kepeniń ortan jiligin shuqylap syzylyp otyrǵan, "ish, je" dep Sıǵat ta qonaǵyn qystaǵan joq, oramal-sýlyq áperip, tamaqtyń tuzdyǵyn, tabaqtyń sánin ańdyǵan qyzy da elpektik jasamady.

Bir balasynyń sybaǵasy sýyp qalsa tábeti buzylyp, kúni boıy kúńkildeıtin anasyn, semányń bir múshesi túgel bolmasa tas-talqany shyǵatyn ákesin esine aldy. Úrim -butaǵynyń tórt kózin túgendeımin dep qylaıaǵy as-sýdyń ústinde de qyjyldaı beretin tyrash ákeniń bar eńbegi zaıa ketken sekildi: bes uldyń tuńǵyshy Beket edi, mekteptegi kenjesinen basqanyń bári de qyrym-qytaıda, iship-jep ketetin qaryn bóle týystar qoly aýzyna jetken soń qazir seıilgen. Áli de ájeptáýir mekemeniń ekinshi kreslosyn bosatpasa da óz oshaǵyna shamasy jetpepti, bir uly massovkanyń artısi, biri — Shaýmán artelindegi faner kúrkeniń etikshisi, úshinshisi eńbek túzeý lagerinde otyr. Báriniń berekesi shamaly, ári sýyq ósken, kisilikti aıtpaǵanda kishilikti bilmeıtin ózimshil jandar. Áke-shesheniń arqasynda jurt kımegendi kıip, ishpegennen qur qalmaı, jarymasqa uqsap talasyp -tarmasyp baqas bop ósken joq edi, bilikti ómir keshý úshin emes, kún kóris úshin baqal tirlik qýyp ketkenderine Bekettiń ózi de tań. Mynaý dastarqannan, mynaý eki birdeı siber jannan ımense, jigit qazir osyny sezinip otyr.

Tárelkesi qaıta-qaıta shyqyrlap, pyshaǵy qurǵyr bylbyraǵan sirneden de taıǵanaı bergen soń, bárin tastap jilikti qolyna alǵan, qyshyrlatyp julyp jeýge qymsyndy da aqyry keıin syryp, eki qoly stolǵa syımaı, abratqa telmirgen baılaýly torpaqtaı mólıip otyryp qaldy. Etpen jarystyryp sorpa júgirtpeıtin búl eldiń ádeti shyǵar dep edi, sirnede sorpa oblmasynan beıhabar baıǵus surap otyryp, bir kárlen ashymalǵa qoly zorǵa jetti, biraq Merýert ony da qorlaǵandaı mólteńdetip usyndy. Amal joq, sarqyp berdi. Bunysy da oǵan tepkilep ishkizgendeı kórindi. Sıǵat tamaqty qunyǵyp jemeıtin, tabaqty suǵynyp qoparmaıtyn kisi eken, ettiń jyly-jumsaǵynan tandap qana shuqydy da:

— Qonaq toısa biz de toıdyq, — dep qyzyna qarady.

— Qonaq toımasa qaıtadan qazan kóteremiz, oǵan deıin azdap dem ala turyńyzdar, — dep Merýert ezý tartty.

Kúlkisi ásem. Eńsesi erkekpen talasatyn suńǵaq. Jup-jumsaq bet-pishininen Sıǵattyń naq kóshirmesin taba almady da, sirá, sheshesinde orys juraǵatynyń qany bar-aý dep jorydy. Júris-turysy ákeden aýmaıdy, tek qaıtalaý joq, jattandy emes.

Birin-biri andyǵandaı eki adam otyryp til qatyspaǵannan qıyn nárse joq eken. Manaty etekten ketken súr qazy men sýyq qarta búrkenishin sypyryp, aq samaýyr, syrly shyny aıaqtar stolǵa jaıǵasqansha Sıǵat lám-mım dep Beketti áńgimege shaqyrmady, bul da onyń kóńiline kirip kete almady. Jeti jyldan beri leshoz ben lespromhozdyń kıkiljińine oraı birde araz, birde tatý bolyp talaı ret aldynan ótken kezderi bolyp edi. Bekettiń taǵy bir túıgeni, jurt birde alshy, birde táıki túsip jatsa da Sıǵat tórt aıaǵynan aýmaıdy, ishin aldyrmaıtyn, qyry men qaltarysy mol adam ba dep qaldy. Soǵan tánti bolyp, uqsap baqqysy da joq emes, biraq qanshama jattaǵanmen joq jerden jabylyǵyn kórsetip ala berdi. Bir táýlik erý bolyp jatsa da tize túıistirip otyryp kóńilindegi syryn aqtarǵan emes, keıde sharýanyń qamy kıip kete beredi de, keıde úndemeı otyryp-aq aýyzdan qaǵyp, kerek sózińdi kádege asyrmaı tastaıtyny bar. Shıratylýy kóbeıip ketken soń taǵy da talaı baby bar shyǵar dep oılaǵan, bul joly Sıǵat kesesin tez tóńkerdi.

— Al, Jákesiniń qyzy, oraza-namaz toqtyqta, ishke el qonsa, Beket ekeýmiz mundasyp jatalyq, endi bizge oryn saıla.

Ydys-aıaǵyn jalap-juqtap, tańnan qalǵan, tańǵa qalǵan sharýasyn tyndyryp almaı qonaqjaıyn oılamaıtyn kúıbeńshil "pysyq" áıelder bolýshy edi, joq, Merýert dastarqanǵa baılanbaı birden ekinshi qabatqa kóterildi. Zaldan týra shyǵatyn baspaldaqtyń ár satysyn nyǵyzdap, sanap basqan taqymy toq, aq baltyry músindi eken, jotaly bóksesi qyldyryqtaı beline tańyp qoıǵan bólek qoń sıaqty, biraq olpy-solpy aram et emes, kádimgi qulyn saýyr. Oqtaýdaı jup-jumyr uzyn moınyn qazmoıyn attaı kergitip, tym kerbez ustaıtyn kórindi. Tý syrtynan qadalǵan Bekettiń ash kózin sezse de qysylǵan joq, qyzyqsyn dep bar-joǵyn ádeıi tospady da.

2

Jelemik. Aýanyń syzynan ba, teńselgen aǵash basynyń sybdyry joq. Shyrsha men balqaraǵaı aralas búırek-búırek belder kókjıekten Altaıdyń bıigine tarmasa shubyrǵan kirpilerdiń jon arqasyndaı bolyp kórindi. Tún ylǵal, denege súıkimsiz, demge aýyr eken. Jer de jerkenishti, ultannan ótken yzǵar mıyńdy tebedi. Beket shylymyn tutatyp alǵansha Sıǵat edáýir uzańqyrap ketken, ádeıi bólektendi me, artyna burylmaǵan soń, bul da sońynan qýa qoıǵan joq. Temekisin túgesip bir baıqaǵanda soraıǵan qarasy mań basyn kóz kórimdegi at qoraǵa enip barady eken. Aq bozdyń aqyryn jatar aldynda bir qarap qaıtý ádeti bolsa kerek, jýyrda oralmaıtynyn bilgen soń, boıymdy sýyqqa bosqa aldyrmaıyn dep, aı júzine shyrt túkirip turǵan tákappar osobnákqa kaıta buryldy.

Beket qonaqkádesin jasap úıte kirgende úlken zal bos edi. At shaptyrym stol da bos. Naıqalyp jatyp bap tileıtin adamdy qonalqy ıesi jaqtyra bermeıtinin jaqsy biletin Beket aıaǵynyń ushymen basyp joǵarydaǵy tanys bólmege ótti. Aq japqan sútteı tahtanyń qasynda Merýert tur eken.

— Sheshinińiz! — dedi.

Jigit kúdiktendi.

— Sheshinińiz! — dedi.

Manaty bir bıazy ún emes, daýsy qatqyl, qonaqqa emes, kúndegi kóztanysqa jasaıtyn ózimsiný bar. Beket qysylsa da qarsylyq etken joq. Jyndysaıdan jany qysylyp arsy -kúrsi bop kelgende de Merýerttiń ezi sheshindirip, ıyǵyn bylaýlap bergen. Sodan keıin de qyz aldynan eki-úsh dúrkin ótse de ımenip-aq bitti.

Merýert Bekettiń jaýyryny men topshysyn dym maqtamen uzaq súrtip, uzaq sylady. Alaqany jumsaq eken, aýyq-aýyq syrqyrap, syzdap kemiretin ıyǵy ystyq býmen sabaǵandaı shymyrlap, tula boıy balqydy. Maýjyrap otyryp:

— Alaqanyńyz maıda eken, — dedi.

— Jurttyń bári baltashy emes qoı, — deı saldy.

— Jaǵynaıyn dep otyrǵam joq.

— Syrqat adamǵa artyq sóz de júk. Siz maǵan qazir qonaq emes, klıentsiz.

Merýerttiń osyndaǵy emhanada dáriger ekenin biletin, biraq ǵumyry baltyry syzdap kórmegen Beket dáriger minezin bilmeıtin. Syıy bir basqa, mindetke kelgende ıbasy bólek, qasańsyp ketken sýyq jan ba dep edi, spırtten kompres jasap, ıyǵyn qaıta tandy da Merýert komodtan pıjama alyp usyndy.

— Uıqyńyz tátti bolsyn!..

Úni taǵy da basqa, kýlagyna jaǵymdy estildi. Úndemeı júrip-aq úlken-kishige bıligin ótkizetin, jıyrmanyń etegin shalsa da ótpeı otyrǵan qyz emes, kóńildegisine kezikpeı, ketpeı otyrǵan qyz tárizdi. Beket ári-sári. Qolyndaǵy shyt jańa pıjama men aq mamyq tósekten denesi úrkip otyr. "Kóterip atqa salǵanyńdy qaıteıin, saýyrlap mytyp alǵan soń" degendeı, bulardyń syı-sıapaty da mindet pen mensinbeýdiń arasyndaǵy salqyn emeýrin be dep qaldy. Edendegi túkti borpyldaq kilemge jantaıa ketkisi kep bir turdy da, aqyry aq jibek pıjamany túrshige kıip, aq mamyq tósekke titirene qısaıdy. Krahmaldap tastaǵan aq dákeden qardyń ıisi shyǵady. Jan raqatyn da kepten umytyp ketken eken-aý.

Tahtanyń syńary bos. Aıdyń qaǵazdaı boz saǵymynda qazdıyp otyrǵan qus jastyqtyń soraıyp túsken kóleńkesi sereıip jatqan adamnyń súlderi sekildi edi. Tympıyp til qatpaǵany bolmasa, aldy-artyńnyń tynysyna deıin baqqandaı. Búıirinen shoshyta túrtip qalǵysy keldi...

Aqylgóı aýyzǵa zar emesti. Ákesi baıǵus ta ósıetke jorǵa bolatyn, biraq sonyń bári de danadan dıýanaǵa deıin jatqa biletin daıyn ýaǵyz, kodekstiń súresindeı áldeqashan jazylyp qoıǵan tanys ereje. Ata-anasyn qanjyǵasyna baılap, ósıet-tálimin tumar qyp taǵyp júrgen eshkim joq, paryz-qaryzdyń mindetin ókimet óz moınyna kóterip alǵan soń, ol ýaıymnan búginde erkek, urǵashynyń bári qutylǵan. Endi mynaý dúnıe jalǵan tirlikten Beket te taı tesken tebin qurly qaraıǵan óz ornyn tabýy kerek sıaqty. Álde órisin tappaı júr me, álde daıyn súrleýdiń taqtaǵy tasyrqatyp tastady ma, áıteýir, ózine-ózi razy emes. Kóringenniń býtyna jarmasqan jetim qozydaı osy ýaqytqa deıin túrtinip kelipti. Búl da áýel basta daıar dastarqannan adaspaı, óz dánin ózi taýyp mashyqtanbaǵan dármensiz de masyl tirliginiń súıekte qalǵan bir sarysýy shyǵar. Atlas kórpeniń astynda erigip jatyp asylyq jasaǵany emes, tabıǵaty bóten, ishi-syrty jumbaqtaý Sıǵat serimen jalǵasqan alǵashqy jyly-aq túsingen sezimi osy edi...

...İshkenge máz, jegenge toq júrgen. Búl toqtyqtyń da baıany bolady dep oılaǵan joq, taıga jalyqtyrǵan kúni taıyp otyratyn shyǵarmyn deıtuǵyn. Bosaǵasynan tórine deıin taıǵanaq barakta kalymshıktermen karta soǵyp, onan qalsa Beskempirdiń qashanda bes namazǵa bergisiz, bes shýmaqtan aspaıtyn áláýláıin ermek qyp ýaıymsyz jatqan. Súzekteı sozylǵan kúzdiń boz jańbyrynda qos at jekken tarantaspen aýyldyń batpaqty tar kóshesin qaqyrata jyrtyp osy Sıǵat kele qaldy. Basynan baqaıshaǵyna deıin bylǵary kıip, óńirinen bylǵary ıisi ańqyǵan, kekse de bolsa kórkem, jigit atasynyń sońynan kalymshıkterdiń taıly tuıaǵy qalmaı óre júgirdi. Biri "seri" kep qaldy desti, biri "seryı" kep qaldy desti. Beket Sıǵattyń seriligin de, qasqyrlyǵyn da keıin túsindi. Al, ol joly lespromhozdyń brakqa shyqqan bir tý bıesi pyshaqqa ilinip, ala jazdaı urǵy maılanbaǵan "taǵy taıga" tegin asqa bir jaryp qalyp edi. Jáshik-jáshik jelikpeniń sýsyny da Sıǵattyń qaltasy. Ózi aýyldyń shal-shaýqanyn jınap alyp bólek kámpán bolyp jatty da, qalǵan bar dyrdýy Ábdijapardyń qolymen istedi. Bir keshten bir aılyq máıek jınaıtyn Ábdijapar da razy, bir keshtik qursaqqa mas bolǵan jetim saıaqtar da qarq. Sıǵat erteńinde jigitterdi tasqabaqtaı qatystyryp, mańdaıynan shertip júrip tańdady. Iegi ustaradan tozǵan kekseler nazarǵa ilinbeı qaldy da betiniń bezeýin túbitpen jasyrǵan káde saqal bozbalalar bólek sapqa turdy. Speskege ilikkender de máz, ilikpegender de renjigen joq. Beket tuńǵysh ret mákúrik jutqandaı ishken-jegeninen jerkenip, leshoz dırektoryn ıt etinen jek kórip qalyp edi. Baqalshynyń pulyndaı baryqsyz saýdaǵa túsem dep oılap pa. Bylǵary syqyrlaǵan seri onymen taıaq tastam jerden saýsaǵyn tirep sóılesti.

— Saýatyń bar ma edi?

— Eptep qara tanımyn.

— Keshke jolyǵarsyń.

Kelesi tań Ábdijapardyń úıinde atty. Saýattyń ne ekenin trynkaǵa otyrǵanda túsingen. Sıǵat saýaty baryn da, joǵyn da tuttaı qylyp sheshindirdi. Bir kartamen eki ret oınaǵan joq. Bir oıynnan qalys qalǵan joq. Tut boıy bir kúlmedi, ińirde quıylǵan konáktan túni boıy bir tatyp almady. Tań atqansha qoly shyqty. Tań ata bokalyn bosatyp, balqaraǵaıdyń jalǵyz túıir jańǵaǵyn tańdaıyna saldy. Qasymda jurt bar-aý demedi, jurttyń da onyń júzine tiktep qaraýǵa shamasy kelmedi. Kóbi qaltasy qaǵylǵan soń, as úıdegi ydys-aıaqty timiskip qańǵyp ketti de, ol túzge shyqqanda da ornynda pishen bolyp qalǵan aqshaǵa bir pendeniń qol sozýǵa dáti jetpedi. Jutynyp qoıyp bir-birin ańdysqan óńsheń nyshana baıǵustar ol qaıtyp kirgende de bir-birinen kúdiktenip, aıyby bolmasa da meshke otyrǵan mysyqtaı myqyndarynan maıysty. Sabyny men súlgisin ala júgirgen Ábdijapar legeni men sháýgimin tor aldyna súırep kelip qolyna sý quıdy. Sýlyqtan jerkendi me, Sıǵat saýsaǵyn silkip keptirip, pishen bolyp jatqan utysyn da jurt aldyna qolynyń syrtymen jerkene syrǵytty. Tıyn sińirgen joq, shashylyp qalǵan maıdaǵa qaraǵan joq. İńirdegi jyly júzi tań atqanda bezdeı bop qatyp alypty, ózin-ózi ishteı jep, ózinen-ózi jerkenip, qonaqqa kelip qoraǵa túnep shyqqandaı kóńilińde astan-kesteń qapalyq bar sıaqty edi. Jigitterdi leshozdyń quryǵyna kartanyń ámirimen baılap tastap:

— Teper vkalyvat býdete! — dedi. — Vkalyvat, moı kroty!

Báıek bolyp bylǵary paltosyn ala júgirgen Ábdijapardyń qolynan kıinbeı arbakeshin kútti. Eki buty taıaqtaı, maıyn sytyp alǵan ash búıendeı byrysqan qara qatynnyń keshirim ótingenine qulaq túrmesten úı ıesine bar aıtqany: "bul qoraǵa sekseýil jıǵansha megejin ustaǵan jon ǵoı!" — dedi. Odan soń par at jekken troshpeńke tar kósheni qaqyrata jyrtyp taıyp bara jatty. Odan soń qasqyrdan qalǵan jemtikke talasqan kópek ıtterdeı bir qaýym jurt stol basynda yryldasyp jatty. Odan soń áý basta qatynǵa jarymaǵan Ábdijapar baıǵus taǵy da jesir qaldy; Sıǵat tilimen aıtqanda ol qorada megejin de, baspaqta, torysholaqta bolǵan, biraq, jarymaǵannyń aty jarymaǵan eken!.. Bireý áıel alsa Sıǵattyń kózi men sózinen jasyrady deýshi edi, Ábdijapardyń uzaq merzimge jesir qalǵanyn Beket Sıǵattan kórip júr.

Sodan beri de qaqpa quldyń tasyndaı bir qoldan bir qolǵa kóshil, lespromhoz ben leshozdyń arasynda talaı jyl ótip ketti. Ala jaz ben alty aı qysta aǵash kesip, sal aıdap Ábdijaparǵa esek bolady da, qara kúzden qańtardyń aıazyna deıin Sıǵattyń quryǵynan qutylǵan joq: toń aıyryp aǵash tuqymyn sebedi, kóshet otyrǵyzady, keńsirik qańsytyp qaıyń qabaǵynan qara maı syǵady. Qys pen jazda talaı qyrqanyń ormanyn ıt jutqan terideı borshalap shyqsa, kóktem men kúzde kelip sonyń bodaýyna shybyq shanyshady. Órteımisiń, ósiremisiń — mal tapqysy kelgen ólermenge báribir. Biraq sodan jaryp jatqan saıaqtar joq, sodan ataq-dańqyń shyǵarǵan ıgi-jaqsy da joq. Jyly oshaq, jaıly kúıdiń qadirin syılamaǵan jambasy syz, jaýyryny muz berekesiz jurt tirshiliktiń qasıetin bilmeıtin bolýǵa kerek te, birdi alyp, birdi salyp, ıt minip ırek qamshylaǵan berekesiz sharýa, basalqa bolǵysy kelgen basshyǵa ne ataq, ne baq bolyp qonbaıtyn sıaqty.

Ózin-ózi qajaǵany bolmasa, Bekettiń ómirge ókpesi joq. Bireýdiń baryn, bireýdiń baǵyn qyzǵanyp kórgen emes. Kishkentaı bolsa da kóńiliniń túkpirinde jatqan armany óz boıyna jeterlik júk. Sol armanyn túrtip oıatqan Sıǵat edi. Áýeli syrttaı ınstıtýtqa túsýge ıtermeledi; balta, kúrek ustaǵan qalyń shobyrǵa qospaı, tórt-bes qyzmetkerine qosaqtap, ormannyń aýmaǵyn, qoryn ólshettirdi. Lenıngrad, Arhangelskiden kelgen komısıa, ekspedısıalardyń quramyna taksotar etip ilestirip jiberip júrdi. Dıplom jumysyna jetekshilik jasaǵan da ózi bolatyn. Dırektordyń dardaı ǵylym doktory ekenin de jeti jyl ótken soń bildi. Leshozǵa bas ormanshy etip bekittirip qaıtqan da Sıǵat edi, jeteginde jele bergeni bolmasa, qarsylyq jasaǵan joq. Tek jolynyń tym jeńil bolǵanynan kúdiktenedi, óziniń bas jibine ózi ıe bola almaı áli kúngi bireýdiń qolyna qaraǵanyna qysylady. Sol janashyrlyqtyń jaqynnan da emes, dúnıanýı janasymy da joq adamnan, tek bir-aq adamnyń qolynan shyqqanyna tańy bar, moınyna júz batpan júk artqandaı, túbi osy bir boryshtan qutyla alam ba, joq pa degende ózine-ózi senbeı jasyp qala beredi. Instıtýttyń zıaly qaýymy dıplom jumysyn orman sharýashylyǵyna baılanysty ekonomıkalyq úlken máni bar ǵylymı eńbek dep bóstirgende birdemeni tyndyryp tastaǵandaı tóbesi kók tirep edi. Sóıtse munyń aıaǵy da Sıǵattyń músirkeýi bolyp shyqty: qolyna baltadan basqa dym ustamaǵan saıaqtyń toń bop ketken mıynan ne shyqsyn dep oılady ma, álde stýdenttiń shatpaǵynan sharýaǵa keler-keter paıda ne dep túıdim de, keıin mınıstrlikte júrip Sıǵattyń sońǵy eńbegimen tanysyp shyqqanda dıplom jumysynyń sol eńkeıýiń shaǵyn bir taraýynyń jaıdaq kóshirmesi ekenin sezdi. Eptep namystanyp ta kórdi, eptep onysyn aıtyp ta kórdi. Ustazy oǵan pálendeı mán berip jatqan joq: "stýdenttiń alty jyl oqýy — ınformasıa, dıplomy — bolashaq isiniń baǵdary ǵoı" — deı salǵan. Ózine kiriptar qylǵany ma, álde sol bolashaq iske súırep salǵan baǵdary ma, sol arasyna kózi jetpeı, jigitiń Sıǵat aldynda kishireıip qala beretini de osydan edi. Sóıtip júrgende astanaǵa taǵy da Sıǵat keldi, Aqsý leshozynyń orman qorynyń kategorıasyn anyqtaýǵa baılanysty Máskeýden qaıtqan sapary eken...

3

Syrtqy esik syqyrlady. Sıǵat eken. Joǵaryǵa bappen kóterilip, bappen sheshinip, baptanyp otyryp pıjama kıdi de jamylǵyny kótermesten jeńiltek jatyp qaldy. Demi aýyr, tynysy tym jıi. At qorany ymyrttap qaıtqany ánsheıin syltaý ma dep oılady. Keshikkenine qaraǵanda óńirinen esh bolmasa salqyn dym tepse kerek edi, tula boıynan jelemik túnniń syzy emes, jyly kórpe men áıel kókireginiń jup-jumsaq lebi shalqydy. Kóz aldynan taǵy da Meńsulý kólbeńdep ótti, kepter tos kelinshektiń oqtaýdan jańa shyqqan ájimsiz qamyrdaı appaq alqymyn elestetti. Tosapty da úrlep ishin, shamasyna laıyqtap, ózine jarasymdy áz ǵumyr keshken osy kisilerdiń de ókinishi bar ma eken?.. Dúnıeden shalqyp ótken soń kómýsiz qalsań da báribir emes pe?!. Qaraqshydaı basynda erbeıip turatyn kók tastyń keıingige kóz aldanysh medeti bolmasa, seniń rýhyńa, arýaǵyńa jebeý bolyp, qansha qarq qylar deısiń?!.

Sıǵat kúrsindi.

— Uıqynyń qashqany — qaýqaryńnyń qaıtqany da, — dedi. — Kári-qurtań qora-qopsydan uzamasa malsaqtyǵy emes, áreketiniń taýsylǵany eken...

"Búrkit qartaısa tyshqanshyl" deıtuǵyn bir ázildiń reti kelip edi. Tyshqan aýlasa da búrkittiń aty búrkit qoı. Zaýal seriniń kókeıindegi kúdigińe deıin kúni buryn oqyp, ishindegi ıtińniń sháýilin de ózinen buryn estip, aıtaıyn degen lebizińdi aýzyńnan shyqpaı jatyp eskirtip tastaıtynyna tań qaldy. Sirá, tek jatqan durys bolar...

Eki qolyn basyna jastanyp alǵan eken, edireıgen qos shyntaǵy men murnynyń qońqıǵan qabyrǵadaǵy kóleńkesi quıylyp kep ańǵa túsken búrkittiń kanat jaıysyndaı kórindi. Beket onyń kóleńkesinen de jyrtqyshtyń kelbetin tanydy. Aı satymyn kir shala bastapty, tegi tysta tuman bolar, ala keýim bólmeniń ishi qońyrlap jumsaq tartyp, árbir zattyń súlderi óleýsirep, alystap barady.

— Solaı de!..

Sıǵattyń úni jer túbinen estilgendeı boldy. Beket qalǵyp barady eken.

— Jıyrma sharshy shaqyrym desek jańylmaımyz ǵoı?

— Mólsherimen...

— Úshinshi kategorıaǵa jatqyzamyz ba?

— Úshinshi kategorıaǵa jatqandaı ol jerde orman da joq.

— Onda ekinshi deımiz ǵoı... durys. Qoldan kelip turǵanda Ábdijapardy taqymnan shyǵarmaý kerek. Jıyrma sharshy shaqyrymǵa lespromhoz báribir aǵash egip, tazalap bermeıdi. Onyń esesin shtrafpen, jumys qolymen, transportpen óndiremiz. Bizge Aıýlyny arshý úshin qarajat qajet. Túsindiń be?

— Onsha kirmeı jatyr.

— Endeshe, kezinde kórersiń. Tek erteńnen bastap oblystyq basqarmaǵa qatynas qaǵaz ázirle, — dep uıqy meńdedi me, Sıǵat esinep alyp biraz únsiz jatty. —Iyq qalaı!

— Óletin emespiz.

— Óziń jasyp qalǵannan saýmysyń?!. Tuzdaǵan qıardaı sóliń sorǵalap, solbyraıyp ketipsiń?.. Qaıyn jurtyńa da bararsyń, pushyq kúıeý de atanarsyń degen eken, pushyq atanǵan bir sen emessiń, oǵan bola júıkeńdi tozdyrma! — dedi. Biteý nemeniń sańylaýyn tappadym ba degendeı artynan taǵy da ejiktedi. —Astanaǵa tuıaǵy ilikken jurttyń bári aıdy aspanǵa shyǵarǵan joq. Ol ánsheıin anekdot. Abyroı degen shirkindi aıaq astynan alaqandaı qatyrma qaǵazben qatyp ala bersek, mansapqorlar endigi Qudaıdy da taǵynan tóńkerip tastaǵan bolar edi... Esi bar azamat sanasymen baııtyn sart sıaqty kishkentaı tirliginen ulan-ǵaıyr bereke kútpeıdi.

Bekettiń júregine ıne qadalǵandaı shym etti. Músirkegeni me, qaıraǵany ma?.. It arqasy qıanda jatyp jalpaq jurtqa jýandyq jasaǵan saqa seriniń kesirligi me?.. Kishkentaımyn dep baqyra bersem aýzyma emizdikti sen salamysyń degen bir tik soz kómeıine kelip qalyp edi, shańyraqtyń bóten ekeni esine túsip tilin tarta qoıdy. Áldebir bóten úıde áldebir mindetin satqandaı erý bolyp jatqany óreskel ekenin sezdi; syzylyp iship, sypaıylyqpen toıǵan bir tamaqtyń, sybyrlap sóılep, syzdanyp tyńdaǵan suhbattyń jalqy kóńilge shıpalyǵy qansha?!.

Kún raıy buzylaıyn dedi me, topshysy syzdap, sol qoly qaǵyndy tıgendeı qaıta-qaıta selkildep, shoshyna berdi. Uıqy qashqan. Turyp dalaǵa shyqqysy keldi. Tún ishinde kıinip, jurttyń shyrqyn buzǵany da ersi eken. Qybyr etseń krahmal sińgen prostyná qańyltyrdaı qaýdyrlap, eki etajdyń burysh-buryshyna túgel habar beredi. Bárinen de qasyndaǵy Sıǵattan seskendi. Bylq etpeı jatysyna qaraǵanda Beketti ańdıtyn sekildi. Qyzyn qoryǵan bir shal tún jarymda esik sıpalaǵan bir qonaqqa: "shyraǵym, tósegińnen adasyp júrsiń be?" — dese, sasqan jigit: "qaıdan bildińiz, múmkin men sý ishkeli júrgen shyǵarmyn!" — depti. Beket myrs etti de artynsha besikke bólep tastaǵan baladaı bulqyna almaı siresti de qaldy. "Ádepten azbaıtyn, jazmyshtan ozbaıtyn jaby baıǵus -aı!" — dep sókti ózin. — Barǵa máz, joqqa dármensiz keshil neme!

— ...Keshegi kúnin kóńilmen keship shyǵyp, óz boıynan ne bir qasıet, ne bir minez tappaı qaıran qaldy... Buǵan qaraǵanda qaıta etikshi bolsa da inisi Qapardyń tirligi kól-kósir eken. Kúnine jartyny kerpushyq qatynynan jasyryp, faner kúrkeniń irgesine tyǵyp ishse de qoly uzyn, kóńili darqan. Astynda tanaýy men quıysqany bir tutam boz sholaq "máskvish", júrgen jeri dýman. Eshkimge mindet artpaıtyn etikshiler áýleti ózi qaraılaspasa ózińnen dámetpeıdi. Juraǵattyń kúńkili men kelimdi-ketimdiniń kózi túrtki bolyp úıge syımaǵan soń, muz aıdynyndaǵy "Medeý" qonaqúıinen inisi oryn alyp berip edi, úsh aı boıy qyz-qyrqyn, bozbalanyń qyzyǵynan qaldyrmaı, qaltasyna tıyn-tebenge deıin salyp, kún saıyn dastarqanyn da qurǵatqan joq...

...Qala tústiginde shirenip otyratyn Alataý sol joly alasaryp ketkendeı kórindi: baıaǵy aq shańqan sáldesi joq, kúńniń kir jaýlyǵyndaı shyń basynda saýys-saýys shoqpyt jatyr; demi qapyryq, samaly tútin, kezinde ótkel bermeıtin Kim-Asar da malta tastardan sekire almaı shyjyń bop qapty, qoı keshken laı sýdaı qyzyl kúreń saryq, Úsh aı qonaq bolǵanda saǵasynan bir elik úrgen joq, qolaty — qaptaǵan taýyq kúrkeler, tabany — qora-qopsy, Kókbazar esek arba, kóń-qoqyr, syrahana, sháshiligimen osynda kóship kelipti; jan saýǵalaǵan jurttyń qashyp tyǵylar saıasy taý qýysy bolǵandyqtan azdaǵan kafe, restorandy tańnan keshke deıin kerip jatqany. Buǵan saýyqtyrma sanatorıı, demalys úılerin, pıoner lagerlerin qossa, ár tasqa bir adam, búkil respýblıka osynda órip júr.

Qapar Beketti boıdaq dep tanystyrǵan soń ba, áldebir ejelgi tanysymen shatastyrdy ma, lúks taýyp bergen qonaq úıdiń kezekshi admınıstrator kelinshegi Táshkenniń alypsataryn kútkendeı bulań qaqty... Eki sóziniń biri — "oı, janym-aı!" Kúlse de, keıise de, otyrsa da, tursa da — "oı, janym-aı!" Janyn jep, kókeıin tesip bara jatqan neniń kúıigi, neniń qyzýy ekenin Beket bile almaı-aq qoıdy. Óńi juqa, tań bozyndaǵy nury seme bastaǵan balaýyz shyraqtyń boz saǵymy sıaqty ajary ońa bastaǵan, tozyńqyrap qalǵan júzinen Beket tanys bir adamdy shyramytqandaı edi, biraq, qansha oılansa da qysyr jylandaı sýmańdaǵan sylań jelistiń ıesin tappady. Sholaq "máskvishin" saltanatqa qomsyndy ma, qarar muny ákesiniń sútteı aq "Volgasymen" ákelgen, shofer jigit Oıjanymaıdy kórgen sátte-aq, "naǵyz tusaq bókse, qus tańdaıdyń ózi eken!" — dep tamsandy. Áıel tabıǵatynan shala tana saýaty bar Beket "naǵyz tusaqbókse, qus tańdaıdyń" ne ekenin suraǵan da joq. Bir-birine ulasqan talaı dyrdý, talaı nárseni umyttyrǵan edi. Alǵashqy emtıhannyń saltanaty, kelesi emtıhannyń qýanyshy, dıplom qorǵaǵan kúngi uly-jińtir banket... Qapar da, Beket te shashyldy. Myqtap shashyldy. Qyzyqtan aıaǵandy ıt jesin degen. Shynynda ıt jegendeı boldy. Kafe men restorannyń stolynda, daıashynyń shónteginde qalǵan qaıran somalar bir kisiniń kózine kórinse ǵoı!.. İship-jep ketkenderdiń bári de beıtanys; uıǵyr, armány aralas erkekterdi etikshilerdiń sanatyna qosqan, qyz-qyrqynnyń esebin alyp, túrin tústegen joq, kóziniń astyna kók súrme jaǵyp, jasandy kirpik japsyrǵan tańqy quıryq sholaq bıkeshterdiń mańaıyna jolap, aty-jónin suraýǵa da nıet qoımapty, olar da muny kózge ilip, mensinip jatpady. Áıteýir jyrtań jurttyń ortasynda jalǵyzsyraıtyn da otyratyn; bıge shyqsa da, dastarqan basynda da munyń qasynda áıel juraǵatynan ylǵı shetke shyqqan qyrsyǵy men shtýkatýry qalyńdaý kekseleri tana qalatyn edi. Beketti jaqtyrqamaıtyn Oıjanymaı. "Iapyraı, osyny qaıdan kórdim?" — deıtuǵyn da qoıatyn. Bir qyzyǵy, jalańash kórgen sıaqty bolady da turady. Álde túsi me eken?.. Jalt-jult etken tanadaı kózi, naz kúlkisi, sosyn mynaý ókshesin serpip basatyn sylań jelis... Qapardyń qaladan teńdep kelgen bir qap plasınkasy taýsylǵansha Bekettiń qulaǵy tunyp, basy aınalady. Osy qabatta admınıstrator bolyp isteıtin Oıjanymaı da bir qap plasınka taýsylǵansha san dúrkin aınalyp soǵyp, Beketti shyrq úıire bılep ketetin. Bıi basqalardan bólek, eden tepkilemeıdi, tós salaqtatyp sekirmeıdi, bókse bultyńdatyp mekersimeıdi, qańbaqtaı úıirilgen kelinshektiń názik te tastaı denesi juqa kóılektiń ishinde bólek-bólek bop oınap turatyn edi. Ádeıi bolar, ylǵı da juqa jibek kıedi. Jurt kózin ala berip, Beketti teristegi balkonǵa shyǵaryp áketedi.

— Oı, janym-aı!.. Beldigińniń aıyl temiri batyp ketti toı! Sheship tastasa bolmas pa munysyn! — dep ash qursaǵyn syıpaıdy da saqyldap kúledi. Sonan soń súırikteı saýsaqtaryn býynynan syndyryp, oqtaýdaı jul-jumyr ádemi bilegin bıshideı maıystyryp Bekettiń ıyǵyna tastaı salady. Beket soldat beldigin onan saıyn qynap:

— Biz balta ustaǵan adambyz toı, — dep aqtalady. — Ashyqsań — belge toq, sharshasań — boıǵa qýat, eregisseń — qarý.

— Meıli, sheship tasta! Ash emessiń, sharshaıtyndaı shaý tartqan joqsyń, ekeýimiz tóbelespeıtin de shyǵarmyz.

Lúkstan Qapardyń úndetken ysqyryǵy estiledi. Bul onyń "bólmeń bos, biz kettik" degendegisi. Beket te ketse ketse eken dep otyrady. Bóten jurtqa ıisi qosylmaı-aq qoıdy. Saıaq tirligin ańsaıdy da otyrady. Aýla túkpirindegi búldozer kemirip tastaǵan balshyq jardyń aıǵyz-aıǵyz sorasyna qadalady da otyrady.

— Qaltyrap kettim... qushaqtashy...

Beket onyń keshki taý samalynan kúsettenip ketken ash bilegin sıpaıdy. Balta sabynan taıǵanaq bolyp qalǵan alaqannan titirkene me, Oıjanymaıdyń denesi túrshigip, taǵy da saqyldap kúledi.. Beket qysylady da qolyn tartyp ala qoıady. Ekeýi tysqa shyqsa, tý syrtynan úshinshi kóz qadalyp turatyndaı bolatyn. Jaýyrynyn shymyrlaıdy. Biraq sol úshinshi kózdiń qaı qaltarysta ekenin taba almaı-aq qoıdy.

— Jurt kózinen uıat shyǵar...

— Onda nomerge kirelik.

— Qapyryq qoı.

— Onda kreslo alyp keleıin.

— Qyzmetiń bar emes pe?

— Qyzdarǵa tabystap ketkem.

Oıjanymaı shatqaıaqtaǵan tereń kreslonyń qashanda syńaryn tana ákeledi de Beketti shuńqyryna otyrǵyzyp, ózi sekıip jaqtaýyna qonaqtap alady. Sonan soń taǵy da biletin...

— Oryn aýystyrsaq qaıtedi?..

— Biz otyra otyra boldyq qoı. Onsyz da otyryp tozǵan adambyz.

— Tozdym degeniń beker bolar.

— Pensıaǵa shyqqan adamnyń tozbaǵanda nesi qalady...

— Pensıa deıdi?.. Ári ketkende otyzǵa jetken shyǵarsyń?..

— Biz baıǵustardy jıyrmanyń ishinde de pensıaǵa shyǵara beredi...

Jıyrmanyń ishinde?.. Qaljyńy shyǵar deı salady. Sonan soń ekeýi otyrady. Oıjanymaı onyń shashyn uıpalaqtaıdy. Áýeli titirkenedi, artynan enesi jalaǵan buzaýdaı maýjyrap ketetini bar. Anda-sanda tanaýy Oıjanymaıdyń tyrsıǵan urshyqtaı omyraýyn taýyp alady. Oıjanymaı qymsynbaıdy, tunshyqtyryp qysa túsedi. Qysqan saıyn, tastaı kókirek tanaýyn tepken saıyn jan shyǵady. Bul da: "oı, janymaı!" — deıdi. Deıdi de kúledi.

— Osylaı bir-birimizdi andyp otyra beremiz be? — deıdi kelinshek.

— Ańdyǵany qalaı?

— Ekeýmiz bir-birimizdi andyp júretin sıaqtymyz.

— Ony qaıdan bildiń?

— Sen jumysyń bolmasa da meniń stolyma kúnine san ret soǵasyń...

Onysy ras. Keıde qajeti bolmasa da joqtan basqany suraıdy. Keıde bólmesinde telefon bola turyp sonda baryp telefon shalady. Keıde qaımaq qatqan qurymdaı qoıý shaıyn syltaýratady. Stol astyndaǵy mármárdaı appaq... "Iapyr-aý, osyny qaıdan kórdim?" — deıtuǵyn da qoıatyn. Bir qyzyǵy, jalańash kórgen sıaqty bolady da turady. Álde túsi me eken?..

— Men seniń esigińniń kúnine neshe ret ashylǵanyn sanap otyramyn, — deıdi kelinshek.

Munysy da ras. Kezegin tapsyrǵan saıyn lúkstegi kórpe-jastyqtan bastap shótkeniń qylyna deıin sanap ótkizedi, qabyldaǵan saıyn sanap alady. Basqanyń qoly aram dep býfettegi hrýstal servızdi kún saıyn ózi súrtip ketedi. Qyz-qyrqyn, jitit-jeleń kelse joqty jeleý etip san dúrkin kirip shyǵatyny taǵy bar. Kún saıyn túngi saǵat on birdi esine salýdy umytqan emes.

— Saǵat on bir bolypty...

Naızaqaranyń shekesine aı qonaqtapty. Hrýstaldyń synyǵyndaı shatynap týr eken. Ala-qula taý silemine qolmen ákelip qondyrǵan Mysyrdyń pıramıdasyndaı kók shytar Naızaqaradan kógildir satym ushqyndaıdy. Kezinde álpınıs te bolǵansyp, taýǵa talaı shyqqanmen qara tastyń saǵym shashqanyn baıqamapty. Tatarlar kógildir tústi "zańǵar" deıdi. Qazaqtar kóz jetpes bıikti "zańǵar" deıdi. Ekeýi de kók aspannyń túpsiz tuńǵıyǵynan qaryzǵa alǵan teńeý bolar. Taty da Naızaqaranyń tóbesine kóz tikti. Zańǵar taý kók kúmbezin tirep týr eken. Óz bıigin tappasa da zańǵar taýlardyń bıigine talaı shyqqan kóńili: "átteń, shańyraǵyńa bir shyǵyp túser me edi!" — dedi.

— Qaıta-qaıta qaraı beresiń, taýda birdemeń qalyp pa edi?

— Qalǵan.

— Ol ne eken?

— Balalyǵym.

— Kimniń balalyǵy qaıda qalmady deısiń!..

— Qaıdan bileıin, maǵan jurttyń bári búgingi tirligine baıaǵy balalyǵyn azyq qylatyn sıaqty.

— Sonda búgingi kúnniń qyzyǵy kem bolǵany ma?

— Men bala kezimde aspandy sharlap júrýshi edim. Qazir ol qıal bolmaı qaldy.

— Qıalyńdy taýysyp alyp otyrǵannan saýmysyń?

— Er jetken soń adam qıal qýmaıdy. Joqty bardaı, bardy baıaǵydaı kóredi... Kóńildeginiń bári kónerip qalatyn sıaqty ǵoı.

— Tozady de. Adamnyń ózi tozady. Basqanyń bári baıaǵydaı.

— Baıaǵydaı qaıdan bol syn... Aıtalyq, osy jerde bir kezde týrısik baza bolǵan.

— Bolǵan.

— Dál osy qonaq úıiniń ornynda dardaı mekemeniń demalys jaıhanasy bolǵan.

— Bolǵan.

— Anaý búldozermen tegistep, roza etip tastaǵan jaıdaqta kotej turatyn.

— Turatyn.

— Bizdiń esigimiz taýǵa, onyń esigi etekke qaraýshy edi.

— Kimniń?

— Qyzdyń.

— E, qyz ba edi?..

— Qyz edi.

— Sen soǵan ǵashyq bolǵansyń...

— Men soǵan ǵashyq bolǵanmyn.

— Neshede ediń?

— On úshte.

— Qyz she?

On beste.

— Ha-ha-ha!.. Oı, janym-aı!..

Kelinshektiń saqyldaǵan kúlkisi jańa qozdap kele jatqan tátti qıalyn short kesip tústi. Bilegi túnniń salqyn jelemiginen de sýyq eken. Qyr jelkesinen úshinshi kóz qadalǵandaı boldy. Oıjanymaı kreslonyń jaqtaýynan túsip, qystyryla kep qasyna otyrdy. Alakeýim ymyrtty muńǵa toltyra áldeqaıdaǵy reprodýktordan jesir skrıpka bozdady. Muqannyń skrıpka men orkestrge jazǵan poemasy eken. Umytpasa, osynyń fragmentteri "Birjan-Sarada" da bar edi-aý... Jesir skrıpkanyń muńy jeleý boldy ma, Beket álgi bir úzilip qalǵan balalyǵyn qaıta taýyp aldy...

...Ras, biri on úshte, bir on beste edi. Ásel me edi, Ásıa ma edi?.. Álde Ásem be edi?.. Ákesi mosqal, sheshesi jas edi. Ákesi qazaq, sheshesi býdan, ógeı edi. Ógeı qyzynan bes – aq jas úlken deıtuǵyn. Qyzǵanyshtan ba, ajaryna, jastyǵyna bola jaıhananyń kempirinen keleshegine deıin ony jek kóretin. Jurt jek kórgen soń ba, Óteı sheshe kotejge sırek keletin.

Sheshesi kelmese, ákesi keletin. Ákesi kelmese, sheshesi keletin. Ekeýin kezek tasıtyn súr "Pobeda" erli-zaıypty eki adamnyń basyn qosa almaı qala men taýdyń ortasynda sharshap-shaldyǵyp, ylǵı adasyp júretindeı kórinýshi edi. Ákesiniń bet-júzi shorymyqtan oıǵan atash músin sekildi, túksıgen qabaqtyń astyndaǵy dúnıaǵa renishpen qaraıtyn shúńirek kóz jan bijeńdi únemi kinálap turatyn. Reńinde nur da joq, muń da joq. Sheshesi kelse, raqat, ol kúnniń ese-teńdigi ekeýine tıetin: taýdyń tastaı sýyna baryp birge shomylady, Bekettiń sheshesi jasaǵan kúldi-kómesh tamaqty birte otyryp ishedi, túnge qaraı túnemel qapqa kirip alyp, shatyrly sákiniń astyńda birge uıyqtaıtyn. "Qyzy qurǵyr suńǵyla ǵoı, Beketim er jetkenshe baıǵa tıip ketedi-aý!" — dep mamasy ýaıymdaýshy edi.

Keıde sur "Pobeda" adasyp júrip bir-eki aptaǵa joǵalyp ketedi. Mundaı kezde ógeı shesheniń qonaǵy da bóten jáne ylǵı da keshtetip keletin. Mundaı kezde onyń ógeı qyzben jumysy joq. Anaý búldozer tegistep tastaǵan jaıdaqta, anaý roza gúli ósken syrmaqtaı oıyqtyń ornynda ekeýi aıdyń shar tabaǵyn qara aǵashtyń japyraǵyna júzdirip qoıyp jatatyn edi... Júgirmek, osy Qapar kóringen qabyrǵaǵa... aıtpaqshy, aty Ásem edi-aý! Ásem!.. kóringen qabyrǵaǵa "Ásem + Beket Mahabbat" dep shımaılap kep júretin de Beket sony óshirem dep sharshaıtyn. Kózdi ala berip, túnemel qapty qıyrshyq tasqa toltyryp qoıatyny taty bar... Aıdyń shar tabatyn qaraǵashtyń japyratyna júzdirip qoıyp jatatyn edi. Sonda ne aıtatyn edi?.. Ne aıtqany esinde qalmapty. Kórgen, sezgenin kúni búginge deıin umytqan joq.

Ásem bir kúni shar etip túnemel qaptan atyp shyqty. Jylan shaqty ma dep edi, sóıtse, Qapar júgermek sý tógip qoıypty. Aı astynda búrisip biraz otyrdy. Start basyndaǵy júgire jóneletin júırikteı júginip otyrǵan. Ústindegi etimen et bop jabysqan gımnastıkanyń kógildir kostúmi Naızaqaradan úzilip túsken kógildir saǵymnyń úzigindeı kóringen. Kógildir saǵymda kúmis qylaý oınaǵandaı bolyp edi. Sol kúmis qylaýdy aıǵa telmirgen kóz janarynan da kórip edi. Aq bilek, ashyq kókirek, qara sanyna deıin jalańash aq mármárdeı eki aıaǵy aı júzin uıalatqan...

— Men endi káıtem? — dedi.

— Úıińe bar.

— Sen qalaı jalǵyz jatasyń?

— Jatamyn.

— Jatpaısyń?

— Jatamyn!

— Snejnyı chelovek urlap ketedi.

— Snejnyı chelovek munda joq. Pamır men Gımalaıda.

— Meıli, báribir úıge barmaımyn!

— Nege?

— Qorqamyn.

— Kimnen?

— Úıdegi qonaqtan.

— Qonaqta kisi emes pe. Jemeıdi.

— Ol qonaq kisi emes.

— Onda bizdiń úıge bar.

— Barmaımyn.

— Qorqamysyń?

— Mamań kelin dep mazaqtaıdy.

— Onda meniń qasyma jat.

— Nemene?!. Ah, ty, chertenok! — dep Bekettiń tanaýynan shertip qaldy. — Ah, ty chertenok!.. Ah, ty...

— Snejnyı chelovek kep qaldy!

Ásem túnemel qaptyń túımelerin julqyp aǵytyp qoıyp ketken, denesi mármárdeı sýyq eken. Qyzdyń bashpaıy ilip ketti de sypyrylyp qalǵan sáten týrsıgin Beket qap tuıyǵynan taba alsashy. Ekeýi keptelip biraz jatqan soń qyz:

— Beri qara! — dep zekidi.

— Qaramaımyn!

— Beri qara!

— Qaramaımyn!

— Onda qytyqtaımyn!

Qoryqqanynan aýnap túsip edi, qapqa dene syıǵanmen, eki basqa kúlápara tar keldi.

— Shashyndy ári áketshi!

— Qaıda áketem?

— Qaıda áketseń sonda áket!

Kekilin úrlep jiberip edi, jalt etken tana kózi oımaqqa quıǵan synaptaı eken.

— Baqyraıma!

— Baqyraıamyn!

— Baqyraıyp qal endeshe!

Kimniń kózi buryn talady dep ekeýi baqyraıysyp biraz jatty. Kimniń kózi buryn talsa, túnemel qaptyń túımesin sol salmaq. Taǵy da qyz jeńip ketti.

— Túımele! — dep buıyrdy.

— Túımelemeımin!

— Nege?

— Qolym shyqpaı qaldy.

— Nege shyqpaıdy?

— Sol, shyqpaı qaldy!

— Meıli! Túnde bet-aýzyńdy ıt jalap ketedi.

— Nege jalaıdy?

— Óıtkeni, betińniń kiri bes eli. Týra bes ıt toıǵandaı!

Qyz aqyry aıtqanyn istetti. Túımelegeni bar bolsyn, shyntaǵy qaıtyp búgilmeı qaptyń ishinde siresip, qoly Ásemniń kókireginde qaldy. Júregi attaı týlap jatyr eken. Týlaǵan saıyn túımedeı bir noqat alaqanyn túrte berdi. Qysylyp qara terge túskende Tuıyqsýdyń basynan elik baqyrdy. Oǵan Jalbyrtóbe, Sýyqsaıdan ekeýi birdeı jaýap qatty.

— Áýelgisi teke, odan sońǵysy eshki, úshinshisi laǵy.

— Ony qaıdan bildiń? Múmkin úsheýi de teke shyǵar.

— Bul ýaqytta tekege teke jaýap qatpaıdy. Mynalar bir semá.

— Bir semá bolsa birge nege júrmeıdi?

— Kim biledi, bir nárseden úrkip, bir-birinen adasyp qalǵan shyǵar. Adam da únemi birge júre bermeıdi. Sen de, mine, dalada jatyrsyń... mamań úıde, papań qalada.

— Papam qalada emes, komandırovkada. Al men dalada emes, seniń mósheginde jatyrmyn.

— Al mamań she?..

Qyz kúmiljip qaldy.

— Meniń mamam ólip qalǵan, — dedi birazdan soń. —Meni tabamyn dep ólip qalypty...

Aı qara aǵashtyń japyraǵynan qashyp baryp Naızaqaranyń terisine qorǵalapty. Jalbyrtóbeniń seńseń tymaǵy zoraıyp, taý ishi qara barqyt tartqan. Ásem janarynda manaty kúmis qylaýdyń jaltyly joq, tup-tunyq eken. Zańǵar taýdyń kógildir saǵymyn kók aspan kóshirip alsa kerek, boz túndiktiń kúmbezinde kúmis qylaýdaı qus jolynyń qalyń shoǵyry qaınap jatyr. Qulaǵyna san myń kúmis qońyraýdyń úni keldi. Bir-birine qaqtyǵysqan sansyz juldyzdardyń syńǵyryndaı bolyp estilgen. Basyn kúlápardan shyǵaryp, tanaýyn qaptyń óńirine tyqty. Ásem Beketten bıik, denesi suńǵaq edi, betin qolań shashtyń ıisi, jyly kókirektiń lebi qapty, alaqanyn omyraýdan almastan, mendeı ǵana noqatty saýsaǵynyń ushymen shymshyp ustap, maýjyrap jata berdi...

...Qoly Oıjanymaıdyń omyraýynda jatyr eken. Shatqaıaq kreslo túbi túskendeı myqshıyp ketipti. Meıirlene qushaqtap, samaıynan sıpap otyrǵan kelinshektiń jyp-jyly óńirinen basyn alyp qashty da úıelep, kreslodan zorǵa turdy.

Lúkske kirip, shamdy jaǵyp edi, sońynan ile kirgen Oıjanymaı óshirip tastady. qarańǵyda sıpalap júrip mıneral sý ishti, túnemelge ótti de sheshinip jatyp qaldy. Qarańǵyǵa úırengen soń terezege tutqan kógildir shymyldyq taǵy da kógildir nur shashty. Zańǵar taýdyń kógildir saǵymynyń adasyp qalǵan úzigindeı edi.

— Transport toqtap qaldy, qalata jete almaıtyn shyǵarmyn...

Ketip qalǵan shyǵar dep edi.

— Qona salsam bola ma?..

— Bir túnge me?

— Birjola óziń de qal demeıtin shyǵarsyń...

Aýyzǵy bólmeden jibek kóılektiń sýsylyn, tarqatqan shashtyń tysyryn estidi. Quddy bir albasty kelip basatyndaı tiksinip jatyr edi...

Ortadaǵy shymyldyq jaryldy. Appaq eles kógildir saǵymda júzip kele jatyr eken. Aq mármár músinge qynap kıgizgen myqyndama kók tartpanyń tutamynda kúmis qylaý oınady. Jaqyndaǵan saıyn sol kúmis qylaý qaryp túsetindeı kóringen. Tizesine tógilgen qara shashyn ıyǵynan asyra shaıqap tastaǵanda tana kózi jalt etti. "Iapyr-aý, osy jandy qaıdan kórip edim?!." Bir qyzyǵy, dál osy qalpynda kórgen sıaqty. Álde túsi me eken?..

— Ary taman jat! — dedi.

Beket túkpirge aýnap tústi.

— Beri qarap jat!

— Jatpaımyn!

— Onda qytyqtaımyn!

Beket beri aýnap tústi. Bejireıip bet-júzine qadaldy.

— Al qarap jattyq!.. Sosyn?..

— Sosyn... sen on úshte, men on beste emespin toı!..

— Janym-aý, osy seniń shyn atyń kim?!.

— Ár kezde ártúrli ataǵan... Endi Asá deseń de bolady... Asá!..

Denesi mármárdeı sup-sýyq eken...

Aspandy tilip, alystap bara jatqan ushqyr samolettiń ajyly ma dep edi, irgedegi Kimasardyń yshqynysy eken. Quıyndy jelemik kógildir shymyldyqty shalqytyp tur eken. Belýaryna deıin ashyq qalǵan kelinshektiń balǵyn denesi de ymyrttaǵy qasat qardyń reńindeı kógildir bop kórindi. Buladaı shashyn appaq jastyqqa shashyp tastapty.

— Shashyndy ári áketshi!..

Tyrs etken joq. Juqalap boıaý júrgizgen qaıqy kirpigi dirildep jatty. "Iapyr-aý, qaıdan kórip edim?.. Álde túsim be?!. Júzi tanystardy túgel sanap shyǵyp, taǵy da Ásemdi esine aldy...

...Ásem balet mektebinde oqýshy edi... "ı raz, ı dva... ı raz, ı dva!..povorot!., povorot! Ne slyshıte!?." Qyzdar kegjıip tura qalady. "...nachalı!., ı raz, ı dva!., ı raz, ı dva!. Myqshıma! Saǵan tuz artyp qoıǵan joq qoı!" Mystan sıaqty tanaýy ımıgen, moıny syryqtaı tarǵyl daýysty kempirleý kelinshek alaqanyn sart-sart etkizedi. "Ásem, kogo ty ostavıla v korıdore?!." Ásemniń moıny da ásem edi. Iegimen aspandy súzip qalshıyp tura qalǵanda osy mekteptiń aldyndaǵy gıps bıshiden aýmaı qalatyn. Qyzdar túgeldeı qara kıingende, ol ózin jurttan bólektep kógildir kostúm kıýshi edi. Qashanda kóptiń aldynda, kempirleý kelinshekpen betpe bet turatyn. Qashanda kempirleý kelinshek soǵan ursyp, sony maqtap jatady. Beket, búkil klastyń oqqaǵary da, ońdysy da Ásem be dep oılaıtyn.

Ásemniń turatyn aýdany da bólek, mektebi de shalǵaı. Keıde sabaqtan shyǵa salyp jer túbinen izdep keledi. Qaryndash ushtaıtyn bákimen zaldyń qapsyrma esigin túrtip ashyp, sańylaýdan syǵalap kep turǵany. Ásem muny únemi baıqaı da bermeıdi, alda-jalda kózi shalyp, esik jaqqa jaltaqtaı qalsa, kempirleý kelinshek edendi dúrsildete jelip kep esikti tars jaýyp alady, nemese Beketti aýlaǵa deıin aıdap tastaıdy. Odan keıingi ermegi kindiginen ǵana deldıme kıgen gıps bıshi: til qatpaǵanymen bul da kúnine qyryq qubylady; júgermekter oǵan birde saqal-murt jasap, birde kózine maska baılap, keıde balshyqtan qara plavka kıgizip ketetin. Beket óńsheń bir perishtedeı ádemi qyzdardan ózin qor sanap, qońyraý tyz etisimen tasa-tasany saǵalap qashady. Ásem ońasha bolmasa sońynan da júgirmeı syrtynan semirip qala berýshi edi. Kezdeskende de ekeýiniń áńgimesi shamaly, nege keldiń dep ol da suramaıdy, nege kelgenin munyń ózi de bilmeıdi. Qaqpanyń aldynan taýyp alǵan bir tasty tepkilep otyryp úsh-tórt shaqyrym jerdegi Ásemniń aýlasyna tastap qaıtatyn. Keıde áke-sheshesi joq bolsa úıge kirgizip alady. Kirgizip alady da shatqaıaqtaǵan shuńǵyl kresloǵa otyrǵyzyp qoıyp qolyna álbom ustatady. Ómiri kórmegen, aty-jóni belgisiz bıshilerdi sanap shyqqansha Ásem oımaqtaı eki shyny aıaqpen kofe alyp keledi de, shyntaǵyn Bekettiń ıyǵyna artyp qoıyp kreslonyń jaqtaýyna jambastap otyryp alady: kóz aldynda qalǵany — Ásemniń súırikteı appaq saýsaǵy, súırikteı saýsaqtyń ushyndaǵy shymshyp ustaǵan bir shokoladty ekeýi eki jaǵynan tistep taýysatyn. Keıde sheshesi kirip keledi. Kirgen boıda kirjıip kep qaraıdy da: "Opát!" — deıtini bar. Daýsy kempirleý kelinshektiki sıaqty tarǵyl, ári jýan edi. "Da! Opát!" — dep jaýap qatatyn Ásem. Bekettiń bir baıqaǵany, ekeýi biriniń ádemiligin biri qyzǵanatyn sekildi edi. Sodan ba, birin-biri jek kóretin, birin-biri mensinbeıtin. Ásem oǵan burylyp ta qaramaıdy, otyrǵan qalpy Beketti qushaqtaı túsip, súırikteı saýsaqtyń ushyndaǵy shymshyp ustaǵan shokoladty taýystyrmaı ornynan turmaıtyn. Beket qysylǵannan jerge kirip kete jazdaıdy: poshyrap terlep, boljyrap unjyrǵasy shyǵady, qyzǵa ómiri qoı dep aıta almaı, ómiri bir aıtqanyn oryndata almaı – aq ketip edi, biraq, qoı deıtindeı sóket qylyǵy, sóıtpediń deıtindeı kisi ókpeleıtindeı minezi joq edi.

Birde balalar teatrynda mekteptiń tvorchestvolyq konserti boldy. Ásem sahnaǵa úsh-aq dúrkin shyqqan. Umytpasa, "Shelkýnchık", "Aqqý kólinen", sonan soń Muqan shyǵarmalarynan shatyn fragmentter oryndalǵan sıaqty edi... Jetim skrıpkanyń úni de qulaǵynda sol bir keshten qalǵan eken-aý... Bekettiń esil-derti bıde emes, kógildir saǵymda qaýyrsyndaı qalqyǵan Ásemniń qýyrshaqtaı beınesi: myqynyna birde deldıme, birde etegi jyrym-jyrym kók jibek japsyryp, qazdańdap kep kóptiń aldyna taǵzym etkende ǵana kózi jaltyldap sharasynan shytyp kete jazdaǵan...

Búgin eles bop jańǵyrǵan sol bir beıne on bes jyl boıy Bekettiń túsinen de qashyp ketip edi. Óńinde aqyrǵy ret osydan on bes jyl buryn qabir basynda kórgen. "...Kókem-aý, men endi káıtem?!", — dep óksip-óksip jylaǵany esinde. Onan soń taý qýysyndaǵy kotejte qaıtyp kelgen joq. Ákesi qaıtys bolǵan soń ógeı sheshesi úıin aıyrbastap, basqa bir qalaǵa kóship ketipti degendi estigen. Bóten úıdiń aýlasyna talaı tasty tepkilep alyp baryp, jetimsirep jalǵyz qaıtýshy edi. Keıin ol úı de snoska ketip, biraz ýaqyt úńireıip jatty da, Ásemmen birge kóship ketken kógildir saǵymdaı typ-tıpyl joq boldy...

...Kúnge qańsyǵan boz shyttaı bólme ishi toza bastapty. Kógildir shymyldyqtyń reńi de bozalań. Tirliktiń mahabbaty ońyp, ǵadaýaty bastalǵandaı. Beketti túnimen tas qyp qushaqtap, kógildir saǵymda elesteı bop kóringen kelinshek qaıtadan kádimgi Oıjanymaı bop qasynan turyp jatty. Bekettiń júzin kórpemen kólegeıleı turǵan edi, jigit uıyp qalǵan qolyn soza berip qasyndaǵy ekinshi jastyqtyń sý ekenin baıqady...

Taýdyń bytqyl-bytqylyn sharlap kóp júrdi. Ylǵaldyń kemdigi me, kúz kelmeı jatyp aǵash japyraqtary sarǵaıyp túse bastapty. Buryn bıikke jolamaıtyn shegirtke, qurt -qumyrsqa byjynap júr; aıaq bassań bet-aýzyńdy órmekshiniń silbisi tutyp, jelkeńnen juldyzqurt jaýady. Alataý kir bókebaıyn kaıta kıip alǵan, Naızaqaranyń kókshaǵyr saǵymy sarqylyp, oshaqtyń ornyndaǵy úıilgen bir tóbe kúldeı sónip qalypty. Etekten kóterilgende abajadaı bolyp turatyn stadıon da bıikten kóz salǵanda tostaǵandaı-aq. Tań sáriden óretin sportshylar men týrıser tútini shalqyǵan shashlyq pen kafelerdi qamaı bastapty, túrlerine qarap, qonaqúıiniń kelimdi-ketimdi turǵyndary negizinen jaınaǵan jastar men jalyndaǵan kempirler eken dep oılaısyń. Kózge de, kóńilge de tıanaq tappaı nomerine qaıtyp oraldy.

Muntazdaı. Aıaq astyndaǵy kilemge deıin qaǵyp-silkip kaıta tósegen. Kórpe, jastyqtyń tysyn da jańartyp qoıǵan eken. Oıjanymaıdsh kirpıaz qolyn tanydy. Úsh aı jatqan bólmesi úsh saǵattyń ishinde bóten tartty da, búgingi úsh saǵat kesheginiń úsh aıyn jym-jylas óshirip, ótken túnderdiń saǵynyshty sátterinen iz qaldyrmaı jalmap ketti. Bir nársesin joǵaltqandaı qońyltaqsyn balkonǵa shytyp edi, yrsıǵan jar týra tanaýdan urǵandaı boldy... "Iapyr-aý, úsh aı boıy mynaý qýysta qalaı jatqam?.. El kózinen yqtatyp, búldozerdiń tisinen ájim-ájim bolǵan mylqaý jarǵa teris baǵyndyryp qoıǵan kim?.. Qoı, ketken kerek!.."

Bólmege kaıta kirgende shatqaıaq kresloda qaýyrsyny túlegen taz kúshigendeı saýys-saýys áldekim úıelep jatty. Bet-aýzy kók jal qaq, bolǵardyń qyzyl buryshyndaı qantalaǵan tanaýy, ustara tımegen jaq-shyqshyty men buǵaty qyzyl ala qotyr, qoly-basy da qyrshańqy eken. Buryn kórmese de Beket jón suramaı-aq kópten beri birde tý syrǵynan, birde qyr jelkesinen qadalatyn úshinshi kózdi tanydy.

— Men Asányń baıymyn! — dep Beketke tik qaramaı tuqyraıyp, ter japqan tóbesiniń jaltyryn kórsetti.

— Bolsań qaıteıin?!.

— Men Ásemniń baıymyn!

— Bolsań qaıteıin?!

— Men Ásemniń baıymyn dep otyrmyn ǵoı!

Beket tóbege urǵandaı eseńgirep qaldy. Taz kúshigen qaltasynan "prıma" alyp tartty: temekisi myj-myj, sirińkesi kúldi- kómesh, kóbesi kús bolyp ketken saýsaqtary qalsh -qalsh etti.

— Jón-josyǵymdy nege suramaısyń?

—Jón-josyǵyńdy júzińnen de tanyp turmyn!

— Tanysań tipti jaqsy!.. Al tegimdi surasań — alqash degen aýyldanmyn. Kásibimdi surasań — bir kezde án jazǵam, qazir bas jazyp júrmin... Endi birdemeń bolsa ákel!..

Beket servanttan konák, bir rúmka ákelip qoıdy. Taz kúshigen konákty shyr aınaldyryp uzaq tekserdi. Jelkesi de sýalǵan sıyrdyń jelinindeı shalbar-shalbar.

— Hy!.. ararat... vyderjka svyshe pátnadsatı let... muny da bireýler ishedi-aý, á?!. İshedi... portveın on eki joq pa?

— Joq!

— Meıli... neden mas bolsaq ta bizge báribir emes pe! — Taz kúshigen rúmkany da shertkilep biraz otyrdy. —Hy!.. Mynaýyń qýlyq bıeniń qulynyndaı tym qorash eken... degenmen qaltaǵa salyp júrýge yńǵaıly...

Birinshi rúmkany dirildep-qalshyldap, loqsyp otyryp zorǵa ishti. Ekinshisin tastap jibergende jańbyrǵa tosqandaı qańyltyr tóbesi manadan beter shypyldap shyǵa keldi. Taty da bótelkege qarady.

— Sen toı, endi muny ishpeısiń... jerkenesiń...

Taz kúshigen bótelkeniń aýzyn tyǵyndap, kostúminiń ishki qaltasyna salyp aldy.

— Rúmkany da tastama!

— Á, munyń da bilgendik... Temekiń táýirleý shytar?..

Beket onyń aldyna "Qazaqstan" tastady.

— Raqmet! Kúnde kórip júrgen asym emes, bekerge aýyz bylǵap qaıtem... Degenmen, dushpannan túk tartsań da paıda!..

— Taǵy ne kerek?!.

— Asyqpa, baýyrym, taty aıtarym taǵy bar.

Asyqpaı otyryp shylym tutatty. Qaltasynan qı bop ketken oramalyn shyǵaryp tóbesiniń tazyn súrtti.

— Endi aqsha beresiń. On bes som... Poıyzǵa. Elge baryp qaıtpasam... boı jazyp, sergip degendeı... Áıtpese, kirlep kettik...

Usaǵy bolmaǵan soń Beket jıyrma bes som berdi.

— Bizden sdacha kaıtpaıdy... oqasy joq, kop bolsa qatynymnyń kop túngi maıy shyǵar... pravda, byvshıı qatyn...

— Paskýda!

— Durys!.. Munyń da maǵan maıdaı jaǵady. Estimeı júrgen sóz emes.

— Shyq bólmeden!

— Ashýlanba. Ashý — dushpan, aqyl — dos deıdi.

— Shyq dedim ǵoı men saǵan!

— Ne?!. Uramysyń?.. Ur, ura ǵoı! Meni uryp ta abyroı tappaısyń... Qatyn joq, qańǵyrǵan baqsyǵa báribir! Kóp bolsa bir taıaq jermin. Ol da bizdiń jurt ústinen jep júrgen sybaǵamyz. Biraq óziń sorlap qalasyń ǵoı. Ásemdi de qyzmetten qýyp shyǵarady. Eger oǵan janyń ashysa, shurq etpeı tynysh otyr! E, báse, sóıt!.. Sóıtkeniń durys qoı!..

Uıasy úńireıip túsip ketken kúlkildegen shúńirek kóz bólmeni túgel tintip shyqty.

— Báteńkeń ekeý eken...

Ornynan súıretile turyp baryp bireýin kıip kórdi.

— Dur – re-es!.. Sál úlkendeý eken, kepil tyqsa týk te etpeıdi. Qatyn tabylady, biraq báteńke tabylmaıdy... balaǵa... aıtpaqshy, bala joq degenge meni belsiz eken dep qalyp júrme. Bala belde! Bir basyma eki alqashtyń keregi joq dep qursaq kótermeı qoıǵan Ásemniń ózi bolatyn... ták, taǵy ne?., kóılek bar, kástem bar, shalbar... útiktep alsam, ýaqyt tyǵyz-aý... ták, aqsha bar!.. Al endi qosh-saý bol, baýyrym! Keldi-ketti dep sóge jamandamassyń!..

Áldekim ydysyna qaqyryp ketkendeı jerkendi. Kóń sasyǵan taz kúshigenniń ıisi tunshyqtyryp, uzaq otyra almady. Qoı, ketken kerek dedi. Jınaldy. Admınıstratorǵa bardy. Tanymaıtyn kelinshek eken. Tanymasa da jymıyp kúldi. Kúlgeni ata qazdyń ysqyryǵyndaı eken, yrsıǵan aýzyndaǵy altyn tisin túgel kórsetti. Qoı, qashqan kerek dedi. Ár qabatta bosyp júrgen jurt ta kóp. Bári de qashyp júrgen sıaqty. Bir-biriniń júzine tiktep qaramaıdy. Ásirese qastarynda áıel juraǵaty bolsa...

Dońǵalaǵy jyrq-jyrq etken jeńil mashınalar qańsyǵan asfáltty jyrta jaryp jóńkilip jatyr. Birine qol kótergen joq. Jarty kóńili taýda qalǵan sıaqty. Taýda qalǵan jarty kóńilin qımasa da qashyp barady. Qaıyrylyp qarasa qaıtyp baraǵyndaı. Qyr jelkesinde qalǵan jarty kóńili kaıta shaqyryp alatyndaı. Qaıta shaqyrsa qaırylmaı ketetinine kúmáni bar.

Qup-qula Kimasardyń jaǵasyna bir top palatka qonaqtapty. Bir top jigit qula jartastyń qıasyna arqanmen órmelep jattyǵý jasap jatty. Bir kezde taý dese óziniń de delebesi qozatyn. Alataýdyń tas-shaǵylyna talaı ultan tozdyrǵan. Qazir sonyń bári de jelikkenniń ermegindeı kórindi. Sary ala etek ormannyń da reńi joq. Shań tutyp qalǵandaı. Óziniń aıaq astynan kirletip alǵan kóńilindeı. Shylym shegeıin dep qaltasyn qaqqanda sıgaretin taz kúshigenniń alyp ketkeni esine tústi. Qaıdan kelgeni belgisiz, qaǵazǵa oraǵan eki shaqpaq qant júr eken. Tanaýyna shaqpaq japsyrǵan sur "Volga" súzetindeı bóksesinen túrtip kep toqtady.

— Nemene, ele almaı júrsiń be?!.

Es-mús joq, esigin ashyp otyryp aldy. Ys múńkigen jez murt taksıst bir shylymdy saýsaǵyn kesip bergendeı zorǵa qıdy. Jyrq-jyrq etken dońǵalaq jula jónelgen, esik aldyna jetkende týra tórt teńge soqqan eken, Beket tórt teńgege qosyp eki shaqpaq qant berdi. Teńgelerdi kasaǵa laqtyryp jibergen taksıst qantqa qarap:

— Mynaýyń ne? — dedi.

— Na chaı!

— Esýas! — dedi.

"Munyń da maǵan maıdaı jaǵady!.. Endigi estimegeniń osy edi!.."

Qyrsyq qylǵandaı dál búl kelgende ıis maıy burqyrap ákesi qyrynyp jatyr eken. Baıyz taýyp otyra almaǵan soń Qaparǵa telefon soǵyp edi, kerpushyq qatyny torsyldap jóndi jaýap bermedi. Búginde kúıeýiniń artyq ishken araǵyn da ataıyn men qasyndaǵy jora-joldasynan kóretin áıelderdiń ádeti emes pe, elirtip alyp kete me dep kúni buryn Beketke nos kórsetkendegisi shyǵar.

— Anketańdy toltyr! — dedi ákesi. — San tóbeniń basyn bylǵaǵansha qı qoparsań da bir kúrekke ıe bolǵan jaqsy!.. — dep oryndyqtan kostúmin sypyryp alyp ketti, Beket arqalyqqa súıenemin dep jaǵasyn eptep maıystyryp qoıǵan eken, quddy jaǵasynan alǵandaı ulyna kektene qarap, aınaǵa baryp galstýgyn baılady. Endi qylaý túspegen qap-qara shashyna pýlverızatormen ıis maı shashyp, jylmıtyp taraıdy.

— Álgi Jupar qaıda?

— Boqshasyn arqalap qulqyn sáride taýǵa ketken. Búl úıde meniń tilimdi alatyn pende bar ma?! — dep ómiri oshaq basynan ozbaıtyn sheshesi sharshap-shaldyǵyp kýhnádan zorǵa til qatty.

— Bulardyń taýǵa qarap ulıtyn aýrýy emes pe, oǵan nesine taýsylasyń!..

Teńsele basyp sheshesi keldi de, úhilep oryndyqqa jalp etti. Buryn jarasyp turatyn mańdaıyndaǵy bir shókim aq nysana molaıyp, kóziniń jıegi shyryshtanyp ketken eken, qınalyp otyryp Beketke poshtamen kelgen aqshanyń kvıtansıasyn usyndy.

— Balam-aý, mynaý ne?.. Asatpaı jatyp quldyq joq, aıdaladaǵy adamǵa osynsha aqshany aı saıyn kim salady?..

— Jigitter.

— Ol naǵylǵan jigitter?

— Brıgadanyń jigitteri.

— O naǵylǵan brıgat?.. Álde jólikterdiń shaıqasynda júrmisiń?!.

— Bulardan ony da kútýge bolady! — dep ákesi zaldyń esigin tars jaýyp shyǵyp ketti.

Sheshesiniń ańdyǵany da osy eken, syrtqy esik jabylar-jabylmastan kóziniń jasyn parlatty.

— Qulynym-aý, Qaparyń etikshi, Saparyń ártis, Japaryń lágirde otyr, seniń túriń mynaý!.. Juparyń qarshadaıynan kisikıik bop taý kezip júr! Tym bolmasa anaý sorly ákeńdi aıasańshy!..

— Mama, men azabyma ákemdi ortaq qylmaımyn. Al aqsha bolsa, ol meniń eńbegim... gonorar...

— Nemene, gazetke birdemeń basylyp pa edi?

— Gazet emes, aǵash kemirip te gonorar tabýǵa bolady eken. Qystaıǵy mańdaı terimniń sybaǵasy ǵoı.

— Sonda taǵy da ketpeksiń be?

— Ketpegende ne bitirem?

— Báse!.. Báriniń aıtatyny osy! Ákeń baıǵus árkimdi salyp anaý Japardy qaladaǵy qurylysqa aýystyryp alam dep edi, qyrsyǵyp ol da kónbeı qoıdy. Búıtip kúıigin tarttyrǵansha baıaǵyda holodılnıkte ólip qalǵany jaqsy edi!..

Bes balanyń ishindegi mańdaıynyń sory kóp, áke-sheshege azap bolyp kelgeni de Japar edi. Áýeli shala týyp, bir jyldaı aýrýhanadan shyqpady. Onan tórt-bes jasqa deıin qoldan túspeı Juparmen emshekke talasty. Ýf etken samaldan murttaı ushatyn áljýáz edi, alty jasynda jasyrynbaq oınap júrip, keptirip qoıǵan holodılnıkke tyǵylamyn dep qaıtyp shyǵa almaı ólim aýzynan qalǵany bar. Toǵyzynshy klasta muǵalimine ǵashyq bolyp hat jazyp, munyń da aqyry shataqpen bitip edi, áıteýir úzip-julyp onynshy klasty keshki mektepten bitip edi, aqyry zavodqa jumys istep júrip, tóbelestiń kesirinen lagerden biraq shyqty. Endi, mine, sheshe baıǵusty qartaıtyp otyrǵan da sol.

— Mama, ekeýmiz eptep konák ishsek qaıtedi?

— Ne?!.

— Konák ishelikshi...

— Qulynym-aý, sen búıtpeıtin ediń ǵoı!.. İshpeýshi ediń ǵoı!

— İshelik. Sosyn ekeýmiz bıleımiz...

— Ádirem qal!.. Bıleıtin adamdy tapqanyn!..

Beket áke-sheshesine erkelep kórgen emes. Bala bolyp sholjyńdap, jaqsy oıynshyq, jańa kıimge de qyzyqqan joq. Konák quıyp bergen sheshesi tuńǵysh ret ulynyń qyzyǵyn tańsyqtaǵandaı telmirip otyr edi.

— Qulynym-aý, otyzǵa keldiń ǵoı, endi qashan úılenesiń? — dedi ishi eljirep. — Sulýdyń keliskenin, sýdyń perishtesin kútip júremisiń?

— Úılenýge bolady.

— Endi qashan?

— Rımniń Lýkresıı Kar degen fılosofy bolǵan. Sol otyzǵa kelmeı úılenbe, qyryqqa kelmeı el bıligine aralaspa depti.

— Báriń pılosopsyń!.. Ákeń ekeýmiz qosylǵanda men on altyǵa, ol jıyrma beste edi. Sonda ákeń seniń aqymaq pa?

— Joq, ol kisi asyl týǵan adam ǵoı!..

— Áne, qıt etse býlar keketedi!.. Meniń jynym ustamaı turǵanda taı! Bar, bıleıtin adamyńdy taýyp qaıt!.. Túrlerin qarashy, bir-birinen aýmaı qalǵanyn!..

...Basyna bult jalǵap alsa Alataý tipti aspandap ketedi eken.

Alataý bıiktigin mindetsip, kúnniń shýaǵy men bulttyń jańbyryna da jýandyq jasap, barymtalap qalady eken. Barymtaǵa túsken baraq bulttar Alataýdyń basynda ot shaınap atoı salyp jatyr...

Men qaıteıin Alataý bıigińdi,

Mergen bolyp atpadym kıigińdi.

Jurtyń shalǵaı qalǵanda qalqataıym,

Jalǵyz qaıtyp tartamyn kúıigińdi!..

Ahaý, erkem-aı!..

— Jigitti jurtqa tastap ketken ol qandaı erke boldy eken? — dep egiz bala súırep kelgen eki kelinshek balmuzdaq jalap otyryp maıysyp kúlgen boldy.

— Árkimniń kóńilinde bir erkesi bolady ǵoı, jeńeshe.

— E, bolady, qaınym, bolady ǵoı!.. Biz de bireýdiń erkesi edik, esemiz ketkendeı egizden tabamyz dep náńke bolyp otyrǵan gúrimiz mynaý!.. Aıta ber, qaınym, óniń áıbát eken!..

"Áıbát eken" dep otyryp eki kelinshek oryndyqtan túrtkilep turǵyzyp jiberdi. Onyń ústine, kókbas sonadaı qyrtıǵan shal ishi órtenip bara jatqandaı tort tostaq muz qaımaqty qatarynan tizip qoıyp, Beket qasyǵyna jarmasatyndaı jaltaqtap qaraı berdi. Qaıda barsań otyrsań opaq, tursań sopaq. Úlken kisiniń eskertkishine kelip edi, pysy basqandaı ózin beıshara sezindi. Aıadaı alandy monopolıasyna aınaldyryp alǵan bytpyldaq fotograf jeńinen tartqylap qoımaǵan soń bul tustan da taıqyp shyqty. Ultaraqtaı skverdi on aınalyp, qala ermegin tosyrqap qalǵan baıǵus volerge qamaǵan qasqyrdaı taǵy da Alataýdyń bıigine alaqtady. Tóbesine sólde oraǵan Naızaqara atom bombasynyń sańyraýqulaǵyna uqsady. "Taýǵa qarap ulıdy" — degen ákesiniń qyjyrtpasy esine túsip, ishiniń ulyp turǵanyn sezdi. Taýda qalǵan jarty kóńili jetelep qoımaǵan soń, eki-úsh dúrkin taksı toqtatqysy da kelgen, kóńil shirkin qopaqtaǵanmen qoly qurǵyr kóterilmedi. Qoı, ketken kerek dedi. Qaıtadan pochtaǵa kirip, álginde ǵana alǵan top-toqal myń somdy Ásemniń atyna saldy da hatqa bir – aq aýyz sóz jazdy: "Keshir, ol kezde sen on beste, men on úshte edim!.."

"Ketken kerek" dep júrip astananyń kúzin taýysyp, qysyn ortalady. Toǵyzda baryp, altyda kaıtatyn qyzmet te qońyltaq kóńilge jubanysh ákelgen joq. Aýyzben oraq organmen qoly qybyrlamaıtyn, "tabıǵat qurydy, dúnıe tozdy!" — dep otyryp, sol ósekten nan taýyp jep júrgen áriptesteriniń qysyr áńgimesi jalyqtyrdy. Aqyry Sıǵattyń sońy jolǵasýy sebep boldy da shý qaraquıryq dep taıyp otyrǵan, samolet kindik kesken qaladan kóterip áketkende ekinshi ret kindigi úzilgendeı bolyp edi, biraq Altaıǵa degen saǵynyshy alasurǵan kóńilin Alataýǵa qaıtyp qonaqtatpady.

JETİNSHİ TARAÝ

1

— Joldastar! Sonymen, leshoz, lespromhoz jáne kalymshıkterdiń úsh jaqty kelissózin onan ári jalǵastyramyz!

— Nemene, bárińniń aýzyńa Beskempir túkirip ketken be?!. Qyms etse qyljaqtap!.. Bas qatyp otyrǵanda!..

Ábdijapar ájeptáýir renjip qaldy.

— Synyqtan basqanyń bári juǵady! — dep Beket moıyndap qutyldy.

Osy bir kózge qorash myryq adamnyń ilinip-salynyp sanattan qalmaıtynyna tań. "Ittiń ıesi bolsa, bóriniń táńirisi bar" deýshi edi, táńirisi bolmasa da, sirá, munyń da moınyna qarǵybaý tatyp, jetekke alǵan bir qoly bar – aý dep joramaldap otyr. Baıaǵydan sony naǵyp andamaǵan?..

— San Sanych, vashe slovo!

— Bul kerjaqtyń tóbesi tesik! — dep Ábdijapar taǵy da kılige ketti. — Qazaqsha til qatsań, qalmaqsha jaýap beredi.

— Qaraqshyǵa qaı tilde sóıleseń de báribir emes pe! — San Sanych jún basqan qula saqaldy astaýdaı bet-aýzyn jymıa bir sıpap qoıdy. — Urynyń kásibi tilge zar emes, assalaýy ne, atańnyń basy ne!..

— Sen syǵyrdan kórge tússem qashyp qutylmaıtyn shyǵarmyn! Salatyn shtrafyńnyń mólsherin aıt ta tynshy!

— Seni kór de túzetpeıdi. Átteń, túrmege aparyp tyqsa!

— Aýzyńnyń jamanyn! Sonda meniń ornyma egin egersiń!

— Etin ekpesek te atash egermiz.

Sıǵat arshanyń shyrpysyn tistep uıyqtap ketken sıaqty edi, urtyn soryp irgedegi ýrnaǵa yrshytyp tastady da kózin ashty.

— Osy biz kesheden beri ne sapyryp otyrmyz?

— Sáke-aý, onyń bári daý toı. Daýdy biz emes, kóldeneń sot sheshet te.

— Kóldeneń sheshse kúniń onsha emes, — dep Sıǵat aldynda jatqan leshozdyń kartasyn Ábdijaparǵa syrǵytyp tastady. — Bul joly tek shtrafpen qutylam deme. Aldymen Jyndysaıdy tomar-tútirshikten, otalǵan aǵashtyń órim-butaǵynan tazartasyń. Jıyrma sharshy shaqyrymdy tazalaýǵa qansha ýaqyt, qansha kúsh ketetinin bilemisiń? Sonan soń ol jerge óz kúshińmen, óz qarajatyńmen kóshet otyrǵyzasyń.

— Oǵan zańsyz kesilgen on myń tekshemetr standartqa tolmaǵan jas qaraǵaıdyń aıyp pulyn qosyńyz! — dep San Sanych ta Ábdijapardy ekinshi búıirden meshenge aldy.

Qalaı salsa da júgi aýmaıtynyn sezgen Sıǵat Ábdijapardyń irgedegi kúpshegine shyrt túkirip otyryp shirenip sóılesti:

— Bul óńirdiń ormanyn jýyrda birinshi kategorıaǵa túsirgenin bildiń. Demek, ishinara da ónerkásiptik muqtajǵa atash daıyndaýǵa tyıym salynǵanyn da bildiń! Sóıte tura, qordyń taýsylǵanyna qaramastan, juqa shaptan jún qyryqqandaı áli kúngi tis shuqyrlyq seltıgen shyrpy kórseń qatyp tastap kelesiń. Eter sońyna shyndap tússem, myna bizge emes, zań ornyna qaı jerińdi tosasyń?!.

— Sáke-aý, onan da meni sol jyly orynǵa aparyp qamattyryp, qolyńnan kelse lespromhozdy birjola japtyrmaısyz ba?!.

— Bókseńnen bastasaq tilińe de jetermiz. Lespromhozdy qashan jabady, ony joǵarǵy jaq sheshe jatar. Biraq oǵan deıin sen tres pen Kazles birlestiginiń bıylǵy maýsymdyq josparyn oryndaı turasyń.

— Túsinsem buıyrmasyn. Delánka joq dep bir qorqyqasyz. Sizderge ne kerek ózi, sony aıtyńyzshy? — Tartylǵan sektiń umasyndaı byrs-byrs bolǵan Ábdijapardyń bir ýys bet-aýzy jıyrylyp, Sıǵatqa jipsik kózin qadaı, óshige de, ótine de qarady.

Óstip kúni buryn domalatyp-domalatyp alsa, árbirden soń fýtboldyń dobyndaı qaı qaqpaǵa tepseń de Ábdijapardyń topyldap túse beretinin biletin Sıǵat ony áńgimeniń tórkinine birden tiremeı áriden qaqpalaýǵa tyrysty.

— Sende toı, kóship júrgen kalymshıkterdi qosqanda bes lesopýnkt bar?

— Saıaqty sanǵa qosqanmen mal bola ma! Otyr ǵoı bireýi mine! — dep Ábdijapar qıtyǵyp ıegimen Beketti nusqady. — Jeti jyl dám-tuzymdy tatyp edi, aqyry búl da sizdiń shpıonyńyz bolyp shyqty!..

— Mal ıesi — dep túzedi. Beketti panasyz tastaǵysy kelmegen Sıǵat. — Sol saıaqtaryńmen qosa, barlyq baltashylar brıgadasyn Aıýlyǵa aparyp salasyń. Sonda men kúl shalǵan aýdandy tazartqan bolam, seniń kómeıiń de atashpen biteledi.

Jyǵylatynyn bilse de, áıteýir shaptan tireý úshin Ábdijapar da endi ıilseń óziń ıil degendeı Sıǵatqa mindetin arta qısaıdy.

— Aıýlyńyz maǵan azyq bolmaıdy, — dedi. — Birinshiden, qaraǵaı salǵa aqpaıdy. Al ony tasý úshin transport kerek, adam kerek, oǵan qarajat kerek. Ony maǵan ákem Myrjyq bere me?..

— Ol úshin ólgen ákeńniń basyn qatyrma! — dedi Sıǵat. Jyndysaıdyń sharýasyn leshoz óz moınyna alady. Al ol úshin jumsalatyn qarjyny lespromhoz kóterýge mindetti jáne orynsyz otalǵan ormanǵa tóleıtin aıyp somań taǵy bar. Bul qarajat emes pe? Osynyń bárin Aıýlyǵa tok. Maýsymdyq, turaqty eńbek aqynyń qoryn da sodan tabasyń.

— Siz eki jep bıge shytasyz. Al men úshin bul bas ketetin qylmysty is. Bul kúnde shynyńdy aıtsań — shyrǵalań, ótirik aıtsań — ólesiń!..

— Qorqamyn deshi?.. Degenmen oılan. Erteń kúniń bizge qarap qalǵandaı bolsa, atqa teris minip ketigi júrme. Túbi, tuttaı bolǵan sorly taıgaǵa endigi jerde eki qoshqardyń basy jasyryna almaıtyn shytar. Ne sen, ne men!..

— Ne esek óledi, ne han óledi deńizshi.

— Múmkin... ne lespromhoz jabylar, ne men ólermin.

— Astapyralla! Bas qatyp ketti ǵoı! Tym bolmasa qursaq keptep tynytyp almasaq... Esenqul, aı Esenqul!..

Onyń zilsiz aıqaıyna elpeńdep eshkim kele qoımady. Syqyrlaýyq kresloda syńar jambastap jatqan Ábdijapar San Sanychtyń qolaqpandaı qaıyń trýbkasynan býdaqtaǵan ashshy tútindi jasqaǵan bolyp, ornynan turdy da esikti ashty. Sıgattyń aq býryl shashy tomarta qatqan kepesh muzdaı bop kórindi. Arzanǵa bola onyń tar jyqpylǵa syna bop kirmeıtinin, al oz basyn bir iske shalǵan eken, ózgeni de aıamaıtyn qatygezdigine qanyq Ábdijapar qyrsyq seriniń qozǵala bastaǵanyn baıqap, zil ala kete me dep qıpaqtady da ne de bolsa toqtata turýdyń amalyna kóshti.

— Esenqul!.. Aı, Esenqul! Qap, ıttiń balasy-aı!..

Lyp etip Esenqul kirip keldi. Urty maılanyp qalǵan eken, jalaqtap jurtqa qolyn ala júgirgende Ábdijapar jol ortadan toqtatty.

— Men satan mana ne aıttym?

— Ábeke, onyńyz daıar! Bas úıtetin bala, shek-qarynǵa ıe bolatyn qatyn da bir ózim... jaıǵap bitkenshe osy boldy.

— Bar, tezdet!.. Jaman qatyn as berse, qazannyń qaspaǵyna deıin kórsetedi dep!.. Al júrińizder, aýyz ashatyn ýaqyt bolyp qapty.

Talaı jyldan beri qysyrap turǵan Ábdijapardyń baspanasy keńseniń irgesinde edi. Úrerge ıti joq demeseń, qańsyp qalǵan qaqpasy topsysynan qyńsylap, beımezgil kelgen bes-alty adamdy kópsingendeı oıbaıyn salyp qarsy aldy. Bastyq ataýly biri qyzyl, biri kók eki qaryndash ustaıdy deýshi edi, Ábdijapardyń qyzyl qaryndashy da, kók qaryndashy da Esenqul sıaqty: bastyǵynyń daýsy zilsiz shyqsa — kereń de, ashyraq estilse — ókshesi jerge tımeı zyr qaǵyp tur. Kıiktiń asyǵyndaı qara tory lypyldaq kelinshek ekeýi lezde esik-terezeni jeldetip, lezde dastarqan jasap jiberdi. Ábdijapar elde joq qymbat servızdi ádeıi shyǵardy ma, álde kúni buryn jınap ákelgen aıran isher jyltyraq pa, áıteýir hrýstaldyń neshe sorty, kúmis pen melhıor da osydan tabyldy. Sıǵattyń nazary Ábdijapardyń jıhazynda emes, kıiktiń asyǵyndaı súıkimdi kelinshekti qaıda barsa kóziniń qıyǵymen andyp otyrǵan, sony sezgen Ábdijapar kúni buryn qorasynyń esigin qymtaǵan bolyp:

— Bizdiń sekretar kelin toı, — dep bir eskertti. — Juraǵat bolǵan soń qyzmetsiz otyrmasyn dep... İnimiz sal aıdaýshy edi, búginder kep qalar, — dep bir qoıdy. — Kelin shyraq, ne habaryń bar?

— Qaıdan bileıin, — dedi kelinshek, — qańǵyp ketken adamnyń bar-joǵyn menen nesine suraısyz.

Sıǵat myrs etti. Aldaı bilmeıtin, ótirikke joq aq kóńil kelinshek shynyn aıtyp, qyzaryp qutyldy da Ábdijapar bótelkeniń ábigerine kóshti.

Esikti qamshysymen túrtip ashyp kepken shal kirip keldi. Pushyqtanaýymen mańdaıshany tireıtindeı aspandap turyp, jurt ishinen aldymen tapqany Ábdijapar edi:

— Áı, myna qyrsyq dúnıe búlindi toı taǵy da! — dep "q" men "ǵ"-ny múkis aıtatyn shal tanaýrady.-Tyńdap turmysyń oı?!. Búlindi dep turmyn toı!

— Iá, ne bop qaldy? Toqalyń qashyp ketti me?

— Zántalak, dúnıe búlindi dep tursam, toqaly nesi?

— Endi ne, jaý shapty ma?

— Jaýdan da jaman, zántálak! Qyzym qashty! Qyz qashyp ketti!

— Óı, táıiri-aı, Baraqtyń týyn kótergendeı urandap!.. Qutyla almaı otyrǵan qyzdy qýyp júrgeniń! Onan da qalyń suraı almaı qaldym, ishim órtenip bara jatyr demeımisiń!

— Ne kókip otyr oı myna syǵyr?! Seniń álgi qańǵyrǵan saqaldaryńnyń birimen ketti! Tyńdap turmysyń?!.

Kepken shal kekireıip kelip Ábdijapardyń aldyńdaǵy oryndyqqa jalp etti. Túrine qaraǵanda taıpa eldiń daýyn qutan jaýshydaı, jalbaǵaı tymaǵyn stol ústine burq etkizip, óńirin aǵyta bastady. Osy dastarqanǵa bir shyj-byj keletinin bilgen sıaqty, ydys -aıaqty kelmeı jatyp kózimen jalap-juqtap qoıdy.

— Áı, shal, basymdy qatyrmaı áıde marsh! — dep Ábdijapar sasqanynan týrasyna kóshti.-Óz qotyrymyzdy qasýǵa qolymyz jetpeı otyrǵanda o nesi eı, qystyrylyp!..

— Ay, men adam joǵaltyp otyrǵan joqpyn ba!..

— Adam joǵaltsań mal emes, tabylady da! Otqa qaqtanyp jan tynysh jatýdyń ornyna qúlqyn sáriden búlkildep, jurttyń sáresisin de ózine buıyrtpaısyńdar!

— Qaqtanyp otyratyn otynǵa jarytyp tastap ediń!.. On kýbámetr tós taqtaı suraǵanyma on jyl boldy, symbyl da joq!

— Áı, shal, basymdy qatyrma dedim ǵoı!.. Arǵymaq aıǵyrymnyń kúıek maıyn da bermeı kettiń, qaıdaǵy saǵan taqtaı!..

— Áı, seniń sasaı bolǵan esegińdi eki juma sulyǵa baılap, qulaǵynan tartyp zorǵa turǵyzǵam. Raqmet aıt maǵan!..

Kórgennen kóz aqy almaı ketpeıtin kepken shaldan qutylýdyń qıyn ekenin bilgen Ábdijapar onyń bar buıymtaıyn Esenqulǵa aýdara saldy.

— Eseke, osy kisi dáý de bolsa mashına suraı kelip otyr, ber de qutyl! — dep kóz qysty. —Erý bop jatatyn ýaqyt joq, aparyp tastaıdy da kaıtady.

Amaly taýsylǵan kepken shal Esenquldyń sońyna erdi.

— Qashyp ketken qyzdy aty-jónsiz dop qazir qaıdan izdemek? — dep San Sanych tań boldy. —Soǵan bola kólik sabyltqan sende de mı joq!..

— Bizdiń shopyr aman bolsa, aýyldan birer shaqyrym uzaıdy da kapotyn qańtaryp qoıyp, onyqy-munyqysyn shuqylap kaıtyp keledi. Keneýsiz qaqpastyń ózine de sol kerek!.. Sonyń qyz qaıtty degenine senip otyrmysyń? Ol ánsheıin qyrjaǵym shaldyń jurtqa kóz qylǵan qulyǵy da. Qashty dese — toı-tomalaqtyń shyǵynynan qutylady. Onyń ústine, qudasynyń qolyna qystyrǵan tıyn-tebenine rıza bolmaı qalǵan shyǵar, endi qýyp baryp, qıqıyp jatyp tym bolmasa kıit kıip qaıtýdyń amaly da... Aı, Eseke!.. Iapyraı!..

Shydamy taýsylǵan Ábdijapar qazan qamyna ózi ketti. Qashqan qyzdyń ýaıymyn jınap qoıyp, San Sanych tý bastaǵy áńgimege qaıta kóshken:

— Jańaǵy Laqaýyz kóndi me, kónbedi me? — dep Sıǵatqa úmittene qarady. — Sáýirikti shabymen tanyp, saýyryp tósegen baıtaldaı shybjyńdaýy jaman!

— Kón quryssa qalybyna barady, basqa qaıda barady! — Ydysyn kórsetip, yndyn basaryna saryltyp qoıǵan Ábdijapardyń jorta qylyǵyna jarylyp kete jazdap otyrǵan Sıǵat ashyq terezeniń ar jaǵynan onyń byrs-tyrs bet-aýzyn kórgendeı tysqa túkirik atty. Shynydaı kók shaǵyr quıryǵy dirildep aldyna úıme tabaq et kelgende de júzinen yzǵarly kekesin arylǵan joq edi. Qudaıdy qulaǵynan bastym dep oılady ma, syıly degen qonaǵy dep búgin Ábdijaparǵa tabynyshty sıaqty kóringen; onsyz da zyr júgirgen Esenqul men qara tory kelinshekti qoldy-aıaqqa turǵyzbaı qýalap, óz boıyna syımaıtyn kirpıazdyq jasap, dastarqannyń sánine de syn taǵa berdi. Sıǵat otan da qynbady.

— Shyraǵym, atyń kim? — dep kelinshekke ǵana júzin syndyrdy.

— Asyl.

— Aınalaıyn, Asyl dese asyldyń synyǵyndaı jan ekensiń, beri kelshi, myna meniń qasyma kelip otyr, — dedi. — Sensiz de bul úıdiń qazan-aıaǵyna júgiretin qatyny, shómishin ańdıtyn qazymyr kempiri bar kórinedi ǵoı, — dep Ábekesi men Esekesin qosa qabattap bir tuqyrtyp tastady.

Qylymsýynan uıańdyǵy basym synyq kelinshek jaltaqtap Ábdijaparǵa qarady da, bastyǵynyń pushaıman keıpinen "amalyń bar ma" degen shyraı tanyǵan soń qysylyp kelip Sıǵattyń qasyna otyrdy. Ábdijapar muny baıqamaǵandaı, álgi bir kúre tamyryna qandaýyrdaı qadalǵan ashshy zildi estimegendeı boldy.

— Asylmyn de...jón, jón. Buryn neǵyp seni kórmeı júrgenbiz?

— Bul aýylǵa túskenine jarty – aq jyl bolyp edi, — jaýapty Ábdijapar kaıtardy.

— Solaı ma?! — dep Sıǵat kelin bolyp túsken quddy Ábdijapardaı-aq, óńi jumsaq, óńezi ashshy aıar mysqylmen ezý tartty da: — Bul jurt búginde toıǵa shaqyrýdan da qalǵan! — dep kelinshekke bar yntasyn bere, qulaı burylyp, eki qolyn qaıda syıǵyzaryn bilmeı abyrjyǵan Asyldyń kip-kishkentaı saýsaqtaryn alaqanymen kóme saldy. Qyzarýyn kelinshek qyzarsa da qyl buraý Ábdijapardyń qolyna túskendeı shyrqyrap:

— Sáke!.. Sáke!.. Mynany!.. — dep qulaq shemirshegi jyrym-jyrym bolǵan kepeniń basyn tarta qoıdy. Sıǵat oǵan bola kelinshektiń yp-ystyq bileginen qolyn tartyp almady, onyń shaburtqan júzine janaryn qadap otyryp, jup-jumsaq qarynan sıpap otyryp:

— Jeýge bolmasa, bul shirkinińdi jáýkemdeýge joqpyn, — dedi. — San Sanych, menen keıingi boz bala sen bolýyń kerek, jeńsik asty jetimsiretpe.

— Iapyraı, aqsarbas dep shalǵan kepemniń basyn kerjaq mujıtyn boldy-aý! — dep Ábdijapar ókinse de ázilge jyǵyp pys boldy.

Sıǵat jeýge kelgende de oryp tastaǵan joq. Jambastyń myrza basyn eptep shymshylady da samarqaý otyryp qaldy.

— Bizge ejelgi dos ekstradan basqa jaqpaıdy, — dep Ábdijapar qonaqtaryna konák quıǵanyn da mindet qylyp edi, San Sanych pen Beket "taǵy taıganyń" minezine basyp, aıǵyr staqanmen bir-birden tastap-tastap jiberdi de Sıǵat dám tatyp, rúmkasyn bótelkeniń qasyna aparyp teligen soń, bular da ydystaryn teris tóńkeristi. Saqa seri ózi ishpegenmen kelinshekti qalys qaldyrǵan joq, serikteri qaryǵyn basty-aý degende pyshaǵy men shanyshqysyn ydysyna aıqastyra jınap, Ábdijaparǵa kóz qıyǵyn tastady.

— Osy seniń toı, gıpertonıań bar á?..

— E, Qudaı ony berip tur ǵoı!..

— Ótirik aıtasyń! — dedi Sıǵat. — Ne bolmasa ózińdi-óziń aıamaıtyn jansebil adamsyń!

Taǵy ne jazdym degendeı Ábdijapar qýystanyp, aýzyna apara bergen qasyǵyn kaıta qoıdy.

— Manadan beri qoıdyń etin arpadaı asap, araqty kónekke quıǵandaı tóńkerip jatyrsyń. Asqazan degen shirkin de sháıińdi tógetin ıtaıaq emes, aıaý kerek shyǵar!.. Aýrý astan degendi bilemisiń?.. Kepertonıamyn deıdi!..

— Sáke-aý, endi barymen bazar degendeı...

— Búıtken baryń kýrsyn!.. Mynaý aýyl aralas otyrǵan kerjaq aǵaıyndar jylqy etin jemeıtin jurt. Taıdyń basy torpaqtan, qulynnyń quny qozydan arzan. Óziń de taqyr kedeı emessiń. Jańaǵy kıit qýalap júrgen kepken shaldarǵa bir tuıaqty baılata salsań ǵoı... Jylqyshynyń jyly-jumsaǵyn kertip jep, mynaý konáktan as aldynda oımaqpen tamaq jibitý kúnáqarlyq emes!.. Kepertonıamyn deıdi!..

Ákesine as bergendeı shertip otyrǵan Ábdijapardyń dastarqanyn Sıǵat taǵy da ıt -yrǵyljyńyn shyǵardy. Óz tamaǵymen óńeshine oqtaý júgirtkendeı osynshama tuqyrtyp, osynshama mes qylyp tepkileýdiń astaryn San Sanych túgili, Beket te túsingen joq. Asyl býlyǵyp pyrs-pyrs kúldi. Dáý tegeneni myqshıa kóterip kirgen Esenqul tym-tyrys jurttyń júzine tandana qarap edi.

— Áket! Áket! — dep qylqynyp otyrǵan Ábdijapar tarpa bas saldy. — Osynda shylapshynnan basqa ydys-aıaq quryp qaldy ma?!.

Esenquldyń bylbyraǵan maıly shyqshyty bylq etpesten bedireıip biraz týrdy da: "ishersiń ataý kereńdi!" — degendeı kersen bóksesimen tors burylyp búlkildeı jóneldi. Shyrqy buzylǵan dastarqanyn qalaı jınatýdyń qybyn tappaǵan Ábdijapar Asyldyń Sıǵatqa jabysa qalǵanyn jańa kórgendeı ala kóziniń qanyǵymen ata bir túırep ótip edi, biraq qyzara bórtip, balqyl otyrǵan kelinshekke aıbat-yzǵary darymady, aqyry jeli shyqqan búıendeı ózinen-ózi byrysyn, bir ýys bolyp qalpyna tústi de:

— Ózi týra tórteý ekenbiz-aý, — dep joqty jaqaýratty. — Qalaı, Sáke, qol kerip jibersek qaıtedi?

— Ár nárseniń óz baby bar, — dedi Sıǵat. — Myna Asyl shyraq úıine shaqyryp ádemi qoıý shaı berse... aldymen sony suramadyń ba.

— Shaı tabylady ǵoı, — dedi Asyl.

— Sizge bári tabylady! — dedi Ábdijapar.

Elpek aıtsa da tisiniń shyqyrlaǵanyn Sıǵat sezbeı qalǵan joq...

Túnde júrip ketpek edi, Sıǵat alǵashynda qara tory kelinshektiń ádemi shaıyn qımady, keıin shofer jigittiń aýzynan syranyń ıisin sezip qap shalqasynan tústi. Mashınany men -aq aıdaımyn degen Bekeshe de, San Sanychqa da kóngen joq, "Árkim óz jolyn oılaǵan jón, bilgenniń bárin kásip qylsań, bul ǵumyrdan dym da bitirmeı ótesiń", — dep ekeýiniń de meselin qaıtaryp tastady. Dırektordyń qaı syltaýy bolsa da ázirge qotqa júrip tur, ar jaǵynda jasyrǵany bolsa ózi ǵana biledi de. Qalaǵan úıde qonaqtap úırenbegen San Sanychty jalǵyz jibere almaı Beket lespromhozdyń baragynda tań asyp shyqty da Asyldyń qoıý shaıyn qımaǵan Sıǵat, jaıym kelispes dep túsken jerinde jalǵyz túnep qalyp edi, jurt tóbesi kórinbeı turǵanda jigitterdi tańǵy taýyq dep talasa turǵyzyp, bet shaıýǵa da múmkindik bermedi.

Kók shaǵyr aspannyń shyǵys shalǵaıy túrilip keledi. Jer túginde boz qylaý bar. Jel turmasa da irgedegi Buqtyrmanyń ysqyryǵy úskirikteı azynap dene túrshiktirdi. Tentek GAZ-ık aýyldyń qatqaq kóshesinen shyqqansha tońqańdap-tońqańdap aldy da, kire jolǵa ilikken soń zarlady-aı kelip.

— Asyqpa! — dedi Sıǵat. —Adamnyń onsyz da qysqa ǵumyryn qýalap qaıtesiń.

Kesheden kináli shofer dırektordyń jaıbaraqat sózin de buıryq dep túsinip, mashınasynyń júrisin kilt túsirdi. Júrerde jaqtaý esiktiń syńaryn aldyryp tastap edi, ormannyń burqyraǵan tańǵy samaly tanaý jaryp, esinep-qusynap otyrǵan Bekettiń uıqysyn shaıdaı ashty. Jol mylqaý. Tórteýi de mylqaý. Mylqaý ormannyń jik-jigi áli bólinbeı jatyr; elpek GAZ-ık shyrshaly qolattyń tuıyǵyna tanaýyn soǵyp alatyndaı aǵyp keledi de, áıteýir sańdaý taýyp, jalt berip shyǵyp ketedi. Temeki tartqysy kelgen San Sanych trýbkasyn sýyryp, qaltasyna qaıta tyqty. Sózge aldarqatyp, umyttyryp jibermese Sıǵat shylym tútinine kirdi. San Sanych Beketke úmittene qaraly. Beket Sıǵatty baqty. Sıǵat bas kıimin sheship mashınanyń jabyǵyna qystyrdy da óńirin agggsh, jelpinip otyrdy. Onyń súlesoq, júdeń qalpyn baıqaǵany búgin ǵana. Bir túńde bir múshelge qartaıyp ketkendeı qapsaǵaı denesi shúmıip, synyp qalypty. Beket Sıǵatty aıap ketti. Tym bolmasa sarqylyp syr shertetin úzeńgilesi joq jalǵyz seriniń sharýasy da shamasynan kem, tirligi taıganyń tuıyq ómirine syımaıtyndaı kórindi. Keńge silter qulashy bolǵanmen, qaramaıtyn laıyqty júk tappaǵan soń, salt ótil bara jatqan qońyltaq ǵumyryna ózi de razy emes sıaqty, kún-keshti arzan kúıbeńdi jaqtyrmaı, mańaıyndaǵy kúıki jandardy shaınap tastaıtyn qazymyrlyǵy da osydan ba dep oılady. Osyny túsine tura, únemi úlken adamdardyń qasyna erip, búkpesi men ish qatparyna kirip kórmegen Beket, qaı qyrynan shyǵamyn dep tarǵynshaqtap, Sıǵatqa kóńil qas bolýǵa da jaramaı otyr. Ásirese jol ústinde búp da bir tozaq Ákeń bolsa da syryp almaǵannyń qasynda sypaıy serik bolǵansha, ıt te bolsa talasyp jyǵylatyn uıalysqa ne jetsin! Biraq Bekette sol uıalas bar ma?

— Sáke, aıǵyrlyq jasap júrgen aınalasyndaǵy eki-úsh adamnyń kózinshe Ábekeńdi tirideı jerlep ketkenińiz qalaı?..

Sıǵat jaýabyn kúttirgen joq.

— Eger osynda kúniń úshin júrmeseń, aldymen ortańdy saıla.

Azamattyń ár aýylda at baılap túser bir bosaǵasy bolýǵa kerek, — dedi, mańdaı shynyǵa súzilgen qalpy, quddy manadan bergi áldebir áńgimeniń aıaǵyn tuıyqtaǵandaı. — Qara basynyń qamyna bola mal jıǵan, tórinde bereke turmaıtyn, túzde jurtqa syımaıtyn teksizge janyń ashymasyn!..

Sıǵattyń kesip sóılegeni, ishimdegi ıtimniń quıryǵyn baspaı tek otyr degeni. Beket tosylyp qaldy.

Jerdiń boz qylaýy ushqan. Býsanǵan belderdiń kúngeıi tusaý boıy kóterilgen kún kirpiginen jasaýrap, shyq tóge bastady. Qaraǵaı búri túıindep, teristiń de qaıyń men taly kúshik tastaǵan. Ormandy alqal tońyp jep, kúl astyndaǵy qolamtadaı lap etip kete almaı del-sal jatqan bir sáti. Kóleńkede qurysyp, shýaqqa maýjyraıtyn adamnyń da boı aldyrǵysh býynsyz mezgili.

— Qantóbeniń basyna shyqqan soń Áýlıe bulaqtyń basynan at shaldyryp alaıyq, — dedi Sıǵat.

Irekke ilingen soń domalaq "tazık" tasbaqadaı tyrmysyp júrisi ónbeı qaldy. Qaryspa jol Qantóbeniń kepeshine shyqqansha dúnıanyń tórt buryshyn túgel alaqanǵa ákeletin, bıikke úırengen Bekettiń ózi de tómendegi quzǵa qarap kózi qaraýytty; jer kóship bara ma, joq álde mashına bir ornynda shyrq ıirilip tur ma, belgisiz. Áıteýir qaı qanatqa bet bursa da jaqtaý terezeden qyzyl ıek kempirdiń bet-aýzyndaı jyrym-jyrym Jyndysaıdyń qaptaly ketpeı qoıdy; qıadan qysy-jazy josylǵan dóńbek súrgini betkeıdiń saýyrynan taspa tilip alǵandaı soıyp tastapty, tabandaǵy tas qorym, tomar, túgirshikterde qısap joq, kezinde edireıip turatyn shoqylar ormanynan aırylǵan soń, aryq túıeniń órkeshińdeı myjyraıyp qalypty. Aınalasy qyryq-elý shaqyrymdaı tutas bir taýdy jutyp qoıǵandaryna Beket alǵash ret tańdanyp otyr. Osy taýdy tonaýǵa ketken tehnıka kúshigiń, jumys qolynyń narqy qanshama?.. Sol úshin ókimet qarjysymen qanshama apparat, ákimshilik shtat ustalyp otyr? Munyń esep-qısabyn Beket jaqsy biledi. Tek mıynyń jetpegeni, paıdasynan zıany ǵasyrǵa mıras bop ketetin mezgildik sharýaǵa áýleki qarjy jumsalyp, jerdiń nári men sánin, tabıǵattyń bolashaǵyn, ulttyq baılyqty qorǵaıtyn leshoz sıaqty mekemelerge mújýirden qalǵan ıttiń sybaǵasyn laqtyratyny...

— Jyndysaıdan ekinshi pıtomnık ashý kerek, — dedi Sıǵat. — Bul jer endi bizge kóshetten basqa mal taýyp bermeıdi.

— Oǵan qarajat, onan soń mursat bolsa deńiz. Jumys qolyn qaıdan tabamyz? — dep bos trýbkasyn emip, qulap ketetindeı oryndyq arqalyǵyna jabysyp alǵan San Sanych Sıǵattyń jelkesine emine úńildi. — Onyń ústine Aıýlynyń áýresi de júıkeni jeıin dep tur ǵoı.

— Aıýlyǵa endi qam jeme. Atash kerek bolsa Ábdijapar qomytqa ózi jegiledi. Seniki kúzet qana.

— Kúzetimiz de joqtyń kúni, — dedi bas ınjener kúrsinip. —Myń gektarǵa bir órt sóndirýshi, úsh myń gektarǵa bir patrúl ǵana. Onyń ózi de jalaqynyń tabelinde tana, adamnyń joqtyǵynan bárin de basqa sharýaǵa paıdalanyp otyrmyz.

— Keregi qansha edi?

— Biz sıaqty taýly aımaqqa ár júz gektarǵa bir órt sóndirýshi, árbir eki júz elý gektarǵa bir patrúl qajet. Bul vertoletti qospaǵanda.

— Kisideginiń kilti aspanda, kúnde minetin óz kóligiń bolmaǵan soń, vertoletińniń pılotyna deıin kergip bitti.

Jarǵa órmelegen qara qońyzdaı domalaq "gazık" yshqynyn kelip tóbedegi jazyqqa ilingende bóksesi qylmyńdap, úreıi ushyp otyrǵan San Sanych esikti ashyp jiberip úh dedi.

— Esek te bolsa eki aıaǵyń úzeńgide otyrǵanǵa ne jetsin! — dep qınalǵan sebebin mashınaǵa japty.

Ókpek qara jel qalpaq julady. Bytqyldyń búk tymyrsyǵynan kóterilgen adamnyń tynysyn bitep, tunshyqtyryp tastaıdy eken, bıik jonnyń tóbesin taqtaıdaı qylyp jonyp ketken de osy qara jel sıaqty. Tas túbinen atqylaǵan Áýlıe bulaq kishigirim ózendeı, ıek artpaǵa deıin kúńgirlep baryp quzǵa qulaǵan soń, shatqaldy dar aıyryp jyrtyp jatyr. Jeli tentek, jelinen bulaǵy tentek, taýynan jazyǵy bıik ǵajap óńir. Aınala tórt qubylańda kózge ilinbeıtin bir qaltarys joq. Teńizdiń tolqynyndaı órkesh -órkesh bolyp kóz ushyna qasha beretin seńgir taýlardyń shyǵys jaq tórinde Muztaýdyń shoshaq shatyry jaltyraıdy. Shyǵysy Mongol men Shyǵys Túrkistanǵa, terisi juraǵat el Oımanǵa shektesetin ortasy oıpań, tórt qubylasy taý dóńgelek óńir keń saharadan bólinip, tuıyqta qalǵan qazan shuńqyr sekildi. Beket jeti jyl júrip Altaıdyń bıigine búgin shyqqandaı boldy.

Sıǵat mashınadan túse salysymen Áýlıe bulaqqa betin shaıyp bilegin sybanyn sý ishti de bir qydyrý jerdi jeńiltek aınalyp qaıtqan edi.

— Sáke, mynaý jerde de adam qartaıyp, kisi óledi-aý, á?!

Sıǵat Beketke jylyushyraı qarady; jup-jumsaq qyzyl shyraıly júzinde kúreńite qulpyrǵan nur bar, keń mańdaıynan túre qaıyrǵan aq shashynda Áýlıe bulaqtyń kúmis tamshylary oınady.

— Átteń, erkime salsa o dúnıeniń jumaǵyna asyqpaı-aq qoıar edim, — dedi San Sanych.

— Tańdamaq sharǵa eki adam barǵan eken, — dep Sıǵat sózin aýyl arasynyń anekdotynan bastady. — Biri — jerdiń jannatynda, ekinshisi — shólde ómir keshken eken. Áýelgisine jumaqqa joldama berip, keıingisin tamuqqa qýypty. Álgi baıǵus: ıapyraı ǵumyrymnyń ózi tamuqta ótip edi, ólgende de maǵan jumaqtyń buıyrmaǵany qalaı dese, joldama úlestirip otyrǵan qý: oqasy joq, úırengen tirligiń ǵoı, ol tozaqtan búl tozaqtyń aıyrmashylyǵy shamaly depti. Soǵan qaraǵanda o dúnıede de adamdy jerine, meken-turaǵyna qaraı suryptaıtyn kórinedi.

Suryptaǵanda da tirlikte keshken tozaǵy esepke alynbasa kerek.

— Sonyń sońǵysy kerjaq emes pe eken? — dep San Sanych máz boldy.

— Kerjaqtar Allanyń ámirine, Hrıstostyń aqylyna da kónbegen tabıǵattyń erkesi ǵoı! — dedi Sıǵat. — Zamanynda raqatqa batsań, o dúnıeniń ýaıymyn jep qaıtesiń!

— It biledi, eki ǵasyr buryn jalpaq Reseıden qonys tımeı qazaq aǵaıyndardyń irgesin panalap edik, endi o dúnıeden oryn saılaı almaı qalam ba dep qoryqqanym da...

Shofer jigit shylǵaýyn shýaqqa keptirip, shýashyn ıiskeı qýlaǵan eken, bóksesiniń bulq etpeýine qaraǵanda qorylǵa basyp ta ketkenge uqsaıdy. Sıǵat basyn shaıqady da arbakesh seniki ǵoı degendeı Beketke ıek qaqty:

— Maı sasytpaı mynaý mashınany bulaq basynan áketińdershi! — dedi. — Dastarqan jaıyndar, júrek sazyp barady, oraza ashatyn mezgil bolǵan shyǵar.

Beket mashınany eki-úsh dúrkin yshqyndyryp, bulaq basynan aıdaı jónelgende shoshyp oıanǵan shofer jigit atyp turdy da qýalap baryp kapot ústindegi shulǵaýyna jarmasty.

— Iapyraı, myna shirkinge kólikten shulǵaý qymbat boldy-aý! Sharshysyn qanshadan satyp aldy eken? — dep San Sanych myrs-myrs kúldi.

Túzde kýhnásyn tasyp júretin Sıǵattyń ádeti. Karton jáshik restorannyń dastarqanynan kem túsken joq. Kilegeı qatqan qyzyl kúreń shaı termostyń tyǵynyn ashqanda ıisi tanaý jardy. San Sanych sary ala qazy men jaıanyń bir maı bir etin japyraqtap jatyp ara-tura tanaýynyń astynan yrǵytyp jiberip otyr. Sıǵat qutylarǵa salqyn sýsyn quıyp taratty.

— Álgi arbakeshteriń qaıda?

Tórt esigi túgel ańqıǵan pushyq tanaý GAZ-ıkten shoferdiń kóstıgen sıraǵy ǵana kórindi.

— Uıqyshynyń tamaǵy toq, — dedi San Sanych, — Arbakeshke jarymaı júr ekensiń, shylbyryńdy ustaýǵa jararmyn, atqosshyǵa meni alsańshy.

— Qyz kezinde bári jaqsy, jaman qatyn qaıdan shyǵady, — degendeı, kóksholaqtyń shylbyryna ıe bola almaı qalǵan soń maǵan qaraı uzatyp jiberip edińiz, túbi tórkinin qaıta taýyp bara ma dep qorqamyn, — dep Beket San Sanychtyń ózine jarmasty.

Manaǵy qońyr jel yzǵyryqtatyp, baǵytyn ózgertip teristen sýyrdy. Ekpini burynǵydan qataımasa da seńgir taýlardyń qatparyna ilesip jal-jal bop jatqan qalyń ormannyń tóbesin teńselte bastapty. Aǵash basy shýlap, Altaıdy kúńirente alystan jetken bir sarynnyń kúrsinisi úreıli estildi. Kóz qaryǵan ashyq kúnde munysy nesi degendeı Beket aspanǵa qaraǵan.

— Ne kórdiń? — dedi Sıǵat.

— Túk te kórip otyrǵan joqpyn.

— Aspan kók shyǵar muzdaı. Qar búrkep bir jaýmaı kún synbaıtyn shyǵar, — dep Sıǵat ornynan turdy. — Alda quralaıdyń amaly bar, mynaý jel sonyń habarshysy. Ormanshy bolamyn deseń osyny da bilýiń kerek.

Beket pen San Sanych dastarqandy jınap, bagajnıkke salǵansha Sıǵat ta jaıaý soqpaqqa qıystap shyǵyp kútip turǵan.

— Biraz jaıaý júrelik, ırektiń ekinshi basyna túskenshe qýyp jeter, — dep qolyndaǵy qý taıaqpen Qantóbeniń kúngeı tumsyǵyn túrtti.

Jabaǵydaı uıysqan eski jyldyń bıdaıyǵy aıaqtan shalady. Teksheniń shym quıqasy qalyńdap, týsyrap ketken eken, týmysynda ne shalǵynyń, ne soqanyń tisi tımegenge uqsaıdy. Ár jerde teńkıip-teńkıip otyrǵan kári molaqtardan basqa mardymdy aǵash ta joq.

— Traktormen aınalasyn jyrtyp, órtep jiberý kerek, — dep Sıǵat taıaǵymen taqtaıdaı jazyqty sheńberlep bir syzyp shyqty. — Eki otar qoı, bes júz jylqyńnyń jabaǵysyna qysqy jemdi osy tóbeden-aq alýǵa bolady eken. Artyǵyn qysylǵan juraǵatqa sat.

— Naǵyz pıtomnık bolatyn jer toı, — dedi Beket. — Tehnıkaǵa qolaıly, shýaǵy da mol.

— Sen atash basyna qaradyń ba? — dep Sıǵat taǵy da taıaǵyn shoshaıtty. — Anaý bir top qara shyrsha úıezdegen maldaı bir-birine buıyǵyp ósipti, biraq túbi mal bolmaıdy, óıtkeni tym tyǵyz, qoregi az. Al myna bir qaraǵaılardyń batys bókteri mástek ári jaldy, yq jaqtaǵysynyń boıy suńǵaq ta órimi sırek. Demek, qurylys materıalyna jatpaıdy. Odan bergi qaıyń men kók terekterdiń ushar basy, teriske qaraǵan butaqtary qýrap qalǵan.

Beket sýfler bola ma degen úmitpen San Sanychqa qarap edi, ol da jaýaptan qashyp, dobaldaı saýsaqtaryn ezýine syıǵyza almaı tisiniń jyqdylynda qap ketken et qıqymdarymen alysyp keledi eken. Shashy jıren, saqaly jez, túksıgen qap-qara qalyń qasy kúzge salymǵy sarǵaıǵan toǵaı ishindegi qara samyrsyndaı bóten, ala-qula jynystyń ortasyndaǵy túpsiz kólshikteı qos janarynda syrtqa shyǵa bermeıtin tunyp jatqan bir jylylyq bar. Alasa ǵana mytym denesine qazandaı basy úılespeıdi eken. Óz jurtynyń qys shana, jaz arbaǵa jegip, kire tartsań da, qıǵa salsań da kóne beretin kómpis jýan kerigine uqsaǵan.

— Chto, jıvopısno? — dedi San Sanych Bekettiń ózine qaıta-qaıta qadala bergeninen tiksinip.

— E, bul aǵańda jún jaǵy bar, — dep Sıǵat jymıyp qoıdy. — Eger saqal-murtqa jospar túsetin bolsa, molda Nurqasym ekeýi úıde jatyp-aq baııtyn adamdar ǵoı.

...— Beket shynynda molda Nurqasym men bas ınjenerdiń poshymynan ortaq bir nárse tapqandaı boldy. Sıǵat jigittiń tańyrqaǵan júzin baǵyp, qaljyń sońyn taǵy da San Sanychqa tastady:

— Ókirgen molda Nurekeńniń Qudaıdan bezgen nemere inisi osy, — dedi. —Atasy moınyna táspıyq salǵanda, bul shirkin o basta súndetke otyrǵyzylmaı qalsh, ne sájdege júgine almaı, ne shoqyna almaı shóre-shóre bop júrgen túri mynaý. Qudaıǵa shúkir, shala deseń de, áıteýir ósimtal, órimdeı on qyzy bar. Amandyq bolsa, dúnıege áli de talaı-talaı tarǵyl dúregeıler keletin shyǵar!..

San Sanych ázilge qosyla kúlgenmen bul da jatyp ataryn aıap qalǵan joq.

— Áı, Sáke-aı, bárimiz de qyz asyrap otyrmyz, meniń de kúnim kún emes dep aqyn aıtqandaı, aldyńnan jarylqasyn degenimiz bolmasa, ol shirkinder ekeýimizdi qalyń malmen qaıbir jarylqap tastar deısiń! — San Sanych Sıǵattyń da ulynyń joqtyǵyn megzeı, tyrnaǵyn batyryńqyrap aldy da artynan jýyp-shaıǵysy keldi me, kúlkige taǵy da ózin-ózi shalyp jiberdi. — Táspıyǵy qurǵyr qolǵa túspeı júr de. Bárinen de oraza men bitirdiń kezinde ımansyzsyń dep, qyzyl jumyrtqanyń kezinde antıhrıst dep bul jurttyń sanatqa qospaıtyny janǵa batady da!..

Jeli bolmasa Qantóbe jan-janýardan tynysh eken. Ne tuıaq pen tyrnaqtyń izi, ne qumalaq túspegen. Qus ataýlydan jalǵyz saýysqan tańdaı qaǵyp biraz jerge deıin shyǵaryp saldy. Bekettiń tańdaǵany, bir aýyl syıyp ketetin osynshama at shaptyrym jazyqtyń elsiz-kúnsiz ıen jatqany; tym bolmasa zaımke, qora-qopsynyń qaraıǵan eski jurty da joq. It túgili, bıtke qonys bolmaıtyn taıǵanaq taz tóbege uqsatyp keledi.

— Qantóbe búkil Altaıdyń barometri, — dedi Sıǵat betin jeldiń ótine tosyp. — Sonaý batys kókjıektegi Maıamer taýynyń eki jaqtan túıisip kep jyǵylatyn ańǵaryn kórdińder me? Turǵyn el ony Kótensaı, kelin-kepshikter Shat dep ataıdy. Arty jaty Arqaǵa jalǵasatyn adyrly keń alqap, bergi jaty shatqalmen syzdyqgap kelip Altaıdsh qoınaýyna kiretin ojaý sıaqty qazan shuńqyr. Mynaý jel sol Kótensaıdyń jyqpylynan soqqan lep. Jazda — ańyzaq, qarashada — daýyl, qysta — úskirik, biraq báriniń bir-aq aty bar, ol — zaýal qara. Qantóbe zaýal qaranyń jolynda. Mal ósirem, jan esirem deseń, tipti tal ósirem deseń de zaýal qaranyń ótinen saqtan. Baıaǵyda San Sanychtyń babalary Qantóbege soqa salyp, egin seýipti degen sóz bar. Qýańshylyqta kún, jaýyndy jyly qul jep, aqyry egin turmaq, minip kelgen jalǵyz keriginen aırylyp, aqsıraq bolyp qalǵan soń, ishki jaqqa keri qashypty desedi. Kórdińder ǵoı, jalǵyz bulaqtan basqa sýy da joq, onyń ózi de teriske qaraı teris baǵynyp aǵady.

Bulaq basyndaǵy pushyq GAZ-ık tyrp etpesten qanatyn jaıyp áli tur eken. San Sanych jerge bir túkirdi de balaǵattyń úsh etajyn túgel jiberdi.

— Mynaý artyn maılasań da adam bolmaıtyn mal eken! — dedi. — Myltyqtyń joǵyn qarashy, ıttiń balasyn ókshesinen atyp oıatatyn!..

— Myltyǵyn bolmaǵan soń búgingi jastar aıǵaıyna aıylyn da jımaıdy, — dedi Sıǵat. — Onan da ilgeri jyljı berelik, jyl kelmese qansha uıyqtar deısiń.

3

Kúnniń qas mańdaıǵa kóterilgen shar tabaǵy kishireıip, jalyny jalqyn tarta bastaǵan. Seńgir taýlardyń qoınaýyna munart shógip, taıganyń tóbesi tútindep jatyr. Kóz ushyndaǵy saǵym órkesh-órkesh shyndardyń boz shatyrly silemi sıaqty. Kókjıek manaǵydan alystap ketken. Sıǵattyń ojaýdaı-aq degen qazan shuńqyrynda qazir ushy-qıyr joq, kún kóziniń qubylýyna qaraı jer shirkin de birde kósilip, birde qurysa qalama?..

— Jer tarylyp barady, — dedi Sıǵat.

— Qonys bolar qoınaý qalmady.

Beket buǵan sengen joq, Ár aýyldyń arasy bes-on shaqyrymnan ekeni ras, biraq olar kire joldyń kindik boıynda ǵana. Al búkil aýdannyń budan basqa úshten ekisi ıen jatqan joq pa? Altaıdyń kúngeı syrtyn tek jaz aılarynda tana mal taptap qaıtqany bolmasa, teriskeıdiń qalyń jynysyn taǵydan basqa tiri maqulyq jaılap kórgen emes.

— Qaı tasyrda da bul ólkege jat jurttyń kóz alartpaǵany joq, — dep Sıǵat áriden qalǵan bir áńgimeden bastady. — Shyǵystaǵy kórshi eldiń tizesinen ishki jaqqa bosqan qalyń Naıman Baraq batyrdyń tusynda bel alyp, ata mekenine qaıtadan kóship qonsa kerek. Sol kezde Shońmurynnyń aýzy dýaly Maıa degen aqsaqaly aıtypty-mys: átteń, órisi tar, mal óspeıtin, biraq janǵa saıa jer eken depti. Sonan qalyń eldi ilgeri ótkizip jiberip, endigi zaýal batystan keler bolsa ony da kórip alaıyn dep dál osy shattyń aýzyna, tý syrtyn Kótensaıǵa bere qonys teýipti. Bir eldiń Ór el, Beri el bolyp ekige bólinýi de sodan qalǵan desedi.

— Báse, Berel degen ataýlardyń tegin tappap edim-aý, — dep kúldi Beket.

— Sáke, Kótensaıyńyz túsinikti boldy-aý, al mynaý tekshe nege Qantóbe ataldy eken?

— Kim bilipti, — dep Sıǵat San Sanychtyń suraǵyna biraz oılanyp qaldy. —Hannan shyqty deseń, bul tóbeniń basynda aq kıizge kóterip han saılapty degen eshkimdi estigem joq. Onan sońǵy otarlaý kezinde patsha ókimeti eki halyqty bir-birine aıdap salyp, osy tóbeniń basynda talaı eges bolyp, talaı tarassa kerek. Keıin Buqtyrma bekinesinen kelgen jazalaýshy otrádtar buratana eldiń qanyn sýdaı aǵyzypty. Soǵan qaraǵanda tóbeniń aty qannan da qalýy múmkin. Jer úshin qyrqys eki halyqtyń ózara bitimimen aıaqtalsa kerek. Oshaq kóterip, tútin tútetken kelimsekti qýmaıtyn qazaq saltyn biletin kerjaqtar aldymen pesh soqqan eken de, ár tútin jergilikti jurtqa emshektegi balasyn bergen. Qazaqtar ony súndetke otyrǵyzyp, baýyryna salǵan. Bul ańǵardyń burynǵy aty Súndetsaı, Peshúı degen selonyń aty da sodan qalǵan. Jer úshin bala bergen soń, ata qonysy úshin baýyryna bala salǵan soń eki halyq qantógisti toqtatqan desedi. Jurt ne dese ol desin, bul óńirge mal óspeıtini ras. Sol Maıa tuqymy, ataqty degen meniń babam Sartqojaǵa da bir-aq myń jylqy bitipti.

— Az eken! — dep Beket ysqyryp jiberdi.

— Sákeń baıaǵydan kedeı sorlynyń artynda qalǵan tuıaǵy ǵoı! — dep San Sanych ta ilip ketti.

— Iá, taǵy ne aıtasyńdar, qajap qalyńdar.

— Jaı, sózdiń reti toı, — dep aqtaldy San Sanych. — Búkil aýdanda on sharýashylyq bar, sonyń árqaısysynda jylqy sany myńǵa jetpeıdi. Sonda bir kisiniń dáýletin eseptep kórińizshi... Bul óńirde Sartqoja sekildi on baı bolmady deısiz be?..

— Múmkin, bolsa bolǵan da shyǵar.

— Endeshe, mal óspeıdi degenge kim senedi.

Úsheýi qabyrǵalap ırek jolmen etekke tústi. Zaýal qaran yń ekpini tóbede qalǵan soń dúnıe qulaqqa urǵan tanadaı melshıip, dybys bitkendi syz soryp alǵandaı tunyp qaldy. Aǵash sıdam, aıaq attasań tuma, múk basqan topyraqta shym da joq, japyraqtyń ótken jylǵy soıaýynan basqa teben degen kók te kórinbeıdi. Sary tepseńge jetkenshe Beket tunshyǵyp kete jazdady. Sıǵat ozyńqyrap baryp ekeýin kútip aldy.

— Qalaı, San Sanych, shaý tartyp qalǵannan saýmysyń? — dedi aıaǵynyń balshyǵyn tomarǵa tepkilep qaǵyp. — Túzge shyqsań attan, úıge kelseń aqyrdan túspeı jaman úırengensiń-aý tegi?..

— Men álgi ıtti oılap kele jatqanym, — dep San Sanych artyna taǵy bir burylyp qarap qoıdy. — Taltaq qatyndaı basy tıgen jerge uıyqtaı salatyn da adam bolady eken-aý!.. Bu sytyrǵa qoı baqtyrsa kúnimiz ne bolmaq?.. Qudaıym saqtasyn!

Kıimi aýyr San Sanych malaqaıyn sheship, brezent tysty sholaq tonynyń jeńine tyqty da mańdaıynyń terin súrtti. Qańtardyń aıazy, shildeniń shilińgirinde de bir kıimge úırengen jabylyǵy dál búgin birer shaqyrym jaıaýlyqty kótere almaı qalsa kerek, ashýyn bet -aýzyna syıǵyza almaı, túksıgen qasy qosylyp, túk basqan ezýi jybyrlaı berdi.

— Baqtyrar ediń-aý, biraqotan baǵatyn qoıdy qaıdan taýyp beresiń? — dep Sıǵat ishteı shoferdiń ıttigin keshirip kele jatqan San Sanychtyń kóńilin basa til qatty. —Bul óńirdiń shóbi jasyq, jeri syz. Jaz aqsaq bop qotannan ozbasa, qys úsh-tórt metrlik qasat qardy teýip jeýge de shamasy jetpeı túregep turyp qyrylatyn qoı óssin be?.. Alpanyń jaıylymy buǵy men jylqynyń otany toı. Qıanyń qynasy men qorystyń múgi buǵyǵa, al teristiń nýy teýip jese de, tepkilep jese de jylqyǵa taptyrmaıtyn óris. Sonda bes myń emes, bes júz myń jylqy da syıyp keter edi.

— Jer tarylyp barady degenińiz qaıda?

— Áńgime sol jerdi qalaı paıdalanýda emes pe. Álgi aıtqan on sharýashylyqta qoı da, sıyr da, jylqy da, shoshqa men egin de bar. Buǵan bir kezde buǵyny da aralastyryp bylyqtyrdy. Sonyń bári tek yrymǵa, esepke tana. Áıtpese, jyl saıyn úshten biri qyrylatyn, júzden elý qozy berip, júni buǵynyń basynda qalatyn qoıdyń kimge paıdasy bar? Ne et bolyp, ne sút bolyp jarytpaǵan sıyrdy baqqanmen kimdi aqmurt qylady? Azdaǵan shabyndyq pen jaıylymdy buzaý baılaıtyn jer qaldyrmaı aıdap tastadyq, Al onyń ónimi, túsimi she?.. Bizdiń búkil aýdannyń astyǵy tyń ólkesiniń bir sovhozymen salystyrǵanda eshkiniń tebinindeı-aq. Sol úshin qyrýar tehnıka jınaýdyń qansha qajeti bar? Kóktemde birer kún, kúzde birer kún jumys istep, jaz jańbyr, qys qardyń astynda bosqa shirıdi. Bul el sharýany jerdiń yńǵaıyna qaraı aýdandystyrýdy bilmeıtin, daqpyrshen, aıǵaımen semirten júrt.

— Sáke, sol jurttyń ishinde ózińiz de bar emessiz be?

— Onyń ras, — dep Sıǵat birazǵa deıin únsiz qaldy. Býsanǵan ańyzdy, ańyzdyń ár tusynda shoshaıyp-shoshaıyp otyrǵan qý molaqtardy súzile sholyp shyqty da: — Barmyz!-dedi. — Barmyz!.. Eki júz sharshy shaqyrymnyń ormanyn otap tastap, endi shybyq shanshı almaı otyrmyz. Jerdiń relefi, topyraqtyń nári ózgerdi, ózen sýaldy, ormannyń ornyn aram buta basty da ylǵal ketken soń, keshegi jaıylym men shabyndyq qý taqyrǵa aınaldy. Osy ma estigiń kelgeni?..

Jyn qaqqandaı sharqyldap satal-satal tehnıchka qýyp jetti de tońqalań asatyndaı lyqsyp baryp kilt toqtady. Qol kótergen San Sanychka dýdarbas shofer:

— Merzavchık bola ma? — dep bejireıe qaldy.

— Sam ty merzavchık! — dep San Sanych ta shyrt etip, short syndy. —Merzaves!.. Jylý jınaıtyn jerdi tapqan ekensiń!

— Á, onda tyrpyldaı turyńdar, densaýlyqqa jaqsy bolady! — dep dýdarbas saldyr-gúldir atqa jónelgen, dońǵalaq astynan ushqan suıyq balshyqqa bóksesin boıap alyp San Sanych qunjyńdap qala berdi.

— Merzavchık! — dedi San Sanych. —Davıt nado takıh merzavchıkov! — dedi.

Sıǵat máz bolyp kúldi.

— Taptap ketpegenshe Qudaıǵa shúkir! — dep bas terisi byrysyp, pushaıman bop qalǵan San Sanychtyń keıpine kekete qaraǵandaı boldy. — Degenmen, zamandas seniki, — dep Beketke sonan soń buryldy. — Sen mana Ábdijapardy aıadyń. Ábdijapar bir esepten tozǵan adam. Kúni tozǵan. Sonan soń da qaıyrymynan qaskóıligi buryn júredi.

Aıtqanyńdy oryndaıdy. Qajetti sharýadan kóri kereksiz isti tyndyrýǵa beıim. Sóıtip júrip túıeni túgimenen jutady. Sóıtip júrip kisi bolǵysy keledi. Kisilikke enshiles bolýǵa áýes. Al álgi merzavchık týraly ne der ediń?.. Bir esti adamnyń aıtqany esimde qalypty: sotvorenıe cheloveka eshe ne zakoncheno deıdi. Durys sóz. Biraq sóz ǵana. Ónerde aıtyla beredi. Al ómirde she?..

Beket úndegen joq. Bul jaýapqa óziniń daıar emes ekenin sezip te, moıyndap ta keledi. Jyly da bolsa Sıǵattyń syz tartqan júzinen jasqanyn, buqpalap qutylǵysy kelgen. Osy bir pálsápasy kóp páleli áńgimeniń qajeti qansha edi? Doı-dalada uıyqtap qalǵan bir shoferdiń, qańǵalaqtap qýyp jetken bir "merzavchıktiń" Sıǵat qadalatyndaı Beketke ne qatysy bar? Mezi qylǵan dırektordyń tyǵyryǵynan qutqaratyn taǵy bir "merzavchık" kórinbes pe eken dep keıinge kóz tigip edi, ırelendegen batpaq jol bos jatyr eken.

— El basyna kún týǵanda adamnyń bet-júzine qanyqtap qaraýǵa da mursat bolǵan joq, — dep dırektor áńgimesin qaıta bastady. — Ideal úshin, zaman úshin bárin saldyq, bárin tiktik. Ýaqyt sony talap etti. Keshegi surapyl soǵystyń bitkenine de jıyrma bes jyl bolypty, odan beri de bir urpaq jańǵyrypty. Toq tirlik, tynysh ómir bastaldy deımiz. Al, onyń ar jaǵynda she?.. Erteńgi kún qandaı bolady? Sen elińdi dúnıeniń júzinen oqshaýlap, qalpaq astyna búrkep qoıǵan joqsyń ǵoı. El taǵdyry jaıly ne oılaısyńdar? Búgingi ýaıymyń, erteńgi armanyń qandaı?.. Áıtpese, keshegimnen búgingim artyq dep kómpis tirlik keship, áıteýir ómir súre berýge bola ma?..

— Súrip júrmiz ǵoı? — dep Beket kúńk ete saldy.

— Solaı ma? — dep Sıǵat onyń náýmez jaýabyna renish bildire kúrsinip aldy. — Meniń bir ókpem, búgingi jastardyń kóbinde ózin-ózi kúreske daıyndaý joq, kúresker bolamyn degen nıet joq. Bul urpaqtyń, qala berdi eldiń násilin túsiretin dert.

— Sáke, sizderdiń ýaqyttaryńyz basqa bolǵan joq pa.

Romantıkasy, qıynshylyǵy boldy, revolúsıa kezine, jaýgershilik kezine tap boldyńyzdar. Jaý bolǵan soń tandap jatqan joqsyzdar, atatyn meshenińiz de daıar edi. Al bizdiń meshenimiz... biz balta ustap júrmiz, qoı baǵyp júrmiz, baranka ustap, merzavchık surap júrmiz.

Jurttyń bári birdeı kosmonavt, bári birdeı ǵalym bola berse... Ol áldebireýdiń mańdaıyna jazǵan baqyt emes pe?..

— Qoramsaǵyń bos bolmasa alatyn qamal tabylady. Ár ýaqyttyń óz qaıshylyǵy bar. Soǵan oraı ár urpaqtyń atqarar mindeti de bar. Aıtalyq, sońǵy jıyrma jyldyń ishinde osy aýdannyń eńbekke jaraıtyn estıar halqy qyrqynshy jylmen salystyrǵanda eki esege jýyq ósipti. Al or adamnyń qoǵamdyq jumysqa jibergen eńbek kúni qyrqynshy jyldyń deńgeıinde qalǵan. Sonda halyqtyń ekiden biri ǵana qareket etip, qalǵany bos júrgeni me? Jaraıdy, tehnıka aralasty dersiń, biraq jeıtin aýyz, tozdyratyn ıyq kóbeıgen saıyn tutynatyn qajet te kóbirek kerek emes pe.

— Sáke, alýshysy bolsa, altynnan bastap aqtoqashqa deıin tabýǵa bolady toı, — dedi San Sanych. — Tek mal tapqysy keletin jurtta nıet pen kóńil, erinbeıtin kómpis qol bolsyn de.

— Minekı, áńgime sonda. Altyndy da, aqtoqashty da alýshy tabylar-aý, biraq soǵan alýshynyń qabileti jetse de. Qazir árbir eki semáǵa bir at, árbir jıyrma semáǵa bir motosıkl, árbir júz semáǵa bir jeńil mashınadan keledi. Al bizdiń aýdan eń kedeı aýdan. Bul baılyq pa?

— Baılyq bolmasa da barlyqtyń belgisi de.

— Ótirik aıtasyń. Ótirik! — dep Sıǵat kesip tastady. — Baılyq, barlyq degen saqtyq qor. Al kazirgi semádaǵy bir kólik tek turmys qajetin óteý úshin kerekti ýaqytsha múlik. Sen sol semányń oshaǵyna úńilip qaradyń ba?.. Qaraǵan joqsyń. Buryn toı, bir aýylǵa, ıaǵnı bir brıgadaǵa bir-eki mehanızator edi. Qazir ár úıde bir mehanızator deýge bolady. Solardyń aı saıynǵy tabysy qandaı? Sen semányń orta tabysyn esepke alma, or adamnyń qoǵamdyq eńbekten tapqan orta jalaqysyn aıt.

— Ekonomıs emespin, ony kim eseptepti, — dep San Sanych týra jaýaptan jalt berip shyǵa keldi.

— Áńgimeniń búkil túıini osynda, — dedi Sıǵat. — Ár úıdiń otaǵasy kóktemgi egis, kúzgi oraq kezinde ǵana kisi bop júredi de qys boıy shómıip, aıyna áıeliniń qolyna qystyratyn on bes jıyrma somynan qorlanady. Al onyń joq degende úsh-tórt, áıtpese jeti-segiz, onǵa deıin balasy bar. Olardyń súti men shańyraǵynyń otyn-sýy osy kúnge deıin qasqa sıyr, sholaq baıtaldy pensıoner shaldardyń moınynda. Sonan soń da kolhoz, sovhozdyń jumys qoly naýqannan tys ýaqytta leshoz ben lespromhozdy timtinip, kalymshık bop qańǵyryp ketýge májbúr. Al úı sharýasyndaǵy áıelder jalpy jumyssyz otyr. Nemese oshaqtyń basalqasy sovhozda, qalǵan músheleri kez kelgen mekemeden kásip taýyp júr. Mal tapqannyń jazyǵy joq deıdi qazaq, biraq, maldy kúnkóris úshin emes, ómir súrý úshin, raqat úshin jınamas pa edi?!.

— Kúnkóristiń aty kúnkóris qoı, Sáke, — dedi San Sanych. — Árkimde bir keńirdek bar. Saıyp kelgende, Abaı aıtqan: esektiń artyn jýsań da mal taptyń keri bop shyǵat ta.

— Neni aıtsań da aldyńnan shyǵa keletin, áıteýir bir Abaı bar. Odan beri qansha zaman ótti? Qaı zamanda ómir súrip otyrmyz?..

— Já, qoıshy, Sáke! Qaıdaǵy bir "merzavchıkke" bola dúnıeni paryltaı. Keldi, ketti, kóńilden ǵaıyp! Dúnıe "merzavchıkterge" qarap qalǵan joq qoı.

— Áńgime qarap qalǵanda emes, qoǵam sol merzavchıkterden jerkenýi kerek.

— Jerkenip kele jatqan joqpyz ba.

— Jerkenseń sen ǵana jerkenip kelesiń. Ár qubylystyń áleýmettik sebebi bar. Tek qylmystyń ǵana emes, jabylyqtyń da áleýmettik tamyryn taýyp, soǵan orta, qoǵam bop balta shappaı biz kisilikke jarymaımyz. Jabylyqty tek adamnyń jeke basynyń mini dep sanaýǵa bolmaıdy... Átteń, ótip ketken alpys bes jyl ǵumyrymdy eshkim qaıtyp bermeıdi!..

— Berse ne ister edińiz?

— Berse me?.. Berse baıaǵydaı kóp nárseden qaımyqpaǵan, buqpaǵan bolar edim...

Ótken ómirine ókinishi joq pende bar ma eken? Beket bopsalap arǵy-bergi ýaqytty sholǵan bop edi, eshbir shyrǵalańǵa aparyp Sıǵatty qosa almady. Shashylmaıtyn adamnyń sózinen de, júzinen de kirbeń ustaý jylymnan teben súzgenmen birdeı, onyń kúlip turyp ta tolqymaıtyn ajarynan muń tappaǵan soń, áıteýir bir kezde mańdaıǵa tıgen taıaqtyń zardaby qalǵanyn Beket kóńiline túıdi de qoıdy.

Kún eńkeıgen soń qara jel turdy. Qara jel kóz ushynda qaraquryq saǵym bop shalqydy. Alystan kóringen aýyl tóbesi qaraquryq saǵymda tolqyn ústindegi shoǵyr-shoǵyr jelkendeı teńselip, kóship bara jatqan sekildi. Qantóbeden bergi on shaqyrym qashyqtyq uzaryp ketti. Áýelde yssylap, Beket pen San Sanych syrt kıimin sheship qolyna alǵanda Sıǵat galstýgin ǵana bosatqan, ekeýi yzǵyryq qataıǵan soń kaıta kıingende ol jelbegeı kostúminiń óńirin qaýsyryndy da qoıdy. Joldyń qyry men qıyrshyǵyn tandap bassa da, Beket pen San Sanych etikterin aýyrlatyp alǵan eken, urtyna qylaý juqpaǵan Sıǵattyń báteńkesin kórip, Beket jymıyp kúldi.

— Sáke, jıyrma bes jasyńyzda aıaǵyńyzǵa ne kıdińiz?..

Aıtaryn aıtsa da: "dos basqa, dushpan aıaqqa qaraıdy" — dep bas sala ma dep qıpaqtap qalǵan. Jigittiń bátýasyz saýalyna Sıǵat shamdanǵan joq, biraq bátýasyz dep zaıa da jibermeı:

— Jıyrma besimizde aıaqtyń basy turmaq, astyna qaraýǵa ýaqyt mursat bermedi me, — dep jumbaqtap qana jaýap qaıyrǵan boldy. — Jıyrma bes jurttyń bárine baq bolyp qona bermegen shytar. Este qalǵanmen eske alýǵa bolmaıtyn sátter de bastan keshedi.

Qyrsyqtyryp almaıyn deseń qajaı berip qaıtesiń degendeı San Sanych Beketke kóziniń qıyǵymen eskertý jasady da, áńgimeni ádeıi teris túrtkilep:

— Qyryqtan asqan soń qylyshyńdy kúnde sýyra bermeısiń, jıyrmanyń besinde jyrǵap bir qalǵanǵa ne jetsin! — dep ýaqyttyń ótip bara jatqanyna saqaly kinálideı-aq dobaldaı saýsaqtarymen ıegin qyshyr-qyshyr qasyp aldy.

- Aldynda tumyr bolǵan soń jıyrmanyń besinde jyrǵap qalý mindet emes shyǵar. Al mynaý dúnıeni yrǵap bir kórý kerek deseń bir jón, — dep Sıǵat bura shapqan San Sanychty shaýjaılap, taǵy da sóz tórkinshe qaıyryp salǵandaı boldy. — Beket, osy seniń jasyń neshede?..

— Otyz degen zaýaldyń basyn qaıyrdyq qoı. Ony nege suradyńyz?

— Demek, búgingi el basqarǵan azamattardyń kóbi seniń zamandastaryń. Zaman da seniki. Ǵylymı – tehnıkalyq profestiń adam janynan basqanyń bárine bılik júrgizgen ýaqytynda bilimdiden shyqqan ónegeni de kórýimiz kerek qoı. Sen meniń jıyrma bes jasymda ne kıgenimdi surama. Sol jasta ózderiń ne kıip, ne ishkileriń keledi.? Tótesinen aıtsaq, álgi alty aı qys boıy aı saıyn tabatyn on bes, jıyrma som jalaqyǵa ne iship, ne kıýge bolady?.. Solaı baýyrym, ishetin aýyz úlken, al qasyǵyń kishkentaı.

— Jurttyń bárine jumysty qaıdan taýyp berersiń, — dep San Sanych sharasyzdyq bildirdi. — Bul aýdannyń sharýasy jyl mezgiline baılanysty ǵoı. Amal qansha...

— Aqylǵa salsa, amal degen tolyp jatyr, — dedi Sıǵat. — Ol úshin kýlaktyń qomaǵaılyǵyńdaı nyq ta turaqty sharýa kerek, sharýaǵa basshy kerek. Qoı baqqan ekensiń, bir saýlyqtan jarty qozy emes, eki qozy al. Árıne, qoı degen jumyrtqadan shyǵysymen on segiz kúnnen soń qazanǵa túsetin broılerdiń taýyǵy emes. Áıtse de jaz jaıylymǵa ǵana senbeı, artyǵyn jyl on eki aı bordaqylap, et kombınatyna aı saıyn aıda da túr. Onyń sanyn bálenbaı myńǵa jetkizem dep Qarabaıǵa uqsap kóz aldynda jaıyp otyrýdyń ne qajeti bar? Mindet — asyraý úshin baǵatyn ań emes, azyq qylý úshin emes pe. Áıtpese, bir qoıdyń ornyna eki púshka usta da ony jer emgen ózen boıyndaǵy baý-baqshaly, kartop-shalqam ósirgen juraǵattarǵa ber. Óristegi bir sıyrdyń ornyna bir buty nemese on jylqy sal. Qaıyratyn taıaq seniki bolǵanmen ottaıtyn aıaq óziniki. Omartany kásip qyp, shybynǵa bap bolmasa, shúıgin óristiń keregi joq. Jumys degen osy. Kúrekke boq qashanda tabylady. Biraq sol kúrekti tek boqqa emes, botaly túıe tabaǵyn eńbekke jumsaý kerek qoı.

— Ol úshin kúrek ustaıtyn epti qolǵa aqyldy bas ta kerek shyǵar-aý, — dep San Sanych ótip bara jatqan áńgimeniń qolamtasyna qorda tastaǵandaı boldy. — Biz endi ol tirlikten qalǵan adambyz ǵoı, myna bilimdi jastar birdeme bitirmese...

— Dıplom on adamnyń birinde, atestat merzavchıkterdiń de qaltasynda júr, — dedi Sıǵat. —Qazir orta, arnaýly orta bilim jappaı mindet bolǵan zamanda qyzdan tilermiz — bir azamattyń oshaǵyndaǵy sory, bir jarymestiń sheshesi bolmasa eken dep ýaıymdaımyz. Al azamattan she?.. Maǵan salsa, jurtqa atestat úlestirmeı turyp, mektep esigin asharda balamdy psıhıatorǵa aparǵan bolar edim. Kisishkke degen emtıhan osydan bastalsa kerek. Kim el basqarady, kim kúrek ustaıdy, bárine de áýel bastan baýlyǵanǵa ne jetsin. Munsyz biz árkimniń qabiletine, árkimniń qajetine qaraı degen komýnızm prınsıpine jete almaımyz. Jaýyz ben qaskóı, karerıst pen kúnshil—darynsyzdan, toǵypshar — jabydan, paryqsyz daraqy — teksizden. Adamnyń sanasy men tegine sosýravnılovka prınsıpi júrmeýge tıis!..

Taýsylyp sóılegen Sıǵat áldekimge ýájin ótkize almaǵandaı shıryǵyp, ózin-ózi ishteı jep, qajsh kele jatqan. Talaspagan, yńǵaıyn taýyp kóńil jarystyrmaǵan qasyndaǵy eki serigin de dál qazir sanatqa qosar syńaıy joq. Kógi túlemegen, kóseýge jararlyq atashtan da jurdaı óńsheń bir jalańash taýlardan kózge de tıanaq tappaı aınalyp kep taǵy da Beketti qajady.

— Temir beton aıaqtyń astynda jatqanda buzaý baılaıtyn qazyq úshin qaraǵaı jyqpaı, endi tabıǵatqa da bir mezgil tynys beretin ýaqyt jetti. Sen maǵan mynaý jutap qalǵan taýlardyń qıasyna tehnıka shyǵaryp, soqa salyp bershi? Adyra qalǵan ańy men qusyn aıtpaı-aq qoıaıyn, keshegi ıt tumsyǵy ótpeıtin esil taıgany qalpyna keltirip kórshi?.. Solaı!.. Oılanbaı istegen sharýanyń sońynda osyndaı sheshilmeıtin saýal qalady. Oǵan sen mıyńdy ashytpasań, merzavchıkter bas qatyryp jatpaıdy.

Bul óńirdiń jutap ketkeni de ras. Bekettiń osydan jeti jyl buryn kórgen Altaıy basqalaý edi: aýdan mekemeleriniń qosalqy sharýashylyǵyn bylaı qoıǵanda, or saı, or ózenniń sagasynda otyratyn mal fermalar, omarta, qurylys materıaldaryn daıyndaıtyn lesopılkalar men qustarlar ıin tiresetin; qaı qýysqa kirmeseń de bes-alty tútin, aldyńnan úrke qashatyn mal, úrip shyǵatyn ıt te en taıganyń ishinde el baryn sezdirip, ańshy men ormanshynyń zaımke-beketi kez kelgen bytqyldan kútip alatyn. Kúrishke ergen kermekteı lespromhozǵa ilesken lesopılkalar bolmasa, basqasy qazir quryǵan. Attyǵa ótkel bermeıtin ózender tuıaq shylamaıtyn aryq bop qalǵan soń, jaǵasynan jaılaý da ketken. Áýelde áldekimder taý shyndarynyń muzy taýsylǵandyqtan dep syltaýratqysy kelgen, geodezıeter muzdan emes, jerdiń relefshiń ózgerýinen dep dáleldedi. Qalaı da bult shaqyratyn ormany, bý qozdatatyn shyǵy turmaǵan soń, ylǵal da taz tóbelerdi mensinbeıtin bolýǵa kerek. Myń aǵash kesilse, onyń bodaýyna on – aq shyrpy qadalady eken. Onyń ústine Altaıdyń aǵashy da kináz, tuqymynan bolmasa, kóshetten kóbeımeıdi. Topyraǵy da kirpıaz, qaraǵaı men kedrden basqa shyrsha, samyrsyndardy qabyldaı bermeıdi. Bıikten joǵaltqan ormannyń gektaryn oıdan toltyrmaq bop lespromhoz azdaǵan shabyndyq pen jaıylymdy aıdap tastap boz shyrsha egip edi, qur jer taryltqanymen qoımaı ol da tórt-bes jyldan soń qýrap qalyp jatyr.

5

...Aldymen ashananyń kúıgen shyjyǵy qasydy. Oǵan qońsy shýlyǵy men sharabyn, sharshysy men araǵyn aralastyryp satatyn ýnbersal dúkenniń aldynda bir top jigit gújildesip tur eken, búrkitten jasqanyp jemtikten qashqan qarǵalardaı dırektordy kórdi de, tasa-tasany saǵalap tarqaı bastady. Aýylǵa kire San Sanych taǵy da artyna jaltaqtap, qıpaqtaı bergen.

— Nemene, Marfanyń qazany ottan túsetin mezgil bolyp pa edi? — dedi Sıǵat. —Bizde bet joq, shaqyrsań bara beremiz.

— Erýlikke júre qoısa Marfanyń kójesi qashpas-aý, — dedi San Sanych. — Men álgi ıtti ýaıymdap turǵanym. Oqysta birdemege ushyrap... ondaı jetekke júrmeıtin jetesizdiń jurtqa qyrsyǵy kóp bolady.

— Qoryqpa, qyrǵanda bir merzavchık paıdasyn taýyp keler.

— Sol ıt merzavchık tabýǵa da joq-aý...

Shatyryn qyzyl qyshpen japqan egizdiń syńaryndaı birkelki aǵash úılerdiń qora-qopsysy kósh jerde: aýlanyń kórkine bola egilgen jabaıy almanyń sheshegi endi ǵana kúshikteı bastapty. Jazǵa salymnyń shýaǵymen ashylǵan terezelerdiń qaýsyrmaly qaqpaǵy kún qaıta jabylyp jatty. Kóshe boıynda kúresin de joq. Áldebir qańǵyrǵan sıyrdyń ádepsiz tastap ketken japasyn tońqańdaǵan qara shal sút betinen qaımaq qalqyǵandaı kúrekpen eptep sypyryp aldy da, baqshaǵa tógip kaıtty. Osynyń bári Beketke uqyptylyqtan kóri "seri kep qaldy", "seryı prıehal" deıtuǵyn aýyl ıesinen tiksinýden týǵan ábiger sıaqty kórindi.

— Sirá, bizdiń úı monsha jaqqan-aý, — dedi San Sanych Sıǵat taǵy bir sharýamen mezgilsiz ustap qala ma degendeı kıpaqtap.

— Marfanyń monshasy izdegenge tabyla bermeıtini ras, — dedi Sıǵat. — Arqandy taptap berse ol da bir lázzat.

— Qasqyr men qazaqqa senip et saqtama depti ǵoı men sıaqty bir kerjaq. Semá bolǵan soń bir shańyraqqa bir qatyn kerek-aq.

— Eki birdeı eneni qaqtap emgen qý ediń, senen qýsań qumalaq túspes. Bar endi, bar!..

Buryn syralǵy bolyp kórmegen bas ınjenerdi Sıǵat Beketke "tanyp al" degendeı biraz sheshindirip bakty. Ózindigi joq bolsa da ózgeni tyńdaı biletin elpektigi unady. Oqqaǵary til men jaǵynda, jatty da, jaqyndy da jorǵa minezimen jyǵatyn jampoz ba dep qalyp edi. Taıaqqa da, taraqqa da saýyryp tósep úırengen, esektiń júgin artsań yńq etpeıtin kómpestigi kúnkóris úshin emes, kúnkepitiligin ańǵartqan sıaqty. Mezgilimen úıge kaıtýǵa da bastyǵynan pýtevka surap turǵanyna qaraǵanda Sıǵat ta onyń osy minezin paıdalanyp toqymyn keptirmesten jegetin kórińdi.

Keńse berik eken. Súıegi shashylýǵa jaqyn saýdyraǵan shal kilt ákelip berdi. Sıǵat rásimge bola sálem berdi de ıeginiń astyndaǵy kepken salyndydaı qýrap qalǵan baıǵusty jaqtyrmaǵan qalpy:

— Balań qaıda? — dep zirk etti.

— Bala ma? — dep shal Sıǵatqa jyrtıyp biraz úńildi. —Bala emes, men qyzdyń qolynda turam ǵoı, — dedi. — Ol shirkin álgi... álgi, álgi... qap Qudaı-aı, álgi... álgi besinshi týmasyna beretin ókimettiń tıyn-tebenin ákelýge sábezge ketip edi...

— Pensıa alamysyń?

— Álámin, shyraǵym, álámin, — dedi.

— Endeshe Alla razy bolsyn dep úıinde jatpaımysyń. Álde qoıma men dúken arasyndaǵy qysqa joldan qyzyńa orden taýyp bereıin dep pe ediń?!

— E, orden bar ǵoı, shyraǵym, bar, — dedi shal. — Túrkisipten bireýin, trýdármıeden bireýin taqqam, — dedi.

— Já, anaý lokatoryńdy tarta turshy, keńsege kirip alaıyq, — dep Sıǵat shaldyń byrysqan basyndaǵy tebingideı qalqan qulaǵysh da jaqtyrmaı tilimen túırep ótti. — Bul qazaq lekerlep kún óltirýdi qashan qoıar eken?!. Qamshy ornyna qýraı qystyryp júretin ejelden ádetimiz edi...

Ekeýi keńsede edáýir otyryp qaldy. Sharýanyń jalpy aýqymy, jańa smeta, jańadan ashylatyn bólimsheler men qosalqy sharýashylyqtyń kólemin, jyldyq josparyn aqyldasyp bolǵansha sham da janyp edi. El orynǵa otyra tysqa shyqqan Beket kúldi-kómesh bop Sıǵattyń úıine kúnde súıretilip barýǵa qysyldy da jataqhanaǵa býra tartqan, sony sezgendeı:

— Jataqhana satan endi qol emes, — dedi Sıǵat. — Kóptiń ortasynda kósilip jata almaısyń. Bireýdiń júzi jyly, bireýdiń sózi jyly, bárine kúlip qarap, bárine birdeı jalpaq sheshe atansań qasıet qashady. Qysy-jazǵy qara qos adamnyń sanasyn da qaraıtyp jiberedi, sondyqtan taǵy taıga degen uǵymdy da bir jola óshirip tastaý kerek. Qudaıǵa shúkir, osynda baspana jeterlik. Anaý tórt bólmeli kotejdiń birine kir de erteń zavhozdy Zerendige jiberip qalaǵan mebelińdi aldyr.

Qatyn alǵansha kútýshi ustarsyń. Al búginshe bizdiń meken tarlyq qylmas.

Beket aýyl tórindegi aı júzine shyrt túkirip turǵan tákappar osobnáktiń esigin amalsyz taǵy da ashyp edi.

SEGİZİNSHİ TARAÝ

1

Bókterdegi jalǵyz úıden baran atty shal shyqty. Samarqaý dúnıeniń shyrqyn buzbaı, samarqaý ǵana aıandap keledi. Kóńili beı-jaı, júzi uıqyda sıaqty edi. Basynda pushpaq bórik, ústinde sholaq shıdem shekpen, aıaǵynda saptama; bókterdegi jer keppeı tigilgen jetim kıiz úı sıaqty shaldyń syrt kıimi de eskiniń jurnaǵyn baıaǵyda joǵaltyp alǵan bul óńirge oǵashtaý, úshi esimsizdeý kóringen. Jez taspamen shandyǵan tobylǵy sapty sary ala qamshysyn erdiń qasyna qystyrdy da, kúngeı-kúngeıdi bir sholyp shyqty. Tarǵyl mysyqtyń janaryndaı shaqyraıǵan shaǵyr kózderinde dúnıege degen sekemshil kúdikpen qosa mynaý meńsiz aspannyń móp-móldir nuryndaı salqyn sus bar edi. Murny jotaly, odyraıǵan bet súıeginde, kóstıgen shyqshyty men soraıǵan astyńǵy ıeginde artyq bir japyraq et joq, saqal-murty shymqaı boz; iri tulǵasy, toza qoımaǵan qyzyl kúreń júzi shaldyń ál-aýhatynyń da, qajyr-qaıratynyń da qalpynda ekenin ańǵartqan.

Sherýbaı tizgindi shamyrqana julqyp, orman shetinde úıir-úıir bop shoǵyrlanyp jatqan jylqy qarasyna jaltaqtaı bergen atyn Jyndysaıdyń shup-shubar tomarly jotasyna saldy. Qıadaǵy tas qorymnan jylqy pysqyryp edi, qońyraý syldyrynan shal saıaqtyń úıirin tanydy da aıaldap jatpady. Jylanbaýyr tágachtardyń tisi jyrtyp, súıretpe dóńbekterdiń dińinen jyrym-jyrym bop tozyp ketken tomarly quba jonnyń etegine iline bere ala qorjynnyń aýzyn ashyp, "pysymylda" — dep qol salǵany sol edi. Qońyraý syldyryn úrkitip aspan gúrildedi de taý-tas jóńkilgen maldyń dúbirindeı dúrkirep jóneldi. Sherýbaı qorjyn aýzyndaǵy qatyp qalǵan judyryǵyn jylan myjyǵandaı syǵymdap, qıastyqtan bet-aýzy qısaıa, jybyr-jybyr etti de, "myna zaýal taǵy da keldi me?!" degendeı kókshil janaryn aspanǵa qadady.

Inelikteı dirdektegen talpaq muryn vertolet Jyndysaıdyń ıyǵynan shyǵa keldi de, jer-kókti azan-qazan kóshirip, Aıýlynyń nýyna asty. Onan qaıta oralyp, shaldyń jetim úıiniń tóbesinen shanshylyp biraz turdy da, taz tómpeshikterdi san aınalyp, aqyry qonalqy tappaǵandaı shyrt uıqydaǵy Altaıdyń shyrqyn buza Jyndysaıdyń jelkesindegi zaımkege shúıildi. Solańdaǵan arqan basqyshpen áldekimder túse bastaǵanda: "átteń, bireýi murttaı ushsa eken!" — dep tilep edi, biraq, nıeti qabyl bolmady, talpaq muryn ınelik tezek tastaǵandaı júgin jeńildetil aldy da, leshozdyń ortalyǵyna dirdektep taıyp otyrdy.

Kúrkiregen jańǵyryqtan shaldyń qulaǵy tunyp, eseńgirep qalǵan sıaqty edi. Sileıip biraz turdy da, qarysqan qolyn qorjynnan sýyryp alyp, alaqanyndaǵy kedr jańǵaǵyn shashyp jiberdi. Saýyry urshyqtaı qur at tilim-tilim dóńbek izine túsip súmeńdeı jónelgen. Iesiniń kúndegi tirligine qanyǵyp alǵan haıýan qaraıǵan topyraqty qaldyrmaı, shubar jondy shyr aınala qýalap shyqty. Ala qorjynnyń túbine jetkenshe, Sherýbaıdyń eki qoly da tynym tapqan joq, jańǵaqty kósip alyp, áldekimderge kúl shashqandaı ondy-sońdy siltep edi, júgi jeńildegende baryp tizgin tejep, mańdaıynyń terin súrtti, ydysyn solańdatpaı shıyrshyqtap qanjyǵasyna qaıta býdy da kelgen izine qarady. Qyzyl dán topyraq betinde badanadaı bop jatyr eken, baran bestini keri buryp, biraz jerge deıin at tuıaǵymen janyshtap jasyryp kaıtty. Sosyn aıdalaǵa, aspanǵa telmirip az-kem aıaldady da bókterde jaýrap otyrǵan jetim úıge qaraı shaýyp alatyndaı tasyrlatyp shaba jóneldi.

2

Sarǵaıyp syzy shyǵa bastaǵan kerme basy jym-jyrt edi. Úı mańynan úsh ıt arsalańdaı júgirdi. Erkelep attyń tanaýyna sekirgen ovcharkaǵa Sherýbaı zekip tastaǵan soń ıesiniń qyrys kabagyn tanyǵan taıynshadaı bóribasar jaqyndamaı, taısaqtap qala berdi de baýyry arqasyna jabysqan sur tazy súmeńdep ere shaldy esik aldyna jetkizip saldy. Tolǵan urshyqtaı tyrsyldaǵan appaq kelinshek túndik ashyp jatyr edi, tý syrtynan at dúbiri estilgende, myqynyna irkilip qalǵan kóıleginiń etegin sozyp, sýyt kelgen kúıeýine qaraı asyqty. Jas shamasy qyryqqa endi ilingen, áıel zatynyń qaıta bir jasap ajaryna kirgen, qoıyny qur jatpas, omyraýynan sút keppes burqyraǵan bula shaǵy. Betiniń narttaı qyzyl shyraıynan qymyz ıisi tepkendeı.

— Amanshylyq pa? — dep tandana, talmaýrap súzilip, qaraqat kózin bir tóńkerip tastady. Úni nazdy, maıda qońyr.

— Amandyqty sen túgendeımisiń?!. Úıdi jyq! — dep Sherýbaı shylbyrǵa umtylǵan áıeliniń qolyn keri ıterdi.

— Jyqqany nesi?!.

— Nege jyǵýshy edi?! Kóshemiz-daǵy! Saryala etek bop sazdyń ústinde otyra bermeksiń be?! Bıe baılaıtyn ýaqyt ta taıap qaldy.

Qonys jańartýǵa sebep bolǵan maldyń kúıi emes, basqa bir kádik baryn sezimtal áıel shalynyń qabaǵynan-aq túsingen, biraq shamyna tımeı maıda tilimen narazylyǵyn da bildirip qaldy:

— Balalardyń kókesi-aý, sabylyp kúnde kóshemiz be? El-jurttan úrikkendeı sonaý etekten jyljyp edik, endi Altaıdyń shyńyna baryp qonaqtamasań, barar jer, basar taýyń qýsyrylyp qalǵan joq pa?..

— Já, maǵan arqan áper! Balań turdy ma? Oıat!..

Áıel tájikelesip jatpaı esikti túrip ishke kirdi. Sherýbaı attan túsip, aıylyn qaıta tartty da, óreniń asha qazyǵynda ilýli turǵan jantorsyqty shaıqap-shaıqap qanjyǵasyna baılady.

— Sán!.. A, Sán!.. Túr aınalaıyn! — degen áıeldiń zilsiz daýsy estildi. —Kókeń tursyn dep jatyr. Tura toı!..

— Ásem! — dep shal esikke kóz qıyǵyn tastady. —Júgen ala shyqshy!..

Butynda ylpa joq tórt-bes jasar qalqan qulaq sary bala Ásemniń etegine orala shyǵyp edi, áıeli qyl arqan men júgendi qanjyǵasyna baılaǵansha, shal ulyn jerden kóterip, aımalap ıiskedi de, saqalymen butaǵynan qytyqtap kúldirip, qoly bosaǵan soń sheshesine usyndy.

— Júgindi býyp-túıip jınalyp otyr, — dedi jylqyshy. —Men jelkúreńdi izdeımin. Shuqanaqqa jyǵylyp qaldy ma, kesheden beri jylqy ishinde kórinbeıdi. Qur at minip Sán izimnen tapsyn.

— Ózińnen kári laqsany jeteleýmen kúniń ótti-aý! — dep Ásem kúńk etti, kúńkiliniń ózi kúlkideı edi. — Baýyzdap tasta dep baıaǵyda aıttym... Urshyǵy tarsyldaǵan tyraqy endi satan báıge áperedi dep pe ediń?!.

Álde qaljyń, álde qıtyǵy ekeni belgisiz, shal áıeline qabatynyń astymen qarady da:

— Áli de seni tórkinińe aparyp tastaýǵa jaraıdy! — dep atyn tebinip júrip ketti...

Erke uly ákesiniń ala ketpegenine qıǵylyqty salyp aýyldy basyna kótere baqyryp qalyp edi, úıden qarnyn qasyp onan eresekteý ekinshisi, kózin ýqalap úshinshisi, aıran surap tórtinshisi shyqty.

— Oı, aıranda basyń qalǵyr! Bylaı tur! — dep Ásem shart syndy. — Aıran deıdi ǵoı qulqyn sáriden! Qazir ákeń kep oıranymyzdy shyǵarady! Tós tabanynan syz ótken jyndy býradaı jynyn shashyp ketken joq pa!..

3

...Zaımke býynyp-túıinip otyr edi. Vertolet tez orala qoımady.

Meshel map-maıda kúnshýaqqa mandaıyn tósep, bedireıgen muńsyz aspanǵa qadalyp myńq etpeı tership jatqan. Qashyp ketetindeı qapshyǵyn qyltasyna basyp, qara sandyqty basyna jastanǵan. Kerzi etiginiń qonyshyn túrip, shylǵaýymen qosa týra tanaýynyń astyna deldıtip jaıyp qoıǵan edi.

— Múńkitpeı ári tartshy mynaýyńdy! — dep Beskempir teýip jibergende jer oshaqtaǵy qozdap jatqan shoqqa baryp burq etti.

Sarandyqtan ǵana súırep júrgen ultany ustaranyń júzindeı eskige Meshel de onsha qınala qoıǵan joq, myrtyq bashpaılaryn qylt-qylt qaıshylap, sodan bir lázzat alǵandaı ysqyryp jata berdi. Segizaıaq tárizdi tarbıǵan aǵash tamyryn otqa bir tyǵyp, bir sýyryp, pyshaqpen minep otyrǵan Beket te tyrp etpedi. Rezeńkeniń byqsyǵan ashshy tútini qolqany qapqanda baryp shydaı almaǵan Beskempir atyp turdy da, etikti kúresinen asyra shyrqatyp jiberip, byrshyp jatqan Meshelge:

— Senen qutylǵan kúni bir bótelke Qudaıy berer edim! — dedi.

— Menen qutylýyń qıyn shyǵar, onan da sol bir jartyńdy qamdaı ber.

— Dáretindi alyp pa ediń?..

— Qol aram bolǵanmen qalta bar. Bir etiktiń quny bir jartyǵa turmas deımisiń? — dep Meshel saýsaǵynyń ushyn sart-surt shertip qoıdy. —Tórt som. Qalǵan tıyny aqyrette moınyńa qaryz bolsyn...

Aıtyp aýyz jıǵansha bolǵan joq, belinen býyndyryp baılaǵan bir býma ondyq qyzyl oshaqbasyna top-top ete qaldy. Mesheldiń kózi alaryp, atyp turdy. Rúkzagin asynyp toqal tamnan Jaqyp shyqqan eken, artynan topyraq shashqandaı esik kózinde turyp alyp Lesá aqshamen atyp jatty.

— Mır, mır! — dedi sasqanynan Meshel. — Jeńeshe, kepıeti atady, kepıeti!..

Jaqyp artyna aınalǵan joq.

— Ketip barasyń o? — dep shuqynyp otyrǵan Beket bákisiniń shappasyn japty.

— Tiri adamǵa tatatyn dám-tuz qaıdan bolsa da tabylady ǵoı, — deı saldy Jaqyp.

— Birer mınýtqa quıryqbas ... rássim ǵoı...

Jaqyp rásimdi syılamasa da oshaq basyna tize búgip temekisin shyǵardy. Beket tós qaltasynan aqsha sýyryp usyndy.

— Eki júz som. Qaıtqan mal qaıyrymen. Meniń moınymda da qaryz bop ketpesin, — dedi. — Qolhatymdy qaıyrmaı-aq qoısań da bolady.

Jaqyp jaýap qatqan joq, aqshany da ıterip tastamaı, on somdyqtyń birin shıyrshyqtap otqa tıgizdi de shylym tutatty, sosyn jeroshaqqa tastap jiberip, janyp bitkenshe ózine qadalǵan Mesheldiń bádik júzin batyp otyrdy.

— Zaýalyń barda, amalyń bar ma, esirme!

Zamanyń barda tas shaınasań da kesir me?!

Aqshanyń býy — aqymaqtyń týy deýshi edi,

Artyndy baqsaı, kórpeńe qarap kósil de! — vot tak, vot! — dedi Beskempir — tonyń da, qońyń da osy edi, kimge ókpelep otqa tastap otyrsyń?

Jaqyp jaýap qatqan joq, Aqshany jumarlap otyryp qaldy. Birazdan beri ustara tımegen bet-júzi eskirip, saqalynyń quıqasy aqjemtir bop túlep ketken eken, úıasy omyrylyp qalǵan janarynda ot ta, ýyt ta joq.

— Jasyń qyryqtan asty, — dedi Beket. — Meken turatyndy saılamapsyń, osy ýaqytqa deıin tútiniń de túzý shyqpapty. Jalǵyz joldasyń ańdı eken, onymen endi arazdasqanyń tym kesh bop júrmesin.

Jaqyp jaýap qatqan joq. Temekisiniń tuqymyn kón bop ketken Mesheldiń qara tabanyna basyp óshirdi de otqa shyrt túkirdi. Meshel de túk sezbegendeı myrtyq bashpaılaryn qylt-qylt qaıshylap qoıyp ysqyryp jata bergen. Toqal tamnan myrs-myrs jylaǵan Lesányń tanaý tartysy estildi.

— Qazaqta pálsápa kóp, — dedi Beskempir. — Sonyń biri áıel qyzǵanatyn erkekpen qos bolma deýshi edi. Qyzǵanysh shyryq buzǵannan basqa ne ákeledi?. Qyzǵan, qyzǵanba, qatyn qaǵynsa baqyraıtyp qoıyp ta kózińe shop salady, vot tak, vot! — dedi Beskempir.

Jaqyp jaýap qatqan joq. Jurt ta oǵan nazar salmady. Tynyshtyqty at tuıaǵynyń tyqyry buzyp edi, Sherýbaıdy aldymen tanyǵan Beskempir:

— Assalaýmaǵalaıkým! — dep atasy qajydan kelgendeı qýana turdy. — Áleı bol syn, aqsaqal!

— Beý shirkin, Beskempirmisiń?! — dedi shal. — Qýǵa qý namaz shamda jolyǵasady dep, taǵy da tar jerde toqaılastyq pa?!.

— Oı, aqsaqal-aı, qula túzdiń ańy men aǵashyn qoryp qyr sońymyzdan qalmadyńyz -aý!. Bizden de qutylarsyz.

— Ol jaǵyn It biledi. Qutylam ba dep talaı aqsarbas shalyp edim, ázirge tilegim qabyl bolmaı tur-aý...

— Endeshe, bul fánıge bizdiń de kerek bolǵanymyz ǵoı, — dep Beskempir shaldyń tizginshe jarmasty. — Oshaq degen aty bar, ot basyna júginińiz.

— Túspeımin, — dedi shal. — Sharýam tyǵyz.

Qanjyǵadaǵy jantorsyqty kórgende Beskempirdiń kózi shyradaı jandy.

— Buıyrǵan dám shyǵar, mynaýyńyzdy sheshe bereıin, á?..

Sherýbaı sheship ala ǵoı degen joq. Beskempir de onyń ulyqsatyn kútken joq. Manadan qańsyp jatqan Meshel torsyq shaldyryn estı sala eminip jetip barǵan, Beskempir qyshqash baýyn aǵytqansha typyrlap attyń aldyn-artyn bir aınalyp shyqty.

— Mynaýyńyz aıǵyr ma, azban ba?

— Umasyn ustap kórseńshi, — dedi shal.

— Túý, qymyzyńyz ólmepti-aý!- dep Beskempir jorta tyjyrynǵan boldy, biraq torsyqty ıesine qaıtaryp bermeı jigitterge jaǵalatyp jiberdi.

Jasyna qaraı áýelgi kezek Jaqyptiki edi, kóńili shappaǵandaı torsyqty salmaqtap biraz otyrdy da, jigitterge kúmpıgenmen dámnen qasha almaı amalsyz sýsynǵa bas qoıdy. Beskempirge keregi de osy edi, jylda kórip júrgen "drýjbanyń" múshelerin Sherýbaıǵa taǵy da tanystyra bastady.

— Al, aqsaqal, mynaý torsyqty basyna keptep jatqan Jaqyp degen aǵamyz bolady. Qozy qarnyna qunan qoıdyń eti sıady. Osynyń kómeıin biteımiz dep kóshińizdiń sońynan qýa barǵaly otyrmyz. Anaý dáýdiń aty Beket, Ǵulama deýshi edik. Tuqym-tuıaǵyn, záý-zatyn, ata-tegin suraǵan emespin. Lespromhozdyń aıaq artar esegi de, jegin ógizi de ózi bolatyn. Qazir bastyq, leshozdyń glavnyı lesnıchıi. Al mynaý búıen sarynyń aty Meshel. Azan shaqyryp qoıǵan esimin bir Alladan basqa estigen pende joq. Kúndik jemi bes lıtr spırt, bir ishkende anaý laqa aýyzǵa bes saptaıaq kóje sıady.

— Jón, jón, — dedi shal Beskempirge razy bolǵandaı murtynan jymıyp. — Mynaýyńdy da tanystyra ketpediń ǵoı, — dep arany nusqaǵan.

—Á, ony drýjba dep aıtamyz.

— Bolsa bolar, — dedi shal. — Munyń ishim-jemi qansha?

— E, buǵan tek bere ber. Búkil taıgańyzdy túbi qurtatyn osy bolady.

— Qurtsa qurtar, — dedi.

— Al endi óz buıymtaıyńyz?

— Áýeli torsyǵymdy qanjyǵama baıla, — dedi shal. — Sosyn, anaý saıda bir atym úıelep jatyr, sony sonaý qyrdyń basyna jetkizip beresińder.

— Qarap jatqansha bul da jón-aý! — dep Meshel yrjalań qaqty. — Al onyń aqy-puly qansha bolmaq?

— Aqy-puly deımisiń?.. Beskempir jańa ǵana osy jigitterdiń ultabaryn saptyaıaqpen ólshep shyqqan joq pa?!.

4

...Biraq jelkúreń tura qoımady. Qý súıekte býyn joq, kózi jasaýrap, tyrp etpeı kúrsinip jatty da aldy. Kádimgi kúıikten ishi órtenip bara jatqandaı úhileıdi.

— Mertikkennen saý ma?.

— Aýzynda bir tis joq! — dedi Jaqyp attyń salpaıyp ketken astyńǵy ernin sozyp. — Myna shal aljyǵan shyǵar, kóterem týlaqty kósh jerge qalaı jetkizgeli júr?

Jigitter jelkúreńdi jal-quıryǵynan julqylap, dyryldatyp júrip basyp yldıǵa qaratyp edi, sonda da umtylmaı qoıdy. Sherýbaı kelip basyna kúmis júgin kıgizýi muń eken, kúlki taba almaı turǵan erikken jurtqa bul da bir arzan dyrdý boldy. Ásirese shaldyń shamyna tıgen Beskempir: jigitterdi sapqa turǵyzyp qoıyp, qolyna shybyq aldy da aldymen esekshe aqyryp, sosyn qaıdaǵy bir bádik óleńdi bastap berdi.

— Esegim-aı-daı, esegim-aı!

Neden de boldy keseliń-aı!

Ystyq ta sýyq tıdi me qaıdan,

Azdap bir bar et jóteliń-aı!

Esegim-aı, esegim-aı!..

Áńgilik býyp, mashına qýyp,

İlindiń jurttyń ósegine-aı!

Tań assa sýyp, taraqtap jýyp,

Astyńa kilem tósedim-aı!

Esegim-aı, esegim-aı!

Esegim óldi-aý jar basynda

Jyrtyq jelqom jambasynda!..

— Joq, jarty bótelke jambasynda! — dep talasty Meshel.

Jelkúreńdi óstip qorlady. Jelkúreńdi emes, shaldyń ózin qorlaǵandaı bolyp edi. Sheke tamyry bileýlenip, bet-aýzy torlama qaýyndaı byt-shyt bop jarylaıyn dep qalǵanda quıysqannan matastyryp baılaǵan tórt-bes atty jetelep on alty, on jeti jasar balań jigit keldi. At ústinde otyrǵanǵa shirengeni me, ózinen basqa jurt baýyrynan dáretke otyrmaıtyndaı keıkıip, ıegimen sálemdesedi eken. Tek Beskempirge ǵana qol berdi de basqanyń ısharatyn qabyldamaı qoıdy. Tákapparlyqtyń da razmeri bar, botaly túıesin ótkizip qoıǵandaı erniniń emeýrinin buldap, tanaýraǵan nemeni Beket kórgennen -aqtumsyqtan qonjıtyp jibergisi kelip turǵan.

— Káni, atqa qonyńdar! — dep shal jigitterdi asyqtyra bastady. — Qazir anaý ózekten qıqýlap shabasyńdar. Tek, týra aýylǵa tartyńdar! — dep áldeneni túsindirip jatty.

Beket oǵan qulaq salǵan joq. Jigitpen ishteı egesip tur edi. Qyrsyqqandaı ol da budan kóz almaı bajyraıdy da qaldy. Basynda Beket túgili, peri ustap kórmegen qundyz bórik, ústinde barsha tyshqannan quraǵan beldemshe, tańdaı baryp syptaı shalbardy qysqa qonyshty qyzyl etikke qynaı kıip alypty. Júzi kekshildigine qaramastan tym jumsaq eken, qazaq jurtyna bótendeý móp-móldir kekshil janaryndaǵy bir ushqyn bolmasa jigit boıynan Sherýbaı nusqasyn taba almady; erni juqa, qasy jip-jińishke de kirpigi erepeısiz uzyp kórindi.

— Sen osynda qalasyń! — degen shaldyń ámirin estigende tana Beket jurtqa betin burdy. Sherýbaı onyń bas-aıaǵyna suqtana qarap tur eken, "ógizdeı qara kúshiń bar-aý" — degendeı: — demeýshi bolasyń, — dep buıyrdy.

Jylqyshynyń ne aıtyp, ne qoıǵanyn túsinbese de daraqy top dáýrigip ózekke qaraı jorta jónelgen. Bir-birine telmirip jelkúreń men Beket qala berdi.

Attyń basy kebejedeı tym úlken sıaqty kórindi. Qyldyryqtaı moıyn erepeısiz júkti kótere almaı, solpıǵan dorba tanaý qaıta-kaıta jer súzedi. Janar óshken, keńsirik keýip qalǵan, ánsheıin tyqyrdy estigeni bolmasa esh nárse kórip te jatqan joq, kirpiksiz qasyn anda-sanda bir qaǵyp, qabysyp ketken búıirine qaraı beredi. Jal-quıryqty demeseń, kórip bolǵan adamnan aıyrmashylyǵy joq sıaqty. At minip, ǵumyry saıat qurmaǵan Bekettiń jelkúreńge jany ashydy; tuńǵysh ret kárilik degen zaýal baryn sezinip, jan qınap tiri ólik bolǵansha til tartpaı mezgilinde kete qalǵanǵa ne jetsin dep oılady.

Ózekten qıqý estilgende, jelkúreń eki-úsh dúrkin talpynǵan bop edi, biraq sereıgen aldynǵy eki aıaǵyn baýyryna jıa almady. Áıteýir dátke qýat bola ma dep Beket búktep ákelip sıyrsha tizerletip qoıǵan. At dúbiri jaqyndap qalǵanda tanaýy jelpildeı bastady da "qabanbaılap" baqyrǵan shaldyń ashshy aıqaıy estilgende janýar oqyranyp jiberdi.

Tasyrlatqan salt attylar taptap ketetindeı Beketke týra shapty. Qolynda tizgin de joq, erdiń qasynan qushaqtap jalpaıyp jatyp alǵan Meshel de qoryqqannyń oıbaıy ma, joq álde esiriktiń aıǵaıy ma ol da baqyryp barady. Dalaqtaǵan jurtty qyzyqtaımyn dep Beket jelkúreńniń turyp ketkenin de baıqaǵan joq edi, tórt aıaǵy qalshyldap, sandala basqan laqsany "qabanbaılap" jetken Sherýbaı men jas jigit ortaǵa alyp qaqpaılap jóneldi.

Beket jurttan qara úzip jyrylyp qalǵan. Astyndaǵysy da bir alasurǵan jyndy eken, tizgin sál bosasa, aýyzdyqty sart tistep alyp jula jóneledi. Áýelde úzeńgisin taba almaı biraz jer bóktergen móshekteı salaqtap shaýyp edi, ishi-baýyry solqyldap túınep bara jatqan soń, aýyp qalam ba dep syrt kózden uıalǵannan aıańǵa kóshti.

Ala-shubar ormandy keıkeńnen álgi jigit taǵy kútip aldy. Oıqastap olaı bir, bulaı bir shyǵyp, Bekettiń qyltasynda júrgen úzeńgi baýyn uzartyp bergende ǵana astyndaǵy er -turmannyń jas balanyki ekenin biraq bijen.

— Qaı qalanyń jataǵy ediń? — dedi jigit.

Daýsy názik eken. Beket tiksinip qaldy. Áıteýir til qatý medet bolǵan soń búl da kezegin tek jibermeı:

— Jataqtyń shataǵyna jolyqpaı júr ekensiń!-dep tıise sóıledi. — Ákeńe tartpaǵansyń-aý, tegi?..

— Ony qaıdan bildiń?

— Áıel daýysty erkekte qýat bolmaıdy, erkek daýysty áıelde uıat bolmaıdy deýshi edi... Baıaǵydan beri neǵyp kórmeı júrgem?..

— Baıaǵydan beri kórmede júrgem.

— Iá, kórmege jaraıtyn kórkiń bar eken... Atyń kim?

— Kórkime qanyqsań bopty da. Atymdy surap qaıtesiń, bir kórgen kelimsekke artyq bop júrer...

— Artyq dúnıeń kóp eken, átteń eptep qysqartsa!..

— Qolyńnan kelse de... — Jigit janasalaı berip Beketti qyr jelinshikten úzeńgimen qaǵyp ótti.

Talma jerden tıgen tepkiden bashpaılary shymyrlap uıyp sala berdi de, bir aıaty úzeńgide solaqtap bos qalǵan Beket silterge qolynda qamshy da joq kúr beker qarmanyp qor boldy. Jigit ekinshi orap ótkende de boıyna qol darytpady, bastyrmalatyp kep eńkeıe berdi de eki birdeı aıylyn aǵytyp jibergen. Beket elirgen atyna ne bola almaı er-túrmanymen sypyrylyp tústi de kúreń tóbel oınaqtap shyǵa keldi. Jigit qaıta oraǵytyp, bir aınaldy da:

— Atyp kim edi? Umytyp qalǵan joqpysyń?! — dep saqyldaı kúlip, kúreń tóbeldi ile tasyrlata jóneldi...

5

...Sonyǵa kóship qonǵan jylqyly aýyldyń saltanaty jaman kórinbedi. Úı tigilgen, qazan kóterilgen, tútin tik. Kóǵalǵa tóselgen alasha, kórpeniń shetindegi teńkıip-teńkıip jatqan atlas, jibek tysty kús jastyqtar kishigirim shómeledeı. Taı-topyr saıaq moınyndaǵy qońyraý syldyry bolmasa aýyl mańy jym-jyrt. Jeli basynda tórt-bes marka qulyn, mama bıeler úıezdep týr. Aýylǵa jeter jetpeste qýlaǵan jelkúreńge kilem jaýyp tastapty. Janýar ólgende de tórt aıaǵyn baýyryna alyp, atyp turyp shaba jónelegendeı búktetile jyǵylǵan eken. Beket aq ter, kók terte túsip erin arqalap jetkende jigitter kór qazyp jatqan. Sherýbaı quıryǵy men jalynan qyl julyp silekeıin alǵan soń jabylyp júrip shuńqyrǵa qulatysty da tepkilep kómip tastady. Mal balasyn adamsha arýlap qoıǵanyn Bekettiń kórgeni osy. Qulaǵynan kún kóringen qyzyl kúreń shal shyntaǵynan sý sorǵytyp tuma basynda uzaq jýyndy. "Óle qalsań. ózińdi óstip tereń qazyp, tepkilep kómetin janashyr tabylsa-aý?.." Bekettiń ezýine mysqyl júgirip edi, shal sony sezdi me, shatyr kóziniń qıyǵy men shaqyraıa qarady da:

— Shyraǵym, men áli ólgem joq, erimdi shalqasynan tastamaı ońtaıynan qoı! — dep zildendi.

Qyrsyq shal quldyqqa jaldaǵandaı endi bolmasa tepkilep jumsaıtyn túri bar. Beket terlikti toqymnan ajyratyp aýdara saldy da, erdi sharq etkizip yńyrshaq ústine tastap jiberdi. Ornynan syzdana turǵanyna qaraǵanda shal kóńiline bir nárse túıip qalǵandaı edi. Kógalǵa jaıǵan óz dastarqanynyń tórine qaqshıyp ózi otyryp, bylaı shyq dep ózge jurtqa oryn da kórsetken joq. Beket bárinen tómen, ydys-aıaqtyń túbine jaıǵasqan. Mesheldiń tize búkkeni sol edi, jaǵalatyp tókken baýyrsaqtyń sol jaq sheti omyrylyp barady eken.

Tas Qudaıdaı bezergen kezep shal onyń jaıalyqtaı aýzyn baǵyp, biraz múlgip otyrdy da dastarqannyń shetin kóterip, baýyrsaqty Mesheldiń aldyna eńserip tastady.

— Sán! — dedi.

Úıden shashyn ıyǵynan kúzegen qyz shyqty da qaıta kirip, bir astaý baýyrsaq ákelip Mesheldiń aldyna tókti. Beket oz kózine ózi senbedi. Boıjetkenniń qyzyl shyraıly jumsaq júzi, kisige ımenbeı tik qaraıtyn móp-móldir kógildir janary, qymsynýdy bilmeıtin, qıylyp jatpaıtyn kıip-jarma menmendigi álgi bir áıel bet, áıel daýysty jigitten aýmaıdy eken. Basa-kóktep kelip Bekettiń qasyna júrelep otyra qaldy da qymyz sapyra bastady. Sýsyndy ákesinen bastap úlestirgen, sońǵy keseni Beketke usynyp jatyp soıaýdaı kirpigin qadap, shanshyla qarady da myrs etip kúlip jiberdi. Sherýbaı qyzynyń bóten jurttyń aldynda yrjaqtaǵanyn jaqtyrmaı yzǵar tanytyp edi, Bekettiń súmireıip, kúmiljip otyrǵanyn ańǵarǵan soń, kóńili ornyna túskendeı kenje balasyn tizesine qondyryp, raqattana saqalyn saýyp qoıdy.

Beket dastarqanǵa áreń otyqty. Qysylyp otyryp ta qyzdan kóz jazǵan joq. Shynynda sán dese sán eken. Álginde tana ydys-aıaqtyń qasyna syrǵyp qalǵanyna qorlanyp edi, endi tize túıistire boıjetkenmen qatar otyrǵanyna ishteı razy boldy. Tuńǵysh ret urǵashynyń ıisin alǵandaı beımaza sezim kóńiline tynym taptyrmady. Mysqyl da bolsa myrs etip kúlgeniniń ózi áıel zatyna tana baılanysty oshaq basynan óretin jyly nıeti, qyz qolynan tatqan dám áıel zatynyń erkekke degen áldebir juraǵattyq yqylasyn sezdirgendeı bop edi. Iyǵynda jatqan saǵyzdaı sap-sary shashy ydys usynyp eńkeıgen saıyn ýyzdaı alqymyn, ulpadaı bet-júzin qaıta-qaıta jurt kózinen kólegeılep, shymyldyqtaı berdi. Manaty erkekshora kıimi taldyrmash deneniń talaı qyzyǵyn jasyryp qalǵan eken, Tipti sholaq etiktiń qonyshy da toq baltyrǵa qasaqana jetpeı qalǵan sekildi. Aljapqysh ustaǵan tik jaǵaly toqyma kóılek omyraý men jup-jumyr moıynnyń ádemiligin ádeıi ashyp turdy.

Qalqan qulaq sary uldardyń sheshesine tartqan biri joq, shaǵyr kóz qyzyl kúreń shaldy soıyp qaptaǵandaı, noıystaý, shetinen nahal eken. Jatsyný joq, jigitterdi ıyqtap, basyp-janshyp báshárasyn shytardy. Bes-alty jasar bireýi maı jaqqan baýyrsaqty Sánniń aýzyna zorlap tyqty da, onyń esesine beshpentiniń qaltasynan shokolad urlap alǵan, jorta bilmegensip otyrǵan apasyna eńkeıe berip Beketke saýsaǵyn shoshaıtty da:

— Sen mynaǵan tıemisiń? — dep sybyrlady.

Qyz jymıyp kúldi de, baýyryn quıryqtan bir tartyp edi, óziniń qulaǵy jetisip turǵandaı shıki sary qaıyrylyp kelip, "qulaǵyńdy!.." — dep shapalaqtyń esesin Beketten qaıyrdy. Balasyna deıin basynǵan soń, Beket shamyrqanyp qymyzyn qylǵynyp ázer jutty da, kesesin dastarqan shetine ıtere berip aqtaryp aldy. Berekesi qashqan jigitti shal da jaktyrmaı qalǵan sıaqty.

— Ásem, seniń qazanyńa tas túsip ketti me?! — dep qatynyn asyqtyra bastady.

Tanys esimdi tosynnan estigen Beket elegizip qaldy. Jáýdiregen kózi bolmasa bul Ásem ol Ásemge uqsamaıdy eken, qazan men shı arasyndaǵy jortaqtaǵan júrisinen jorta bolsa da kúıeýine nazy kóp sekildi kórindi. Kelinshektiń túr-tulǵasynan Sánge uqsas sıpat tappady, sheshesi deýge tym jas, shaldyń toqaly shyǵarsyń dep joryǵan, sonaý astanada qalǵan Ásemdi esine alyp edi, biraq jańada kórgen qyz kelbeti kóne tanystyń beınesin kólbeńdep óshire berdi.

— Al, jigitter, bul da bir bitken sharýa boldy, — dedi jylqyshy baltashylardyń árqaısysyn shaqyr kózimen synaı sholyp. —Shóp eski, qymyz besti boldy. Tympıma oınap toıǵan sıaqtymyz, endi et kelgenshe buıymtaılaryńdy aıta otyryńdar.

Azǵantaı at ústinde loqyldaǵanǵa ishek-qaryny qýyǵynyń basyna keptelgendeı myqshıyp jatqan Meshel basyn kóterip, shalǵa úmittene qarady.

— Saýdada dostyq joq, — dedi otaǵasy. — Álgi jemsaýyna qunan qoıdyń eti sıatyn jemqor sen emespisiń? — dep Jaqypqa shúılikti.

— Ottaı beredi bular! — dep Jaqyp qyzaraqtap qaldy.

— O nege?! Jeı bilgen de óner. Anaý kók qoshqardy kórdiń be? — Sherýbaı qaraǵaı túbinde jýsap jatqan jıyrma shaqty qoı-eshkini nusqady. — Qunan emes, besti. Bar da ustaı ber. Al seniń bes lıtriń, mine! — dep Meshelge qaltasynan sýyryp qyzyl qulaqtardy sanamaı tastaı saldy. — Óziń aıǵyr men azbandy aıyra almaıdy ekensiń, baryp kórip al, zákóskeń sol kók bestiniń boıynda.

Beskempir endi nysananyń ázi ekenin sezip tez jınaldy da tamaǵyn qyrnaı, qaqyrynyp otyrdy.

— Seniń kóz satqanyń bar-joǵy bir jantorsyq qymyz bolatyn, — dedi oǵan shal, — Ásem, anaý tulyptardyń birine bolsa aıran, bolmasa shalap quıa salshy, saýyryna baılap ketsin. Biraq sen sytyr tym juqa ediń, bir tulyp túgili bir tostaqty da eńsere almaısyń -aý.

Reti kelgen soń Beskempir de tartynyp qalǵan joq, qalqan-qulaqtardyń eresegin jumsap dombyra aldy da qatyp-qatyp jiberdi:

— Aqsaqal, kúniń túsip qosqa keldiń, Aldyńnan aq peıilimdi tosqan edim. Ala jazdaı saryp bop kóń sasyǵan Aqy-pulǵa aljyǵan qoshqar berdiń! Aqsaqal kúniń túsip qosqa keldiń, Aldyńnan aq peıilimdi tosqan edim. Ashýdastaı ashshy eken qolańsasy Aq mal emes, búl shirkin shoshqa ma edi?!

— Tazdan taraq qaltaly qashan!.. Tyrashtanyp-aq boldyń-aý! — dep ýájden jyǵylyp qalǵan shalyn qaǵytqan bolyp kelinshek ara tústi. Úlken ulyna oramal men shylapshyn ustatyp jatyp Beskempirge mensinbeı bıikten qarap edi. — Búginde jurttyń kepıetine tıek bar ma?! Onyń ústine, Beskempirdiń butynan aýyzdansa...

— Osy shyǵynyńmen qutylǵanyńa qýansaı, — dedi shal. — Jelkúreńniń taıynda alǵan talaı báıgesiniń biri shyǵar. Ataý bolsyn!..

Beket, sybaǵa kútken joq edi, shal da jurtqa úlestirer ázili taýsylyp qalǵandaı:

— Záý-zatsyz kelimsek dep tanystyryp edi Beskempir, shyraǵym, saǵan atar bar yqylasym raqmet qana, — dedi.

Bekettiń jylqyly aýyldan kórgen tosyn adamy da, tosyn estigen ájýasy de jetkilikti boldy. "Kelimsek" degenge shamdanyp, dámine de qaraǵysy kelmep edi, shaqshıyp otyrǵan shaǵyr kóz taǵy bir ábestigimdi taýyp ala ma dep shydap baqty. Shaldyń aýzyna sóz salyp bergen Beskempir Bekettiń ókpesin bólip-jarǵandaı qaıtadan dombyraǵa jarmasty:

— Ázilińiz qamshydaı kózden osqan,

Deýshi edi asqanǵa da bir tosqan.

Bes baıtaldyń sabasyn ustadym dep,

Tórindegi qonaqqa tóbet qospan.

Jurt emes joldastarym kelgen juttan,

Maı ornyna jylbysqa mákúrik jutqan.

Bes baıtaldyń sabasyn ustaǵanǵa,

Bes arystyń pandyǵy qaıdan juqqan?!

Jeńeshe-aý, bárimizdi kempir tapqan.

Kempir qoıǵan atymdy arzan satpan,

Kelimsek dep kemitpe bozbalany,

Asyl tastan bolǵanda aqyl jastan.

Qyz ósirip otyrsyz qutqa balap,

Quda túsip qalmaıyq jurt saǵalap.

Paıǵambar da kúıeýin syılapty deıt,

Kúni buryn qaıtesiz kúl sabalap!..

Kózin tars jumyp jýsap qalǵan Sherýbaı dybysyn shyǵarmaı sylq-sylq kúlgen boldy. Sezdirmegenmen, búlk-búlk selkilinde qońynan áldekim shymshyp alǵandaı qytyqshyl titirkenis bar edi. Sol kúlki qamshy boldy ma, tanaýy qýsyrylyp, talaǵy jarylýǵa shaq qalǵan kelinshek bilem qazyny oraı salǵan qara samardy ortaǵa tars etkizip qoıa berip Beskempirge shuqpady.

— Qaınym-aý, bet aldyna qyńyr shappa,

Qutylyp qash búl jerden qybyn tap ta.

Kelsaptaı qyp bárindi kempir tapsa,

Kelinderi aýlyńnyń qysyr qap pa?!

Jatqan jylan ekensiń ojar kirpik,

Abaılamaı basyppyn ajal túrtip.

Shúlensimeı otyrsań sol da jeter,

Shashylma bireý úshin namys jyrtyp!..

— Já, jeter! — dedi Sherýbaı sary moıyn kezdigin tabaqtan kóterip. — Kelinshektiń úni kezdikpen keskendeı kilt úzildi. — Kedeıdiń ker keletini nesi eken, toqaldyń ór keletini nesi eken demekshi, bizdiń toqaldy bir aýyz sózben qozdatsań, myń aýyz sózben óshire almaısyń! — dedi áıeline ishteı razy bolǵan shal onyń arýaǵyn kótere, anaý-mynaý emes Abaı sózine júgindirip baryp toqtatqansydy.

Qashan da ala qashýǵa daıar turatyn jylqyly aýyldyń jeligi me, áýelde ázilmen bastalǵan ospaq áńgime jurt kóńilin jetelep talaı jerge aparyp tastaǵan edi. Áý dep án salyp, dombyra qaǵyp kórmegen Beket tym bolmasa Beskempirge uqsap bat-but belinen bassa da bir mysqal sóz óneriniń qonbaǵanyna ókindi. Joldastaryndaı kıip-jaryp kete almaı ortadaǵy qara samardan da oqshaýlaý otyryp, Sherýbaı as qaıyrǵanda aldymen turdy; búgingi kórgen-bilgenin kóńiline bir túıip, sen keshpegen ómir áli de alda eken-aý degen oıǵa qaldy. Sol ómirdiń yrqyna jarasqyń kelse qazirgi tirligińnen bastap, bolashaq muratyna deıin san ret korektýra jasaýdyń qajetin sezdi.

TOǴYZYNSHY TARAÝ

1

Kók qoshqar qulqyn sáriden zarlaǵan. Beket te tańmen talasa turyp edi. Keraýyz esik kózinde uıalyp otyr eken, kúnge qarap kóz qysty da Beketke qarap ezýin jalady. İńirde ymyrttap qana ketken ótkinshi aýaǵa dym baılapty, etekte tuman jatyr. Aıýlynyń aljyǵan aq bas shyńy bóksesin aq mamyq kórpege tyǵyp alyp múlgip otyr eken, ormannyń ár tusynan súzile qalqyǵan bozamyq túgin máńgirgen kári shóńgeniń sháıden sońǵy bulaý terindeı kórindi: leshoz sharýasyn bodaýsyz laýdaı peıilsiz kóteretin jaldama jurt qoqys órteńin keshe óshirmeı tastasa kerek. Jańa bastalǵan delánkanyń kúngeıinen mal qarasyn baıqap, Beket shaqar shalmen ishteı taǵy bir shaıqasyp aldy.

— Meshel!.. Aı, Meshel!..

Keraýyz Beketti sýatqa jetelegendeı ózen jaqqa súmeńdeı jóneldi de, sońynan eshkim ere qoımaǵan soń, ıreleń soqpaqtyń qyltasyna baryp shońqaıyp otyra ketti. Bes ıtarqanyń beseýi de tym-tyrys, eń shetki Lesányń kúrkesi ıen qalǵan sıaqty.

— Meshel!..

Bos naýaǵa telmirgen kók qoshqar taǵy qaqsady. Tegi qysta týyp, úıde otyqqan aramza neme me, jemirligi sıyrdan jaman da ıisshildigine keraýyz tóbet ilese almaı qaldy. "Drýjbaǵa" altynshy aýyz bolyp qosylǵaly qabyrǵasy tutasyp, quıryǵy kersendeı bop barady, bókse jaǵynan da osyndaǵy áıel juraǵatynan jalǵyz urǵashyny basyp ozatyn túri bar.

Mesheldiń masahanasyn kóterdi. Túnemel móshektiń kúláparasynan jyltıǵan bet-aýzy úıinen syǵalaǵan ulý sekildi eken. Ótirik uıyqtap jatyr.

— Áı, sen osy ótek emessiń be?

— Nemene, tús kórip pe ediń?

— Átekter erkek mal jıady deýshi edi.

— It biledi. Ony ana mal ıesi Jaqypqa baryp aıt, podvodnyı flot qoı. Meniki ánsheıin umasyn ańdyǵanym bolmasa mal aýrýym joq.

— Óı, sen de bir kók besti sekildi til men jaǵyńa súıengen zarjaqekensiń!

— Kók bestiden neleriń artyq? Báriń de teke sasyp barasyńdar!.. Boz ala tańnan suńqyldap o nesi eı?!

"Drýjbanyń" kazirgi qonysy Sherýbaıdyń eski jurty edi. Qar basynyń tynysy keń, masasy az, ári ózenge jaqyn, malshynyń izin qýmasa baltashylarǵa da kún joq; taptalǵan súrleý, qazýly jeroshaq, otynnyń qaldyǵyna deıin etek kóterýge buldanatyn erinshek jurtqa paıda. Torǵaı ekesh torǵaı da dáý qaraǵaıdyń butaqtaryna samsatyp ilgen jylqyshynyń qý bastarynyń keńsirigi men kóz uıasyna jún-jurqa tasyp uıa salyp jatyr. Buty múıizindeı taram-taram mamaǵashty aınala-aınala kók besinniń moınyndaǵy kendir arqannyń bir-aq tutamy qalypty. Beket sheship jiberýge oqtaldy da kók qoshqardyń otqa qashpaı qos tintetin minezi esine túsip bógeldi. Shilde týsa da áli júni qyrqylmaǵan, tilin salaqtatyp, búıiri solqyldap tur eken.

— Áı, mynaýyńdy qaqsatpaı otqa baıla. Jabanysyn qyryq. Áıtpese baýyzdap tasta!..

Meshel dáp qazir tura qoıatyndaı, tursa júgire qoıatyndaı saýsaǵymen nuqyp sanap aıtyp edi, aqyry sózin bosqa shyǵyndap, qur jamanatty boldy da, qoldy bir siltep sýatqa taıyp otyrdy.

Bekettiń qıtyǵyna tıgen kók qoshqar da emes, kópten beri jınaǵan ashýynyń túri osy. Sony ıesin taýyp aıta almaı, áıteýir oraıyna ilikkeni Meshel bolǵan soń qorazdanyp jatqany da. Áıtpese, oz aýzymen ottaıtyn haıýannyń, ógizdeı kómpis Mesheldiń ne kinási bolsyn. Jeti jyl boıy jalǵyz jertóle tarlyq jasamaǵan "drýjbanyń" Aıýlyǵa kóship kelgeli beri bes ıtarqaǵa syımaǵanyna tańy bar. Erli-zaıypty degen Jaqyp pen Lesá da eki qos. Áýelde oshaq butynan ozbaıtyn ot basynyń kıkiljińi me dep edi. Jigitterdiń de ázili taýsylǵan sıaqty, ekeýin aldarqatyp, sozben lekerlegen bolady, biraq kólgirsigenge úzilip qalǵan kóńil shirkinniń dánekeri jalǵansyn ba. Jaqyp sasaı bolǵan buǵynyń buqasyndaı kópten beri súlesoq ta, Lesá kúıeýin keshe ǵana jerlegendeı bar dúnıege sulyq, tek Beketpen betpe-bet ushyrasqanda janarynda bir ot jylt etip janady da sónedi, boıyńdaǵy bir sezim oıana berip óshedi. Bekettiń qysylatyny da osy. Ózińdi jek kóretin áıeldi altynmen arbap jeńe almaısyń, jaqsy kóretin áıeldi jalbaransań aqylmen sýyta almaıdy ekensiń. Osylardan aýlaǵyraq bolǵysy kelip edi, ortalyqtaǵy tórt bólmeli páterden kóri túzdiń salqyn ıtarqasy tór jaılaýdyń shúıginińdeı tartady da turady, onyń ústine qońyn taıaq tirlikke kóndigip qalǵan basy jigitterdiń kúldi-kómesh kójesin ańsap, kórpesine talasqandy aıhaı dáýren sanady. Baıany bilektiń kúshimen alatyn aqshańdy, aýzyńa túsetin asyndy ǵana biletin baryqsyz qun múldem basqa eken. Kisi bolamyn, kisi kóńilin tabamyn dep qanshama tyrashtanǵanmen, sol óner qona ketetin bak, kıe salatyn beshpent emes kórindi. Tegi "tasqabaqtar", "merzavchıkter" biteýlikten tana emes, muńsyzdyqtan da týatyn bolsa kerek.

Burynǵydaı kóshet ósirý, orman qorǵaý sıaqty birdi-ekili borysh qana emes, leshoz sharýasynyń qazirgi áýresinde shek joq. Alty birdeı bólimsheniń bas-aıaǵyn sholyp shyǵýǵa at aıaǵy túgili, mashınanyń dońǵalaǵy da shydaı bermeıdi. Qoja bireý, mal ortaq bolsyn dep ań sharýashylyǵyn da leshozǵa kiriptar etip telimek edi, odan eshteńe shyqpady. Osynaý búkil ábigerdi leshozdyń ózi surap, tilep alǵan. Tilep alǵan aýrýdyń emi tabyla bere me. Qazlestiń kómeıin atashpen biteımin, leshozdyń kósheti men erbeıgen butasynyń esebine jetemin dep mysqaldaı mıyn kýbometr men gektar jep basy qatty.

Tusaýly tory sholaq shoqtyǵyn dirildetip, titirkene teris buryldy. Keraýyz kúnde attyń tanaýyna sekirip arsalańdap qalýshy edi. Bekettiń qolynan júgen kórmegen soń ózenge týra tartty. Iesiz shelekti ıiskelep otyrǵanyn kórgende jigit tiksinip qalǵan: "endigi jetpegeni osy edi!.. Bul jurt bireýge azabyn júktemeı óz ajalynan ólse bolmaı ma?!"

Júzinde ólgisi keletin adamnyń reńi joq. Buta otyryp shyqqandaı eki beti nart qyzyl. Aspan kózi muzdaı bop sharasynda qatyp qalǵan eken. Erini dirildedi. Iis maıdyń babyna emes, baltanyń sabyna úırengen iri saýsaqtary men alaqany Bekettiń betinen sıpaǵanda sıyrdyń tilindeı osyp túsken, tek kókteýinen qaq aırylaıyn dep turǵan tyrsıǵan kókiregi omyraýyna keptelgende baryp jigittiń qara tabanyna deıin bir ysyp, bir sýydy. Sezimge bolmasa sózge sarań kelinshek ún-túnsiz Bekettiń butaǵynan qushyrlanyp turyp bir ıiskedi de, rezeńke etiktiń tar qonyshyn toq baltyrmen jyrta, júrelep otyra ketip tizesinen qushaqtady.

— Ketemin, — dedi kelinshek.

— Qaıda?

— Bilmeımin... maǵan endi balta kóterip, aǵashpen alysýǵa dármen joq... Eki aı bop qaldy... bet te joq...

Beket jaltaqtap ıtarqalarǵa qaraı berdi. Qaıtyp jaǵynaryn bilmegen Keraýyz da ortaǵa kelip qystyrylyp edi, kelinshek qolqasyn túsire qos ókpeden qoıyp qap qýyp shyqty. Tóbet sonda da qyńq etpeı soqpaqqa baryp shoqıyp otyrdy. Kúzetke otyrdy. Maqulyqta bolsa aınaldyrǵan bes adamnyń qas-qabaǵyn jattap alǵan zymıan neme óz mindetin jaqsy biletin edi...

2

...Belýardan shyq keship delánkaǵa jetkenshe, Beket pen Beskempir malmandaı boldy. Dymqyl aýaǵa keptelgen órteńniń keshegi tútini áli seıilmegen, shala kúıgen qylqan men shaıyrdyń ıisi byqsyp, irkildep túr, atam zamanda ıen qalǵan úıdiń syz jalqaqty ıisindeı jerkenishti. Túsirip tastaǵan temekiniń tuqylyn sorǵandaı kókiregin sasyq ys tyrnap Beket uǵarlap qaldy. Jerkenishti shalshyqqa aýnap shyqqandaı titirenip, kóńili de kirlep túr. Otyryp etigin sheshti. Shalbarynyń balaǵyn syqty. Dúnıede bir nársege razy bolyp, bir nársege qulqymen qulap kórmegen Beskempir qazir de jegeli otyrǵan asynan qylpyq shyqqandaı tyjyrynyp:

— Nemene, tósekten teris aıaǵyńmen turyp pa ediń? — dedi. —Bas teriń búgin kelispeı qalypty ǵoı?!

Beket oǵan alaryp qarady da qoıdy. Soqadan burlyqqan ala kóz ógizdeı baqyraıyp, sileıip otyrǵan jigittiń, janarynan nur da, oı da tapqan joq. Kúnde basyp júretin saqal-murtynyń bir qaptaly kógala, bir qaptaly jez, samaıyna shapqan aqty da Beskempir búgin kórgendeı.

— Aýzyńa ala júnnen kúıek baılaǵanda arýaq qonady dediń be?!

Saqal-murtynyń qaýqıǵan bórte túbitten be, álde sheli qalyńdaıyn degen be, qulaǵynan shyqshyly ozyp, kersen bókse asqabaqtaı etegi kúmpıe bastaǵan Bekettiń máıekti urtyna Beskempir suqsıyp qarady.

— It-aı, kálláń attyń basyndaı eken-aý! — dedi. — Qudaı qalasa, qaryn-suryn jaǵynan da Ábdijapardyń biteý buǵaltirin qýyp jetetin shyǵarmyz!..

— Ottapsyń! — dedi.

—

— Endi ne qaldy? Kókı júrip kóńil jubatpasaq ań bop baramyz. Qazan-aıaqtyń mes bordaqysy Meshelge deıin teke sasyp kettik dep tulan tutyp jatqan joq pa?!

— Qatyn al! — dedi. —Jazǵan neme, jaratqanda zárińe deıin mysqyldap ólshep bergen joq shyǵar!..

— Sen osy, jurttyń kúshin qanasań da janyn tonamasań qaıtedi?..

Beket tiksinip qaldy.

Meshel men Lesá jyǵylǵan aǵashtardy syptap, búr men qabyqty shómelep úıip júr eken, Jaqyp "drýjbada" jalǵyz qalypty. Beskempir qolyna súımen alyp brıgadırge bettedi de aınalyp qaıta soqty.

— Jorta jumsasań da, Jaqyp pen Lesány qalaǵa jiberip al, — dedi. — Urǵashy ǵoı, joly jińishke bolǵan soń, jurtqa syryn aıta almaıdy... Mıyńa birdeme bata ma, maýbasym?..

"Pále ǵoı, myna ıt!.." Tunyǵyna túkirip jibergendeı taban astynda jek kórip qaldy. Jurttyń pıǵylyn ańdı ma?.. Taǵy da qaı uramdy ashar eken degendeı qýystanyp teris burylǵan...

...Qaraǵaıly bytqyl shalǵy tıgendeı biraz aýqymy japyrylyp qalypty; bókter -bókterden dóńbek súıretken tágachtar, búldozerler men traktorlar qıqym tasyǵan qumyrsqalar sıaqty, qatar-qatar úıilgen butaq pen órim shoshaqtary ıleýge uqsady. "Qaýipti zona" deıtuǵyn delánkanyń eteginen jylqy órip kele jatyr eken. Beket jylqyshyny izdedi.

3

Molaq qoparǵan "S-100" azan-qazan bolyp jer tarpyp jatqan, borpyldaq qara topyraq qamyrdaı ezilip, jylan baýyrdyń yrsıǵan tisterine tıanaq bolmady. Jele-jortyp kelgen Sherýbaı traktorıstke áldene dep aıqaılap edi, estimedi me, elegisi kelmedi me ıgendep rychag tepkilegen jigit kisi dep qaramaǵan soń, quryqtyń ushymen taqyr qoltyqtap pisip aldy.

— Áı, jaýyz! Anaý betindegi bedireıgen bez be, álde kóz be? — dep Sherýbaı onyń tarbaıǵan tanaýyna taǵy da quryq tiredi.

— Kóz bolsa qaıteıin dep ediń?!

— Bezdeı qyp aǵartyp jibereıin dep edim! — dedi shal. — Artyńa aınalyp bir qarashy!..

Kópshiktiń qalybyna soqqandaı taltıyp qalǵan qotanaıaq traktorıst jylanbaýyr tabanmen jorǵalap traktordyń kóttigine bardy da adyraıyp aspanǵa qarady. Aspanǵa qarap turyp beldigin bosatty. Sosyn jeldiń yǵyna burylyp, bir shoq butany jelpı sýaryp shyqty. Kúre tamyry kógerip ketken qyzyl shal atyn tebine túsip, taǵy da quryǵymen balqaraǵaıdyń mylja-mylja jas kóshetterin túrtkiledi.

— Áı, láýhı! Ákeńniń kóz quny qalmasa, myna balapan aǵashtardy nege taptaısyń?!

Jigit miz baqqan joq. Miz baqpaǵan qalpy qıtyǵyp shalǵa qarady.

Qarap turyp:

— Áı, shal, sen osy aljyǵan shyǵarsyń?! — dedi. — Atańnyń kórin taptadym ba?! Joqqa qystyrylmaı jaıyńa nege júrmeısiń?!

Jigittiń de jynyna tıgen qoltyqqa batqan quryqtyń ýyty. Sheltıip turyp shyrt túkirdi. Shaldyń betine túkirgendeı kabınaǵa shirenip Kipip edi. Doıyr qamshy qaq jaýyrynnan soıyp ótkende jon arqasyna ystyq qurt quıǵandaı tyrysyp biraz turdy da parlaǵan kóz jasyn bilegimen bir súıkep, dóńbekteı kiltti shalǵa oqtala sekirgen, bir – aq siltep úlgermedi, omyraýlata soqqan attyń ekpininen murttaı ushyp, etekke qaraı kesken tomardaı umar-jumar shyrqap berdi.

Beket oıran-topyrdyń ústine kelgen edi. Jylqyshynyń da, atynyń da tanaýy tasyraıyp ketken eken. Eki ıinnen dem alǵan shalda til-aýyz joq. Tuzdaı shaqyraıǵan sileýsin kóz synaıyn dep tur.

— Sotqa beremin! — dep jylamsyrady qan jegen ıtteı aýzy-basy satal-satal traktorıst.

— Qudaıyńa bar! — dedi shal ejireıip. — Qudaıyń mynaý ma? — dep qamshysymen Beketti nusqady. — Qosaqtap qoıyp qoıdaı baýyzdaımyn!..

Shyny ma degendeı traktorıst myshtaı boldy. Beket albastydaı tóngen jylqyshynyń keıpin kórip yǵysaıyn dedi.

— Aqsaqal, munyńyz tekti adamnyń isteıtin qylyǵy emes sıaqty, — dedi alystan oraǵytyp.

— Teksizge kúnin salǵan soń tektiden ne qasıet kútip ediń?! — dep shal shańq ete qaldy. — Shúkir, tiliń synyp qalypty. Qara jaıaý ma dep júrsem...

— Aqsaqal, til degen shirkin jaq túskenshe qaqsaı beredi. Onan da jylqyńyzdy tezirek qaıyryńyz, qaýipti zonaǵa ótip ketipti.

— Maldyń aty mal, hat tanymaıdy, qaǵaz oqymaıdy! — dep jylqyshy quryǵyn taqymyna qystyrdy da qara kerdiń bel ortasynda qaqshıyp otyrǵan qalpy onsyz da eleńdep turǵan kúr attyń ezýin shamyrqandyra julqyp qaldy. — Zamannam otyqqan jaıylymy, ótse órisin tapqany da! — dedi.

Jelige alańdaıtyn saýyn emes, saıaqtyń úıiri salqyn aǵashtyń ishine kirgen soń, sońyny shalýalap vzryvnıkter júrgen qalyń tomarǵa taıal qalǵan eken. Búldozerdiń tabany da, shamasy da jetpegen soń qıa bettegi alyp molaqtar men tomar tuqylyn dınamıtpen qoparyp órgenge jınaıtyn bolǵan. Sony bile tura, qaýipti zonany shyryq aınaldyra qaqqan trafaretterdi kóre tura Sherýbaı da qyrsyqtaı jabysyp baltashylardyń qyr sońyna qalmaı-aq qoıǵan: lesopotologıa jónindegi ınjenerdiń basym jarǵany úshin on bes setke aýdan basynda qonaqtap qaıtsa da beti qaıtar emes. Aǵashqa kúl túsip, qurt jep jatqanynda sharýasy joq, áıteýir ıt tumsyǵy ótpeıtin ný ormannyń kóz aldynda qaraıyp turǵanyn máz tutatyp kári kóńil shybyq bitkendi aranyń tisi men baltanyń júzinen qorǵap álek. Qazirde qyryp salatyndaı qara kerdiń qolqasyn qorsyldatyp jele jóneldi.

Baqyryp-shaqyryp, dóı-dalaǵa shýlasqan berekesiz jurt qyr basynan jylqynyń aldyn etekke qaıyra bastaǵan edi. Kenet qurs-qurs, kútir-kútir etken qoparylys jer silkintti de aspanǵa atqan topyraq pen aǵash jańqasy burshaq aralas qara bulttaı solańdap turyp aldy. Esirgen jylqy toz-toz bolyp shurqyraı jóńkildi de eseńgiregen shal oq tıgendeı atynan aýyp tústi. Beket júgirip jetkende qulaǵyn basyp qara kerdiń baýyrynda tyraıyp jatyr eken. Tanymaǵandaı baqyraıyp aspanǵa qarady. Qoparylystyń tolqyny soqty ma dep Beket qulaǵyna aıqaılap edi:

— Nemene, shalyqtap jatyr dep pe ediń?! — dep ádetinshe ornynan ysqyra turdy.

— Shúkir, tilińiz synyp qalypty! — dedi Beket ese qaıyryp. — Bir-eki aıatqa saýatyńyz bar ma edi? Mádi týra osy tóbeniń astynan shyǵady degen.

— Qaryz bolmaspyz, bes namazdy túgeńdemesek te musylman sanatynda bar sıaqtymyz...

— E, onda qorqynysh joq eken. Jerdiń jyrtyǵyna qulaıtyn kápir myna biz boldyq ta...

— Oqyǵan ıtke daýa joq! — Shal ýájden utylsa da jyǵylyp jatyp qulaqtan tistegendeı jigitti ishteı bolsa da balaǵattap tyndy...

...Qyr basyna biraz jurt jınalyp qalǵan eken. Qas-kirpigin shań basqan jigitterdiń bet-júzi álemtapyryq. Ortada sereıip jatqan Jaqyptyń basynda myrsyldap Lesá otyr.

— Ne boldy?

— Ne bolǵanyn saǵan aıtpasa, bizge áli til qatqan joq, — dedi Beskempir Beketti ala kózimen ata.

— Mozgotresenıe, — dedi Meshel.

— Ne deıdi?

— Mozgotresenıe! — dedi Meshel. — Qara qusyna tas tıipti. Kók qoshqardyń terisine salyp jazyp alamyz ǵoı, — dedi.

— Áı, shatpaı jaıyńa turshy! — dep Beskempir Mesheldi keıinirek ıterip tastap, Jaqyptyń ezýinen tamshylaǵan qandy súrtti de úreıli topqa: — Bas-basyńa baqsy bolmaı vertolet shaqyryńdar! — dep Beketke buıyra sóıledi.

Sherýbaı arsha tutatyp alastap kórip edi, Jaqyp oǵan da búlk etip belgi bere qoıǵan joq. Aıaq astynan kelgen apatqa ózi kináli ekenin sezgen shal qysyla qıpaqtaı, aqyry:

— Ajaly jetpese áli-aq turyp ketedi. Soǵysta munan da zoryn kórgenbiz, — dep jurtty jubatqan bolyp, óz basyn arashalap qutyldy.

Beket Mesheldiń "mozgotresenıesinen" esh nárse túsinbese de Beskempirdiń shólmekteı túsinen brıgadırdiń eki dúnıeniń ortasynda jatqanyn sezgen...

4

Bozǵylt shubar shańyraq jerge jaqyndap qalǵan. Qara ormannyń kókjıektegi tutasqan silemi qara jartastardyń órkesh-órkesh jaqparyńdaı yrsıyp, boz shańyraqtyń kúmbezin túrtip tur. Boz shańyraqtyń keregesinen jamyrap túsken juldyzdar qara ormannyń kók tiregen naızalaryna qonaqtap alǵan. Tek, aspannan bıik Altaıdyń aqbas shyndary edi. Búkir bel, jaly kúdireıgen jon ataýlynyń bári de sol aqbas shyndardyń aıaǵyna baryp jyǵylǵan jaǵympaz, jaby tirshilik sıaqty edi. Taıganyń túni tym-tyrys. Taıganyń túni maqpal qara. Aıýlynyń bókterinen kóz-kóz bop jaltyldaǵan túngi ottar tórt jıegindegi qadaý-qadaý balaýyz shyraqtaı kóringen. Jylqyny ymyrttap qaıtpaq bolǵan Sán órteńdegi kóz-kóz ottarǵa kóp qadaldy. Kóńili áldenege jetelegendeı.

Jylqy byrdaı bop jýsaǵan. Tek úıirin kúzetken saqa aıǵyrlar ǵana shettep qalǵan birdi -ekish taı-jabaǵylardy qalyń topqa qýyp tyǵyp, Sánniń aldyn kes-kestedi de ıisin alyp, ıesin tanyǵan soń, tópelep tastaǵan tezekterin qaıyrylyp bir ıiskep kete barysty. Kezek-kezek ysqyryp bezek qaqqan jylqyshy torǵaıdan basqa uıqy toryǵan tiri maqulyq joq. Sán ıyǵyna batqan birdeńkesin taqymyna qystyrdy da, at basyn Aıýlynyń bókterine burdy.

Es bilgeli erkekshe kıinip, erden túspegen jylqyshynyń jalǵyz qyzy qysy-jazy qıyr jaılap shet qonǵan jalǵyz úıdiń qyzyǵyn áldeqashan taýysqan. Qaıǵyrsa qabaǵy buzylmaıtyn, qýansa aǵynan jarylmaıtyn, oshaq basynyń apshysyn qýyryp, óz tákapparlyǵyn ózi qyzyqtaǵan ózimshil ákeden basqa qaraılar eshkimi de joq. Onda da ákelik peıilin maldanǵany bolmasa, meıir kútken emes. Kópshildigi joq, kekshildigine erip jorǵa ata-anamyn dep-aq yǵyr boldy. Jurt yqqa burylsa, jelge qaraıtyn qyrsyq shal óz kesirinen etegin bylǵaǵanynan basqa tapqan muraty da shamaly. Áıteýir yzdıyp kıigip, ysqyryp sóılegenge máz. Bireýdiń tyrnaq kóbesindegi kirdi ańdıtyn kirpıaz baıǵus tákapparlyǵyn at kótergenmen jurtqa syımaıtynyn bilmese kerek. Leshozdyń bes júzdeı qyl quıryǵyn ákeden qalǵan muradaı qyzǵyshtaı qoryp, sonyń býyna pisip, sonyń jeliginen jemsaýy shaǵanaqtap jýansyp júrgeni. Onan sońǵy ermegi mynaý qara orman. Ókimettiń daýyn, aǵaıynnyń jaýyn satyp alyp, qysqa ǵumyryn qyryqpyshaqqa salyp túgesetin túri bar. Ata mekenim demese, topyraǵynda jatqan arty-bergiden arýaqty áýlıe de joq, babasynyń qaıda, baqyr basynyń qaıda qalǵanyn bir Qudaıdyń ózi bilsin, endi on eki aǵaıynnan shómeıip kep taýsylǵan oshaqtan bolashaqta bir tómpeshik buıyrmasa...

Shesheden erte aıyrylyp, áke qolyna qaraǵan Sán óziniń qyz ekenin on alty jasynda biraq bildi. Týǵan bosaǵasyn jatsyna bastaǵany da bıyl ǵana. Segizinshi klasty bitirgen soń, mektepke barǵysy kelmep edi. Oqý-toqý men kisilikti kitaptan emes, kisiniń sanasynan izdeıtin shal da qarsy bolǵan joq. "Jat jurt" bir aýyldyń tóbesi qaıdan kórineri qyz kóńiline beımálim. Onyń ústine "aýyldaǵynyń aýzy sasyq" dep menmenshil kókirek kóktegini armandatysy keledi, biraq kóktegi peri jer basqan pendeniń qolyna qona bere me. Óz boıyn eshkimmen teńestirip kórmegen, kórgenderdiń kórkine jyǵylmaǵan tyrashtyǵy da áke tabıǵatynan juqqan kedeı kerbezdik, shatyn tárbıe, sarań tálimniń tortasy. Biraq minezinen tartyp, qylyǵynan aty shytyp kórgen joq. Shaldan sońǵy jalǵyz úıdiń kishigirim tentek Qudaıynyń óz bıligi bir basyna jeterlik. Betinen eshkim qaqpaıdy, bireýdiń betinen alǵan beıbastaqta emes. Qaıta, óz boıyna shaqınabat pen erkeligi, oshaq basynan ozbaıtyn áıel zatyna tán synyq ta naz qylyǵy jarasymdy-aq. Qolyna qamshy ustasa, erkekpen terezem teń tústi degeni emes, quryq alsa, ákete degen qolǵabysy da emes, aıaqty sanap baspaıtyn, sanap tabaq tartpaıtyn malshynyń keń qoltyq tirligi, qysqa jip, qyspa kúrmeýge qarysqan qysastyǵy edi.

Órt shalǵanda bir basqa, taıgadan buryn-sońdy qoldan jibergen mundaı otty kórgen emes. Kúzge salym balqaraǵaı soqqan ormanshylar, mekteptiń oqýshylary bolmasa leshoz saqshylary jer oshaq qazýǵa da ruqsat bermeıtin. Jylda atash otyrǵyzyp, dán sebetin leshoz, bıyl sol atashty otaýmen, órteýmen álek. Aýyldyń irgesi, egin-jaıdyń ańyzy bolsa bir jón, qıannyń ormanyn, qıannyń qorymyn tazalanǵan ólermen jurtty da buryn-sondy kórgeni osy.

Quıyndaı úıirilip, satyr-sutyr gúrildegen atash úıindisiniń jalyny jaqyndaǵan saıyn bıiktep, bet sharpyǵan ystyq lep pen shaıyr ıisi tamaqty qyrnap barady. Tún balasynda alystan kóz tartyp, men mundalaıtyn qaltyraq ot qasyna kelgende úreıli eken. Jaryq mańyndaǵy qarańdaǵan adamdardyń nobaıy da kóleńkedeı zoraıyp kórindi.

5

Ot basyndaǵy adamnyń tystaǵyny andamaıtyn ádeti, qarańǵydan sýyrylyp shyqqan at tanaýyna Beket pen Beskempir údireıisip biraz turysty. Sán keri bestiniń shylbyryn erdiń qasyna qańtaryp, qarta adymǵa deıin kelgenshe tanyǵan joq. Beket tanyǵannan keıin de shurqyrap ústine túse qoımady. Qolyndaǵy súımenin qadaı salyp, arsalańdap aldymen ázilin ala júgirgen Beskempir:

— Adastyń ba, qaryndas, aısyz túnde?

Aǵat bolsa obalyń aısyz túnge.

Aıdaı júzden ópsem bir monshaq úzip,

Apańa ańǵaldyqpen aıtyp júrme!..

vot tak, vot! — dedi.

Dedi de ash kenedeı jabysyp qyzdyń betinen súıip aldy. Súıdim degeni Beketke kóz qylyp jorta jasaǵan qyry edi. Jorta bolsa da qulaǵynyń syrtynan qushyrlana ıiskegeni ras. Ánsheıinde mundaıǵa tolqı qoımaıtyn erke qyz jigittiń suǵanaq tanaýy buǵaǵyna bir súńgip shyqqanda demi dirildep, denesi ot qaryp ótkendeı dý etip baryp sóndi.

— Al qaýyshyp bolsańdar beri kelinder, araz bolmasaqta arbasa otyralyq, — dep Beket jalmańdaǵan qyzyl jalynnyń kómeıine eki-úsh aıyr búr laqtyrdy da ottan alystap, qýraǵan múktiń ústine qyńyraıa ketti.

Qyz kóńiliniń izdegeni Beskempir emes, Beket sıaqty edi. Jitittiń ózine degen salqyn júzin, nemketti sulaı ketken sal-bókse túrin kórip birden tosyrqap qaldy. Tez sýynyp, álginde bir bý sharpyǵan denesin qyrsyq qurystap, osynda men nesine keldim dep ishteı ózin-ózi sótip turǵan. Sonda da, qas qaqqansha qyryq qubylatyn qyz qylyǵyna salyp, ishtegi bulqynysyn syrtqa tepken joq. Qanjyǵasynan jantorsyq sheship ortaǵa laqtyrdy da keri bestiniń aýyzdyǵyn alyp, qyl arqannyń ushyn ot basyna súıreı keldi. Keri besti turǵan ornynan qalt ketken joq. Beket shyrpy laqtyryp jasqaǵan bolyp edi, qulaǵyn jymyryp aıbat shekti de, órbirden soń tebermendeı bóksesin tósep turyp aldy.

— Kóliktiń qyrsyǵyna deıin qaıdan taýyp minesińder? — dep Beket shymshyp kórip edi:

— Leshozdyń jetin ógizinen kóri aıaq artýǵa jaraıdy toı, — dep Sán odan asyryńqyrap, keksinmen ot kósep jiberdi. — Mal ıesine tartsa maıtalman bolady deıdi qazaq...

— Qazaqtyń qaı sózine senip bolady!..

— Ózine senbegen adam bar kináni qazaqqa jabady da... áıteýir, qazakemniń septelmegen kezi bolsashy!..

Aldymen órt shyqqan murjanyń aýzyn biteıin dedi me, Beskempir jantorsyqtyń qyshqyshyn sheship, Bekettiń qolyna ustata qoıdy. Qıtyǵyp jatsa da qyz dámin qaıtarǵan joq, kúni boıy túgin qaýyp, qańsyp qalǵan kenezesi qymyzdyń qolqa jarǵan qosh ıisine tótep bere almady da, endi bir sátte jigittiń kúldi kómesh júndi aýzy soraıǵan tanaýymen qosa jantorsyqtyń qyldyryqtaı óńeshine súńgil bara jatty.

Jylqyly aýyldan kúrs etip myltyq atyldy.

— Kókeń satan qaıt dep jatyr, — dedi Beskempir, sosyn Sánniń berdeńkesin alyp bul da kúmp etkizdi.

Qaraǵaı dúr silkinip qoqym shashty. Ósek tyńdaǵandaı qulaǵyn salyp múlgip turǵan keri besti kózin ashty.

— Belgili boldy, túsindik, — dedi Beket. —Táýligine eki dúrkin myltyq atylýshy edi, sol kezde jol torýǵa bolady eken toı. Qur dárimen qalaı qoryqpaı júrsiń? Aıý kezdesse qaıtesiń? — dedi Beskempir. Berdeńkeniń patronyn sýyryp ıesine kaıtardy.

— Adamnyń aramy bolmasa, ormannyń aıýy jol torymaıdy, — dedi qyz.

"Aram" degendi Beket óz adresine qabyldady. Sosyn qajap qalǵysy keldi.

— Adamnyń aramy qandaı bolady eken?

— Ursań toqpaq, kesseń pyshaq batpaıdy. Joly jeńil. Tasy taýǵa domalaıdy. Attyń jemin jep turyp, esektiń aqyrynan da jerkenbeıdi. Qashan da jyly-jumsaq, jyly orynnan úmitker. Oǵan kesir bolatyn sońǵy minezi... Dos-jarannyń ýaıymy qabyrǵasyna batpaıdy. Jar súıip te jarytpaıdy. Buǵan da ózi kináli... Jetti me?..

— Osynyń bárin qaıdan oqyp júrsiń?..

— Quryq ustaǵan — synshyl, qaıshy ustaǵan — minshil demeı me.

— Al balta ustaǵan she?

— Ol bir baı bolyp jarymaǵan, baqsylyq darymaǵan dıýana ǵoı...

— Seni kadr bóliminiń meńgerýshisi etip qoıý kerek eken.

— Oǵan qolyńyzǵa bılik tıgende shaqyrarsyz, — dep Sán lyp etip ornynan atyp turdy.

Býyny qatpaǵan qypsha beldi, qynap kıgen bylǵary shalbardyń tyrsyldaǵan saýyryn, qulyn jarǵaqtyń kókiregin tepken omyraýyn kózimen iship-jep qala bergen Beket qyzdyń burynǵydan da boı túzep, qulpyryp ketkenin ańǵardy.

Beskempir berdeńkeni erdiń qasyna ilip, jantorsyq pen arqandy qanjyǵaǵa baılady.

— Qudaıy qonaqty shyǵaryp salmaımyz ba?.. Júrerde buıymtaıyn surar bolar edi...

Beket qıqaıǵan qalpy qylp etken joq:

— Tasy taýǵa domalaǵan jigittiń Qudaımen jumysy qansha!.. — dedi.

Qyz janarynda "seni me!" — degen kekshil ot ketip edi.

6

Osy bir ıt minezi kóńilin aýzyna, aýzyn kóńiline jeńdire almaı-aq qoıdy. Qyzǵa qyzyqqany ras, jek kórgeni ótirik. Endi qazir qyzyqqanyna da kúmándanyp jatyr. Kózinen taıyp edi, álgibir tusaqbókse, tý saýyrdy qaıtyp elestete almady. Otyzdan asqan soń sýı ma, baıaǵy bala kezdegi ińkárliktiń biri joq. Kógildir aspanǵa qarap, balalyqtyń kógildir sátin izdedi. Sol bir kógildir eles aspannyń bıiginde qalǵan sekildi... Kógildir aspan, Alataýdyń kók tiregen kógildir shyńy, kógildir shyńnan úzilip túsken kógildir sáýledeı qyz kókiregindegi kók jibek kostúm... Sóıtken Ásem de kóptiń biri bop tirliktiń qym-qýyty kóp qatparyna sińip barady. Ol da bir, ánsheıin, kóńilge tat tunbaǵan balalyq shaqtaǵy kógildir arman eken ǵoı. Álgi qyzdyń aıtqany ras. Arman qutan — aýa qapqanmen birdeı, jetkizbeske quıryq salam dep júrgende kúıki tirlikten qur qalasyń. Sonan soń da tórt aıaǵyńdy teń yrǵap jer basyp júrgenniń ózi artyq. Ol úshin mánsap ta kerek, bılik te kerek. Mansap pen bılik sezimge qos bolmaıtyn, sananyń ǵana enshisi emes pe eken?..

Beldeýdegi kóp ottardyń jalaqtaǵan tili qysqaryp, orman qaraquryq tarta bastapty. Taıganyń aspany da qaraquryq, tóbeden mılyqtata basyp, tútin men shaıyr aralas azon ıisi tynysty taıazdaǵa túsken tárizdi. Órt ketpesin dep ottyń jıek-jıegin qymtap, byqsyǵan súımenniń qaldyǵyn qyzyl shoqqa laqtyryp jiberdi de ózenge bettedi. Órteńniń qasyna kúzetke qaldyrǵan adamdardyń qarasy da kórinbeıdi. Janynan aıǵaıshy ketse jan saýǵalap, kóz aldaýmen kún keshken jurt sharýaǵa da únemshil-aq. Úlken-kishisi de, tóresi de, qarasy da qalaı jumys isteýdiń tásilin emes, qaıtkende jumys istemeýdiń qulyǵyna qylap bolyp alǵan. Sherýbaı shal aıtpaqshy, oqyǵan ıtke daýa joq...

Ózen boıynyń shyǵy qalyń, shyqshyt júnińdi úrpıtkendeı aýasy dymqyl eken. Arnadan gý etip lap qoıǵan salqyn lep qaqaltyp tastady. Sálden soń saraıy ashylyp, raqattanyp qaldy. Jıekke túsip jýyndy. Erteńnen beri qysqan bir shól áli qaıtpaǵan. Sý isheıin dep eńkeıe berip, bejireıgen óziniń bet-júzin kórdi de jelkesinen áldekim bas salyp tunshyqtyra qoıatyndaı atyp turyp, jar basyna júgirip shyqty. Artyna burylyp qarap edi, qap-qara bop ysqyryp jatqan ózen tuńǵıyq qorqynyshty eken. Sol tuńǵıyqtan áldene báleketter byldyr-syldyr, byldyr-syldyr burqyldasyp ókshelep qýǵandaı boldy da aldy-artyna qaramaı zyta jóneldi. Es bilgeli qatty seskengeni osy shyǵar, artynda qalǵan buǵa-qaraǵannyń sybdyrynan da jonarqasy shymyrlady. Kelgen boıda shetki ıtarqaǵa arsy-kúrsi qoıyp ketken.

— Óı, jyn urdy ma?! Ezdiń toı!..

Shoshyp oıanǵan Meshel tura almaı móshek ishinde móńkip jatyr eken.

— Aıý qýyp keledi! — dedi qysylǵannan.

— Áı, qoıshy! — dep Meshel keıip qaldy. — Kózińe qos kóringen de. Biz sıaqty aramdarǵa aıý tıisýshi me edi, — dedi?

"Aram" degendi Beket bir túnde eki ret estidi. Bul jurt biriniń aýzyna biri túkirip qoıǵan ba, álde búgingi tirlikke bireý túkirip ketti me?.. Kórshi ıtarqadaǵy spalnyı móshekke jete almady, qara izdegen saıaqtaı tyǵylyp, Mesheldiń qasynan kete almady. Bul da jalǵyzdyqtan jalyqqanyn sezdi. Ne bolsa, ol bolsyn, ýh dep tańǵy tirlikti Táńirden kútip kıimsheń qyńyraıa ketip edi.

— Nemene, buzaýyń jamyrap, aıranyńdy ıt iship ketti me?! — dep kúlpárasyn tas búrkenip alǵan Meshel qaıta tirildi.

It demekshi Bekettiń esine Keraýyz tústi. Ymyrt saıyn bes ıtarqanyń turǵynyn erkelep kelip esikten sanap ketýshi edi. Erteńgisin qyr basynda aspandaǵy vertoletti baǵyp ulyp otyrǵanyn bir kórgen. Jaqyp pen Lesá ketkeli vertolettiń jerdegi kóleńkesin qýalap dal bolatyndy shytardy. Tyshqan aýlap júrgen de" — deı saldy Meshel Bekettiń suraǵyna. Kók qoshqardyń qan-jyny taýsylǵan soń qazannyń qara qaspaǵy Mesheldiń ózinen de artylmaı júr. "Itti de ıesimen qına" degen osy eken-aý...Jaqyp sorly...

— Jaqypty qaladaǵy bóliniske alyp ketipti, — dedi Meshel beı-jaı masań esinep. — Jaǵdaıy krizsnaı, qulaǵy áli tas kereń dep Ábdijapar aıtty. Satan splavkontorǵa soǵyp, osy jumadaǵy daıyndalǵan aǵashtyń sbodkesin bersin dedi.

Ábdijapar aıtsa ótirik bolmaǵany. Ábdijapar jetkizgen jamandyqtyń ázirge qalt ketkeni joq. Bul jurt aramnyń kim ekenin bilmeı qor bolady-aý túbi. Zaslýjennyı malades!.. Lespromhoz jabylsa da jaǵaǵa shyǵyp qalǵan joq. Jylap júrse de bir pushpaqqa jarmasyp, óz nápaqasyn julyp jep júr. Jurttikine de kóz salyp qoıady. Aǵash daıyndaý leshozdyń bıligine tıgeli splavkontoranyń sharýasy sonyń enshisinde qalǵan. Shaǵyn da bolsa shala Qudaı. Úsh aıda Kazles, oblystyq basqarma men goskomıtetten úsh dúrkin komısıa kelip, leshozdy úsh dúrkin aýdaryp-tóńkerip ketti. Sıǵat domalaq aryzdyń ıesin jazbaı tanysa da Ábdijapar qyńq etken joq. Beket te dym isteı almady. Qyzmetten shyǵarsa, qýdalady deıdi. Sókse, ózara synǵa qysym jasady deıdi. Túbi, aryzqoıdyń tiregi myqty. Ábdijaparlar tym-tyrys, typ-tynysh. Túk bilmegendeı. Túk kórmegendeı. Shyǵyny joq. Shyrqy buzylmaıdy. Malades!.. "Jaýyńdy" jer qaptyrýdyń eń myqty quraly osy. Jumys istetpeısiń. Jan tynyshtyq taptyrmaısyń. Kóńili ala, uıqysy shala. Bar pále, bar jalata jaýap qaıyryp, jurtty, qala berdi juraǵatty arashalaımyn dep qan juǵyp júrgende áýelgi maqsat, adal murat adyra qalady da júıkesi tozyp, ábden qajyǵan soń ózi – aq qaıyń saýyp qańǵyryp ketedi. "Jaýyndy" Ábdijapardaı óz qolymen ózin tonatyp, óz keńirdegin ózine shaınata bilseń, maıdandasyp, qylysh sýyryp, sóz sýaryp qyzyl sheke bolýdyń ne qajeti bar. Malades!.. Oıpyr-aı, bul da ónerdiń úlkeni eken-aý!.. Áldebir gazette áldebir jazýshy aryz aıdaýdyń aqyl-keńesinen konsýltasıa berip edi. Aryzqoılardyń akademıgi bolsa da ol sytyryń Ábdijapardyń qasynda jip ese almas...

Bekettiń ishi qazandaı qaınady. Qarap jatyp Ábdijapardyń tirligin qyzǵanǵandaı. Jylqyshynyń qyzy taýyp aıtty. Attyń bıik aqyryna umtylǵansha, esektiń jemine semirgennen ońaıy joq. At baıǵus júrisinen jańylsa da syn kop. Esek shirkinniń áńgiligi de, máńgiligi de keshirile beredi, qosaryńdy shaınap, qoradaǵyny kúnde tepseń de elep jatqan eshkim joq. Tek ol úshin oqta-tekte tıetin taıaqqa tózimshil, namyssyz bolý kerek -aý... Onda turǵan ne bar? Jurttyń bárine tóreniń móri, qarataıaqtyń tóri jete bere me. Bedel men baqytty bıliktiń qamshysy áperedi dep júrgen kim, ózi?! Dardaı leshozdyń dyrdaı bas ormanshysy bolsań da jatqan túriń mynaý, qymyz múńkigen jylqyshynyń qyzyna da betińniń qyzylyn ótkize alǵan joqsyń!..

İrgedegi qara móshek aýdarǵan salyndydaı ot jaqqa domalaı tústi. Tup-tutas biteý denesi túlenge uqsaǵan. Kúláparanyń astyndaǵy jyltyraǵan kózi innen syǵalaǵan jylannyń basyndaı eken.

— Tús kórip jatyrsyń ba eı?! — dedi.

— Uıyqtap jatyrmyn.

— Uıyqtaǵan adam jáıine jatpaı ma eken.

— Jáıine jatpasa, aýzyna kelgenin ottap jatady da.

— Onyń ras eı! — dedi. —Men de ózimmen-ózim ottase-ep jatyrmyn. Óńimde jaǵasyna qolym jetpeıtinderdi kórpeniń astynda mes qylyp tepkilep aldym.

— Dúnıeden tepkilesip ótetin jurtpyz ǵoı.

— Báseke de... Myqtyny jurttyń bári jyqqysy keledi. Qapysyn izdeıdi. Myqtyǵa bári ósh.

Báseke me?.. Áldini áldebir áljýaz ıtshe tepkilep jatsa, ádilet pe, joq pa, kózi jetpese de bylaıǵy kóp pendeniń jany kirip, aıyzy qanatyny nesi? Osynyń bári myqtynyń baǵyn, jaqsynyń saǵyn syndyrýdan týǵan qyzǵanysh emestigine kim kepil? Keıde, "bilimsiz birdi jyǵady, bilimdi myńdy jyǵady" degen pálsapanyń da botasy teris. Áıtpese, "myńmen jalǵyz alystym kiná qoıma" — dep aqyn nege jylaǵan?.. Odan beri de kóp ıt jabylyp kók ıtti talaǵanyn talaı kórip júrgen joq pa...

Syzyltyp sary masa án saldy. Masahanany ıtarqanyń aýzyna kere salýǵa ekeýi de eringen. Qorǵalap týǵan aı jataǵannyń júzindeı bop qalyń samyrsynnyń jelkesinen jańa syǵalady. Aı astyndaǵy Sulý shoqynyń tóbesi ańyrap týr eken. Sútteı appaq jonynda ala quıyn bar. Alystaǵy quıynnyń syrmasyn kórip, Beket terlep jatyp tońǵandaı denesi túrshikti. Meshel áli baqyraıyp jatyr.

— Slýshaı, — dedi. — Mende aqsha bar, — dedi. — Kóp aqsha. Ǵumyr boıy jıǵanym.

— Qansha?

— Elý bes myń, bes júz elý bes som, elý tıyn.

— Atańa as berýge jınadyń ba?

— Ózim de bilmeımin. Áýeli myń bolsyn dep edim, odan on myń, onyń ar jaǵynda elýdiń tóbesi kórindi. Endi júzge jetkenshe julynym úziletin túri bar. Bireýler qatynynyń jýan baqaıyna deıin altyn júzik kıgizedi deıdi...

— Al, maǵan ne qyl deısiń?

— Aldymen aqshamdy kassige ótkizip ber.

— Óziń arqalap jetkize almaı júrmisiń?

— Maǵan kim senedi. Tym bolmasa turdabaı kneshkem de joq.

— Qoryqpa, kasaǵa ótkizgen aqshany qaıdan aldyń dep eshkim teksermeıdi. Zań solaı.

— Solaıyn solaı toı...

Óz eńbegine ózi senbegen sorly-aı! Óz malynyń óziniki ekenine kózi jetpeıdi. Aqsha... Adam ornyna aqsha, bala ornyna aǵash jınaıtyn da moda boldy-aý. Bul Meshel budan jeti jyl buryn Beket Altaıǵa kelgende dúnıe tergen taıganyń qońyzy edi. Jurt jylyna bir dúrkin qańǵyp qaıtyp oralǵanda bul ormannan attap shyqpapty. Ólse súıegi ormanda qalatyn shyǵar.

— Osy seni izdeıtin artynda bireý bar ma?

— Eki ini, bir qaryndas.

— Oıpyraı, tas baýyr ekensiń!

— Bul kúnde kimge kimniń baýyry ezilip júr deısiń. Óziń kimdi jarylqadyń? Bar joǵymdy qazbalaǵansha, eptep meni aıaqtandyryp jiber.

— Baqaıyna altynnan júzik taǵasyń ba?

— Aıaq-basyn altyndaǵannan qatynnyń bári altyndaı bolsa, búl dúnıe jumaq bop ketetin edi ǵoı. Ol, ánsheıin, aqshanyń narqyna senbegenderdiń oılap tapqan aıaǵynan júretin dolgosrochnyı kasasy da.

— Osynshama qýlyqty bile tura jer basyp qalaı júrgensiń?

— Jer basyp júrsin deseń meni bir obhodqa obıezshik etip taǵaıynda. Tipti pojarnyı postqa, túkpirge qýsań da razymyn. Altyn meniń ne teńim, tek baspanam, ertendi-kesh qorasyn tazalap, qońyna qarap semirip otyratyn birer tuıaǵym bolsa jetedi. Qyryqtan asqanda pende bop men de tútin tútetip kóreıinshi.

— El ishinde otyrsań qaıtedi? Qatyndy da irgeden izdeısiń.

— El ishi altyn besik deısiń ǵoı!.. Beker. El emes, eńbegiń asyraıdy. Al eńbek degen shirkin bireýdiń kózine túsý úshin emes, kóńil jubatý úshin qajetti kásip sıaqty ǵoı. Áıtpese, ashtan óletin men joq.

Kóńil úshin?.. Meshelge de pátýá qonaıyn depti-aý. Artyndy baǵyp, táýbeńe kelmeske shara joq. Jeti jyl otasqan ıtarqanyń Meshelge de tar bola bastaǵany. Jeti jyl boıy mal tabar seriktesi bolǵan adammen aǵynan jarylyp sóıleskeni osy eken. Álgi qyz, dos-jarannyń ýaıymy qabyrǵańa batpaıdy dep pe edi?.. Dos-jarandy qıaldap izdegende, qasyndaǵy pendeniń kóńiline bir úńilmepti.

Mesheldiń kózinen ótirik tappady. Aıadaı ıtarqaǵa alakeýim muń tókken aı sáýlesiniń saǵymynda muńǵa toly qos janar muzǵa qatqan qara mendeı tasyraıyp qapty.

Ysqyrǵan ózen saryny yzǵar ákeldi. Yzǵardy lepten ıtarqanyń tóbesine japqan saǵdar qaltyrady. Jataǵannyń júzindeı jyrtıǵan aıdyń jarty kúlshesi mańdaıshadan qashyp barady eken. Sulýshoqynyń álgindegi appaq jony da kógildir tartyp óship barady eken. Qara ormannyń silemi tań qarańǵysyna ulasyp jaıylyp ketken. Samyrsynnyń yzdıǵan ushar bastary teńselgen saıyn kókjıektiń etegin sypyryn qaıtyp, sypyryp qaıtyp, shyǵar kúnniń jolyn arshyp jatqan sıaqty.

Taıgany titirentip ıt ulydy. Keraýyzdyń úreı shaqyrǵan óksigi men Mesheldiń óńmennen qadalǵan muńdy janary álgibir tuńǵıyq sýdaǵy óz kóleńkesin Bekettiń esine saldy da baqaıshaǵyna deıin shymyrlap, sasqanynan irgege teris tońqaıa qaldy.

7

Óriske kelgende tún ortasy edi. Qyz ketem demedi. Jigit ketkisi kelmedi. Kelisip qoıǵandaı Beskempir ún-túnsiz keri bestiniń erin sypyryp, aıaǵyna arqan shalyp otqa jiberdi de, Sán ún-túnsiz eki toqymdy qaraǵaı túbine bólip tósedi. Sosyn ekeýi eki jerde tompıyp ún-túnsiz uzaq otyrysty. Jel me, barsha tyshqan ba, aǵash basynan tomp-tomp búrshik domalatty. Beskempir qaraǵaı dińin teýip-teýip qalǵan. Bir emes, eki tıin quıryqtary sobalańdap, qalyqtap baryp kórshi samyrsynnyń basyna qondy.

— Beker úrkittiń, — dedi qyz.

— Endeshe kisige tıispeı jaıyna júrsin!..

— Men de kishkentaı kezimde ońasha jolyqqan qyz ben jigitke talaı ret tas laqtyrǵam.

— Aldyńa keltirgeni eken ǵoı...

— Solaı bolǵany da... Qyz bolam, qyzylǵa kózim túsedi dep kim oılaǵan. Úıge kelgen qonaqtardyń jambasyna sý tógip, tún ishinde kóılek-shalbarlaryna kór-jerdi nyǵarlap -nyǵarlap qaraǵaı basyna ilip ketýshi edim. Tipti bolmasa, qamshysyn tyǵyp, qanjyǵasyn kesip alyp qalatynmyn.

— Talaıdy zar ıletken jaýyz ekensiń-aý.

— Aıtpa, meni kórgennen – aq zárezep bop, attanǵansha asyǵatyn. Talaı qyzdyń burymyn qıyp, ıt qosyp edim.

— Osy sen áıel zatyn nege jek kóresiń?

— It biledi... Ózim de sol kóp urǵashynyń bir bolǵandyǵymnan shyǵar... On úsh jasymda ógeı sheshem ústime k,yz kıimin japqanda men úshin dúnıeniń bar qyzyǵy bir-aq sátte ońyp ketkendeı bop edi. Qýyrshaq oınap, keste tigip kórgem joq. Endi, mine, tún kúzetip, bireýdiń tynyshtyǵyn bólip otyrǵan túrim mynaý. Qalaı?.. Bir jigitke jaqsy qatyn bolýǵa jaraımyn ba?..

Beskempir sasyp qaldy. "Ánsheıinde aýyz jappas, toı degende óleń tappas" baıǵusyń osymen eki dúrkin uzaqtaıdy Sánmen birge atyrsa da qyz kóńilin aýlaıtyndaı qyzý kórsete almapty. Jazǵa salym Beket joǵalatyn jańbyrly túnde de óziniń shatpaǵynan, Abaıdyń taqpaǵynan ozbap edi. Qysylǵanda bar amaly dos-jarandaryn jer-kókke syıǵyzbaı maqtaý, áıtpese, ózin-ózi ájýa qyp, ábden súmireıtip, kebenek kıgizip jiberetin ádeti. San sapyrylyp, tozyp bitken kartasynyń kóziri de, tuzy da taýsylǵan eken. Mahabbat degen bolady, súıý-kúıý degen bar dep kólgirsýge estıar qyzdyń ondaı qysyr áńgimeni káperine de qystyrmaıtynyn bildi. Eserlikti erkelikpen jaýyp, sezimdi emeýringe jeńdiretin erkin minezdiń qatparynda kón jibiter naz qylyq, qara tópeýge jetkizbeıtin júırik kóńil men naıza boılamaıtyn qýlyqtyń da jatqanyn ishi uǵyp otyr. Sosyn aram ter bolyp bosqa shabýdyń qajeti qansha. Toqymyn súırep kep Sánniń tizesine basyn qoıa qısaıdy. Ótirik erkelegen buralqy ıtteı qaı jaǵymnan taıaq tıedi dep jasqanyp, saqtanyp baryp jatqan, endi qyńsylaýy, quıryǵymen jer sabaýy ǵana qalyp edi. Soryna ma, batyna ma, áıteýir qyz da boıyn tartpady. Atashqa arqasyn súıep, eki qolyn qaraqusyna jastaı kerbez kerilip otyrǵan. Beskempir kúzetsiz qalǵan qulyn jarǵaqtyń óńirin aǵytty da, qyzdyń ash qursaǵyna tanaýyn tyǵyp kirsh-aq ketip edi. Qypsha beldi qushaǵyna orap alyp, maýjyrap bir kóz jumǵysy keldi.

— Myna jatysyńyzǵa jol bolsyn! — dedi.

— Satynyp qalyppyn! — dedi.

— Kimdi?..

— Men jeti jasyma deıin omyraýǵa talasyp edim, — dedi.

— Múmkin, on tort jasyńa deıin kókjambas bolǵan shyǵarsyń?

— Boldym, — dedi.

— Onda on jyldyqty bitirgenshe jalań but júrdim deýden de taıynbassyń.

— Júrdim, — dedi.

Ne dese de kóneıin dedi. Biraq jaýabynyń ótirigi joq edi. Osyndaı bir jyly qushaqta tunshyǵyp bir jatqandy ǵumyr boıy ańsaǵany ras. Jalańaıaq, jalań but kezderdiń yzǵary kúni búginge deıin baqaıynan kirip, mıyn shaqqandaı, kúni búginge deıin óńi túgil túsinen ketpeı janaryna burysh, kirpigine muz bop qatqandaı.

— Túý, demiń ystyq eken! — dedi qyz.

Biraq kerilgen qalpy qolyn qaraqusynan túsirgen joq. Jigittiń ystyq demine, qyrsaýdaı qushaǵyna eltip kúrsingen de joq.

— Sen shynynda sáýegeı ekensiń, — dedi jigit. —Beketti aıamap ediń, meni de bir synap kórshi.

— Men jurttyń ishiniń ylaıyn da, talaıyn da kózinen oqımyn.

— Endeshe, oqyp kór, — dep Beskempir shalqalap jatty. Qyzdyń kekjıgen ıegin kórdi, qarańǵyda appaq buǵaǵy qara sýda júzgen aqqýdyń alqym tósindeı kórindi.

— Túnde tús jorymaıdy deıdi qazaq. Degenmen, azabyń kóp bolsa da sen baqytty ekensiń.

— Ony qaıdan bildiń?

— Óziń aıttyń ǵoı... Ananyń aq sútine jaryǵan bala baqytsyz bolmaıdy.

— Ol, baıǵus ananyń sodan basqa jubatary bolmaǵan soń balasyna amalsyz ıigeni de.

— Al men sheshem qaıtys bolǵanda besikte jatyppyn. Ógeı sheshem esikte júrgen qol bala eken.

— Báse, tym jas sıaqty.

— Onda turǵan ne bar?

— Ne bolýshy edi... myna men senen on segiz jas úlkenmin...

— Men senen jasyndy suradym ba?..

Beskempir úndemeı qutyldy. Úndemeı jatyp bilgisi kelgen bir túıindi sheship alǵandaı. Buǵan deıingi kóp qaljyńdy qyzdyń shaldýarlyǵyna jorýshy edi. Biraq kóńil qulaǵanmen otyz degen ıtińniń teń ortasy oty lapyldaǵan balǵyn jastyń býynan qorqady. Áli sirge kórmegen shý asaýdyń jalyna qol salǵanmen júgen-quryqqa toqtata alsa jón-aý. Tek bir toıaty, qysylyp qymtyrylýy joq, teń-tustastaı jarasa ketetin ashyq-jarqyndyǵy. Adamdy tusap tastaıtyn da osy minezi. Dos-jarandaı syr bólisip, qosh bolyp otyryp, artynan qos bolaıyq dep dúńk etkizýge daýasy jetpeı-aq qoıdy.

— Meniń ne oılap jatqanymdy bilesiń be?

— Bilgenińniń bárin aıta berseń qyzda syr, jigitte qyr qala ma.

Beskempir budan ári qajamady. Onyń ústine joqtan ózgege jurttyń mazasyn alyp taqymdaı beretin óziniń yǵyr minezine yza boldy. Qyz tizesinde kerilip jatqanǵa dúnıeniń tort qubylasyn túgendep boldym dedi me eken?!.. Kópe-kórneý qunyn túsirip alǵanyna ókinip qalyp edi... Júzinen dym sezdirmedi. Burynǵydaı aspanǵa keıkıip juldyz sanaýyn qoıyp, tómen qarap telmirip otyr eken. Shashyn uıpalaqtaǵan jup-jumsaq alaqanynan ot órilgendeı tóbe quıqasy shymyrlady da, maýjyrap jatyp qyzdyń ystyq ernin izdegen. Biraq burynyraq umtylǵan pysyq qol erindi eringe jetkizbeı qolań shashyn jigittiń bet-aýzyna jaba qoıdy.

Kúrs etip jylqyshynyń aýylynan myltyq atyldy.

— Kókem meni izdep jatyr, — dedi qyz.

— Ursatyn boldy ǵoı?..

— Ursyp kórgen emes.

— Jaqsy kóredi ǵoı?..

— Jaqsy kórgendikten emes, kókem sengen adamymen tús shaıyspaıdy.

Jataǵannyń júzindeı ımıgen synyq kúlshe tas tóbede tur eken. Juldyz sırep, boz aspannyń óńi toza bastaǵan.

Shyǵys bókterdegi qaraǵaı basynda elkanyń tóbesine qadaǵan bes juldyzdaı jarqyrap jalǵyz Sholpan qalypty. Buldyraǵan boz jonda byrdaı bop jylqy jatyr. Bir-biriniń shoqtyǵyna ıegin artyp úıezdegen taı-jabaǵylardyń, tórt taǵandap múlgigen shartyq bıelerdiń súlderi qaraýytady. "Qaıtatyn ýaqyttaryń boldy" degendeı jaly jer syzǵan jalbyr aıǵyr arqandaǵy keri bestini qaraǵaı túbine qýyp ákep tastady.

— Qyzyq, — dedi Beskempir. —Jylqynyń túregep uıyqtaıtyny nesi eken, á?..

— Jáne táýligine bir-aq saǵat, — dedi Sán. —Jarty saǵat ymyrtta, jarty saǵat tań mezgilinde.

— Aıǵyrda nege uıqy joq?

— Olar kúndiz jeli basynda jýsaıdy... Tabıǵattyń zańy... Ury da, ıt qus da jylqyǵa jýsaǵan ýaqytynda tıisedi. Aıǵyr emes, qoraz ekesh qoraz da mekıenin qorǵap qyrǵıǵa aıbat shekpeı me?..

Beskempir berdeńkeni kúmp etkizdi de er-turmandy ala turdy.

8

Ker besti izden tanbaı súmeńdedi de otyrdy.

— Mynaýyń ıisshil ıt sıaqty ǵoı.

— It te jeti qazynanyń biri, — dedi Sán. — Biraq qazaq esh ýaqytta malǵa ıt demeıdi. Ásirese jylqyǵa.

— Yrys ketedi deýshi me edi?..

— Yrysty da ıt shaıqamaıdy, adamnyń ózi shaıqaıdy. Gáp jylqynyń bárin túsinetindiginde, ókpeletkenińdi de, erkeletkenińdi de seze qoıady.

Qyz qala ǵoı demedi. Beskempir qalǵysy kelmedi. Aqyry ekeýi bir atqa syıyspady. Jaıdaq mingesýge qyz arlandy. Jalpıyp erge ózi otyryp alýǵa Beskempir batpady. Tańǵy shyqqa Beskempirdiń kerzi etigi qaryndaı sozylyp, shalǵyn qaqqan juqa shalbarynyń tizesi qara sanyna qaǵanaqtaı jabysyp qaldy. Bylǵary shalbar, qulyn jarǵaqty sánge kıe me deýshi edi, qyz kıiminiń mánisin endi túsindi.

Malmandaı sý bolǵan jigittiń qaltyrap kele jatqanyn sezip, Sán shalǵyndy jaryp alǵa tústi. Kúngeıdegi shaǵaladaı qos kıiz úıge jetkenshe artyna qaıyrylyp qaraǵan joq. Úsh ıt arsalańdap kelip qamaǵanda ǵana Beskempirden jasqap ursyp tastady da ker bestiniń shylbyryn óz qolyna aldy. Bir-birine telmirip biraz aıaldap qalǵan.

Úı jaqtan shal qaqyryndy. Shelek saldyrlap, buzaý móńiredi. Shapanyn jelbegeı jamylǵan shal qumanyn solańdatyp oıǵa túsip barady eken. Dóńgelegen tomalaq toqal qazyqtaǵy qasqa buzaýdy aǵytyp, qyzyl sıyrdy shaǵanaq qarynnan teýip turǵyzdy. Úlken úıden qarnyn qasyp qalqan qulaq sarylardyń kenjesi shyqty. Sosyn ekinshisi, tórtinshisiniń tóbesi kórindi. Tórteýi birdeı tura qap shaptyrǵanda qyz kúlip jiberdi.

— Jýyrda besinshi inim bolady, — dedi.

— Qyz bolsa she?..

— Joq, ul bolady! — dep kesip aıtty.

— Seniń ornyńdy basatyn da bireý kerek shyǵar.

— Joq, meniń ornymdy eshkimge bastyrmaımyn! — dedi.

Qara shańyraqtyń oń jaǵyndaǵy otaý úıdiń aýzy-murny tas búrkeýli. Baý-shýyna ys tımegen appaq.

— Ákeń kómekshi jaldaǵan ba? — dedi.

— Kómekshini qaıtsyn. Biz de otaý ıesi bolýǵa jaraǵan joqpyz ba.

— Oń jaqta otyrǵan qyzǵa otaý tigýshi me edi?.. Kelin túsirse bir jón.

— Kúshik kúıeýge de baspana kerek shyǵar! — dep qyz ker bestige qarǵyp mindi de, kóziniń qıyǵymen jigitti synaı barlap tebinip qaldy.

— Endi qashan júzdesemiz?

— Júzdeskennen júz jańara ma? — dep Sán júre jaýap berdi. — Ony qonystyń jańǵyrýy biledi... Jýyrda tór jaılaýǵa kóshemiz...

Beskempir kókeıindegisin aıta almaı jutynyp qala berdi.

9

Kún qyrqadan búgin de qadalyp shyqty. Ádette sáskege deıin jerdiń shyǵy men qolat -qolattyń boz tumany qalyń búkke qońyr salqyn tynys berýshi edi. Búgingi qapyryq tańǵy oshaqtyń tútini sónbeı jatyp-aq taıganyń syzyn jutyp qoıdy da, qylqan sasyǵan jylymshy bý alqymnan syǵyp, tunshyǵyp turdy da aldy. Kókjıekte ıyqtan basqan kógildir tútin jatyr.

Beskempir ózegi talǵanyn sezdi. Jaýyryn qaqpaǵynyń asty ýdaı ashyp, alaqany men qara tabany kúıdi. Endi qyzýy kóteriletini haq.

Ókpe de. Túberkúlez degen ıtińniń anda-sanda óstip qyńsylap qoıatyny bar. Bul shirkinmen on jyl boıy yryldassa da, qulan-taza qutylmaı-aq keledi. Uryp jyqpasa da ıne jutqandaı ımıtip, aıdyń ólarasynda ábilet basqandaı eki ıinińdi alyp jeıdi de turady. Ol kezde dúnıeniń quny da besh tıyn, súlesoq turyp, súlesoq júrip, áıteýir silekeıdeı sozylǵan ıt yrǵyljyń bir tirlikti bastan keshetini bar. Qazir de jon arqasyn malshyǵan jylbysqa terden jerkenip keledi. Mynaý tymyrsyq kún tynysty ǵana emes, dybys bitkendi óshirip tastaǵandaı kúndegi aranyń yzyly, baltanyń tońqyly da estilmeıdi. Ien jurttyń ústinen shyqqanda erteńgi kúnniń jeksembi ekeni esine biraq tústi.

Jeroshaq sýǵa toly. Mosyda shajamaıynan jyrtylǵan sýyr qulaqshyndy mılyqtata kıip alyp Mesheldiń qyryq jyl súıretken quraq kúpáıkesi qonjıyp otyr. Itaıaqtaǵy shaıyndynyń sheti buzylmapty, tegi Keraýyz qara qosqa qaıtyp jolamaǵan bolýǵa kerek. Aýzyna tomar keptep alyp, melshıip-melshıip bes ıtarqa tur. Itarqany kórgende kóz aldyna shaǵaladaı aq otaý elestedi. Aq otaýdyń esigin túrip, qıylyp taǵzym etken kelinshek elestedi.

Kóringenniń esiginen syǵalap, bosaǵasynan telmirýmen jarty ǵumyryn taýysypty. Taǵy da bireýdiń oshaǵyna tabynyshty bolýdy munyń mańdaıyna jazyp qoıyp pa?..

Biraq qańǵybas atanyp, taıganyń soqpaǵyn tozdyrǵanda da qaı jaǵaǵa baryp toqtamaqsyń?..

Jigitterden jasyryp temeki tartatyny bar edi, brıgadırdiń jabyǵyn qoparyp bir pashke "prıma" taýyp aldy da, qaltasyna salyp jatyp qaıta sýyrdy. Keshe ǵana dám-tuz tatysyp birge júrgen azamattyń ǵaryp bolǵanda artynda qalǵan qara qosyn tonaǵany kóńiline keldi. Sosyn eki-úsh talyn qulaǵyna qystyryp, birin tutatty da qalǵanyn ornyna aparyp tyqty.

"Taǵy taıganyń" eki aıda on kúndik odgýly bar. On kúnde ortan qoldaı úı turǵyzýǵa bolady. On kúnde sol ortan qoldaı úıdi iship qurtýǵa da bolady. Úı-kúıi barlar tym bolmasa kir-qońyn jýyp qaıtady. Al saıaqtar qońyn da, tonyn da qabaqtardyń kasasyna tastap qaıtady. Beskempirdi jalyqtyratyn da, azdyratyn da osy on kún.

Ash ózekke tartqan temekiden kózi qaraýytyp, basy aınaldy. Sýyr qulaqshyndy mılyqtata kıgen Mesheldiń qaraqshysyna júginip, múlgip otyrǵan jigitti júgen syldyry men at aıaǵynyń dúńkili oıatty. Bıe jetelegen myj-myj kepken shal eken.

— Áı, qaraǵym, jylqyly aýyl qaı jaqta? — dedi.

Bedireıip betine qaraǵan Beskempirden shoshyndy ma, anadaıdan údireıip, atynyń tizginin tejedi.

— Áı, qaraǵym, mılaý bolǵannan saýmysyń? Men Sherýbaıdyń aýylyn surap turǵan joqpyn ba?!.

— Sherýbaıdyń qyzyn aıttyraıyn dep pe edińiz?..

— Á?.. Torta maıdan qylshyq izdegen kirpıaz neme qazaqqa qyz berýshi me edi. Qyzyn káıtem, aıǵyry kerek! — dedi shal. —Bátshaǵar, álgi Ábdijapardyń esegine senem dep myna jatyryń kepkir jylda qysyr qap aýzymdy aqtan keperdeı qylǵan joq pa! — dep jetegindegi yńyrshaǵy yrsıǵan laqsa kári bıesin kendir tusaýmen qabyrǵadan tars etkizip bir salyp qaldy. Baıǵustyń kirpigi de joq, kózi iriń, aınalshyǵy qurttap tur eken, áıteýir tirimin degendeı kepken shaldyń bes tal saqalynan ozbaıtyn sabaý quıryǵyn shıpyń etkizdi.

— Bıeńizdiń tisi nesheý?

— Á?.. Tiseýi deımisiń? Aıaqty maldyń qashan tisegenin kim ańdydy deısiń. Maǵan kelgeli jıyrma dúrkin qar basty ǵoı.

— Onda kelgen izińizben keıin júre berseńiz adaspaısyz.

— Á?.. Ne deıdi Qudaı?!. O syǵyr shybyn-shirkeıge qamalyp osy ýaqytqa deıin oıda naǵyp otyr? Aıtpaqshy, nasybaıyń bar ma?

— Nasybaıym bar-aý, biraq tyǵyny biteý.

— Meıli, endeshe boprosyńnan ákel. Maǵan qolamta ıiskesem de jetedi.

Kepken shal keýip qalǵan muqyr saýsaqtaryna sıgarettiń bir sabaǵyn qystyryp aldy da, kendir tusamysyn shoshańdatyp kelgen izimen tompyldaı jóneldi. Aıǵyrdyń ıisin almaq túgili ıesin tanymaıtyn týlaqtan kepken shaldar ósim dámetip júrgende, qyryqqa jetpegen seniń qyzyǵyń áli mol eken dep Beskempir ózin-ózi jubatty.

Jıyrma bes shaqyrym — taıgada ıt ólgen jer. Jalǵyz tastap ketkeni nesi dep Mesheldiń biraz ishin keptirip, tórkinine aparyp tastady. Ne boldy, qaıda júr dep qaıǵyrmaıdy-aý ıtiń!.. Quddy, jurt sońynda qap kórgeni osydaı-aq elegizip, jetimsirep qaı-qaıdaǵyny qopardy. Pysynatyp, ıyǵyn qıǵan rúkzakty da sheship alyp ıtshe tepkisi kelgen. Buqtyrmanyń saǵasyna túsken soń buǵyly aýyldyń ógizi bolsa da bir kólik kezdese me dep edi, qas qylǵanda qaraıyp eshkim shyqpady. Áıteýir, ormannyń búgindeı emes ózen tabanynda mızam kóteretindeı jelemik bar eken... "Aqsý" qashsań da bir jetkizersiń dep aldymen qatqan nannyń qoqymy men qara sýǵa qanyp bir toıyp aldy. Ózenniń shýy, aranyń yzyńy men saıraǵan qustyń san túrli úni adamnyń býynyn alyp, káıip qylatyn sherbetteı shıpaly-aq qoı shirkin. Beskempirdiń júrgeninen jatqany kóp boldy. Jol jıegindegi telegraftyń on baǵanyn sanap tastaıdy da on mınýt aıaq sýytady. Jol qysqartýǵa da jaqsy eken, bozdaǵan qońyr úni kóńildiń muńyn shertkendeı jalǵyz jolaýshyny jeteleıdi de otyrady. Keıde balalyǵy esine túsip, baǵandarǵa qulaǵyn basyp sarnaǵan symdardyń muń-zaryn uzaq tyńdaıdy. Soǵystyń surapyl jyldarynda maıdanǵa ketken ákelerinen bir japyraq hat kútken óńkeı jetimekter osy baǵandarǵa jabysa qalyp, tym bolmasa bir aýyz birdeme jetkizer me eken degendeı "áló, áló" dep taspen qoıǵylap jatatyn. Kóp jetimekke kóp baǵandardyń ne aıtqanyn kim bilsin, áıteýir óz qulaǵynda qalǵany bozdaǵan osy bir qońyr ún. Aq tútek boranda ashshy zar, syrmaly sary aıazda úskiriktiń yzǵyryq yzyńyndaı bolyp ta estiletin. Kúni búginge deıin qulaǵyna serik bolǵan kóp yzyń, qazdıyp-qazdıyp kelip shaǵyn aýyldyń irgesinen taýsylatyn telegraftyń kóp baǵandarynan qalǵan sıaqty. Qalaıda osy symda bir sıqyr bar. Áıtpese, jer túbiniń san-sapalaq habaryn qas qaǵymda qalaı jetkizedi? Áıtpese, qos ishekti dombyra men qobyzdyń shanaǵyna qazaq degen halyqtyń búkil áýenin qalaı syıǵyzǵan?.. Taǵy bir esinde qalǵany, aýyl sovettiń keńsesindegi qabyrǵaǵa jabysyp alyp sarnap kep turatyn qulaqty telefon; jurtty jetse baldaǵymen, jetpese telefonnyń qulaǵyn burap-burap jiberip, áldekimmen ótirik sóılesip, áldekimdi aıdat, áldebireýdi baılat dep ótirik qorqytatyn aqsaq selsovet. Soǵys bitti, el toıyndy dedi. Bul sonda da at baqty, arbakesh boldy. Qoly jetken eń bıik mansaby qoıma men keńseniń kúzeti edi. Sonda da ústinen táıteri túsken joq. Baspanasy — keńseniń bosaǵasy, tyńdaǵan áni — qabyrǵadaǵy qulaqty telefonnyń bozdaǵan úni boldy. Sonda on úsh, on tórt jasta eken. Aýyl betin kórmegenine de jıyrma jyldan asypty-aý...

Júz baǵan. On shaqyrym artta qalypty. Artyńnan aldyń áli alys eken. Aldyńda buralańdaǵan jol jatyr. Bul da bala kezden tanys. Kórgen jol. Kórgen ótkel. Aıaǵyn sanap baspasa da arttaǵy qysqa ǵumyrynda sanap jibergen ýaqyty kóp eken. Áıteýir óz basyna sabaǵy jeter ulan-ǵaıyr sıaqty. Qaıtpas saparǵa attanǵan ákesin de osy jolmen shyǵaryp salǵan...

...Úsh jastaǵy sábıdiń kóz aldynda kınonyń úzik-úzik kadryndaı sýret qalypty. Tozbaıtyn, ońbaıtyn, qatyp qalǵan sýretter... Syqyrlaǵan aıaz ekenin biledi. Anasynyń muńy arqasyna tańyp tastaǵanyn biledi. Anasynyń arqasynda tańýly jatyp, shaǵyr aspandy kórgen. Shaǵyr aspannan shaqyraıyp, qylaýdaı qadalǵan shadyr juldyzdardy kórgen. Sodan soń... qystyń naýa jolynda ilbigen jalǵyz shanany, shana sońynan ilbigen on shaqty adamdy kórdi. Qolyndaǵy túıinshegin áldekimge usynyp jatyp, sheshesiniń kemseńdep jylaǵany esinde. Sodan soń.

— Ári ket! Ket deımin! — dep áldekim zirkildep kelip sheshesin kókirekten ıterip jibergen. Omby qarǵa qulap túsken anasynyń arqasynda tunshyǵyp jatyp baqyrǵany esinde. Odan soń...

...Odan soń taǵy da yzyńdaǵan telegraf baǵandary. Taǵy da sol shaǵyr aspan. Shaǵyr aspannan shaqyraıǵan mup-muzdaı jarty kúlshe. Taǵy da tańýly jatyr edi. Qol shanada jatyr edi... Áldebir aýlaǵa kelip kirgen. Sheshesi sheship alyp, kóterip turǵyzdy. Aıaǵynda jan joq sıaqty, kóldeı tulyptyń etegine oralyp ushyp tústi, jandármen qaıta turyp, qaıta jyǵyldy.

— Súıretilgen beıshara-aı! Búıtkenshe jaryq dúnıeni kórmeı-aq shýyńa tunshyǵyp ólgeniń jaqsy edi-aý! — dep sheshesiniń nalyǵany esinde.

Áldekimniń esigin uzaq tarsyldatty. Bolmaǵan soń terezeni baryp tyqyldatty. Tún ishindegi tarsyldan búkil aýyldyń ıti shoshyǵan, biraq tas qarańǵy sýyq terezege tiri jan kele qoımady. Tastan sýyq qańtardyń aıazy qabyrǵańdy qaqyratqandaı edi. Ne zamanda zaryqtyryp baryp esik ashyldy da "bul kim" degen áıel daýysy estildi. Daýys úreıli edi.

— Menmin ǵoı!.. Byqıamyn ǵoı! — degen anasynyń daýsy da úreıli shyqty. Qaltyrap júrip, qaltyrap turǵan Beskempirdi esikke aldymen ıterip edi.

— Joǵal, oıbaı!.. Joǵal!.. Bále-jalańyz juǵady, oıbaı! — degen úreıli daýys esikti sart jaýyp aldy. Jyly býǵa endi ǵana ilikken Beskempirdiń tanaýyn sart etken esik qaýyp ala jazdaǵan. Qaltyrap turyp alǵash ret qamyǵyp jylaǵany esinde. "Doǵar!" — degen anasynyń zirkili taǵy esinde.

"Naǵashyńa baramyz" — dep anasy súırep kelgen. Qaraǵaıly men Aqsýdyń arasy alpys shaqyrym ekenin keıin bildi. Júzin kórmek túgili, esiginen de qaratpaǵan naǵashynyń Sıǵat ekenin de keıin bilgen. Bále-jalasy juǵatyndaı barmaqtaı balanyń ne zaýaly baryn ol kezde Beskempir túgili, anasy da túsindi me eken?.. Áıteýir, "jaý" degen, "quıyrshyq" degen, "baı", "baılyq" degenniń zaýaldan da jeksuryn bolyp turǵan kezi edi. "Baıdyń qyzy", "jaýdyń qatyny" degen ataǵy Byqıaǵa jer-kókten pana taptyrmaı, barar jer, basar taýdyń bárin bógep tastaǵan. Sóıtken "baıdyń qyzy" esiktiń sańylaýynan áldebir qoldyń usynǵan jarty kúlshesin qaıyrshydaı ustap turyp:

— Jeńeshe, osynyńdy umytpaspyn! — degen. — Tek meniń kelip-ketkenimdi aǵa bilmesin, — dep edi.

— Sorly-aı, aǵań úıde joq qoı! — dedi ar jaqtaǵy úreıli daýys, — Aǵańnyń bar-joǵyn ózim de bile almaı otyrmyn! — degen.

"Naǵashyń seniń ákeńdi izdep ketipti" — dep aldap edi. Anasy muny aldady ma, álde aǵasynyń barar jerin ishi sezdi me, kim bilsin. Bireýdiń bireýdi izdep ketkenine, bireýdiń barar jer, qaıtar mezgiline ol kezde eshkim senbegen... Aǵasynyń esigi ashylmaǵan soń, zaty aǵaıynnyń esigine tentirep barmaǵan anasy tún ishinde kelgen izimen keri qaıtty...

...Taǵy sol kók shaǵyr aspan. Kók shaǵyr aspannan shaqyraıǵan mup-muzdaı jarty kúlshe. Qol shanada taǵy da tańýly otyrǵan. Dúnıe kókpeńbek, jerdiń betin qar emes, totıaıyn basyp qalǵandaı. Kók totıaıyndy keship bara jatqan anasy jip ushynda júzip bara jatqandaı kóz ushynan buldyrap kórinedi. Tulyptyń jaǵasynda qalǵan jalǵyz tesik qaraıǵannyń bárin kúnshilikke qashyqtatyp, jer túbine qýyp tastaǵandaı. Jer túbi jetkizer emes. Kóz ushynda qarańdaǵan anasynan basqa es bolar jer túbinde eshkim joq. Kirpigine qatqan qyraý qalyń ormannyń jıegindeı qýsyrylyp, anasynyń qarańdaǵan nobaıy keı sát qalyń ormanǵa sińip joq bolyp ketedi de, aıdalada jalǵyz qaldym ba dep júregi aýzyna tyǵylady. Áıteýir ızeń-ızeń shaıqaǵan shana, yzyń-yzyń ysqyrǵan jol kógildir dúnıeni azabymen syzyp, bir tirliktiń jyljyp kele jatqanyn ańǵartqandaı. Kirpikke qatqan qyraý qashan úzilip túskenshe qaǵyp tastaýǵa da shama joq, eki qoly tulyptyń jeńinde, jeń ushyn jel kirmesin dep anasy jambasyna basyp bergen. Qaraıǵannyń bári zor. Kóleńkesi onan da zor. Qar jamylǵan qaraǵaılar kók tiregen kúmbezder sıaqty. Qopa qardan bórik kıgen tomarlar jón suraýǵa jol boıyna tizilip kep tura qalǵan kóp shaldardaı birin-biri ıterip, birin-biri basa-kóktep qalar emes.

Adasyp júrgendeı art jaqtan áldebireý aıqaılady. Taǵy bireý zar qaqsap jylady. Bara-bara daýys qylǵan aýyldyń qatyndaryndaı orman ishin kúńirentip jiberip edi. It úrgendeı, bala jylaǵandaı; tún ishinde ulardaı shýlap aýyl shetine shyǵaryp salǵan daraqy ıtter taǵy da qýyp kele jatyr ma dep edi.

Anasy qol shanany joldan buryp, omby qardy belýarynan keshe áldebir qaraıǵanǵa tartty. Qaraıǵan — ańyzda qalǵan sabannyń maıasy eken...

...Anasy arqandaǵan attaı tań atqansha maıany shyr aınaldy da júrdi. Maıany shyr aınaldyra jaqqan otqa qol shanamen saban tasyp, tań ata maıa tóbesinde qaraqshydaı qalshıyp otyrǵan balasynyń qasyna shyǵyp murttaı ushty. Tań ata maıa toryǵan kóp ıtter kezek-kezek qasat qardy tepkilep, muń-zaryn kókke shaqqandaı moıyndaryn aspanǵa bir-bir sozyp joq boldy. Kóp ıtterdiń túnimen tartqan qobyzy Beskempirdiń qulaǵynda máńgi qaldy. Onan sońǵy kóz aldynda máńgi qalǵan — qoly-basy kúıeden saýys-saýys, kıimi shuryq-tesik, óńirinen ys tepken anasynyń ala kirpik kárip júzi. Samaıy boz qyraý eken. Aıazdan shyǵar dep edi. Kóp ıtterden, kók ıtterden jalǵyz uldy qorǵaımyn dep qoıarǵa jer tappaı alyp qashqan ana baıǵustyń samaıy bir túnniń ishinde aǵaryp, bir jyldyń ishinde, jıyrma jasynda aınadaı appaq júzin ájimge bergen...

Qatyp qalǵan jarty kúlsheniń kók aıaz synyǵyn shaınap-shaınap, tisiniń qanymen qosa jalǵyz uldyń aýzyna tyǵyp:

— Ól! Ólmeıin deseń jut! — degen. — Sen bolmasań baıaǵyda asylyp tynatyn edim! — degen.

Onan sońǵy esinde qalǵany — elde joq qataldyǵy; jalǵyz ulǵa kóńiliniń nalasyn, kóziniń jasyn kórsetken emes. Aqsý men Qaraǵaılynyń arasynda bir qatyndy balasymen qasqyr jep ketipti degen ósek taraǵanda: "jese jegen shyǵar, bir qatyn dúnıeniń ketigin toltyrmas!" — deı salǵan...

Beskempir osy jolmen ótken saıyn sol bir qystyń syqyrlaǵan aıazy, qatyp qalǵan jarty kúlsheniń kók aıaz synyǵyn, anasynyń zirkildegen daýsy men tastaı qatqan sýyq júzin eske alady. Zary Qudaıdyń qulaǵyna jetti me, sóıtken ana soǵystyń ekinshi jylynda lespromhozdyń aǵashyn kesip júrip kóshkige ketip mert boldy. Jalǵyz aǵa topyraq ta sala alǵan joq. El bolyp izdep, súıegin jaz shyqqanda saýsaǵyndaǵy altyn saqınadan tanyp edi... Julym-julym beshpenttiń kókireginen jalǵyz uldyń bir jastaǵy sýreti tabylyp edi. Qasyndaǵy qushaqtap túsken ákesin qıyp tastapty. Jalǵyz uldy ákesine de qımaı kókiregine basyp ala ketipti. Sóıtken ananyń basyna kóktas ta qoıa alǵan joq. Kóktas qoıarlyq ol kezde Beskempir kisi sanatynda bolǵan joq. Bul da adam bolady, bul da kisi sanatyna qosylady dep ol kezde eshkim oılaǵan joq. Óletinin bildi me: "Men ólgende jylamaısyń! Men ólgen soń bul jerde bir kún de turmaısyń! Aýzymyz dýaly edi, ishińnen bolsa da eshkimdi qarǵamaısyń!" — dep qatal shart qoıyp edi. Eki tilegin oryndap keledi. Biraq elden kete almaı aınalsoqtap áli júr. Boıtumardaı tastamaı júrgen jalǵyz júzikti ınstıtýttyń jataǵynda áldebir ıt urlap qurtty.

...Neshe baǵan artta qaldy?.. Esebinen jańylypty. Qaraǵaılynyń tóbesi de kórinip qalǵan eken. Qaraǵaıly kórinse joldyń da qysqarǵany. Endi qashsań qutylasyń ba?.. Taǵy bir baǵannan ozyp baryp aıaq sýytty. Basyn rúkzakqa, aıaǵyn bıik tasqa súıep, oı raqatqa batty-aý!.. Tyrpyńdy taýysatyn uzaq jattyǵýdan soń kilem ústinde del-sal bop kerilip túsip jatqanda osyndaı bir raqatqa batýshy edi. Taıaqty kóp jep, kóringenge esesi kóp ketkendikten be, úshinshi kýrsqa deıin sportpen qatty aınalysty. Sambodan masterlikke kandıdat bolaıyn dep turǵanda, medkomıssıa týberkýlezsiń degende shybyn janyn qoıýǵa jer tappaǵan. Arýaq atqyrdyń aty nege turarlyq. Qor bolyp ızolátorǵa qamalyp, aýrýhananyń bosaǵasynda shirigenshe eldi tabaıyn dep zytqan edi. Shirkin, densaýlyq ońalsa kalymshık bop kún kórýge de bolady eken.

— Eı, esiń durys pa?!.

Jymyrdyq qulaq, ejık bas, tóbesi tep-tegis ózi sıaqty tańqy muryn bir kalymshık tónip tur eken.

— Esim durys bolsa qaıter ediń?!.

— E, men epılepsıasy ustap jatqan bireý me desem... Solyqtap bolsań tur, jol qysqartaıyq.

Qazdıyp-qazdıyp qatyp qalǵan telegraf baǵandary ıreleńdegen qara joldy adastyrmaı, bultartpaı jetelep aparyp Aqsýdyń irgesine baılaǵan eken. Beskempir qalǵan shaqyrymnyń qashyqtyǵyn eseptep jatpady...

ONYNSHY TARAÝ

1

Aýyl tań atpaı jatyp azan-qazan boldy. Azan-qazan qylǵan aqshelek edi. Járim qyrǵyz İlıany, jarym tatar Shámshini, járim qazaq Ásetimen qosyp umar-jumar uryp tur. Tynysh taıgada tyrp etpeı uıyqtaıtyn Beskempir aqshelektiń jaǵyn aıyratyndaı ashýly turyp edi. Meshel qasqań da stol basynda túnnen qalǵan etti umar-jumar uryp otyr eken. Qajyǵa júretindeı bar-joǵyn ústine túgel japsyryp alypty.

— Oı, ıt-oı, sen qashan kirip ketkensiń?!.

— Mana...

— Qýyp shyqqannan saý ma?

— Joq... ózim, netip... uıyqtaı almaı, jalǵyzsyrap... ıt bolyp...

Qumalaǵy teris kelgendeı qyrtıyp túnemelden Beket shyqty. Súzetindeı Meshelge qabaǵynyń astymen qaraǵan. Dıvannyń túkpirinen kıiz báshpaqty túrtkilep júrip qýyp shyqty da tepkilep turyp kıdi.

— Qýyp shyqqannan saý ma?! — dep bul da ań-tań boldy.

— Joq.

— Álde qashyp kettiń be?

— Joq.

— It-aý, seni kim shaqyrdy munda?!.

— Shaqyrǵany qalaı?! — dep endi Meshel ań-tań boldy. — Ózim keldim...

— Tifý-ý!.

Beket pıjamasyn júre kıip, terezeni ashty da esikten aınalyp jatpaı-aq tysqa atyp shyqty.

Jesir saýlyqqa jarmasqan jetim qozylardaı bular endi bir-birinen qalmaıdy. Biriniń kúnin birine salyp, isher asqa deıin enshisin bólip bermeı bir qazan, bir oshaqqa telip tastaǵan saıaq tirliktiń keshegi qıynshylyǵy búgin qımastyqqa aınalǵan sıaqty. Qansha jamandasa da buryn Jaqypqa úıir edi, endi qazir Beketke móńireıtin boldy. Tamaq qaıdan, tabys qaıdan demeıtin. Bastyq ataýlynyń aldyn kórmese de eki qolǵa bir jumys taýyp beretin aıǵaıshyǵa ıek súıep úırengen mundarlar aqshanyń mórinen basqany ýaıymdaǵan emes. Maýsym bitip, oıǵa túsken soń emshekten aırylǵan kúshikteı baýyry syz, jaýyryny muz bolyp qańǵydy da qaldy. Áýelde aqshanyń býymen álemdi satyp alatyndaı shaǵyn aýylǵa syımap edi, ol erkelik lespromhozdyń kezinde ǵana eken. Kesiletin ormannyń esebi shotqa túsken soń, kertip jeıtin dúnıeniń sheti de shómeıetin kórindi. Kalymshık dese qanyn jerge tıgizbeıtin baıaǵy Ábdijapar joq. Leshozǵa kiriptar bolǵan splavkontorǵa esikten adasqan mastardan basqa jurt sálem berýdi qoıǵan. Aqyry qolyna balta ustaǵan "taǵy taıganyń" jarmysy sharýa jaılap, "otyryqshyǵa" kóshti de basynda pana, baýrynda qatyn-bala joq Meshel sıaqtylar basy artyq jan bop shyǵa keldi. Endi jýandyqtan emes, jumyssyzdyqtan aýylǵa syımaıtyn kún týdy. İrgedegi jataqqa jolamaı Beketke kelip tyǵylǵan Beskempirdiń túri mynaý. Al Mesheldiń káperine áli eshteńe kirmegen sıaqty. Beket keshe keriskedeı kelinshektiń qasyna qamap kettim dep edi...

Súıek-saıaqty kýhnádaǵy shelekke aparyp tóńkerip, tórt bólmeni túgel sharlap shyqqan Meshel:

— Oıpyraı, myna ıtiń baıyp ketipti ǵoı! — dep tańdaı qaqty. — Qanshaǵa tústi eken?

— Kedeıge arzan, baıǵa qymbat, — dedi murtyn basyp, betin býlap otyrǵan Beskempir, — Bes-aq myń som.

— Má-á-á!.. Bul meniń ákem jımaǵan dáýlet qoı!..

— Endeshe bes myń somyńdy stolǵa tasta. Beket qazir shyǵyp júre bermese óz qulaǵymdy ózim jep qoıam!..

— Qulaǵyńdy kesip ıtke tastasań da erkiń, — dedi esikten kirgen Beket. — Ekeýleriń de boqshalaryńdy jı da taıyńdar. Bul úı senderge dorstroıdyń zaezjıı domy emes!..

— Tús kórip kelgennen saýmysyń?!. — Beskempir Beketke senerin de, senbesin de bilmeı bejireıdi de qaldy. Ánsheıinde jetpis jeti atasyn sanap shyqsa da qyńq etpeıtin kózeliń bas ormanshynyń bet-júziniń qylaýy qybyrlamaǵan soń, "osy ne aıtyp tur" degendeı Meshelge buryldy. Ol baıǵus stoldyń qoqymyn sypyryp, qoldy-aıaqqa turmaı shaı qoıyp, kúlshe týrap, jampozdanyp júr edi, Beket qolynan aq qumanyn tartyp alyp kýhnádan qýyp shyqty.

— Senderdi maǵan ákeleriń tabystap ketip pe.edi? Uıat qaıda osy?!. Túısigi bar kúl qara qostyń atalasyna da bólip-jaryp pul tólegen!..

Beskempir tóbesine muz qoıǵandaı túrshigip, júregi zyrq etti. Ǵulamadan mundaı minez shyǵady dep oılamaǵan edi. Álde mynaý tórt bólme, jaltyraǵan jańa mebel bastyqtyǵyn esine saldy ma? Meshke tyshqandaı bop Meshel otyr. Qaıta-qaıta jańa ǵana tazartyp qoıǵan tabaǵyna qarap, onan saıyn búrise tústi. Sonda da qınalyp, qımastyqpen istegendeı:

— Qanshama pul kerek ózińe? — dedi.

— Baısyń ǵoı, ýysyńa ilikkenin tastaı ber!

Meshel sýyryp eshteńe bermedi. Bermeıtinin Beket te bilgen. Beskempirdiń shyqshyt eti qaınaǵan qoıý qurttyń betindeı búlkildep otyr eken. Beket shyttaı kıinip, bilegine altyn saǵat, jeńine altyn zaponka taǵyp, galstýgine deıin nyǵarlap baılap aınaǵa bardy. Aınaǵa emes, qabyrǵada qatar-qatar ilingen Beskempirdiń, Mesheldiń, Jaqyptyń, óziniń bir kezde shampýrmen oıyp salǵan portretterine qarap turǵan. Qarap turyp býfet pen kitap sórelerinen syǵalaǵan esek qulaq albasty, maımyl, arystan bas áıel, ártúrli qubyjyqtarmen tildeskendeı mılyǵynan kúlip kóz qysty. "Buzylǵan eken" dep oılady Beskempir. Kóńili sýyp, bul da qozǵala bastaǵan. Osy kezde aptyǵyp tóbesi taqtaıdaı tańqy muryn kirip keldi.

— Daıynbysyń?.. Endeshe myna ekeýin jelkelep aparyp mashınaǵa qama!

— Bopty! — dep tańqy muryn tańq ete qaldy. Shynynda esmus joq dyryldata jóneletin túri bar.

Beskempir men Meshel úndemeı júrip rúkzaktaryn jınaı bastaǵan. Ybyrsyp ekeýi de ish pysyrdy.

— Nemene, qorjyn arqalap qaıyr suraýǵa barasyńdar ma?! — dep bas ormanshy taǵy da ázireıildeı zirk ete qaldy. — Durystap kıinińder. Sen qaltańa myń som aqsha sal! — dedi Meshelge.

— O neniń aqysy?

— Kóresiń ǵoı.

— Kóretin eshteńe joq.

— Ne joq?

— Aqsha joq.

— Taǵy da trýsıyńa tigip tastadyń ba? Sók!..

Beket pen tóbesi taqtaıdaı tórt burysh tańqy muryn ekeýin qoldy-aıaqqa turǵyzbaı túrip shyqqan.

2

Kúzdiń dýadaǵyndaı torsıǵan semiz "Ýazık" úsh jerge sálem berip shyqty; kasaǵa kirip aqsha aldy, "azyq-túliktiń" qoımasynan bir jáshik araq, bir lıtr "varsıha" teńdendi. Bir jáshik araqqa qyńq etpegen Meshel "varsıheniń" baǵasyn estigende aza boıy tik turdy. Shyrqyraıtyn jóni de bar edi. Bas býhgalterdiń kómekshisine quda túsemiz dep Beket keshe ǵana qyryq somǵa túsirgen. Qyryq som bir kún turmaq Mesheldiń qyryq jasqa deıingi shashyp kórmegen shyǵyny. Al búgingi márttiginde kóz joq. Beskempirdiń jany ashıyn dedi. Bireýdiń tegin asyna bıtin salatyn baıǵus óz dúnıesi qalyp bara jatqan soń qyrly stakannyń qyrtysyna deıin jalap-juqtap, aqyry aýzy-basy qısaıyp sol úıdiń esik kózindegi kýshetkasyna tońqaıa salǵan. Qazir de qaıda baramyz dep suraǵan joq. Beskempir Bekettiń súıegine bitpegen ozbyrlyǵyna, Mesheldiń teginde joq jomarttyǵyna ań-tań. Keshegideı qaljyń shabys bolmasa dep otyr. Qotıyn atanyp ketken basy tórt burysh tańqy muryn mashınasyn splavkontoranyń aldyna ákelip tiregende baryp kóńili ornyǵaıyn dedi. Beketten kesip alsań qan shyǵatyn túri joq. Tósekten sol aıaǵymen turǵandaı ún-túnsiz bedireıip, badyraıǵan ala kózi tas bolyp uıasynda uıypty da qalypty.

Ábdijapar yrǵalyp zorǵa shyqty. Maıqanynan jarylýǵa shaq qalǵan Esenqulyn jetelep kep mashınaǵa nyǵarlap zorǵa syıǵyzdy da qolyndaǵy oraǵan túıinshegin;

— Usta! — dep Mesheldiń aldyna tastaı saldy. — İshińdi uraıyn, jeti atańnan bergi záý-zatyńnan jetim toqash tistep kórgen joq edim, sasyq baıdan sabaqty jip degen, yrym bolsyn!..

Sonshama shirenip, kelsaptaı qylyp ustatqany shıbarqyt kezdemeniń úzigi eken. Shirenip otyryp:

— Óli-tirileriń bar ma? — dedi.

— Tirimiz túgel, ólgenderdi qozǵaǵamyz joq, — dedi Beket.

— E, báse! — dep Ábdijapar jáshikti kórgen soń kóńili jáı tapty. — Qaıtyp kelip otyr demeseń, qalyńdyǵyń qolǵa túse bermeıtin qımas jan. Osy aýyldyń mańdaıǵa bitken taǵaly jalǵyz kóligindeı talaıǵa minis bergen bala edi, tek uzaǵynan súıindirsin de!..

Ashshy mysqyldyń ar jaǵynda basynǵandyq jatqanyn Beket sezse de, kúni túsip otyrǵan soń elemegen bop ótkizip jiberdi. Esenqul kúbi qarnyn qushaqtap otyryp kúlip aldy. Ábdijapar ómiri kisimisiń, ıtpisiń dep eki aýyz sizge tartyp kórmegen Meshelge aıaq astynan eki týyp, bir qalǵanyndaı baýyrmalsyp kirip barady.

— Myna Esenqul ekeýmizge qaryndastaý edi, túbi kıit kıýden de úmitimiz bar, — dep bir qoıdy.

Beskempirdiń ishi qylp ete qaldy. Qyryq jylǵy keýip qalǵan qarynnyń quryshynan da maı syǵatyn qý endi ebin taýyp Mesheldi qaqtamasa eken dep shoshynǵan. Meshel baıǵus shynynda qaıyn jurtyna uryn kele jatqandaı yrsyń-yrsyń. Ábdijapar turmaq ábjylan arbasa da sezetin túri joq. Qaljyńnyń da shegi bar, oıda joqta ábiger shyǵarǵan Beketke keıı bastap edi. Qotıyn esik aldynda shybyndap jatqan sabalaq ıtti oıbaılata basa-kóktep toqtady. Áýelde kóz salmapty, bári de jınalysqa kelgendeı galstýkke deıin taǵynyp qylǵynyp alypty. Qylǵynyp turyp bir-birine qarap kúlisedi.

— Óı, mynaýyń álgi kepken shaldyń úıi ǵoı! — dep Beket shorshyp tústi.

— Bolsa she?? Shalda jumysyń qansha, bizge qyzy kerek emes pe, — dep Ábdijapar Beketti basyp qoıdy. — Qaıtqan qyz qaıyrymen. Tek shı shyǵaryp júrmeńder, qalǵanyn ózim qatyryp jiberem! — dedi. — Qotıyn, sen qudalyq saýdasy qyzǵan kezde osy aýyldyń ishermen-jermen jyrtyń aýyzdaryn jınaı qoı. Kepken shaldy pered paktim qoıyp, nede bolsa, tańǵa deıin tyndyrý kerek. Al sen, kúıeý qosshy, astaýdyń túbin tańqyldatsań da baldyr-batpaǵyńdy aıama, — dep Beskempirdiń mindetin de bólip berdi. — Ańqaý jurtqa aramzalyǵyńdy bir salyp kórseńshi. Aqsha kimde edi?

— Mende, — dedi Beket.

— Shal kimnen aqsha kórse, sonyń quly. Ony ana Mesheldiń ózine ber. Sen bas qudasyń. Bas ormanshy ekenińdi de sezdirip, tek shirenip baq. Beret, tovarıshı! Na abordaj!..

3

Esik kózine kólik toqtaǵan soń tiri jan bolsa tysqa shyqsa kerek edi. Bir-birine irkes-tirkes salynǵan ushy-qıyry joq qora-qopsynyń qaı jyrtyǵyna bas suǵaryn bilmeı "qudalar" biraz sandaldy. Kúbi qarny aqtarylyp qalatyndaı qushaqtap alyp qabalaqtap júrgen Esenqul áldenege súrinip, yńq etip ushyp tústi. Saýyryn sıpaı ornynan tura berip:

— O, ákeń-e! — dep ólerdeı qapa bolǵany. Qyryn syndyryp kıgen boz shalbardyń quıryǵynan sıyrdyń suıyq japasyn ýystap sypyryp jatyr eken.

— Bárekeldi! — dedi Ábdijapar. — Qudaı buıyrtsa oljaly qaıtady ekensiz, súrtpe!..

— Bul kim áı? — dedi bireý.

Óńi jas, basyna kımeshek salǵan dónejin buǵydaı dińkıgen qatyn men sabalaq tóbet sebettiń aldyna kóldeneń turyp alypty. Bir samaýyr sháıiniń shyǵynyn aýyrsyndy ma, "shal úıde joq!" — degende tańdaıy taq ete qaldy. Ábdijapar qınalǵan joq:

— Shalyńyz marǵaý aspaǵan shyǵar, kútemiz? — dep kımeleı kirdi.

Jigitter sıpalap júrip tas qarańǵy bulyń-bulyń qoranyń birnesheýinen ótken sıaqty edi. Urynyń uıasyndaı kóp qýystyń birine qamap, buǵydaı "qudaǵı" jer jutqandaı joq boldy. Aıaq attasań adalbaqan sekildi yrsıǵan tireý. Aıaq attasań shalshyq. Tamshynyń qaǵy ma, basqa ma, bir Qudaı bilsin.

— Eseke, quıryq jaǵyna saq bol! — degen Ábdijapardyń daýsy estildi.

— O, qoıyńyzshy! Qaıdaǵy pálege súırep kep!.. Tirideı kórge túskendeı!..

Áıteýir es ketip, jan shyqqanda bir sańylaýǵa topyrlap kelip bas qoıǵan, qorjyn úıdiń ortańǵy as bólmesi bolsa kerek. Shildeniń shilińgirinde órtep jaqqan qazandyqtyń qyzýy bet sharpıdy. Ala kóleńkede áldekim qaraýytyp edi.

— Tórletińizder, myna jaqqa shyǵyńyzdar! — degen áıel daýsy buǵydaı "qudaǵıdiń" únindeı emes jumsaq estildi.

— E, báse, munda da ımanjúzdi jurt bar eken ǵoı! — dep Ábdijapar es jıdy.

Esiginen tórine deıin alasha tóselgen shaǵyn bólme eken. Baltyry besikteı, jaıqaqtaǵan jap-jas kelinshek kórpe jaıyp, bir-birden qus jastyq tastady da, terezege tutqan gazetti sypyryp alyp shyǵyp ketti. Qus jastyqqa qarnyn teńdep qısaıa bergen Esenqul:

— İzdegenimiz osy bolsa, bir qaraǵa tatıtyn jan eken, — dep kelinshekti Meshelge qımaǵandaı qyzǵanyp sóıledi. — Jasy neshede boldy eken?

— Men bilsem, bul úıde qaıtyp kelgen de, ketpeı otyrǵan da bir-aq qyz, — dedi Ábdijapar. — Jasy kerek bolsa oqyp almaısyń ba, — dep bolskeı kereýettiń tusynda: "Jámılá 1950 jyl" — degen órnekti jazýy bar qoldan toqylǵan kilemdi nusqady.

— Oıpyraı, jıyrma-aq jasta eken-aý! —Esenqul ury kózimen úıdiń ishin túgel tintip shyqty da buryshtaǵy júkke qadalyp biraz otyrdy. — Tunshyǵyp ólseń de kórpe-jastyǵy jetetin kórindi, — dedi. — Qalyńdyq emes, qazyna ǵoı mynaý!..

— Eseke, esep-shotqa qaǵa ber, túbi qaıtar maldyń esebinen jańylyp qalmaıyq, — dedi Ábdijapar.

— Edendegisin eseptemegende, shamasy eki-úsh myń somǵa jetip jyǵylar...

Mesheldiń kózi sharasynan shyǵyp bara jatyr eken. Eki jaǵynda sıraqtary sútińkedeı bolyp sereıip jatqan Beket pen Beskempirge kezek-kezek eńkeıip:

— Bes júz! — dep sybyrlady.

— It-aý, yrbyńdap bos qaıtaıyn demeseń, myńdy laqtyr da shaldyń kómeıin jap! — dedi Beket. — Bul aqyrǵy shans, áıtpese dúnıeden qatynsyz ótesiń!..

— Neshaýa! — dedi de Meshel qaıtyp ún qatpaı melshıdi de qaldy. Ǵumyry moınyna qarǵybaý taǵyp kórmegen neme qylǵynyp, sheke tamyry bileý-bileý bop kógerip ketipti. "Neshaýany" qalyńdyqtyń symbatyna aıtqany ma, joq álde qalyń maldyń qunyna toqtaǵany ma, ony Beket te, Beskempir de bile almady. Bar baıqaǵandary aıaǵyndaǵy shulyǵy buzaý jalmaǵandaı julym-julym eken, tyrnaǵy aıýdyń tuıaǵyndaı soıdıǵan bashpaılaryna jerkene qarap:

— Óı, láýhı, joǵal! — dedi Beskempir. — Bar da báteńkeńdi kıip qaıt!

Meshel esikten dóńgelek stoldy domalata kirgen Jámıláni kásekke jabystyra as úıge atyp shyqty da dastarqan jaıylyp, eki ıinnen dem alǵan atam zamanǵy rahıt samaýyr tórdegi jurtqa sálem bergende ǵana buǵydaı "qudaǵımen" taǵy da talasyp kirdi.

Manaǵy jap-jas kóringen "qudaǵıdiń" qabaǵy qyrys, buǵaǵy qyrtys. Qudaıy qonaqtardy jaqtyrmaǵan keıpin sháı syrmaqqa bylsh etip otyra ketken salmaǵymen-aq tanytty. Tanaýy piste, erni qaıqy eken. Eńgezerdeı denesinen tóbesindegi shylaýyshy tomarǵa qonǵan qasat qardyń qalpaǵyndaı bólek tur. Tisi aýyrǵandaı yńyrsyp, eki úsh dúrkin yrǵalyp aldy da dastarqandaǵy sen qaıda, men qaıda baýyrsaǵyn jazǵan bolyp, qalyńyraq shetin ózine qaraı qaıyryp tastady. Samaýyrdyń qasyna júgine qalǵan Jámıla aq qumannyń qaqpaǵyn ashty da:

— Apa, dep sheshesine syrǵytty.

"Qudaǵı" úńireıgen aq qumannyń túbine úńilip bir qarap aldy da kóıleginiń omyraýyna qol salyp, álden ýaqytta bir kez shýda jipke baılaǵan kelsaptaı kiltti solań etkizip sýyryp shyqty. Dastarqanǵa telmirip tyrs etpeı qalǵan jigitter, jutynyp qoıyp qylǵynyp otyrǵan Meshelge buryldy. Báriniń kózinde, eneń osy bolsa — soryń sopaq astaýdaı eken degen kúlki bar edi. Syńǵyr etip qursaýlap tastaǵan qońyraýly sandyq ashyldy. "Qudaǵı" sandyqty qoltyǵyna tartyp, dorbadaǵy kirpish shaıdan bir mytyp aq qumanǵa tastaǵan, sońynan oılanyp baryp, óńeshine saýsaǵyn salyp jiberdi de artyqtaý ketken bir túıirin uzaq qýalap otyryp aldy. Uıaldy ma, Jámılanyń betine qan júgirdi. Mańdaıy men urtyndaǵy qońyr sekpili joǵalyp, alaburtqan júzi qulpyrǵan saıyn ýyzdaı bop jasaryp ketedi eken. Ózine qadalǵan kóp kózden onan beter qysylyp, tómen qarap tuqyraıyp qaldy. Áıteýir Jámıla da, tamsanǵan jigitter de óldim-taldym degende shaı da keldi. Qońyraýly sandyqtyń ıesi sonda da qasyqtap quıylǵan sút pen kesege tamǵan shaıdyń mólsherin baǵyp, qyzynyń qolyn qalt jibermeı-aq otyr. Qonaqtardyń aldyn kózimen sholyp shyqqan qyz taǵy da:

— Apa! — dedi.

Tynysh otyrmadyń degendeı sheshesi bul joly ala kózimen ata qarady. Sosyn tyrsıǵan búıen saýsaqtar kóılektiń óńirine qaıta súńgidi, kelsaptaı kilt qaıta shyqty, qaıtadan sandyq syńǵyrlady. Osynshama uzaq áýreniń aıaǵy árkimniń aldyna túsken bir-bir shaqpaq qant edi. Qonaqtaryn jarylqap tastaǵan "qudaǵı" samaýyrdyń shúmegin podnosymen qosa ózine buryp alýy muń eken shaıdyń nili birden suıylyp ketkenin sezip qyz baıǵus tanaýynyń ushyna shyp-shyp qonǵan usaq terdi oramalymen jasyryp súrtti.

— Iapyraı, aqsaqal keshikti-aý, — dep Esenqul qıpaqtap kesesin tóńkere bastaǵanda búıirinen tıgen Ábdijapardyń judyryǵynan selk etip, ydysyn qaıta qydyrtty.

— Aqsaqal sharýanyń adamy ǵoı, asyqpaı keler, — dep qoıdy Ábdijapar, jigitterge tyrp etpeńder degendeı belgi berip.

Qyzy sheshesine qarady. Sheshesi búlk etpesten:

— Shal eskim ustady dep shoıyrylyp jatqany, — dep qyzyna qarap ysqyrǵandaı boldy.

Júdeý dastarqannan bir qysylyp, samaýyrdyń qulaǵynan jáne aırylyp, eki qolyn qaıda aparyp tyǵaryn bilmeı otyrǵan Jámıla shesheniń bet yzǵarynan bul joly yǵysa qoımady.

— Sharýalaryńyz ákemde bolsa, aýyly alys emes qoı. Áıtpese bul jerde de buıymtaı bitiretin tiri jan bar! — dep qorjyn úıdiń teń jarymyna óziniń de qojalyǵynyń júretinin sezdirip qaldy.

Arqany keńge salyp, ótirik te bolsa qula shaıdy kósile siltegen Ábdijapar qyzdyń tik sózinen tosylyp ne isteımiz degendeı Beketti ıyǵymen qaǵyp edi, ol shirkin ymǵa da, dymǵa da túsinbeı, aıat oqyr moldadaı buıra saqalyn saýmalap myńq etpeı otyra berdi. Aqyry bar salmaq ózine túsetin bolǵan soń:

— Bizdiń buıymtaı attyń jaly, túıeniń qomynda bite qoıar ma eken, — dep, ne bolsa da shaldy kútetinin ańǵartqan. — Aqsaqaldyń bir malyn jep, erý bop degendeı....

— Soıa biletin jigit tabylsa bul úıde mal da jetedi, — dedi qyz.

"Qudaǵıdiń" alasy kóp kirpiksiz kózi baǵjań ete qaldy da:

— Mal bar ǵoı...biraq qystan kóterem shyǵyp, áli kúngi kóterilmeı jatyr, — dep qoldan shyǵyp bara jatqan bir toqtynyń ajalyna kóldeneńdep qaldy.

Semiz kóz "qudaǵıdiń" toqty turmaq tyshqan quıryǵyn bastyrmaıtynyn sezgen Ábdijapar:

— Maldyń qanyn ishemiz be, buıyrǵan dámdi tatyp jatyrmyz ǵoı, — dep júz seksen gradýs buryla qashty.

Aýyzǵy bólmeden shal qaqyrynyp, sháýgim saldyrlady. Aýyzdan shyqqan sózin jerde qaldyrǵysy kelmedi me, álde kóptiń kózinshe kelindeı syzylyp otyra berýdi ersi kórdi me, Jámıla dastarqannyń qalǵan-qutqan bar bıligin sheshesine múldem tastap tysqa ketti. İle-shala ıinaǵashtaı ımıip shal kirdi. Abyr-dabyr atyp turyp, amandasa bastaǵan jigitterge kirjıip ezýin qısaıtty da, abajadaı qyp qolyn usynǵan Ábdijaparǵa saýsaǵynyń ushyn ǵana ustatty. "Qap myna keýip qalǵan qyr jaǵymnyń qorlyǵy ótti-aý", — dep Ábdijapardyń qany qaraıyp saldy. Kergýine qaraǵanda shaldyń ishi bir qaljanyń ıisin sezgen sekildi. "Keýip qalǵan keýjirińdi qańsytyp ketsem be eken osy?!." Shal ımıip kelip báıbishesiniń kóldeı bóksesin tizesimen basa otyrdy. Dińine qushaq jetpeıtin jýan molaqtyń qasyndaǵy mújilgen shirik tomardaı shúmpıgen úı ıesi sonda da yrǵalyp-jyrǵalyp, jópsheńkimen jurttyń jónin suraı qoımady. Ábdijapar baıqap otyr, semiz kóz "qudaǵı" shalyna súttiń bar qaımaǵyn kósip salyp, sháıdiń de bar nilin tońqaıta sarqyp quıdy. Bul endi báıbisheniń: syı-sıapattaryń osymen bitti, kel demek joq, ket demek bar degendegi syńaıy. Osyny aldymen ańǵarǵan kepken shal aq tańdaq bop qalǵan barqyt shalbarynyń taz tizesin sıpalap otyryp:

— Qaraqtarym, qaı bálesińder? — dep tanymaǵandaı tórge qarap shuqshıdy.

Manadan shytynap otyrǵan Ábdijapar shyrt syndy.

— Nemene, kózińe shel biteıin degen be?! Keshe ǵana qyrmannyń bir ýys qumyǵyna bola shetimizden sholaq baıtaldyń baýyryna alyp sabaǵan Masaqbaı ediń! Kóz aldyńda ósken joqpyz ba?! Neǵyp tanymaı qaldyń?!.

— E, keshe qyrmannyń qumyǵyna zar bolsań, búgin maıyn synaptaı aǵyzyp sary qazyny kertip jep jatyrsyń ǵoı, — dedi kepken shal. — Ezýden tamǵandy eń bolmasa elge jalatýshy edi. Seniń de jyryp bergenińdi kórgemiz joq.

— Báse, sóıtip jónińe kóshseńshi! — dep Ábdijapar aldyndaǵy qatqan baýyrsaqty keri ysyryp, kesesin tóńkerip tastady.

— Jónge kóshsek, jón aıtysalyq, — dedi shal.

Ábdijapar Masaqbaıdyń óz baǵasyn ózi buldap otyrǵanyn sezdi.

Endi eki-úsh dúrkin aınaldyryp soqsa top etip aldyna túsetinin de biledi. Tek ol úshin qarmaq kerek. Shabaq bolsa da aýzy úlken neme shortannyń jemine umtylatyn ashqaraqtyǵyna da qanyq. Dúnıeniń tóri turmaq kórine jete almaı otyrǵanda mal jıyp, kóń tepken taýyqtaı qoqyrdan dán izdegen baıǵus kıgizgen kıitke razy bolmaı jalǵyz qyzyn barǵan jerinen qaıtaryp alǵan da ózi. Yrysy ketetindeı esiginiń kózindegi tezegin de tekserip laqtyryp, qaraýlyqtan qara sýdy da qaryzǵa qasyqtap bergen sarańnyń shirenýin qara!.. Ábdijapar ózin ishteı qaırap, áńgimeniń tótesine kóshýge yńǵaı tanytty da Qotıynǵa kózdi qysyp qaldy. Tórt burysh taqtaı bastyń jelkesi bosaǵadan oza bergende tamaǵyn qyrnap alyp shalǵa buryldy.

— Maseke, — dep sózin ádeıi shaldyń shabynan túrte keketip bastady. — Aıran surasań shelegińdi jasyrma degen. Osy úıde qanaty jetip otyrǵan bir qustyń baryn biletin edik. Soǵan qyranymyzdy túsire keldik! — dep sýyrylyp baryp bir toqtady.

— Mynaý otyrǵan Beket degen osy Aqsý leshozynyń bas ormanshysy, bas qudańyz da osy. Al onan keıingi Beskempir, búkil Altaı óńirinde betine jan qaratpaǵan sýyryp salma aqynymyz. Onan sońǵysy — quda qalasa ózińizge bir tuıaq bolam da dep otyrǵan Mesh... Mesh... — dep Ábdijapar tutyǵyp-aq qalǵany. Qudaı tóbeden urǵanda shyn atyn da suramashy. Meshel dep tanystyrýǵa qorsynyp, aqyry Qobylandy dep qoıyp qaldy. — Iá, osy Qobylandy degen jigitimizdi búgingi sársenbiniń sátinde aıaqtandyryp jibersek pe degen oıdamyz. Artynan sóz ermegen, sońynan súıretken álgi element atty shýy da joq, araq ishpeıtin, temeki tartpaıtyn, karta oınamaıtyn altyndaı bala edi... — Ábdijapar teris qarap tunshyǵa kúlgen Beskempirdi shalǵa baıqatpaı qyr jilinshikten teýip qalǵan. Beket te tyǵylyp, aýzyndaǵy jańa ǵana urttaǵan sýyq sháıin jibere jazdap otyr edi.

— Káı eldiń bálási eken? — dedi Masaqbaı.

— Osy eldiń balasy da.

— Men súıegin aıtam da, — dedi shal taqymdap. — Qyz bermeseń de jigittiń jeti atasyn bilip qal deıtuǵyn qazaqtyń salty emes pe.

— Jas bala súıegin kimnen surapty, — dep Ábdijapar da shaptan tirep jatyp aldy. – Óziń qaı el ediń?..

— Kereımiz ǵoı, — dedi shal.

— E, kereı bolsań kirme ekensiń de, — dep Ábdijapar taban astynda bir ilmeshek taýyp aldy.

— Kirme bolǵan soń basa-kóktep kirip otyr ekensiń ǵoı,-dep shal da oraǵytyp shalyp berisetin emes.

Ekeýi ıtjyǵyspen biraz otyrdy. Teke tirestiń aıaǵynda shal eptep synaıyn dedi.

— Bir balanyń bar ekenin kórip otyrsańdar. Jat jurttyqqa jaratqan soń jolyna tiken bola almaımyz. Balanyń ózi bilet te. Biraq bizde de aǵaıyn bar, aqyldasyp kórelik, — dep jyǵylyp jatyp ta shal shalqaıyp shyǵa keldi.

Endigi shalqaıystyń jýandyǵy bitip, saýdasy ǵana qalǵanyn Ábdijapar da seze qoıdy. Beskempirge ymdap, irgedegi qara sómkeni qolyna alǵan, ishindegi shıbarqytty sýyryp shaldyń aldyna tastady da:

— Mynaý joralǵyńnyń pysmyldasy. Qudalyqtan taıyp ketseń Qudaı aldynda qaryzdarsyń! — dep bir jola shegelep tyndy.

Kepken shal Qudaıdan da qorqatyn emes, joralǵyny qorashsynyp, osqyrynyp baqty.

— Qudaıyń da, joralǵyń da maǵan bala bola ma! — dep shynymen-aq shybyn jany shyrqyrap balasynyń ústine túskendeı qınaldy. — Týa jalǵyz edi...

Endigi kóretin kezek Mesheldiki edi. Shaıqor baıǵus semiz kóz báıbisheniń qoı ótken qula sýyn tuqyraıyp tarta-tarta jońyshqaǵa kepken sıyrdaı kók qaryn bolyp domalanyp qalypty. Tyrsyldap otyryp aqshasyn zorǵa sýyrdy da ne ary emes, ne beri emes, shaldyń qoly jeter-jetpes shekaraǵa úmittendirip tastady. Ábdijapar Beketpen qulaq súzistire berip aqshanyń mólsherin pysyqtap aldy da:

— Qudaǵı! — dedi. Otyrysy myǵym, daýsy zildi. — Mynaý myń som Qobylandynyń sizge japqan kıitiniń aldy.

Saýdanyń narqyn búldirip, arzanǵa qulap júrer dep sasty ma, álde bes somdyqtan dúńkıip jatqan eki býma qatynnyń qabyna túsip ketedi dep qoryqty ma, "shaqyr balańdy" — dep shal báıbishesin taqymdap turǵyzyp jiberdi.

— Qudaı-aý, jalǵyzymdy jat jurtqa baılap berip, taǵy da qolym kesiletin boldy ma?!.

Qudaǵı ótirik aıqaılasa da qımastyqpen emes, sharýasynyń ýaıymyna qınalyp bara jatqanyn sezdirip qoıdy.

— Qaıtsyn-aı, buǵan da kiná joq. Bala degen shesheniń baýyr eti ǵoı! — dep shaldyń da kózi jipsigen boldy. Jipsigen kózi "qınalyp" bara jatqan "sheshe baıǵusta" emes, jete almaı otyrǵan aqshada edi.

Qotıyndy aldyna salyp dińkildetip ile-shala Jámıla kirdi. Janarynda irkilgen jas bar eken. Kele sala tize búkpesten:

— Aǵataılar, men de tiri janmyn ǵoı, toqty-torymdy baýyzdaǵanda da jazyǵy joqtyǵyn aıtyp bata qylatyny qaıda?!-dep qalsh-qalsh etti. —Maǵan quda túsip kelgenderiń qaısylaryń?!.

Jurttyń bári jabyla Meshelge shuqshıdy. Jańaǵy kúbideı domalanyp otyrǵan kúıeý jigit jeli shyqqan búıendeı búrisip jerge kirip barady eken.

— Aý, Qobylandy, qozǵalsańshy! — dedi Ábdijapar. — Aq júzińdi myna el-jurtqa bir kórsetseı!..

Jańa esimine qulaǵy úırenbegen Meshel aǵyl-tegil bop árkimniń aýzyna alaqtap qaraı berdi. Qyzynyń kımelep kirip, kıip-jaryp sózge aralasqanyna Masaqbaı áýelde qopaqardaı ósip, syrmaq astyna shyrt túkirdi de, ómiri jurtqa kórsetpegen shaqshasyn qonyshynan mańǵazdana sýyrǵan. Bir atym nasybaı bir shoqynyń bıigine shyǵaratyndaı baptanyp-aq baǵyp edi, biraq synaptaı qasterlegen bir mysqal shańytty tanaýyna jetkize almady. Jámıla ákesiniń aldyndaǵy shıbarqytty Mesheldiń qolyna umar-jumar atyp uryp, aqshasyn jáne ustatty.

— Qobylandy bolsań da mal shashatyn batyr sen emessiń, kórkimdi buldaıtyn qyz Qurtqa men emespin! — dedi. —Shúıkedeı basymnyń saýdaǵa túskenine san jyl. Odan ekeý bolǵan men joq, tórteý bolǵan bular joq! Áıteýir, meni izdep kelgeniń ras qoı?!.

Sasyp qalǵan Mesheldiń tili tas baılanyp, taǵy da Beket pen Ábdijaparǵa alaqtaǵan. Es jıyp, iltıpatqa kelgenshe tepsingen qyz aldy-artyna qaratqan joq.

— Ras pa?! — dedi taǵy da. — Endeshe, anaý júk ústindegi jetim shamadandy kóter de, aparatyn aýylyńdy aıt! Satyp aldym dep sen buldanba, satylyp baramyn dep men jylamaımyn!..

Aıaq astynan jaý shapqandaı kepken shaldyń tańnan bergi tákapparlyǵynan da túk qalǵan joq. Ábdijapardyń kósemsip otyryp aıtqan kósheli sózi de adyra qaldy. Apalań-topalańda semiz kóz báıbisheniń shar etken ashshy daýsy aýyldy basyna kóshirip edi.

— Myna, qatyn neme, ne dep ketti, oıbaı? Shyqqyr kózim pe kórip tur, oıbaı! Barǵan jerge tastaı batyp, sýdaı sińgir, oıbaı!..

Kóp oıbaıdan úrikken "qudalar" tý-talaqaı boldy... Qulaǵyn basyp Ábdijapar shyqty. Qorjyndaryn súıretip Beket pen Beskempir shyqty. Mesheldi jetelep Jámıla shyqty. Bir qoly mańdaıynda, bir qolymen aqtarylyp qalatyndaı kúbi qarnyn qushaqtap Esenqul shyǵyp edi...

— O, áke-eń! — dedi. — Osynda men nemenege keldim eı?!.

Mańdaıy josadaı. Semiz kóz qudaǵıdiń oıbaıynan qashamyn dep júrgende bulyń-bulyń kóp qoranyń kóp tireýleriniń birimen súzisip qalsa kerek.

— Osynda men nemenege keldim, eı?!.

— Jáshikterdi kórsetpegenimiz qandaı kórim bolǵan! — dep Qotıyn starterdi baj etkizip basyp qaldy.

ON BİRİNSHİ TARAÝ

1

— Eı, Qobylandy! Saǵan kisi kep tur!..

Meshel sasqanynan aryq túbine jata ketti. Qaılanyń saby shekesine tańq etip qatty tıdi. Jan qysylǵanda ony da elegen joq, jer baýyrlaǵan mysyqtaı shókelep, qaıtkende tóbesin kórsetpeýge tyrysty. — Ittiń atyn bóribasar qoıady dep!..

Osy bir aty kesir bolyp tıdi. Onan da Mesheli-aq durys edi. Alatyn Qudaı Qobylandy bolsań da qoıa ma, mılısıoner ázireıildeı zirkildep jetip keldi.

— Áı, Qobylandy sen be ediń?!.

— Bolsam she?

— Kisi kep tur dedim ǵoı!

— Kelse qaıteıin? Meniń munda eki týyp, bir qalǵanym joq. Eshkimdi bilmeımin!..

— Tur, eı! — dep mılısıoner maı quıryqtan bylsh etkizdi. — uıalady eshe!.. Padýmaıysh!..

Meshel óldi. Súmireıip, aryq, túbinen qur súlderin kóterip turdy. Mańaıǵa qaraýǵa da bet joq. Kınoteatr men dúkenniń eki ortasyndaǵy jurttyń jyrtylyp aıyrylatyn jeri edi. Kisi kórmegendeı telefonnyı, kabeline aryq qazyp jatqan saqal-murty kirpiniń qyltanaǵyndaı Mesheldiń on shaqty serikterine qadalyp kep qarasady.

— Bar, áne, baqta tur! — dedi mılısıoner. —Jarty saǵat ýaqyt beremin. Qashsań — aq jynyńa qosyp kók jynyńdy da qaǵyp alamyn!..

On bes sótkede Meshel on bes jylǵa qartaıyp ketti. Qajytqan qaıyn jurttyń jalasy da emes, mynaý kóshedegi eldiń kózi. Qas qylǵandaı baq tazalatady, bazar sypyrtady, dúkenderdiń júgin tasytady. Ol az bolǵandaı úsh mezgil tompyldatyp aıdap kópshiliktiń ashanasyna aparatynyn qaıtersiń. İshkeni iriń, jegeni jelim. Búıtkenshe alysyraq bir túpkirge kesip jibergeni jaqsy edi.

Qalqaıǵan qulaǵyn, toqyraıtyp qyryp tastaǵan áńgelek qaýyndaı dop-domalaq basyn kórip Jámıla jylap jiberdi. Meshel qıpaqtap:

— O nesi, o nesi?.. — dep mińgirledi.

Kúıeýine quddy kebin kıgizip jiberip, kebenek kıip qaıtqandaı Jámıla Mesheldi qushaqtap alyp jylady.

— O nesi!.. Uıat bolady... Jurt kórip qoıady ǵoı, — dep jalyndy. Ómiri bireýdi músirkep, ómiri bireýdi aıap, egilip kórmegen, baryqsyz, qasań bop qalǵan júregi ezilip, óziniń de kózine jas keldi. — Nesine keldiń? — dedi. — Endi on kúnnen soń ózim de bosaıtyn edim ǵoı, — dedi. Sonan soń: — jigitter aman-esen be? — dep ómiri aýzyna túspegen suraq qoıdy. Sonan soń áıeliniń samaıynan sıpap, alaqanymen kóziniń jasyn súrtti. Bul da ómirinde birinshi jasap turǵan kásibi. — Aınalaıyn! Qoıshy endi! — dedi. Bul da ómirinde birinshi aıtyp turǵan sózi.

Jámıla ýaqyttyń jarmysyn jylap jep qoıdy. Jylap bolǵan soń da solyǵyn basa almaı biraz óksidi. Meshel, "ıá, qalyń qalaı" — deı bergende:

— Áı, Alpamys! — degen mılısıonerdiń daýysy estildi.

Jámılany tanydy ma, joq álde jylap otyrǵanyn kórip aıady ma, — jaraıdy, kpzyǵa óziń kelersiń. Tek, keshikpe, men dejýrstvony tapsyrǵansha jet! — dep kete berdi. Jańa ǵana daýysynan jon arqasy titirengen Meshel júgirip baryp qushaqtap alǵysy keldi.

— Seni sabaǵan ba? — dep Jámıla taǵy kemseńdeı bastady.

— Joq-á, nege sabaıdy?..

— Mańdaıyń nege isip ketken?

— Ánsheıin... abaısyzda qaılanyń saby tıip...

— Jasyryp tursyń ǵoı... Sabaǵan ǵoı...

Jámıla dáp óstedi dep oılaǵan joq edi. Bir túrli ish-baýyry eljirep, áıelin qushaqtap turyp súıip alǵysy kelip edi, baqtyń ishinen eshki aıdap júrgen bir qaqsal kempir Mesheldiń áp-ádemi kóńilin úrkitip jiberdi. Jáne jáıine ketken joq, bótelke tastamańdar, qaǵaz-qoqyrlaryńdy ala ketińder dep zirkildep ketti.

— Kástómiń kirlep qapty ǵoı, — dedi Jámıla.

Tergeýge shaqyrǵanda qajyǵa baratyndaı Jaqyp ápergen qara kostúmin, aq neılon kóılekpen parlap kıip, syqyrlap attanyp edi.

Aldynda on bes sótke degen ujmaqtyń kútip turǵanyn ıti bilip pe.

— Beket pen Beskempir sálem aıtty, — dep Jámıla aýyldyń jaı-japsaryna endi kóshti. — Beskempir memlekettik emtıhanyn tapsyrýǵa astanaǵa ketti. Bekettiń basy ári shyrǵalańda júr.

— Shyrǵalańy nesi? — dep Meshel shoshyp ketti.

— Osynyń bárin álemge shaptyryp júrgen Ábdijapar kórinedi ǵoı. Prkorolǵa ákemniń atynan shaǵym jazdyrǵan da sol eken. Esenqul shartyǵy taıaqqa jyǵyldym dep tergeýshige kýá bolypty.

— Ne deıt?!.

— Shal beısharanyń kókeıin tesken aqsha da. Aıaǵy bulaı bolaryn bildi deısiń.

— Men saǵan aqsha berip qutylaıyq dedim.

— I-ıı, ólim-aı!.. Týǵan ákeme parany qalaı berem?!.

— Ol seni týǵan qyzym dep aıap otyr ma?..

Jámıla kúmiljip, qor bolyp qaldy. Oǵan dál qazir jıyrma jyl baqqan ákeden jıyrma -aq kún otasqan Meshel jaqyn edi. Janary kúıip, bet-aýzy jybyrlap, shaǵym aıtaıyn dese jylap jiberem be dep qorqyp otyr. Tyrnaǵyn shuqylap, jaýraǵandaı Mesheldiń qoltyǵyna tyǵyla bergen. Qoly tozańdanyp, tozyp ketken eken, kóbesinde kir bar. Mesheldiń qadala qalǵanyn sezip:

— Beket jumysqa ornalastyrǵan. Pıtomnıkte kóshet baptap júrmin,-dedi. — Ózi bir jaqsy jigit eken. Baıyn sottatyp jiberdi dep kóringen túrtkilep, jataqta tura almaǵan soń bir bólmesine kirgizip alǵan.

— Beketti aınaldyryp júrgen ne shyrǵalań?

— Anyǵyn bilmeımin, áıteýir jurttyń ósegi de. Leshozbastyq pensıaǵa ketedi deı me. Sonyń ornyna Ábdijapardyń talasy bar deı me. El búldirdi, bireýdiń qyzyn alyp qashyp, kinásiz adamdy taıaqqa jyqty dep Bekettiń ústinen aýdanǵa aryz bergen deı me. Áıteýir kóp. Sıǵattyń ornyna derekter bop ketedi dep qorqatyn kórinedi. Bekettiń partıaǵa etem dep bergen aryzyn da qarattyrmaı qoıypty.

— Oı, áttegen-oı! — dep Meshel jasyp qaldy. Qorǵany qulap qalǵandaı baıǵustanyp, mólteńdep áıeline de tiktep qaraı almady.-Men shyqqansha dúnıe ornynda tursa boldy! — dedi sosyn aıaq-astynan atyp turyp. — Ákeńdi!.. Bárin salam!..

"Bárin salam" degennen-aq Jámıla Mesheldiń aqshaǵa senip turǵanyn sezdi de, bir nárse aıtaıyn dep eki-úsh oqtalyp, aqyry kúıeýin aldartqandaı:

— Aıtpaqshy, men saǵan kástóm-shalbar, bir kıer pálte satyp alyp qoıdym, — dedi, sosyn kúmiljip otyryp, — aqsha da bitti, — dep tuqyraıyp tómen qarap ketti.

Meshel qaıtqan joq:

— Ákeńdi!.. Aqsha jetedi! — dedi. —Aqsha kóp! Áli de qyryq toǵyz myń bes júz elý bes som elý bes tıyn bar! — dedi.

Jámıla shoshyp ketti.

— Aqshasy qurysyn! — dedi. — Basyń aman bolsa jetedi.

— Mı joq qoı bul bastyń ishinde! Mı joq! — dep Meshel toqyraıǵan basyn sıpady. — Keshe bolmasa óstip dúnıeniń bárin kesh oılap, kóshten qala ma?.. Aqymaq!.. Qyryqqa deıin mal jıyp!..

— Qaıdaǵy mal!.

— Aqsha mal emes pe? Sen senbeı otyrmysyń?

— Senbeımin, — dedi Jámıla. —Eger bireýdiki bolsa ber de qutyl. Bálesinen aýlaq!

— Nemene, adaldan tapqan tıyn-tebenim úshin de kináli bolam ba?!. Jeter!.. Aıaǵynan kelgen áıeliń úshin kináli bol! Arqa etiń arsa, borbaı etiń borsha bop júrip jıǵan mańdaı terińniń aqy-pulyna da kináli bol!.. Sonda bu ǵumyrdyń qyzyǵy ne ózi?!.

Qyzyǵynyń ne ekenin qyryqtaǵy Meshel bilmegende jıyrmadaǵy Jámıla qaıdan bilsin. Áıteýir, buǵan deıin de bireýdiń esigin kórip qaıttym demese, ne sezimge, ne sanasyna odan esh nárse qonaqtamapty. Sharýaǵa degende ıneniń jasýynan ótken pysyqtyǵy bar edi, ol da kórshi-qolańnyń kózinen artylǵan joq, áke-shesheniń malsaqtyǵynan júkqap qońyz tirliktiń ólermendiginen zorǵa qashyp shyqqan baıǵus "ómirdiń qyzyǵy osy" — dep neniń basyn ustapty. Boı jettiń, bosaǵań bólek dedi. Bardy. Qas-qabaǵy unamaıdy, qaıt dedi. Qaıtty. Qaıtadan qyz bolyp qartaıý joq, baıǵa tıý kerek eken. Áke-shesheniń bıligin basa-kóktep tıip aldy. Kórkine qyzyqpasa da kóńili ketip, endi eti úırenip, bir-birine degen janashyrlyqtyń jylýy jańa tutanyp kele jatqanda, "baı degen osy eken-aý, oshaq degen osy bolady" deıtuǵyn túısiktiń tórkinine jetkizbeı myna bir shyrǵalańy kıdi de ketti. Munyń da ánsheıin boq basyndaǵy bolmas ábiger ekenin qaıdan bilsin. Úsh dúrkin shaqyrý qaǵaz kelgende Mesheldi jibermegen ózi edi, el-jurttyń adamshylyǵyna, kóńilimniń qalaýymen tıdim dep arymen, adalymen jazǵan qolhatyna sengen. Meshel tergeýshini uryp túrmege túsip qalypty dep estigende shybyn jany qalmady da aldy-artyna qaramastan sonaý Aqsýdan jaıaý-jalpy ushqan, aldy-artyna qaratpaǵan alyp bara jatqan mahabbat ta emes, taǵy da sol janashyrlyq, naqaq adamǵa arasha túsem degen taǵy da sol adal kóńili edi. Endi baqsa, baı degen, oshaq degen janashyrlyqtan góri qymbatyraq eken. Múmkin, ǵumyrdyń qyzyǵy osy shyǵar?.

— Tergeýshini nege sabadyń?

— Ákeń!.. Qanym qaınap ketkeni!.. Ótirik protokolǵa qol qoı deıdi.

— Keler-keteri joq bolsa qoıa salmadyń ba.

— Esiń durys pa?!. Kórineý kózge bireýdi jyǵyp berip kórgen kúnim qurysyn!.. Ózi de tabanyn jalaǵan qý eken, maıly ishekteı aılandyryp áketip barady. Shynynda, saǵan keler-keteri joq deıdi. Ólmeli kempir-shal daý qýalap jatpaıdy, qyzyn al da qash dep aıtaqtaǵan Beket edi deseń boldy dep mıymdy jegeni. Oıpyraı, tipti adamdy sózden jańyldyrady eken. Uıalmastan saǵan týyspyn dedi-aý!..

— Qaıdaǵy týys!.. Burynǵy barǵan jerimniń jamaǵaty da. Ákemnen qaıtara almaı júrgen shyǵyn bar ma...

Jámıla taǵy da sol týra minezine salyp aıtyp qalyp edi. Mesheldiń qabaǵyna kirbeń ilingenin sezdi de aq kóńiline kir tastap jibergendeı ókinip, tilin tisteı qoıdy. "Áı, endi esine salsam ba!" — dep ishteı kijingen. Qurǵyrdy, baıaǵyda bir basyp ketken lastan qaıta-qaıta taıǵanaı bergennen jıirkenishti ne bar...

Jámıla Mesheldi "kpznyń" qaqpasyna deıin shyǵaryp saldy. Qolynda tastap ketetin bir ýys dámi de joq eken, kúnshilik jerden qara basyn alyp ushqanyna endi ókinip tur. Jeme-jemge kelgende qıa almady. Kún bolsa keshkirip barady. Juraǵat izdep kórmegen basy qona ketetin úıi de joq edi.

— Men endi qaıtaıyn, — dedi, dese de Mesheldiń jaǵasyn túzep, ıyǵyn qaqqylap, qıpaqtap ketpeı qoıdy. — Meni de senimen birge qamamas pa eken?..

— Esiń durys pa?! — dep Meshel yrshyp tústi. — Bar, qaıt endi? — dedi, sosyn qashyp qutylǵandaı qaqpaǵa symp berdi.

2

Belbeýden báteńkeniń baýyna deıin túgel sypyryp, temir torly baraqqa kirgizip jibergen soń da, eleńdep terezege qaraı berdi. Jámıla áli de tóńirektep osy mańda júrgendeı kóńili ornyqpady. Nardyń ekinshi qabatyna kóterilgende tómende pyrsyldap otyrǵan jas jigitti kórip edi.

— Ne jetti eı? — degen kórshisine.

— Apamdy saǵyndym!.. — dep qorsyldady.

— Óı, shirik! Erteń áskerge shaqyrǵanda da apańdy ala ketemisiń?!.

Kórmegen soń eken, áıtpese bes kúnniń ishinde Meshel de álde kimderdi saǵynyp qalǵanyn sezdi. Yrjaqtap sý iship, yrbańdap kún óltirgen qaıran ýaqyttyń qadirin endi túsingendeı. Qaıdaǵyny oılap, "taǵy taıganyń" ótti-ketti talaı sátteri kóz aldyna keldi. Ótkenimen esep aıyrysqanda túıgeni, áýeli balalyǵy bolmapty, bozbalalyqty basynan keshken joq, Endigi qyzyqtyń qumarlyǵy kesheginiń ókinishin óteı ala ma? Keshegiden berish bop qatqan jetim kóńildiń jyrtyǵyna jamaý bola ma? Tym keshigip kelgen oıǵa keshirim de kóp qoı, qalǵan ǵumyrdyń qaıyryn berse oǵan bola qamyǵyp, ýaıym jep jatqan Meshel joq, Tek mynaý ys basqan qapas baraqtyń silbi tóbesine telmirip, kóńirsik dymqyl aýasyna qadalǵannan keıin "taǵy taıganyń" keńshiligin ańsaǵany da. Es bilgeli eńbeksiz bir kún óltirip kórmegen pendege qaıdaǵy-jaıdaǵy qasıetsiz sotqarlarmen, araq sasyǵan júndi aýyz alqashtarmen bir úńgirge qamalǵany qasiret eken. Ózine de obal joq. Ólip-talyp, pálen jerde baqyr bar dese paıdanyń kózin qýyp, qý janyn qınaǵanda tym qurysa sol tyrtyńdap jıǵanyna qorǵan bolar boıyna qasıet jınamapty. Sonyń aıaǵy, atyp tastasań obaly joq qasıetsizdermen bir ydystan dám tatqyzdy.

Shıq etip temir esik ashyldy da saq etip qaıta jabyldy.

— Oý, sarbazdar, feldmarshal kep qaldy, Kýtýzov! — dep jurt shý ete qalysty. —Vstat! Feldmarshal ıdet! — dep baqyrdy áldekim.

Feldmarshaly — bir kózine iriń keptelgen kir soqyr eken. Kópten beri saǵynyp qalǵan tanys shańyraqtyń ıisin alǵandaı ımıip bólmeniń ortasyńda biraz turdy. Ittiń atyn bóribasar...

Óziniń de aıaq astynan Qobylandy atanyp ketkeni esine tústi de ózinen ózi qorlanyp, saban jastyǵyna qaıtadan qyńyraıa ketti. Ý-shý, dyrdý starshoı kelip esikti ashyp, tártipke shaqyrǵan soń zorǵa basylyp edi.

— Mynaý kim? — dep áldekim aıaǵynan julqyp qaldy.

— Ol Napoleonnyń ózi! — dedi "sarbazdardyń" biri. — Genshtabpen kelise almaı qap, on bes táýlik demalysta jatyr.

Meshel basyn kótergende "feldmarshal" kilmıe qarap tur eken, jyny qysyp kókireginen bir tepkisi keldi.

— Ne kerek?! — dedi.

— Ornyń jáıli eken, — dedi "feldmarshal" káperine eshteńe almastan. — Biraq bizdiń turaqty propıska sol jer sıaqty edi...

— Jaǵyńdy úgitip jiberemin! — dedi Meshel.

— Uramysyń?.. Káne, ur!.. Soryńdy qaınatyp taǵy on bes táýlikti qamatyp jibereıin! — dedi.

Bul ıtterdiń shetinen kisi qorqytatynyn qaıtersiń. Bireýdiń qolymen qorqytty! Meshel jigeri qum bolyp "jyly ornyna" qısaıa ketti.

— E, sóıt, sóıtkeniń durys qoı! — dep mynaý torly baraqtyń Qudaıy menmin degendeı kir soqyr qotıynsyp qaldy, biraq júregi shaılyqty ma, qaıtyp mańyna jolaǵan joq.

Qap, ıttiń quly baıǵutan basyndy-aý!.. Qashan da qyr sońynan bir soqyrdyń mindeti qalǵan emes. "Feldmarshalǵa" esesin jiberip alǵanyna qatty nalyǵan. Jádigóıdiń túsi de kórden shyqqandaı eken. Janardyń ornynan jyrtıǵan sýaǵardy kórgende kóz aldyna baıaǵyda ushty-kúıli tastap ketken ógeı ákesi kelip tura qaldy. Kúnde keshke jyrtıyp kelip, jyrtylyp boqtap mes qyp sabaıtyn soqyr dúleı esine túskende kúni búginge deıin qabyrǵasy qaqyraǵandaı jany túrshigedi...

...Óz ákesi anyq esinde joq. Áskerge elden buryn ketip, japon soǵysynan qaıtpaı qoıypty. Qyzyl juldyzdy shlem bórik kıgen murtty qazaqtyń sýretin ákem dep ıemdenýshi edi. Bir kúni mas bop kelip qý soqyr jyrtyp tastaǵannan beri ol beıne de kóz aldynan birjola óshken. Sheshe baıǵus judyryqtaı balamen jıyrma jasynda jesir qalǵan eken. Kúni úshin tıdi me, álde jesirlik qajytty ma, kim bilsin, úsh bala taýyp berse de óle ólgenshe úsh kúndik baı qyzyǵyn kórgen joq. Jaz shyqsa sal aıdap qańǵyp ketip, kúz tapqan-taıanǵanyn taýysqan soń, alty aı qys pesh ústinen túspeı jatyp alatyn asqa masyl, janǵa septigi joq dıýanany asyraımyn dep-aq ómiri óksigen. Sóıtip júrip ústine bir japyraq jip ilmegen anasy eki metr kórge de aqyretsiz kirip edi. Aqyry, belgisiz molasyn da kóp belgisiz tómpeshiktermen birge "Qyzyljar" dep atalatyn shaǵyn prıstanmen qosa Buqtyrma deıtuǵyn teńiz jutyp qoıdy. Meshelde qazir at baılap túsetin aýyl da joq. Qyl aıaǵy kalymshıkterge deıin jyl on eki aıda bir dúrkin aýnap-qýnap el tóbesin kórip qaıtqanda, munyń "taǵy taıgada" tapjylmaı jatyp alatyny da osydan. Buqtyrma bar balalyq shaǵyn, ómirbaıan dep alatyn artyndaǵy shıyryn da birjola óshirip ketken sekildi edi. Sol teńizdiń betine anda-sanda qalqyp shyǵatyn tabyt, kóń-qoqyr sıaqty Mesheldiń de ótken-ketken suryqsyz bir dáýrenderi kóńiline kilkip bir soǵatyn ádeti bar. Tabıǵattyń dúleı kúshi óshirdim degenmen sana qurǵyrdan shaýyp tastaý qıyn...

Jar jaǵasynda shatyry qyryq jamaý qaýsaǵan aǵash úı soǵystyń bar aýyrtpashylyǵyn elmen birge kóterip shyqqandaı qajyp, súıegi syrqyrap, qol tıip ketse esik, qaqpasy zar qaqsap oıbaı salatyn. Úıge áldekimderdiń kelip-ketkenin aıdalada oınap júrip-aq Meshel osy oıbaıdan biletin. (Balalardyń ishindegi búıregi biteýi ózi edi. Týǵanda-aq sen tolyq ediń deıtuǵyn sheshesi. Onyń ústine boıy myqyraıǵan alasa boldy da, jurt Meshel atandyryp jiberdi. Keıin metrke men pasportqa da solaı jazylyp. Meshel bop kete barǵan). Al kelip-ketetin jurt kóp edi. Kópsiń dep sheshesi de aýyrtpalyq jasamaıtyn. Basy artyq syımaı jatqan adamy joq, elevatorǵa astyq tasyǵan kirekeshter qysy-jazy osy úıge túsip, qara sý bolsa da úıden qaınatyp iship attanatyn edi. Kójege qara, taýyqqa jem osy kirekeshterdiń arbasynyń túbinen qalatyn. Qıynshylyq kezde óz aıaǵymen keletin mundaı násipke kóringen oshaqtyń qoly jete bergen joq. Onyń ústine anasy Márzıa ústinen túıe júrip ótse úndemeıtin, qap túbine esh nárse saqtamaıtyn keń adam. Keń adamdy kim syılamasyn, keń adamǵa qańǵyrǵan ıt te úıirsek.

Iakorge qyryq birinshi jyldyń kúzinde baılanǵan eski barjy tórt jyl soǵysty qoltyqta turyp ótkizdi. Ústindegi qumyna deıin kóktep, qańsyp qalǵan "kóne astaý" búkil aýyldyń balalaryna oınaq boldy. Prıstan men elevator eki jaq bolyp "soǵysqanda" alatyn qamaldary osy barjy edi. Balalyq báseke, tóbeles te, tatýlyq ta sonyń ústinde. Qumyna qyzdyrynyp, qarmaq salyp, tússe shortan, túspese birer shabaqty da sonyń túbinen ustap áketetin qara sıraq kús tabandarǵa muhıttyń kemesindeı kórinetin. Rýbkaǵa qoly jetkenderdiń keıbiri qazir áskerı flotta, nashar degenderi ózende shkıper bolyp júr. Al Meshelge ógeı ákeniń taıaǵynan qashqanda talaı túnder baspananyń mindetin atqarǵan. "Palýndra!", "abardaj!" dep baqyratyn dostarynyń bet-júzin kórmeı ketkenine de qaı zaman. Sonyń bárinen aıyrǵan...

— Áı, Meshel! Júgir, seniń táteń kúıeý ertip kelipti! — dedi bireý.

Kúıeýi nesi dep oılady. Soǵystan keıin biren-saran bolmasa "kúıeý" degen uǵym kóringen oshaqqa qona bermegen. Biraq bizdiń úıge de kúıeý bitedi degen Mesheldiń káperinde joq edi. Qarmaǵyn jıyp, bes-alty alabuǵasyn salaqtatyp úıge qaıtqan. Sońǵy jańalyqqa údireıise qalǵan dostarynyń júzinen-aq jaqsylyqqa jorymap edi.

Bir kózine bylǵary baılaǵan eńgezerdeı júndi bas oqyraıyp qarady da, qolyndaǵy staqanyn tóńkerip tastap, kók sarymsaqty qarsh-qarsh shaınap, qylǵyna jutqan soń:

— Osy úıdiń azamaty ma? — dedi, ómiri sýda júrgen adamdaı daýsy jarqyshaq, ári kúbiniń túbinen shyqqandaı úreıli eken. — Jigit!.. jigit!.. sharýaǵa jarap qapty, — dep jalǵyz kózi shaqyraıyp aldymen Mesheldiń qolyndaǵy balyqqa qadaldy.

Budan soń da san shaqyraıǵan osy jalǵyz kóz ómir baqıǵa Mesheldiń óńmeninde ketti. Jalǵyz kóz Márzıanyń kartop qýyrǵan qara tabasynyń kúıesine deıin qazyp taýysqan soń, Mesheldi oshaqtaǵy otqa jumsady. Prıstanǵa kelip-ketkenderdiń aýzynan sıgaretti kórgeni osy edi, keıin bul qurǵyrdyń jurtta qalǵan tuqyly úshin kóń-qoqyrdy tintkizetinin qaıdan bilsin. Temeki tartyp, jany jadyraǵanda ǵana baryp:

— Iá, oqý qalaı? — dep kúrzideı qolyn Mesheldiń ıyǵyna saldy.

— Jaǵdaı bolmaı oqýynan kesheýildep júr, — dep kúmiljidi anasy.

— Á, qonbasa sol oqýdy qýalap qajeti joq. Sharýaǵa jarap qapty ǵoı...

Áýelde músirkegen bolyp ıyǵynan qaqqan jýan judyryq keıin tanaýyna talaı borazda salǵan. Aýzyna dýa qonbasa da aıtqany kelip, Meshel budan soń oqýdy da jarytqan joq. Eń qıyny, baladan ananyń jyly qushaǵyn aıyryp, jalǵyz kózdiń eki araǵa sýyq synadaı qadalǵany. Kúıeý bolyp túsken alǵashqy kúni-aq qazan-oshaqqa aralasyp, keshki astyń qamyna otyn ázirledi. Biraq bótennen shyrpy qosqan joq, qaqpaǵa tireý qyp júrgen syrǵaýyldy talqandap tastady da, tamyzdyqqa dep úıdiń buryshyn jardy. Baıǵus, san jyldyń aýyrtpalyǵyna tótep berip, san adamǵa dám tatyryp shyǵarǵan aǵash úı qashan satylyp ketkenshe, jalǵyz kózdiń baltasymen alysyp edi.

— Ana kisini qýyp jiber! — dedi Meshel anasyna el orynǵa otyrǵan shaqta.

— Nege, kúnim-aý?!.

— Ketsin!.. Ońbaǵan adam! Úıdiń buryshyn nege jarady?!.

— Qoı, balam, úlken kisige olaı dep aıtpa, — dep sheshesi jekip tastady. — Ol saǵan áke ornyna áke bolaıyn dep otyr. Uıat bolady! — dedi.

Jalǵyz kózdi qýmaq túgili, Mesheldiń tósek-oryny sol túni-aq tórgi bólmeden shyǵyp qaldy. Jel tursa syńsyp qoıa beretin jamaýly synyq terezeniń túbinde búrisip jatyp eń alǵash ret óziniń jetimdigin sezindi. Kıiz basqandaı yrsyldap-qorsyldaǵan ógeı ákeniń demiginen jerkenip shyǵyp edi. Kele-kele sholanda da sırek túneıtin boldy. Kóbine jalǵyz kózdiń ornyna qus myltyqty qushaqtap astyq qoımasynyń kúzetine ketetin. Jartykesh kóńilge jetimdiktiń muńy bolyp kirgen synyq terezeniń bozdaǵan úni qys pen jazdyń ulyǵan yzǵaryna ulasyp edi...

— Beı gada!..

— Starshoı!.. Starshoı!..

Meshel basyn kóterdi. Áldekim túsinde tóbelesip jatyr eken. Zár qysqan áldekim temir esikti tepkilep tur eken. Temir esik áýeli saldyr-suldyr etip jurtty túgel oıatyp aldy da, sonan soń baryp syqyrlap zorǵa ashyldy.

— Nege uıyqtamaısyń?!

— Áskerı keńeske barýym kerek! — degen jaýaptan "Feldmarshal" ekenin bildi.

— Tek, otyryp alma!..

Temir esik tars jabyldy da, bosaǵany tistegen qalpy qarysty da qaldy. Qandalanyń ıisi shyqty. Eti ólip ketken be, álde qany tátti bolmaǵan soń tıispeı me, Meshelge qandala, masa degen jolap kórgen emes. Biraq kápirdiń ıisinen adam túgili haıýan túrshigedi-aý. Tómende áldekim tas shaınaǵandaı shaqyr-shuqyr tisin qaırap jatyr eken. Meshel eti qyshymasa da qarap jatyp qasyndy. Torly terezeniń jeldetkishi týra jelkesinde edi, mundaı jaqsy bolar ma. "Feldmarshaldyń" jyrtıyp kelip, qorqytyp qolqa salǵanyn endi túsindi. Torly terezeden samal soǵady eken. Torly terezeden keń dúnıeniń pushpaǵyn kórýge bolady eken... Keń dúnıeniń pushpaǵy irgedegi baqtan bastalyp, bókterdegi qara shyrshanyń qazdıǵan ushtarymen jalǵasyp kete beredi eken. Kóz ushyndaǵy qalyń nýdyń ortasynan qaltyrap ot kórindi. Bireý emes, birnesheý eken. Bytqyl men saı-saıdyń shuńqyryna deıin qoımaı shabatyn malsaq qazaqtar pishenge shyqqan bolar. Bul shaq sharýa adamnyń qona-túneı tarbaıyp jatatyn kezi. Jaman da bolsa úı salyp alsam, japanda jatsam da tiri jan ekenimdi sezdirip, aıaq artar bir kólik, birer qara ustasam deıtin armany esine oraldy. Qoı bolmasa da eshki kórgen aýyldyń qyzy ǵoı, Jámılanyń qolynan úı ustaý, birer saýynnyń baby keler-aý. Týasy, úı tirliginde Mesheldiń qolynan kelmeıtin kásip kem de kem edi. Sıyr saýýdan bastap pishen shabýǵa deıin mynaǵan meniń shamam jetpeıdi dep aıtyp kórgen emes... Salt júris, sabaý qamshy qulqy ony da umyttyrǵany qashan...

Ózi masyl, onyń ústine isher aýyzdy kóbeıtkeni bolmasa ógeı áke shyrpy basyn syndyrǵan joq. Jaz shyqsa ishki jaqqa sal aıdaýǵa ketetin, biraq odan sabaqty jip kirgen emes. Muz qata azyp-tozyp birde tonalyp qaldym, birde urlatyp aldym dep múláıimsip qaıtýshy edi.

Keıin aqtalýdy da qoıdy. Qys kúnderi elevatorǵa kúzetke turǵanmen pesh ústinen uzaǵan joq; kúndizgi kezegine oqýyn tastap Meshel barady, túngi kezekke shyqqanda kúni boıy qoımada astyq tazalap, ólip-talyp kelgen sheshesi syldyr shaımen aýyz jylytyp taǵy ketedi. Sóıtip júrip jalǵyz kóz urpaǵynyń sanyn bir qyz, eki ulǵa jetkizedi. Tabý sheshe mindeti bolǵanmen, olardy baǵyp-qaǵý Mesheldiń moınynda. Jar jaǵasyndaǵy buryshy mújilgen aǵash úıge kirekesh turmaq kórshi jolamaıtyn. Jambas aqyǵa jalǵyz kóz araq tilep, mas bolsa tóbelesip ıt yrǵyljyń qylǵan soń, jurt mańaıdy baspaı bezip ketti. "Úrýge mindetsinetin buralqy ıtti qýyp nege jibermeısiń — degen aýyldastardyń aqysyna, sheshesi: balalardyń ákesi ǵoı, Qudaıdan qorqamyn" — deýshi edi. Onyń esesine jalǵyz kóz Qudaıdan qoryqpaıtyn. Tirnektep jıǵan tıyn-tebendi tartyp alyp araq ishedi, ókimetpen qorqytsa: "men eshkimniń esebinde joqpyn" — dep quıryǵyn kóterip taıyp otyrady. Mesheldiń boıy taıaqtan óspeı qaldy ma, borsyqsha urǵan saıyn semiretin rýhanı mesheldik sonyń zardaby edi. Qarshadaı basynan bir úıdiń ýaıymy ıyǵyna túsken baıǵus aıadaı aýladan ozyp shyǵa almady da, túzgi dúnıege úńilip qaraýǵa mursaty bolǵan joq.

Taıaqtan da, azaptan da Mesheldiń arqa-basy keńıtin kezi jaz, osy pishen ýaqyty. Jer qaraıa aǵymen kúneltip, qar túse torpaǵyn talshyq qylatyn jalǵyz sıyrdyń jem-shóbine bola kórshi kolhozdyń pishenine bolysatyn. Aqy-puly — qarashada qoranyń tóbesine kep qonatyn bir otaý shóp. Meshel on jasynda qolyna balta ustap, on úsh jasynda shalǵy tartty. Alǵashqy kásibin kúni búginge deıin tastamasa da sońǵysynyń azabynan da bala kóńilge aldanyshy kóp edi. Aldymen, birin ýatsań ekinshisi yryldaıtyn, birin tossań ekinshisi bylǵanatyn úıdegi kóp shýyldaqtan qutylady. Ógiz de bolsa astyna kólik tıedi, ózge de bolsa erkek kindiktilermen qara qostyń dámin tatyp, terin sińdirip qaıtty. Aıaǵynyń kúsine deıin aqjemtir qyp alyp túsetin tańǵy shyǵy, tańdaıyńdy jaýyr qylatyn búldirgeni men qaraqaty qandaı edi. Tanaý jaratyn pishenniń ıisine mas bolyp, maıa tóbesinde juldyz sanap jatyp, tús kórip uıyqtaıtyn qannen-qapersiz kúnder-aı!.. "Áı, balalar! El kóship ketti! Jurtta qaldyńdar!" — dep oıatatyn uıqysyz shaldardyń daýsy, kúnniń kirpigimen talasa turyp, aıaq-tabaqtyń saldyrymen ot basyna shaqyratyn áıelderdiń muńdy júzi áli esinde. Bireýdiń aıqaıy, bireýdiń zekigeni jalǵyz kózdiń jumyryǵynyń qasynda aınalaıynnan artyq edi ǵoı. Meshel qaıda jumsasa da qasarysyp kórgen emes. Jańbyrly kún, boz qyraýda buıyǵyp jatyp ta jalǵyz sıyr esine túsip atyp turatyn. Jumysqa ólermen edi. Jurtqa da osynysymen jaǵatyn. Ony ózimshildikke jetelegen, dúnıeqońyz qylǵan kún kóristiń ólermendigi de, shyn jadyrap qýanbaıtyn, shyn kúlip jarylmaıtyn múttáıimdigi "eshkini apa, tekeni jezde" dep úırengen montanylyqtan qalǵan. Osy minezi bala kezinde jurttyń bárine jaqsa, búgin birine unamaıdy. Ýaqyttan kórmese buǵan Meshel baıǵus kináli me?.. Ómirden tyrmysyp júrip úzip-julyp alǵany bar eken, al óziniń bermegeni bolsa sol ómirdiń qaǵa berisinen ǵana enshilegen tirliginiń usaqtyǵy, armanynyń taıyzdyǵy shyǵar. Qaryn toıǵyzýdyń qamy kimdi alysqa aparatyn edi. Biraq qaryn toıǵyzý Meshel úshin qala turǵyzýdan kem túsken joq.

Sheshesi qaıtys bolǵanda ózinen basqa úsh balanyń eń kishisi bir-aq jasta eken. Bir qys jatyp, jaz shyǵa jalǵyz sıyrdy satyp joǵalǵan jalǵyz kózden qaıtyp qaıyr bolmady. Tórteýiniń onan keıingi saýyny zagotzernonyń qumyǵy men ókimet beretin kartochka, Mesheldiń qoımadan tabatyn eshkiniń tebinindeı jalaqysy edi. Kúni boıy veelkanyń qulaǵyn aınaldyryp, kartochkaǵa tıetin eki bólek nannan kúni boıy bir tistemeı úıge kózi qaraýytyp zorǵa jetetin kúnderi áli esińde. Birde kóshede qulap qalǵan jerinen kórshiler kóterip ákelgende, qoltyǵyna tas qyp qysqan qara nanyn kópke deıin eshkim bosatyp ala almapty. Qara sýdan qaımaq únemdegen basy, erteńgisin ketkende qoly jetpesin dep artyq shaınamany inilerinen jasyryp syryq basyndaǵy qaratorǵaıdyń uıasyna tyǵatyn edi. Qaıda barsa inileriniń ashqaraq kózi qyr sońynan qalmaıtyn. Ashqaraq kózderdi toıdyram dep jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımedi. Sol tarshylyq ne nárseniń qunyn tamaqpen ólsheıtin ash qursaqtyqty nıetine máńgi-baqı enshilep baılap berdi. "Tańǵy tamaq Táńirden" deýdiń ornyna, erteńgi kúnim ne bolady degen ýaıym, qaltaǵa synyq báterdi artyq saldyratyn saqtyqqa úıretken. Degenmen, jalǵyz kózdiń jalmaýyzdyǵyna jete alǵan joq...

Jalǵyz kóz ushty-kúıli joǵalǵannan bir jyldan soń qaıtyp kelip, balalardy lespromhozǵa kóshirip áketemin degen syltaýmen qara shańyraqty da satyp tyndy. Sóıtip Mesheldiń qara ormanynyń jurnaǵy "Qyzyljar" prıstany sý astyna ketpesten kóp buryn-aq baltanyń júzinde ketip edi. Jalǵyz kózdiń qan qaqsatqany bir oshaq emes, birnesheý bolyp shyqty. El ústinen, jetim-jesirdiń nesibesinen kún kórgen qańǵybastyń jyl on eki aıda bir qonaqtap qaıtatyn bir-bir qatyn, tórt-besten bala-shaǵasy Altaıdyń ár qýysynan tabyldy. Sottalǵanda solardyń bárine aıtqan bir-aq sózi: "ókimet óltirmeıdi, jesirlerdiń qoınyn qur jatqyzbaı, soldattyń sanyn ósirgenime raqmet aıtyńdar!" — degen.

Ókimet óltirgen joq. Ózegindegisin jyryp berdi. Detdomǵa aparyp tapsyrǵan inileriniń aldy qatyn alyp, áskerge de jarady. Biraq Mesheldiń jetim kóńili jetim bop qala berdi. Jetken soń, "aǵa, qalyń qalaı?" — dep bir de biri izdegen emes. Qazaqtyń: "aǵa — bor, ini — tas" deıtini osy joly qalt ketken joq. Meshelge salsa, "qasqyrdyń bóltirigi taýǵa qarap ulıdy" dese de qatelespeıdi...

...Eń aldymen baq shetindegi shalshyqtan baqalar shýlady. Onan soń qustar saırady. Saryalqa bıiginiń appaq jony ańyrap tur eken, onyń ar jaǵyndaǵy Úshqońyrdyń kók taıǵanaq shyńdary sup-sýyq bop, yzdıyp-yzdıyp kókjıektiń etegin túrip tastapty. Aýdan basynyń áteshteri táýliktiń tórt mezgilinen jańylyp qalǵan ba, ıtterden de kesh oıandy. Qaıta kempirleri pysyq eken, salaqtatyp bir-bir nemeresin arqalaryna mingizip alyp, satal bókse bir-bir sıyrdy súmeńdetip tabynǵa qýyp barady. Tarysyn aqtap, taýyǵyna deıin baptap otyratyn baıaǵy sol kempirler. Taǵy sol kempirler. Soǵystan qalǵan bir-bir jetimektiń aýzyn astaýǵa jetkizgen shyǵar-aý, endi nemerelerine eńkildep at bolǵanda bular qaı ushpaqqa aparar eken?..

Meshel kóp jyldan beri túsine de kirmegen anasyn kóz aldyna elestetti. Fánı dúnıeni erterek tastap ketken baqytty jan eken dep oılady. Sálemdi durystap bermeıtin uldardyń qaısysynyń bosaǵasyna baryp telmirer edi?.. Sonyń biri ózi emes pe. Ynjyqtyǵynan qyryqqa deıin qatyn ala almaı, endi qyrt bolǵanda qyrsyz jurttyń sanatynda temir tordan syǵalap jatqany. Anaý keń dúnıege bir shyqsa, taǵdyr degen qasqany qaq mańdaıdan bir uryp, tirliktiń kókesin de qyryp tastaıtyndaı... Mesheldiń uzaq tańdy kirpik qaqpaı atyrǵany osy shyǵar. Qara qusy siresip, bas meń-zeń aýyrlap qalypty.

Syqyrlap temir esik ashyldy. Starshoı eken.

— Áı, Qobylandy! Jınal! Saǵan kisi kelip tur! — dedi.

Mesheldi de izdeıtin kisiler tabyla bastaǵany da...

---